XX ғ. басындағы Қазақстандағы өнеркәсіп саласының дамуы, ерекшелігі

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Коммерциялық емес ашық акционерлік қоғам
Ғұмарбек Дәукеев атындағы
Алматы энергетика және байланыс университеті

Әлеуметтік пәндер кафедрасы

№1 Семестрлік жұмыс

ҚАЗІРГІ ЗАМАН ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІ

Тақырып: XX ғ. басындағы Қазақстандағы өнеркәсіп саласының дамуы, ерекшелігі және сипаты
Мамандығы:Электроэнергетика
Орындаған: Майрамов Есболат Нұрланұлы Тобы:ЭЭК-20-7
Тексерген: Берлібаев Бақдәулет Тұрбекұлы

Алматы
2020ж.
Мұстафа Шоқай қоғамдық-саяси қызметі
Кіріспе
Мұстафа Шоқай - Алаш қозғалысының қайраткері , Түркістан өлкесі халықтарының азаттық күресі жетекшілерінің бірі , публицист . Мұстафа Ақмешіт ( Перовск , қазіргі Қызылорда ) уезінде 1886 жылы желтоқсанның 25 - де дүниеге келген Мұстафа сауатын ауылда ашады да , оқуды Сұлутөбе станциясындағы орыс мектебінде оқудан бастайды . Кейін 1902 жылы гимназияға ( Ташкентке ) түсіп , оны 8 жылдан кейін өте жақсы деген бағамен аяқтады . 1917 жылы Түркістан мұсылмандары басшыларының бірі , Уақытша үкіметтің түркістандық комитетінің және құрылтай жиналысының мүшесі . 1918 жылдың қаңтар айында орнап , ақпан айында қарулы күшпен талқандалған Түркістан автономиясы ( " Қоқан автономиясы " ) Үкіметін басқарған . Түркістан құрылтай жиналысын шақыру жөніндегі комитетті басқарған . " Әрбір халықтың ұлт және егемен мемлекет ретінде танылу құқығын қорғау " , " бұрынғы Ресей аумағындағы жаңа мемлекеттік құрылымдарды реакциялық , большевиктік режимдерге қарсы күрес негізінде " экономикалық , саяси және дипломатиялық жолмен біріктіру үшін күреседі . Ол " Жаңа Түркістан " ( Стамбұл , 1927-1931 ) журналының негізін қалаушы , " Жас Түркістан " ( Берлин , 1929-1939 ) журналының редакторы болады . Сонымен бірге Түркістан ұлттық бірлестігі ( ТҰБ ) Орталық комитетінің мүшесі , 1929 жылдан бастап оның жетекшісі , Кавказ , Украина және Түркістан халықтарын ұлттық қорғау органы -- " Прометей " ( Париж , 1926-1938 ) журналы редакциялық алқасының мүшесі . 1928 жылы Варшавада Польшаның Бас штабы мен Сыртқы істер министрлігінің Шығыс бөлімі эмигранттардың барлық топтарын біріктіру және КСРО - ға қарсы пайдалану туралы Ю.Пильсудскийдің алға қойған міндеттеріне байланысты құрылған " Прометей " ( Ресейдің езгісіндегі халықаралық ұйымының мүшесі . Мұстафа Шоқай Мұстафа Шоқай - Алаш қозғалысының қайраткері , Түркістан өлкесі халықтарының азаттық күресі жетекшілерінің бірі , публицист . Қызылорда облысының Шиелі ауданы Сұлутөбе ауылында Сыр өңірі қазақтары арасындағы беделді кісі Шоқайдың отбасында дүниеге келген . Шоқайдың әкесі Торғай Сыр қазақтары Ресей патшалығының қоластына кірмей тұрғанда , Хиуа ханының уәлиі , ал нағашылары Хиуа хандығын орыстардан қорғауда ерекше көзге түскен әйгілі әскербасылар болған . Мұстафа Шоқай жазу - сызуды өз анасынан жасы беске толмай жатып үйренген . Сұлутөбе станциясындағы орыс мектебінде бастауыш білім алған ол 1902 жылы Ташкенттегі гимназияға түсіп , 1910 жылы үздік бітіріп шығады . Болашақ қайраткер 1910 жылы Санкт - Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түсіп , оны 1917 жылы бітіреді . Студент шағынан қоғамдық саяси өмірге белсене араласып , түркі - мұсылман студент жастарының қатысады . Балқан соғысына байланысты 1912 жылы Санкт - Петербордағы қазақ , татар , өзбек , башқұрт және әзірбайжан студент - жастары арасында Түркияны қолдау қозғалысы өріс алған кезде оның арасында Мұстафа Шоқай да болады .

Ол 1915 жылы түркі - мұсылман халықтарының азаттық қозғалысына іріткі салу мақсатында орталық билік орындары құрған Сират - ул - мустақим ( Тура жол ) партиясына алғаш қарсылық танытқандар қатарында болып , студент жастар тобымен бірлесе отырып , зиялы қауым өкілдеріне Сират - ул мустақим партиясын қолдамау жөнінде үндеу тастады . Бұл үндеу сол кезде татар тілінде жарық көріп тұрған Сөз газетінде жарияланды . 1916 жылы Ә.Бөкейхановтың ұсынысымен Мемлекеттік думадағы Мұсылман фракциясы жанындағы бюроға мүше болып , онда хатшылық қызмет атқарды . Түркістандағы көтерілістің себеп - салдарын тексеруге Мемлекеттік Дума Ташкентке арнайы комиссия аттандырғанда , оның құрамында депутаттар А.Керенский , Тевкелевтермен бірге Мұсылман фракциясы жанындағы бюро мүшелері Ш.Мұхамедияров пен Мұстафа Шоқай болды . Жергілікті халықтың жағдайымен терең танысу мақсатында Мұстафа Шоқай Ташкентпен ғана шектелмей , Самарқанд пен Әндіжанда болып , жергілікті жағдаймен танысты . Петроградқа оралғаннан кейін өзі жинаған материалдар негізінде 1916 жылғы көтеріліс кезінде билік орындарының Түркістан халқын аяусыз қуғын - сүргінге ұшыратқаны туралы Мемлекеттік Думада Мұсылман фракциясы атынан жасалатын мәлімдеме мәтінін әзірледі . 1917 жылы Ақпан революциясы нәтижесінде патша өкіметінің құлауын зор қуанышпен қарсы алып , қалыптасқан саяси ахуал Ресей империясында ұлттық езгінің тауқыметін тартқан түркі - мұсылман халықтарының бостандыққа жетуіне мүмкіндіктер туғызады деп үміттенді . 1917 жылы сәуірдің 16-21 - і аралығында Ташкентте өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының 1 - ші съезіне қатысып , оның төралқасына мүше болып сайланды . Бірлік туы газетінің негізін қалап , оның алғашқы редакторы болды . Түркістан өлкесі жергілікті халқының мүддесін қорғауды мақсат еткен Қоғамдық - саяси ұйымдардың қызметін үйлестіру үшін құрылған Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесіне төрағалық етті . Бірінші жалпықазақ съезіне қатысып , Бүкілресейлік құрылтай жиналысына депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды . 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін Ташкенттегі жұмысшы - солдат депутаттар кеңесі жергілікті халықтың өзін - өзі басқару құқығын мойындаудан бас тартып , қарашаның 15-22 - інде өткен кеңестердің 3 - ші съезі қабылдаған өлкедегі барлық билік еуропалық нәсіл өкілдерінен құралған Түркістан Халық комиссарлар кеңесіне көшеді деген қаулысын Мұстафа Шоқай нағыз әділетсіздік деп бағалады .

Ұлттық қоғамдық - саяси ұйымдарды кеңестердің қырына алуына байланысты Мұстафа Шоқай жетекшілік еткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының орталық кеңесі Ташкенттен Қоқанға көшіп , онда өлке мұсылмандарының төтенше съезін тез арада өткізу ісін қолға алды . 1917 жылы қарашаның 28 - інде өткен Түркістан өлкесі мұсылмандарының төтенше 4 - ші съезінің төралқасына басшылық етті . Осы съезд шешімімен құрылған Түркістан ( Қоқан ) автономиясының 54 адамнан тұратын Уақытша Халық Кеңесі құрамына сайланды және жаңа Уақытша үкіметтің Сыртқы істер министрі болды . Уақытша үкіметінің төрағасы М.Тынышбаев қызметінен кеткеннен кейін оның орнына Мұстафа Шоқай сайланды . Адмирал А.В.Колчак Комучты жойғаннан кейін Грузия Республикасына барып , онда Түркістан құрылтай жиналысын шақыру жөніндегі комитетті басқарған . " Әрбір халықтың ұлт және егемен мемлекет ретінде танылу құқығын қорғау " , " бұрынғы Ресей аумағындағы жаңа мемлекеттік құрылымдарды реакциялық , большевиктік режимдерге қарсы күрес негізінде " экономикалық , саяси және дипломатиялық жолмен біріктіру үшін күреседі . Ол сондай - ақ 1917 жылы желтоқсанда Екінші жалпықазақ съезіне қатысып , Алашорда құрамына сайланды . Съезд аяқталғаннан кейін Мұстафа Шоқай біртұтас автономия құру мәселесін қарау үшін Сырдария қазақтарының құрылтайын шақыру туралы тиісті қайраткерлерге жеделхат жолдады . Онда : Сырдария халқына өз тарапымнан айтарым , тегінде Алаш баласының басы қосылатын кезі Айрылсақ , мұнан соң қиын . Алаш ұранына шаппайтын қазақ баласы болмас . Сырдария қазағы кешікпей Алаш жиналар деген үміттеміз - делінген еді .
Мұстафа Шоқайдың өмір жолында маңызды кезең -- балалық шағы мен Ташкент гимназиясы, Петербург қаласында оқыған жылдары екендігін атап көрсету қажет. Қайраткердің қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуына өскен ортасы үлкен əсер етті. Мұстафа Шоқай Ақмешіт (Перовск, қазіргі Қызылорда) уезінде дүниеге келді. Тегі -- Орта жүздегі қыпшақ, əкесі Шоқай дəулетті, мəдениетті, білімді, елге танымал, беделді адам болған. Ол баласы Мұстафаны əуелі отбасында білімге өзі ұмтылдырған. Бала Мұстафа сауатын ауылда мұсылманша ашып, кейіннен орыс мектебіне барады. Онан кейін Ташкенттегі гимназияға түсіп, 1910 ж. өте үздік бағамен бітіреді жəне алтын медальға ұсынылады. Бірақ генерал Самсонов алтын медальды орыс баласы Зепреметовке жазады. Ал Зепреметев алтын медальды Мұстафаға берілуі тиіс деп, өзі күміс медальді алған [2]. Бұл оқиға Мұстафаның қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуына өзіндік ықпалын тигізді.
Мұстафа Шоқай қызметінің жаңа кезеңі оның Мемлекеттік думаның қызметіне араласып, саяси эмиграцияға ұшыраған кезеңге дейінгі аралықты қамтиды деген пікірдеміз. Бұл қазақ халқының азаттық күресінің басталуымен қатар келеді. ХІХ ғ. аяғы -- ХХ ғ. басында саяси, əскери, экономикалық, мəдени отарлауды жан-жақты жүргізген патша үкіметі қазақ халқын мəңгүрттендірудің аз-ақ алдында тұр еді, бұл басқа да отарлық езгіде отырған түркі халықтарына қатысты. Осының бəрін көріп отырған Мұстафа Шоқай мұндай азуы кең алып күшке бүкіл түркі халқы бір азаттық туының астына бірігіп қана қарсылық көрсете алатындығын түсінді. Осыдан туындаған Тұтас Түркістан идеясы оның қоғамдық-саяси қызметінің арқауы болды. 1914 ж. Əлихан Бөкейханның ұсынысымен IV Мемлекеттік думадағы Мұсылман фракциясының хатшысы қызметіне тағайындалады. Ол Мемлекеттік думаның мүшелері Сералы Лапин, Махмуд Ходжа Бахбуди, Минуар Қары т.б. байланыс жасап, Түркістанның болашағы жайлы талқылап жүрген.
1916 ж. Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысты патша үкіметі қатігездікпен басқан кезде Дума жəне үкіметтің тыңдауына арнайы баяндама жасау үшін, əрі материалдар жинақтау үшін депутат, эсер А.Ф. Керенский 1916 ж. күзде Ташкентке келіп қайтады. Оның жанында фракция жетекшісі К.М. Тевкелевпен бірге Мұстафа Шоқай да болады. Ол бұл баяндаманы дайындауға белсенді түрде қатысады.
Мұстафа Шоқай, Əлихан Бөкейхан да 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалыс кезінде көтерілісшілердің патша жарлығына қарсы шығуына қарсы болды. Олар патша үкіметі мен көтерілісшілердің арасындағы күштің тең еместігін, көтеріліс жеңілген жағдайда бейбіт халықтың есепсіз қырғынға ұшырайтындығынан қауіптенді. Басқаша айтсақ, олар үшін ұлттың амандығы бірінші орында тұрды. Орысша сауаты жоқ қазақ жастарына майданға жіберілген кезде оларды азық-түлік, киім-кешекпен қамтамасыз ету жағынан да, Ақпан төңкерісінен кейін тыл жұмысындағылар елге оралған кезде де көмектескен.
Ресейдегі 1917 ж. Ақпан революциясының нəтижесінде монархияның құлатылуы, Уақытша үкіметтің құрылуын Мұстафа Шоқай өзінің досы, башқұрт қайраткері Зəки Валидимен бірге үлкен үмітпен қарсы алады. Монархияның құлауы, билік басына төңкерісшіл демократтардың келуі қазақ зиялыларының саяси белсенділігін күшейтті. Бостандықтың, азаттықтың күні туды деп бағалаған Əлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқайлар Керенский басқарған Уақытша үкіметтің Түркістанды басқаратын Арнайы комитетін құруына қол жеткізді. Жергілікті жерлердегі Уақытша үкіметтің комиссарлары ретінде қызмет етті. Бірақ бұл үкіметтің өмірі қысқа болды. Алайда оның Ресей құрамындағы Түркістан автономиясын құру идеясын Петроград жұмысшы жəне солдат депутаттарының Кеңесін басқарып отырған Н. Чхеидзе сепaратистік пиғыл ретінде бағалайды [6]. Мұстафаның негізгі мақсаты Ресей жерінде тұратын күллі түркі ұрпақтарын біріктіріп Үлкен Түркістан одағын құру болды, сондықтан да ол 1916 ж. Түркістан бірлестігі деп аталатын құпия ұйым ашты. Орыстардың жойқын қысымының күшіне қарсы тұру қамымен мұсылман саяси ұйымдар ассоциациясы (үлкен жамиғаты) мен Мұсылмандар кеңесі (Шурай Ислами), сондай-ақ қазақ ұлттық Алаш партиясы бəрі күш біріктіре келе, 1917 ж. наурызда Ташкентте Түркістан мұсылмандарының конгресін шақырып, онда орталық комитет сайлап, мұсылман орталығын құрды. Орталыққа Мұстафа Шоқай басшылық жасады. Ол кеңестік Ресейдің түркі халықтарын одан əрі орыстандыру саясатына үзілді-кесілді қарсы шықты.
Кеңес үкіметінің жариялаған ұлттардың өзін-өзі билеуі туралы декларациясына сүйенген Түркістанның жергілікті халықтарының өкілдері өзінің IV Құрылтайына жиналып қарашада Түркістан автономиясының 12 мүшеден тұратын Уақытша Үкіметін құрады. Бас министр болып М. Тынышбаев, ол отставкаға кеткеннен кейін (бұған дейін сыртқы істер министрі болған) М. Шоқай бекітілді. Съезде Уақытша Кеңестің бірінші кезектегі міндеттері белгіленеді. Олардың арасында
қысқы мерзім ішінде Түркістан Құрылтай жиналысын шақыру, тұрғындарды азық-түлікпен жəне ең қажетті заттармен қамтамасыз етудің шараларын қолға алу,Түркістан автономиясының қаржы қорын жасақтауға кірісу, халықтық милиция жасақтап, өлкені мекендеген ұлттардың құқықтарын қорғаудың барлық шараларын қолдану қажеттілігі көрсетілген [7]. Мұстафа Шоқай сонымен бірге 1917 ж. шілдеде құрылған Алаш партиясына да мүше болды. 1917 ж. желтоқсан айында М. Шоқай Орынборда өткен екінші Жалпықазақ съезіне қатысып, съезде сайланған Алашорда үкіметінің құрамына енеді. Сөйтіп, ол жаңа құрылған екі үкіметтің де құрамына енеді. Алашорда үкіметін сайлаған желтоқсан съезі Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан қазағын бүкіл Алашқа қосып алады, қосып ала алмаса да, бір айдан кейін халыққа білдіреді деген шешім қабылдайды. Алайда большевиктер ұлттық құрылымдардың бірінен кейін бірін талқандап, 1917 ж. қаңтарында Қоқандағы автономияны контрреволюция ошағы деп бағалап, қанды қырғынмен басып тастайды. Большевиктердің ұлт мəселесіне қатысты осынау екіжүзді саясаты туралы Мұстафа Шоқайдың 1920 - 1930 жж. үздіксіз жарық көрген Яш Түркістан журналында жазған Орыс тепкісіндегі Түркістанның ұлттық қозғалыстарынан. Жеңілмес ұлтшылдық деген мақаласында былайша бағалайды: Шығыс халықтарының азаттығы үшін жаны ашығансып келген жəне қазір де жаны ашығансып отырған большевиктер біздің əлсіздігімізді пайдаланып, біраз істерді тындырды. Патшалық Ресейден бөлініп өз алдымен тəуелсіз өмір сүрмек болған Түркістан сынды өлкелерді жылдар бойғы қанды соғыстар арқылы қайтадан Мəскеуге тəуелді етіп, ұлы орыс үстемдігін орнатты. Біздер үшін ең қайғылы осы оқиғаларды большевиктер орыс емес халықтардың азаттығы, шығыс қамқоры -- орыс ұлтының адамгершілік міндетін өтеуі, пайғамбар Лениннің бодан халықтарға істеген шапағаты деп атайды ... Орыстар Түркістанды Мəскеуге тек экономикалық жағынан ғана байлауымен қоймай, мəдени рухани өмірінің көрінісі болған бүкіл тарихи шығармаларан да өз қалауынша бұрмалап, Мəскеудің еркіне тəуелді етуде [8]. Бұл кезеңде қазақ зиялыларының Кеңес үкіметіне деген көзқарастары əр түрлі болды, олардың бір тобы оны қолдаса, екіншісі оған қарсы шықты.
Қоқан автономиясы құлатылғаннан кейін Мұстафа Шоқай өмірінің жаңа кезеңі оның шетелдік эмиграцияға ұшырауымен басталады. Азамат соғысы жылдары Мұстафа Шоқай алдымен 1919 ж. Маңғыстау арқылы Грузия асып, соңынан 1921 ж. Стамбулға аттанады. Онда ұзақ кідірместен Парижге аттанады. Ал өмірінің соңғы кезеңін Германияда өткізеді. Мұстафа Шоқайдың шетелдегі эмиграциялық қызметі туралы түрлі пікірлер кеңестік дəуірде қалыптасқан. Оны қашқын ретінде бағалаған. Бірақ елде қалған Алаш зиялыларының тағдырына көз жүгіртейікші. Кеңес үкіметін мойындауға мəжбүр болған Ə. Бөкейхан ОГПУ тергеушілеріне берген жауабында: Мен кеңес үкіметін сүймеймін, бірақ мойындаймын деп көрсеткен, ал А. Байтұрсынов кеңес үкіметін мойындаса да, сенімсіздік көрсеткен [9]. Бірақ бұл бағыттағы қазақ зиялыларының көбісі 1937 - 38 жж. қуғын-сүргінге ұшыраған. Ал С. Сейфуллин, Т. Рысқұловтардың да тағдыры осылай аяқталды ғой. Бұл жерде М. Шоқайдың елден кетіп күресін шетелде жалғастыруға өлкедегі ауыр жағдай итермелегенін мойындау керек. Елде қалса, ол осы зиялылардың тағдырының кебін киетінін түсінді. Оның өз елінен жырақта ауыр қиындықтармен саяси күреспен айналысуын көзсіз ерлік деп бағалауға болады.
М. Шоқайдың соңында бай мұра қалды. Атап айтсақ, олар 1917 ж. Ташкентте Ұлұғ Түркістан, Қоқанда Жаңа Түркістан, 1919 ж. Тбилисиде Вольные горцы, На рубеже, 1921 ж. Стамбулда Шөбнəме газетасы газеттерін, сондай-ақ Жаңа дүние (1920), Жаңа Түркістан (1927 - 1937), Түркістан (1935), Орта Азия (1928) секілді француз, түрік, орыс тілдерінде кітаптар, Жас Түркістан журналын, т.б. көптеген еңбектерін бастырып шығарды [10].
Мұстафа Шоқайдың жары Мария Шоқай Менің Мұстафам деген естелігінде мынадай ой айтады: Өмірінің соңғы сəттерінде, 1940 жылы соғыс тұсында, ол үнемі Түркістанның большевиктерден құтылуын армандайтын. Алып елімнің тəуелсіздікке қол жеткізгенін көруді нəсіп етсе, мен тек үгіт-насихат ісімен ғана айналысар едім. Жастар үкімет құрса, мен елімнің тарихы жəне басқа өлке халықтары туралы тамаша кітаптар жазумен айналысар едім, -- дейтін Мұстафа Шоқай [11; 340]. Қайраткердің соңғы демі біткенше жалғыз арманы ол -- өз елінің тəуелсіздік алып, егеменді ел болғаны екен. Бүгінгі таңда Мұстафа Шоқайдай, Əлихан Бөкейхандай қазақтың басқа да ұлт қамын ойлаған зиялылары армандаған тəуелсіздікке біз бейбіт жолмен қол жеткізіп отырмыз. Олай болса, ғұмыр бойы кеңес үкіметінің отаршыл саясатымен күресіп, сол үшін отанын тастап, шетелге эмиграцияға кетуге мəжбүр болған Мұстафа Шоқайдың өмір жолы əркімге де ой салып, өшпес өнеге болары хақ.

Мұстафа Шоқай дүниеге келген Түркістан өңірі XX ғ. басында орыс отаршылдығының барынша қыспағын көріп отырған еді. Бұл жергілікті халықтың шаруашылық, əлеуметтік, саяси жағдайынан көрінді. Бұндай əділетсіздікке халықтың қарсылық көрсететіндей күш-қауқары болмады. Осының бəрін жасынан көріп-сезінуі қайраткердің ұлтшылдық, түрікшілдік, азаттық идеяларының қалыптасуына негіз болды. Бұған дəлел 1929 ж. шыға бастаған Жас Түркістанның бірінші санында ол былай дейді: Атамекеніміз отаршылардың тепкісінде жатқанда ішкі саясаттың мəселелері екінші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.