Кәсіпкерлерге арналған қаржы
IV. Кәсіпкерлерге арналған қаржы
4.1. Қаржылық сауаттылық
Қаржылық сауаттылық-бұл адамның әл-ауқатын жақсартуға және өмір сүру
сапасын арттыруға әкелетін қаржылық мінез-құлық саласындағы білім, Дағдылар
мен ұстанымдар жиынтығы; өмірлік оқиғалар мен экономикалық жағдайлардың
өзгеруін ескере отырып, қысқа мерзімді шешімдер мен ұзақ мерзімді қаржылық
жоспарлау арқылы жеке қаржыны басқарудағы қабілет пен сенімділік
түсінілетін дәреже.
Қаржылық сауаттылық — жеке ақшаға иелік ете білу және өз шешімдері үшін
жауапкершілік қабылдай білу
Экономика және ақша саласындағы надандыққа байланысты адамдар тіпті
жақсы жалақы кезінде өзіне лайықты өмірді қамтамасыз ете алмайды. Сонымен
қатар, біздің қаржылық сауатсыздығымызды басқа адамдар жиі пайдаланады және
бұл қайғылы салдарларға әкеледі. Осы екі себеп бойынша қаржылық сауаттылық
негіздерін үйрену керек. Көп табыс табу қабілеті кедейлікен аулақ өмірді
білдірмейді. Егер адам белгілі бір дағдылардың (музыкалық, медициналық
білім) көмегімен ғана ақша алса, онда бұл жеткіліксіз болып табылады.
Тапқан ақшаны басқара білу мүлдем жаңа дағдылар мен білімді талап етеді —
бұл сізді қаржылық тәуелсіздікке әкелуі мүмкін.
Бізді мектепте және тіпті университетте жеке ақшаларды басқаруға
үйретпейді. Ақша мәселелерімен біз күніне бірнеше рет бетпе-бет келіп
отырамыз және бұл ретте ақша не екенін және қалай қаржылай бай адам болу
керектігін түсінбейміз. Сонымен қатар, кез келген адамнан қаржы жағынан бай
тұлға деген не екенін сұраса, жауап бір болады: "машина мен жақсы үйі бар
адам". Бұл модульде сіз көптеген себептер бойынша бай адамның анықтамасы
басқа екенін түсінесіз және бірнеше жылдан кейін тұрақты қаржылық жағдайға
қол жеткізу немесе ең болмағанда, сізге сауатты үнемдеуге және ақшаны желге
тастамауға көмектесетін кейбір әдеттерді қалай тәрбиелеуге болатынын
білетін боласыз.
Әрине, сіз бірнеше жыл бойы өте жақсы табыс табатын бірақ ақшаны
қайдан табарын білмейтін көптеген адамдармен таныс шығарсыз. Олар
бағдарламалау, өнер, ғылым, спорт саласымен айналысып, оларды керемет білуі
мүмкін. Алайда, олардың кейбіреулері тіпті бұл жағдайда қарыздарға батып
жатады. Олар өздерін дамытатын маңызды нәрселерді сатып алса бір сәрі.
Әдетте, олар сатып алатын тауарлар мүлдем мағынасыз болып табылады және
оларды сатып алу ауыртпалыққа айналады.
Бұл біртүрлі көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде сіз қазіргі уақытта
қанша ақша табатыныңыз маңызды емес. Адамзат тарихында мыңдаған адам
кедейден миллионерге айналғаны туралы әңгімелер бар.
Сондай — ақ, кері оқиғалар да бар - басына байлық түскен адамдар қысқа
уақыт ішінде бәрін жоғалтып алады. Сондықтан сіздің қазіргі табыстарыңыз —
үкім емес екенін түсіну өте маңызды. Сол себепті қаржылық сауаттылық қажет.
Ол кейбір қаржылық әдеттерді адам бойында тәрбиелеу арқылы кез келген адам
қаржылық шұңқырдан шығып, аяққа нық тұра алатынын көрсетеді.
Экономика түсіну үшін күрделі құрал болып табылады. Бұған тіпті
әлемнің ең керемет экономисттері болжамаған әлемдік қаржы дағдарыстары куә.
Енді экономистер өздерінен жауапкершілікті алып тастай отырып,"циклдер
бар, әлемдік дағдарыстар әрдайым болады" деген циклдер туралы сөз тіркесін
пайдаланады. Дағдарыстың нақты күнін ешкім болжай алмайды,алайда оларға
әркім дайындала алады.
Миллионер қаржылай сауатсыз адам бола ала ма? Мүмкін. Мысалы, бір рөл
үшін бірнеше миллион доллар алуы мүмкін голливуд актері бар делік. Біраз
уақыттан кейін оның даңқы өтіп, онымен бірге оның қаржылық жағдайы
жоғалады. Сондықтан ол өз өмірінің қалдығы төмен ақы төленетін рөлдерді
ойнауға, өз мүлкін сатуға мәжбүр болады. Бұл қаржылық сауаттылықтың
маңыздылығын көрсететін тамаша иллюстрация.
Өмірде қаржылық сауаттылықты қолдану. Теорияны зерттеу, ақшаға саналы
қарым-қатынасты өсіру және қаржылық ойлау-бұл үш нәрсе кез келген адамға
өмір сүруге көмектеседі.
Қаржылық ойлау ең маңызды нәрсе болып табылады, алайда білімді
практикалық дағдылармен толықтыру және үнемі үйреніп отыру өте маңызды.
Біреу қаржылық қамтамасыз етілу үшін мүмкіндігінше көп жұмыс істеу керек
деп санайды. Бір жағынан, бұл солай, бірақ екінші жағынан, ең алдымен,
ақылға қонымды жұмыс істеу керек. Сіз өз қаржылық жолыңызды бастағаннан
кейін, сіз мүмкіндігінше көп жұмыс істеуге мәжбүрсіз. Бірақ бір маңызды сәт
бар: сіз неғұрлым көп ақша тапқанша, соғұрлым жауапкершілікпен жұмыс
істеуіңіз керек. Бай болудың және шаршай жұмыс істеудің мәні жоқ. Қаржылық
сауатты адам капиталдың өсуіне қарай аз жұмыс істейді және бұл ретте көп
үлгереді.
Мысалы, сіз инвестор болуға қол жеткізгенде, сіз аз жұмыс істей
аласыз. Сіз үшін ақша жұмыс істейтін болады. Әрине, бұл жағдайда ешкім
сізге сүйікті ісіңізбен айналысуға және жұмыс істеуді жалғастыруға тыйым
салмайды, бірақ енді сіз қанша және қайда жұмыс істейтініңізді өзіңіз
шешесіз.
Есіңізде болсын, сіз қазірден бастап қаржылық білімді қолдана аласыз.
Бүгін қаржы арқылы жасайтын барлық нәрсе сіздің болашағыңызға әсер етеді.
Қажет емес заттарды сатып алуды тоқтатқан кезде сізде жаңа мүмкіндіктер
пайда болады. Сізде қарапайым ой қалыптаса бастайды - ақша жаңа ақша табуы
керек. Табыстың ысырап болуы бір минуттық ләззат береді және сізді алға
жылжытпайды.
Қаржылық тәуелсіздік туралы кез-келген кітап, ең алдымен, сіздің
өміріңіздегі шығындарды оңтайландырудың маңыздылығын білуге мүмкіндік
береді.
Қаржылық сауаттылықты қалай үйренуге болады?
Ешкім қаржылық сауатты адам болып туыла салмайды. Бай отбасында тууға
болады, бірақ бұл сізге тамаша қаржылық болашаққа кепілдік бермейді.
Қаржылық ойлауды дамыту, тәрбиелеу қаржылық сауаттылыққа көп айлар уақыт
бөлу керек. Алайда, көптеген оң өзгерістерді сіз бірнеше күн ішінде дамыта
аласыз. Ақша теориясын тез зерттеуге болады, сондай-ақ акциялар нарығы
немесе банк қалай жұмыс істейтінін түсінуге болады. Қаржы қалай жұмыс
істейтінін түсінгеннен кейін ғана сіз сәл алға жылжи бастайсыз.
Қаржылық сауаттылықты дамыту үшін ең маңызды дағды-тәртіп болып
табылады. Әлемдегі адамдардың 90% - дан астамы ақшаны ақылсыз жұмсайды, сол
себепті олардың ешқайсысы бай адам болмайды. Қалған 10%-ына ешкім ешқандай
кепілдік бермейді, бірақ олардың баюға мүмкіндіктері әлі де көбірек.
Қаржылық әдеттерге қатысты тәртібіңізді дамыта отырып, сіз он жылдан кейін
істен шығып, пассивті табыс көздеріңіздің болуын және қалайтын нәрселерді
жасау үшін өз мүмкіндіктеріңізді мың есе арттырасыз.
4.2. Ақшаның мәні. Ақша және оның қасиеттері
Қаржылық сауаттылықты тәрбиелеу ақша мәнін және олардың қасиеттерін
түсінбестен мүмкін емес.
Бұл тақырып қызықты және әрбір адам үйренуді қалайтын, олармен жұмыс
жасауды және түсінуді, олар қандай заңдар бойынша өмір сүретінін білгісі
келетіндерге міндетті. Біз күн сайын олармен бетпе-бет кездесеміз, бірақ
олар туралы мүлдем ештеңе білмейміз. Ақшаны әлем нарығының халықаралық тілі
деп атауға болады. Ақша функциясын түсіну-қаржылық сауаттылыққа бірінші
қадам. Егер сіз теорияны білсеңіз және негіздерді түсінсеңіз, сіз оларды
сауатты басқаруға үйренуге көмектесетін құралмен қаруланған боласыз.
Ақшаның пайда болу тарихын, олардың функциялары мен мәнін қарастырайық.
Ақшаның негізгі функциялары
Әрбір жаңа жүзжылдықта ақшаның жаңа ерекше функциялары пайда болады,
сонымен қоса, олардың кейбіреулері әмбебап болып табылады - біз оларды
қарастырамыз.
• Құн өлшемі. Ақша тауардың құнын өзгертуге және өлшеуге қабілетті,
сондықтан олар үшін эталон болып табылады. Тауар құнын көрсету нысаны
баға болып табылады. Баға-ақшалай тауар құны. Өз қызметінің басында
ақшаның дербес құны болғандықтан (құрамында күміс және алтын бар)
бастапқыда тауарлардың құны оларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық
еңбектің арақатынасы арқылы ақша құнына сәйкес келді. Қазіргі уақытта
несие, электрондық ақша және жарнамаға қаражат пайда болған жағдайда
көп өзгеріс орын алды.
• Алмасу құралы. Бұл ақшаның бастапқы функциясы, ол сіз өз тауарыңызды
ақшаға айырбастап, содан кейін сізге қажетті тауарды сатып алу үшін
оларды пайдалана аласыз дегенді білдіреді. Мыңжылдықтар тоғысында осы
басты функцияға әлемнің экономикалық бейнесін толығымен өзгертіп,
басқа ондаған функция қосылды.
• Төлем құралы. Бұл функция кредиттік қатынастардың дамуына байланысты
пайда болды. Бұл жағдайда ақша мен тауарлардың қарама-қарсы қозғалысы
байқалмайды. Егер сіз тауарды несиеге алған болсаңыз, сізге қарыз
сомасын тауармен емес, ақшамен беру керек болады. Сондай-ақ, бұл
функция жалақы немесе бюджетке төлемдерді жүзеге асыруда іске
асырылады.
• Айналым құралы. Бұл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлінде
болады. Бұл жерде өтімділік көрсеткіші негізгі рөл атқарады. Сіз өз
тауарыңызды бүгін сата аласыз, ал шикізатты сіз қалаған кезде сатып
ала аласыз. Адам өзіне қажетті тауарды бір жерден сатып ала алады,
және мүлдем басқа жерде сата алады — яғни ақша кеңістік және уақыт
шектеулерін жеңеді.
• Жинақтау құралы. Барлық ақшаны бірден айналымға жіберу рұқсат және
керек емес. Адам ұзақ уақыт бойы жинақтаумен айналыса алады, содан
кейін қандай да бір қымбат зат сатып алуы немесе қызметке тапсырыс
беруі мүмкін. Бір минус бар - бұл ретте инфляция болуы мүмкін, яғни
ақша құндылығы төмендейді. Әлемдік ақша. Әлем елдері арасында сауда
және қарыз қатынастары бар - бұл әлемдік ақшаның пайда болуына алып
келді. Олар жалпыға ортақ төлем құралы ретінде жұмыс істейді. Қазіргі
уақытта бұл бес валюта жалпыға ортақ төлем құралы ретінде саналады:
АҚШ доллары, еуро, Жапон иені, ағылшын фунты және Швейцария франкі.
Дегенмен, электронды ақшаны адамдар 17 валютаға айырбастауды үйренді,
бұл елдер арасындағы тауар-нарықтық қатынастар процесін айтарлықтай
жеңілдетті.
Жоғарыда айтылғандай, ақша функциялары үнемі өзгереді және
толықтырылады, бірақ жоғарыда келтірілген мысалдар ұзақ уақыт әмбебап болып
келеді. Жаңа электрондық ақшаның сондай-ақ крипто-валютаның пайда болуына
байланысты, таяу уақытта жаңа функциялар ойлап табылуы мүмкін және олармен
бірге ақшаның мәні де өзгереді.
Сыйға тарту экономикасы-бұл қызметтер мен тауарлар өтеусіз берілетін
қоғамдық құрылғы жүйесі.
("The Gift Economy", David Cheal авторы). Сыйға тартудың кейбір
принциптері мен элементтері, мысалы, ақпарат түрінде осы күнге дейін бар.
Бұл қағидаттар бойынша Уикипедия, торрент-трекерлер, ал кейбір жағдайларда
ғылым да жұмыс жасайды. Бұл жағдайда адамда бедел мен қоғамдық жағдай пайда
болады, олар ақпараттық әлемде кейде осы ақпаратты сата отырып, табуға
болатын ақша санынан да көп болады. Қазіргі әлемде ресурстар мен ақпаратты
жинақтау ниеті әлсіздік пен ашкөздік белгісі болып саналады. Содан кейін
әлемнің түрлі аймақтарында адамдар ақша ретінде түрлі заттарды пайдалана
бастады:
• Көптеген елдерде бұл жануарлардың жүндері мен терілері, мал болды.
• Мұхит аралдарында ақша қабықшалар(ракушкалар) мен інжу болды.
• Жаңа Зеландияда ақша ретінде ортасында тесіктері бар тастар
қолданылды. Мұндай тастың құны көлемі, материалы, сондай-ақ оның
тарихы негізінде қалыптасты. Кейбір тастар диаметрі 3,6 метрге дейін
жетті.
• Киев Русьте гривнаның ақшалай бірлігіне қарамастан бал, тұз, мал және
аң терісі пайдаланылды.
Кейін ақша түрінде адамдар металдан жасалған құймаларды және кесектерді
пайдалана бастады.
Нәтижесінде ақшаның рөлі металдарға көшті. Ақша функциясын қола, мыс,
темір және күміс орындады. Уақыт өте келе металл құймалары пайдаланыла
бастады – бұл айтарлықтай қолайсыздық болды, өйткені оларды үнемі өлшеу,
сондай-ақ сынаманы анықтау қажет болды. Сондықтан да металлды қолдан
жасауды болдырмау үшін көпшілік алдында таңбамен белгілей бастады, бұл
нақышталған монеталар мен монеталар ауласын құруға алып келді.
Нақышталған монеталар біздің дәуірге дейін VII ғасырда танымал болды.
Оларды сақтау ыңғайлы болды, олардың салмағы аз болды, сонымен қатар
олардың нақты құны бойынша есептеу ыңғайлы болды.
Алғашқы қағаз ақша Қытайда 910 жылы пайда болды. Ал Стокгольмде 1661-
да банкноталардың алғашқы шығарылымдары пайда болды. Шамамен осы уақытта
банктер өз сертификаттарын шығара бастады,олар ақша банкирдің сақтауында
екенін растады. Уақыт өте келе бұл сертификаттар өздері ақша болды және
белгілі бір ақша сомасын алу үшін Ббнкке барудың қажеті жоқ еді.
Біз көріп отырғанымыздай, ақша бірліктерін құру мен дамытудың өзі
нарықтық қатынастардағы революция болып табылады және өте қажет болды.
Адамдар өз тауарларын тезірек жасап, өндіріс үшін шикізат сатып ала алды.
Сондай — ақ, ақшаның физикалық салмағының эволюциясы үш метрлік тастардан
қағазға дейін жетті. Қазіргі уақытта электронды валюта пайда болып, ақшалар
қайдан келді – сонда бара жатыр – адам санасынан.
Уақыт бойынша ақша құны
Ақша пайда болған кезден бастап адамдар олар туралы көптеген
тұжырымдамалар мен теорияларды қалыптастырды. Тұжырымдамалардың бірін 1202
жылы белгілі математик Фибоначчи ұсынған. Ол бизнестің алтын ережесін
тұжырымдады:
"Бүгін алынған сома ертең алынған дәл сол сомадан артық".
Мұның бәрі бізге қазір де белгілі. Бүгінгі ақшаның құндылығы болашақта
және тіпті ертең алынған соманың құндылығына қарағанда жоғары. Сондықтан(ол
үшін ғана емес) банктер өз несиелері үшін пайыздарды талап етеді.
Жоғарыда айтылғандардан неғұрлым қаржылық сауатты болуға ұмтылған кез
келген адамға ұғыну қажет екі аса маңызды түйін туындайды:
• Қаржы операцияларын жүргізу кезіндегі уақыт факторын әрдайым ескеру
қажет
• Әр түрлі кезеңдерге жататын ақша шамаларын қосу дұрыс емес болып
табылады.
Уақыт өту бойынша ақша құны қандай екенін түсіну үшін ақша құнын
есептеу қажет. Ол үшін дисконттау ойлап табылды.
Дисконттау-бұл уақыттың әртүрлі кезеңдерінде алынған ақшаның әр түрлі
құнынан ("стохастикалық қаржы математикасының негіздері", Ширяев А. Н.)
алынған төлемдердің болашақ ағынының құнын бағалау. Яғни, дисконттау сізге
бір жылда 100 ақша бірлігіндегі кірістен бүгінгі күнге дейінгі
айырмашылықты анықтауға көмектеседі. Есіңізде болсын, бұл тек инфляцияда
ғана емес, сонымен қатар уақыт ішінде 100 ақша бірлігін алғаннан кейін
уақыт өте келе соманың құнын жоғалтуды ескере отырып, сіз оларды
инвестициялап, қосымша табыс ала аласыз. Егер сіз ай немесе жыл бойы бірдей
жалақы алып, оны күнделікті қажеттіліктеріңізге жұмсамаңыз, сіз кедей болып
қаласыз.
Дисконттау мөлшерлемесі неге байланысты? Бес негізгі фактор бар:
• Балама салымдардың кірістілігі
• Несие қаражатының құны
• Инфляция
• Сіз болашақ табыс күтетін мерзім
• Осы болашақ табысқа байланысты тәуекел
Осы себепті инвестициялар капиталды сақтап, көбейтудің жақсы жолы болып
табылады. Банкке ақша салу шын мәнінде тек өз ақшаңызды сақтауға ғана
мүмкіндік береді. Банкке ақша салып, өз капиталыңызды көбейтуге болады,
алайда бұл ұзақ мерзім мен күрделі пайыздар жағдайында ғана мүмкін болады.
Алайда, бұл жағдайда банк банкроттыққа ұшырап, сіз бүкіл соманы жоғалтуыңыз
мүмкін деген елеулі тәуекел болуы мүмкін екенін есте сақтаңыз. Ал жақсы
жағдайда оның бөлігін ғана қайтарасыз. Күрделі пайыздар табыс алудың жақсы
тәсілі болып табылады, өйткені пайызға пайыз есептелінеді. Олардың ата-
бабалары есепшотқа аз ақша салған туыстардың миллионер болған жағдайлар
белгілі, өйткені жүз жыл өткеннен кейін келісім-шарт табылған. Әрине,
банкке үлкен сома төлеуге тура келді, бірақ ол өзінің ұзақ мерзімділігі мен
клиенттерге көзқарасы үшін жарнама алды.
Біз дисонттаудың күрделі формулаларын бермейміз, алайда қарапайым
мысал келтіреміз. Бір жылда сіз 10% дисконттау мөлшерлемесі бойынша 121
ақша бірлігінде пайда күтесіз делік. Сонда сіздің болашақ 121 бірлігіңіздің
мәні 110 бірлік болады -121 (1 + 0.1). Егер екі жылдан кейін болса, онда
100 - 121 (1 + 0,1) 2. Бұл сіздің уақытыңыздағы ақшаңыздың құны.
Ақшаның құнына инфляция да әсер етеді.
Инфляция
Бұл терминнің көптеген анықтамалары бар.
Инфляция дегеніміз - ақшаның құнсыздануы, нәтижесінде тауарлар мен
қызметтердің бағасы, егер олар бұрынғы деңгейде қалса, қол жетімсіз болады.
Инфляцияны бағаның өсуімен шатастырмау керек, өйткені екінші жағдайда
тауарлардың жекелеген топтарының бағасы көтеріледі, бірақ инфляция
жағдайында ақша құнсызданады және барлық тауарлар қымбаттайды. Халықтың
сатып алу қабілетінің төмендегенін мәлім болғанда, ол әдетте инфляцияны
білдіреді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның жалпы өсуі оның негізгі
белгілері болып табылады.
Әлемдік тарихта бағаның және инфляцияның күрт көтерілуінің екі ерекше
жағдайы бар. Ерекшелік мынада: азаматтардың қаржылық қауіпсіздігі теория
жүзінде жоғарылауы керек:
Американың ашылуынан кейін Еуропа елдері Перу мен Мексикадан көптеген
алтын мен күміс ала бастады. Бұл бағаның 2,5-4 есе өсуіне әкелді.
1840 жылдары Калифорния алтын кеніштерінің, сондай-ақ Австралиядағы
кеніштердің дамуы басталды. Алтын өндірісі алты есе өсті, бірақ сонымен
бірге бүкіл әлемде баға 25-50 пайызға өсті.
Себебі экономикадағы ақшаның артуы бағаның өсуіне себеп болып отыр.
Экономикада көп ақша болған сайын, тауар соғұрлым күшті құнсызданады.
Тиісінше, бұл екі жағдайда инфляцияны тежеуге өндірісті ұлғайту көмектесе
алар еді,алайда бірінші жағдайда индустрияландыру мен өнеркәсіп болмаған
жағдайда мұны істеу мүмкін болмады, ал екіншісі өндірісті өсіру себебінен
бірінші жағдайдағыдай апатты болып табылмайды.
Бүкіл әлемде инфляцияның шамалы өсуі норма болып саналады. Оның
деңгейі, әдетте, тұтынылатын тауарлардың саны өсіп, корпорациялар
шығыстарының деңгейі жыл соңында біршама артады.
Инфляцияның себептері қандай? Алты негізгі себептер бар, бірақ олардан
басқа ондаған және тіпті жүздеген басқа да себептер бар, олар туралы
экономистер әлі күнге дейін дауласады.
Ақша эмиссиясы. Мемлекеттік шығындар өсуде, соның салдарынан көп ақша
басып шығару туралы шешім қабылданады. Эмиссия - жаңа ақша шығару.
Жаппай несиелендіру. Бұл жағдайда қаржы тіпті қордан емес, тауармен
қамтамасыз етілмеген валюта эмиссиясынан алынады. Яғни, екінші себеп
біріншімен жиі көрші.
Шамадан тыс салық салу. Бұл жағдайда тауарлар аз өндіріледі, сондай-ақ
салық қарапайым тұтынушының иығына түседі.
Нарықтарды монополияландыру және монополиялық баға белгілеу. Ірі
фирмалар бағаны және меншікті өндірістік шығындарды анықтайды.
Ұлттық өндіріс көлемінің азаюы. Бұл ақша массасының бұрынғы көлеміне
тауарлардың аз саны сәйкес келеді дегенді білдіреді.
Кәсіподақтардың монополиясы. Бұл жағдайда қызметкерлердің жалақысы
экономикалық себептерге қарамастан артады.
Инфляция түрлері
Инфляцияның ашық және жасырын сипаты бар.
Ашық түрде барлығы оңай-бұл бағаның өсуі және сатып алу қабілетінің
төмендеуі. Оны көру үшін экономист болудың қажеті жоқ. Жасырын инфляция
әлдеқайда қиын және қызықты. Мысалы, КСРО - да біраз уақыт жалақы мен азық-
түлікке бағаның төмендеуі байқалды. Алайда, мұндай инфляцияның табиғи
салдары - тауарлық тапшылық пен үлкен кезек болды.
Сондай-ақ инфляцияның мұндай түрлері бар:
Сұраныс инфляциясы-бұл жағдайда тауарлар адамдардың қажеттілігіне
қарағанда аз.
Шығындар инфляциясы-пайдаланылмаған ресурстар жағдайында өндіріс
шығындарының өсуі себебінен баға өсуде. Осылайша, шикізат пен ресурстар
қоймаларда ұсталады, бұл өнім бірлігіне бағаны арттырады.
Болжанатын инфляция-оны болжауға болады, өйткені көптеген экономикалық
субъектілердің жолы бірдей. Жоғарыда айтылғандай, жыл соңына қарай тұтыну
деңгейі өсуде, компаниялар өндірісті ұлғайтуда,сондықтан осы уақытта
инфляция деңгейі өсуде.
Болжанбаған инфляция - бұл жағдайда инфляцияның өсуі халық пен үкімет
үшін экономикалық жүйенің күрделілігіне байланысты күтпеген жағдайға
айналады.
Теңдестірілген инфляция - барлық тауарлардың бағасы іс жүзінде бірдей
көтеріледі. Егер инфляциядан қашып құтылу мүмкін болмаса, онда ел
экономикасы үшін ол неғұрлым қолайлы болып табылады - экономиканы күтпеген
жағдай тосып тұрмайды.
Теңгерілмеген инфляция-бұл жағдайда бір тауарлардың бағасы басқаларына
қарағанда күштірек өсуде. Бұл көптеген қайғылы салдарларға әкеледі.
Тұтынушылардың бейімделген үміттері-қоғамда болашақ инфляция туралы
ақпарат таратылады, бұл тұтынушылық психологияны өзгертеді, тауарларға
сұраныс артады, бұл бағаның өсуіне әкеледі.
Инфляцияны басу үшін мемлекеттік араласу әрдайым көмектеспейді.
Мемлекет нақты өнімге бағаны көтеруге тыйым салған кезде, бұл барлық
туындайтын салдарымен осы тауар өндірісінің төмендеуіне, мысалы, өндіріске
жұмсалған шығындарды арзандатуға және қолдан жасалулардың(подделка) пайда
болуына әкеп соғады.
Өсу қарқынына байланысты инфляцияның түрлері бар:
Жарты жылдық инфляция жылына 10% - дан кем баға өсуімен сипатталады.
Кейбір батыс экономистері мұны қалыпты процесс деп санайды.Мысалы, егер
мұндай инфляция ақша массасының ұлғаюына байланысты болса, нәтижесінде бұл
ақша қолданыс табады және өндіріс қарқыны да өседі.
Өрлемелі инфляция 10-нан 50% - ға дейін бағаның өсуімен сипатталады.
Экономика бақылаудан шығып, шұғыл шаралар қабылдауды талап етеді.
Мемлекеттің араласуына жол беріледі.
Гиперинфляция бағаның 60% және одан жоғары өсуімен сипатталады,
астрономиялық сандарға жетуі мүмкін. Біз барлығымыз Зимбабвенің үлгісін
білеміз және оларда жүз триллион зимбабвиялық долларының купюрасы болған.
Бюджет тапшылығын жабу үшін, бұл үкімет гиперинфляцияға әкелген
керемет ақша мөлшерін шығара бастады. Нәтижесінде Зимбабве АҚШ долларының
айырбасына және айналымына оралды.
Әркім өзі үшін жасайтын басты қорытынды - бұл шағын инфляция-бұл
қалыпты процесс, ал кейбір жағдайларда тіпті экономиканың өсуін білдіреді.
Егер ел экономикасына жаңа ақша массасы құйылса, алдымен бұл инфляцияға
әкеледі, содан кейін бұл ақша экономиканы алға жылжыта бастайды, өндірістің
өсуі байқалады. Мұның бәрі тек сауатты басқаруда ғана мүмкін, әйтпесе бұл
процесс бақылаудан шығады.
Ақша түрлері
Адамзат өзінің ұзақ тарихының кезінде әртүрлі ақша түрлерін қолданған.
Бастапқыда ақша жасаған материал өте маңызды болды. Олар келесі
қасиеттердің түріне ие болуы керек:
• Бөлу және біріктіру. Олар бөлу қасиетіне ие болуға, сондай-ақ
біріктіру кезінде өз құнын өзгертпеуге тиіс.
• Сапалы біртектілік. Бір номиналдың жекелеген даналары үлкен
құндылыққа ие болмауы тиіс.
• Портативтілік. Шағын массасы мен көлемі және бұл ретте
олардың жоғары құны. Яғни, ортасында тесігі бар үш метрлік
тастар болмауы керек. Әлем кредиттік карточкаларға және
олардың барлық артықшылықтары мен кемшіліктері бар
электрондық ақшаға ұмтылады.
• Сақталуы. Ұзақ сақтағанда ақша физикалық бұзылмауы немесе
өзінің химиялық қасиеттерін өзгертпеуі керек.
• Танылу. Ақша оңай анықтауға және олардың номиналын түсінуге
болады.
• Қауіпсіздік. Қолдан жасаудан және ұрланудан қорғау болуы
тиіс.
Осыған байланысты жоғарыда аталған барлық түрі, ақша айтарлықтай
өзгерді және жақсарылды, өйткені шын мәнінде, ақшаға барлық осы қасиеттері
керек еді.
Сауда ақшасы
Бұл жалпы танылған құны мен пайдасы бар тауар. Мұндай ақшаның басты
белгісі - оларды тек тауар үшін төлем ретінде ғана емес пайдалануға болады.
Мысалы, алтын монета өзі құнды, оны ерітіп, одан әшекей жасауға болады.
Сондықтан экономиканы дамыту барысында кез келген адамға кез келген
жағдайда қажетті дербес тауарлар — тері, інжу, мал, астық, каури
қабыршақтары, сондай-ақ қола, мыс, платина, алтын және күміс монеталар ақша
рөлінде болды. Шотландияда бір уақытта жұмысшылармен шегелермен, ал Суданда
жалақы найзалардың ұштарымен және күректермен төленді. Түрмелерде ақша
рөлінде - темекі.
Тауар ақшасы өміршең болған жоқ, себебі бұл идеалды ақшаның
қасиеттеріне жауап бермеді — олар портативті емес, сақтау кезінде бұзылды,
оларды бөлісу және жасау қиын болды. Сондықтан уақыт өте келе адамдар оңай,
тез және арзан жасалатын ақша ойлап тапты.
Қамтамасыз етілген ақша
Іс жүзінде олар тауар ақшасының өкілдері болып табылады. Сіз
таңбаларды немесе сертификаттарды ала алдыңыз және олардың көмегімен
белгілі бір тауар немесе тауар ақшасына айырбастай аласыз. Мысалы, ежелгі
Шумерде сіз күйдірілген саздан қой мен ешкінің мүсінін көрсетіп, олардан
тірі ешкілер мен қойларды ала аласыз. Бастапқыда банкноталар қамтамасыз
етілген ақша деп саналды, алайда олардың бұл функциясы жоғалды.
Фиаталық ақша
Бұл біз қазіргі уақытта қолданатын ақша. Олар дербес құны жоқ, алайда
ақша рөлінде болады, себебі мемлекетте оларды дәл осылай деп есептеу
заңдары жазылған. Бүгінгі таңда мұндай ақшаның үш түрі бар — банкноталар,
қолма-қол ақшасыз ақша және электронды ақша. Қолма-қол емес ақшаны
электронды ақшамен шатастырудың қажеті жоқ, дегенмен оларды банк шотына
салуға болады. Ал банкноттар біртіндеп айналымнан шығарылады.
Электронды ақша
Олар ғаламторда тауарлар мен қызметтерді төлеу үшін пайдаланылады және
нақты ақша сияқты құндылыққа ие.
Мұндай ақша түрін дамыту көптеген себептер бойынша мүмкін болды, бірақ
екі негізгісі-бұл жеке тұлғаның интернеттегі табысы және компаниялар
арасындағы қаржылық операциялар.
Электронды ақша бұрын белгілі барлық қасиеттерге ие. Сонымен қатар,
оларды тез санау, аудару және бөлуге болады. Сондай-ақ, сіз автоматты түрде
шот төлей аласыз және ол үшін тіпті артық уақытты жұмсаудың қажеті жоқ. Ал
олардың физикалық түрде болмайтынын ескерсек, олар бұзыла алмайды және
уақыт өте келе өз қасиеттерін жоғалтпайды. Кемшілігі - барлық ақша
операцияларын бақылауға болады, сонымен қатар көптеген ұрлану жағдайлары
белгілі. Шындықты талап ететін әзіл бар: егер бұрын ақшаны ұрлау үшін он
қарулы адам қажет болса, қазір ноутбукпен бір ботаник жеткілікті.
Криптовалюта
Ең даулы валюта, ол жайлы даулар әлі де тоқтамайды. Сондай-ақ, оның
қалай жұмыс істейтінін және осындай ақшаның болашағы бар ма екендігін
адамдар аз түсінеді. Bitcoin ең танымал крипто-валюта болып табылады.
Биткоинді аудару үшін адам комиссиялық ақы төлемейді, яғни делдалдар
жоқ.
Толық анонимдік кепілдік берілетіндіктен, әрине, әр түрлі қылмыстық
мәмілелердің қызмет өрісі болуы мүмкін. Bitcoin жүйесінде оны басқаратын
адам жоқ, процестің барлық қатысушылары тең.
Крипто-валюта түрлі ұйымдардың қолында қару болуы мүмкін, сонымен
қатар, битокиндердің шектеулі санын шығару жоспарланып отыр. Кем дегенде,
бұл нарықтық принцип емес және ол көптеген проблемаларға әкелуі мүмкін.
Егер жеңіл түсіндірсек, онда Bitcoin жаппай енгізу кезінде әлемнің
банк жүйесі құлдырауы мүмкін немесе ол кем дегенде ойын ережесін қабылдайды
және өте өзгереді. Крипто-валюта жеңген жағдайда әлемдік экономикамен не
болатынын ешкім айта алмайды. Сондықтан крипто-валюта сенімді емес және осы
тақырыпқа байланысты даулар әлі күнге дейін өтпейді.
4.3. Қаржылық есеп және жоспарлау
Қаржылық сауаттылық ақша теориясы мен олардың құнсыздануын білу ғана
емес.
Кез келген адамға немесе ұйымға қаржылық жоспарлау және өз қаржыларын
есепке алу қажет.
Неге бұл маңызды? Ақша психологиясы. Егер сіз жұмсалған ақша есебін
жүргізбесеңіз, болашаққа жоспарламасаңыз, онда сіз әрқашан тапқан ақшаңызды
жарата бересіз. Сіз өзіңіз оған көз жеткізген боларсыз.
Тіпті егер қандай да бір ақша сомасын кейінге қалдыру, жинақтау мүмкін
болса да, нәтижесінде ерте ме, кеш пе, ол қорлардан алынып, ағымдағы
қажеттіліктерге жұмсалады.
Сіз өз көзіңізбен тапқан және жұмсалған ақша санын көргенде, онда
барлық табысты жұмсаудан аулақ боласыз, жалақының бір бөлігін кейінге
қалдыра бастайсыз және инвестициялар туралы ойлай бастайсыз. Сондықтан
қаржылық жоспарлау өте маңызды іс жасайды-ол сіздің ақшамен жасалатын
барлық операцияларды көрнекі түрде көрсетеді. Бұл сабақты қызықсыз деп
есептейтін және қаржысын жоспарламайтын адамдар әрқашан барлық ақша қайда
жоғалатынын білмейді және оларға ақша үнемі жетіспейді. Тіпті егер кейбір
сәтте олардың табысы екі есе артса да, кейбір уақыттан кейін олар ақша
жетіспеушілігі проблемасы пайда болады, себебі олардың қаржылық мақсаты
жоқ. Ал егер адам несие алса, жағдай өте ұзақ уақытқа нашарлайды. Енді сіз
өзіңіздің қаржыңызды есепке алу қаншалықты маңызды екенін түсінесіз,
сондықтан осы тақырыпқа барынша егжей-тегжейлі кірісеміз.
Сіз жоспарлау мәні машинаны немесе үйді сатып алу үшін ақша жинау деп
ойласаңыз, онда бұл сіз түзетуіңіз тиіс басты қате.
Ұйымдағы қаржылық жоспарлау
Қаржылық жоспарлау — бұл ұйымның дамуын қамтамасыз ету үшін барлық
кірістер мен шығыстарды жоспарлау ("қаржылық менеджмент және ұйымдарға
салық салу", Левчаев А. П.). Қаржы жоспарлары
мақсаттары мен бағыттарына байланысты бірнеше болуы мүмкін. Мұндай
жоспар алдағы кезеңде алуға және қаржыландыруға жоспарланған кірістер мен
шығыстардың топтастырылған баптары түріндегі баланстық нысанды білдіреді.
Қаржылық жоспарды әзірлеуге кіріскенге дейін қаржылық жоспарлау
міндеттерін түсіну қажет.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі міндеттері болып табылады:
• Капиталды тиімді салу жолдарын анықтау.
• Қаржылық жағдайды бақылау.
• Инвесторлар мен акционерлердің мүдделерін сақтау.
• Бюджетпен, банктермен және бюджеттен тыс қорлармен ақылға
қонымды қарым-қатынас орнату.
• Жасырын резервтерді анықтау.
• Ұйым қызметінің қажетті ресурстарымен қамтамасыз ету.
Жоспарды құрастыруға кіріспестен ұйымның қаржылық жағдайын түсіну
қажет. Науқасты емдеу және оның денсаулығын сақтау үшін оған диагноз қою
керек. ең алдымен осымен жұмыс істеу керек.
Белгілі бір кезеңге арналған жиынтық қаржы жоспары бюджет деп аталады.
Яғни бюджет екі материяның — ақша мен уақыттың негізінде құрылады. Сіз
өзіңіздің қаржылық жоспарыңыз есептелген белгілі бір уақыт кезеңін нақты
жазасыз,содан кейін қаржылық (және тек қана емес) ресурстарды бөлесіз.
Бюджет жеке қаржы, ұйым немесе мемлекет деңгейінде болуы мүмкін. Әр
түрлі ауқымға қарамастан, кез келген деңгейдегі бюджет бірдей белгілер мен
критерийлерге ие. Мысалы, егер сіздің немесе мемлекеттік кірістеріңіз
шығыстардан асып кетсе, бұл бюджет профициті деп аталады. Егер шығындар
саны кірістерден асып кетсе, онда бюджет тапшылығы туындайды және көп нәрсе
бақылаудан шыға бастайды.
Профицит тапшылықтан гөрі жақсырақ, бірақ артық ақшаны балансты сақтай
отырып, дереу айналымға жіберу керек.
Қаржылық сауаттылықты арттырудың алғашқы кезеңінде сіз бюджет пен
қаржылық жоспар бірдей деп санай аласыз. Айырмашылық тек қаржы жоспары
кейде қандай да бір ұсыныстармен, мақсаттармен толықтырылады, ал бюджет
негізінен сандар мен кестелермен жұмыс жасайды. Қаржы жоспарында бюджет
салынған және олардың арасында теңдік белгісін қоюға болады.
Қаржылық жоспарлау міндеттерінен басқа оның қағидаттары де бар:
• Болжау. Ұйымның және елдің экономикалық жағдайы талданады (кейде
бүкіл әлем, егер бұл трансұлттық корпорация болса). Болжамның
сапасы қаржылық жоспардың сапасын анықтайды.
• Оңтайландыру • Бұл ұйым мен оның қызметкерлері үшін залалсыз
шығындарды азайту және неғұрлым тиімді ақша салу дегенді
білдіреді.
• Бақылау. Сауатты қаржылық жоспар жауапсыздыққа жол бермейді, кім
жауап береді және ұйымның барлық аспектілерін бақылауға
мүмкіндік береді.
• Құжаттау. Құжаттарды жүргізу бақылаудың табиғи салдары болып
табылады.
• Үйлестіру. Әр түрлі бөлімшелердің қаржылық жоспарлары бір-
бірімен тығыз байланыста әзірленуі тиіс. Кейде бір бөлімшеге,
кейбір шығындарды басқа бөлімшеге қысқарта отырып, көбірек ақша
салу ақылға қонымды.
• Басымдықтарды бөлу. Қаржы жоспарын орындау үшін басшы нақты және
айқын мақсаттарды анықтауы тиіс. Ұйымның барлық іс-әрекеттері
мен қаржылық мәмілелері басты басымдықтарға бағынуға тиіс.
Басымдылық болмаса, компания қажетсіз бағыттарға көп ақша жұмсай
алады және жай ғана қаржылық құлдырауға болады.
• Адекваттылық. Өзіне амбициялық мақсаттар қою өте жақсы, бірақ
ешқандай тамыры жоқ амбициялар қайғылы салдарларға әкелуі
мүмкін.
• Көп нұсқалық және икемділік. Жоспар экономикалық ахуалды ескере
отырып түзетілуі мүмкін. Экономика күн сайын өзгеріп отырады,
сондықтан оның үрдістерін қадағалау және қаржылық жоспарға
түзетулер енгізу қажет.
Қаржы жоспарын құру-бұл кешенді және күрделі іс. Сондықтан біз ортақ
және түсінікті қасиеттерге назар аударамыз. Кірістер мен шығыстар кез
келген ұйымның, мемлекеттің немесе қарапайым адамның бюджетінің негізін
құрайды. Мұндай баптар бар:
Кірістер мен қаражат түсімдері
Өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен пайда. Басқа
сатудан түскен пайда (негізгі құралдар мен басқа активтер).
Амортизациялық аударымдар. Басқа компаниялардан ақшаның түсуі.
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді өткізуге қатысы жоқ
жоспарланатын кірістер. Бұл бағалы қағаздардан, басқа компаниялардың
жарғылық капиталына үлестік қатысудан, мүлікті жалға беруден, қаржыны
депозиттерде сақтаудан түскен кірістер болуы мүмкін.
Шығыстар және қаражат аударымдары
Пайдадан төленген салықтар және басқалар. Амортизациялық аударымдар
шығыстары. Жалақы.
Шикізат пен басқа ресурстардың құны. Кредиттерді өтеу.
Үй-жайларды жалға беру. Өзге де шығыстар.
Жеке қаржылық жоспарлау
Жеке қаржылық жоспарлау кез келген адамға өзінің қаржылық жағдайын
дұрыс бағалауға және үлкен табыс алу үшін ресурстарды бөлуге мүмкіндік
береді.
Егер сіз күн сайын толтыру және толықтыру қажет қағазбен жұмыс
істеңіз, кейінірек сіз қарапайым қағаз парағында жоқ жағымды дизайн және
функционалы бар қосымшалардың тізімін көресіз.
Ең алдымен, кез келген үнемделген ақша бірлігі уақыт өткеннен кейін
екі және одан да көп ақша бірлігіне айналуы мүмкін екенін түсінуіңіз керек.
Егер ол қажетсіз нәрсеге жұмсалса, сіз бұл мүмкіндіктен айырыласыз. Сіз бір
жыл ішінде қанша рет пайдасыз шығын шығарғаныңызды еске түсіріңіз және бұл
санды екі немесе үшке көбейтіңіз — бәлкім, сіз бір жылдан кейін дұрыс
инвестиция жасаған кезде сондай соманы таба алушы едіңіз. Көптеген табысты
адамдар сондықтан да өз шыңдарына жетті - олар минималды жұмсауға үйреніп,
қалған ақшаны бірдеңеге инвестиция қылып салуға үйреніп алған. Лотереяда
жеңгендердің кейбірі бір жыл өткен соң қайтадан кедей болғандығы жайлы
мысалдар өте көп. Олар қаржылық сауатты болған жоқ. Алайда, егер олар
қаржылық жоспарлауға кем дегенде бірнеше сағат бөлсе, онда бір жылдан кейін
бұл ақша қалмайтынын болжай алар еді.
Өзіңіздің жеке қаржы жоспарыңызды жасау алдында сіз жоспарлау
принциптерін білуіңіз керек.
Жеке қаржыны жоспарлау принциптері
Үнемдеу принципі. Шыдамдылықта күш бар. Бұл қасиет кез келген адамға
өмірдің кез келген саласында көмектеседі, жеке қаржыға да көмектеседі.
Дереу қанағаттану және шыдамсыздық-жетілмеген, балалар мінез-құлқының
белгісі. Үнемдеу керектігін біз бәріміз білеміз, бірақ бұны өте аз адамдар
істейді. Алайда, шектен шығудың қажеті жоқ,өйткені үнемдеу үшін үнемдеу де
жақсылыққа жеткізбейді. Кейінірек біз сізге үнемделген ақшамен не істеу
керектігін айтамыз.
Жеткіліктілік принципі. Өзара және қазіргі заманғы медиаға тосқауыл
қою қажет. Кез келген жарнаманың функциясы – егер бұл тауарды сатып
алмасаңыз сіз бақытсыз екеніңізді көрсету. Тауарды сатып алудың пайдасы
туралы ойлауды үйреніңіз. Егер тауар сізге күмәнді рахаттан басқа ештеңе
әкелмесе, оны сатып алмаңыз. Қазіргі жағдайға риза болыңыз және өзін-өзі
қамтамасыз ету сезімін одан әрі жақсартуға көмектеседі деп ойлаңыз. Өзін-
өзі қамтамасыз ету қол қусырып отыру емес, бұл дегеніміз қазірдің өзінде
бақытты болу әрі қалай бұдан да жақсы болатынын білу. Риза болу - бұл
адамның ең бағаланбаған қасиеттерінің бірі.
Жұмыс қабілеттілігі принципі. Жақсы өмір үшін сіз тек ақша туралы
ойланбайтын жұмысты табу өте маңызды. Бұл жағдайда сіздің жұмыс
қабілеттілігіңіз ал онымен бірге мен кірістер бірнеше рет артады. Істейтін
ічіңізді жақсы көріңіз. Бұл әрқашан көтеріңкі көңіл-күйде болуға және
көптеген басқа нәрселерге уақыт пен күш табуға көмектеседі.
Зерттеу принципі. Қаржылық сауаттылық ақша мен мүмкіндіктерге үнемі
саналы көзқарасты болжайды. Сізге қандай өнімдер мен тауарлар шын мәнінде
қажет екенін анықтаңыз және қымбат нұсқалары үшін төлемеңіз. Сіздің бүгінгі
қаржылық шешімдеріңіз сізге және сіздің отбасыңыздың болашағына қатысы
тікелей.
Басымдық принципі. Күн сайын біз бір өте маңызды мәселеге тап боламыз
— ақшамызды қалай жұмсау керек және қайда салу керек. Бұл тіпті
миллионерлерде де болады. Есіңізде болсын, егер сіз бір қымбат тауарды
сатып алсаңыз, сіз басқасын сатып алу мүмкіндігінен айырыласыз. Бір
тауардың немесе қызметтің көмегімен сіз жақсарасыз, екіншілер құлдырауға
алып келуі мүмкін. Тәжірибе көрсеткендей, екінші тауарлар жиі сатып
алынады. Біріншісін екіншісінен ажырата алыңыз.
Бақылау принципі. Ақшаны басқару әдетке айналуы керек. Ақша шығыны
қаржылық құлдырауға әкеледі. Ақшаңызды қадағалаңыз және әрқашан сізде қанша
ақша барын және сіз оларды қайда жұмсайтыныңызды есте сақтаңыз.
Қарапайым өмір қағидасы. Біраз уақыт болса да. Сіздің кірістеріңіз
сіздің қатысуыңызсыз-ақ қалыптасуы керек, сонда ғана сіз одан да көп
нәрсені ала аласыз. Егер сіздің пассивті кірісіңіз сізге қажет мөлшерге
жетсе және сізді қуантатын болса, бұл сіздің қаржылық тәуелсіздікке қол
жеткізгендігіңіздің нақты белгісі. Қарапайым өмір жаман дегенді
білдірмейді, ол ақылға қонымды өмір сүру дегенді білдіреді. Әрине, егер сіз
адамдармен жұмыс жасасаңыз, сізде жақсы және ұқыпты киім болуы керек. Мұның
мәні - қосымша киім сатып алмау.
Қарызға батпау қағидасы. Кез келген несие мен қарыз сіздің қаржылық
болашағыңыздың бір бөлігін жейді. Бұл кейбір жағдайларда мүмкін, ол туралы
кейінірек айтамыз.
Оңайлату принципі. Қарапайымдылық тиімділікке, түсіністікке және
стресстің болмауына әкеледі. Кез келген жаңа нәрсе жақсы эмоциялардан
басқа, көптеген жаман эмоциялар да алып келеді. Жаңа қымбат телефонды сатып
алу жай ғана жақсы ойындар ойнауға және мағынасыз қолданбаларды пайдалануға
сізді бейімдетеді. Дзэн стиліндегі жеңілдеу кез келген адамға бақытты, ал
біздің жағдайда да қаржылық сауатты болуға көмектеседі.
Инвестициялау принципі. Инфляция есіңізде ме? Ақшаны жай ғана сақтау
әрине жақсы, бірақ мұндай мінез-құлықты да тиімді деп айтпайсың.
Инвестициялау әрқашан белгілі бір тәуекелге ие, бірақ онсыз ақша әлемінде
болмайды. Көптеген кітаптар оқыңыз, бейнебаян қараңыз және ойланыңыз.
Сақтық принципі. Бай адамды қымбат машина емес, егер бүгін жұмыстан
айырылса, ол қанша ай өмір сүре алатыны сипаттайды. Егер сізге алты ай
жақсы өмір сүруге ақшаңыз жетсе, онда сіз орта класс деп саналасыз.
Дегенмен, қаржылық әл-ауқаттың мәні жұмыс істемеу (немесе ұнайтын жерде
жұмыс істеу) және бұл ретте тұрақты табыс ағынының болуы.
Ынтымақтастық принципі. Әрине, жалғыз жұмыс істеп жақсы табыс табуға
болады , бірақ ақпарат ғасыры басқа адамдармен кооперация үшін көптеген
мүмкіндіктер ұсынады. Синергия принципі қаржы саласында өте жақсы жұмыс
істейді. Дұрыс команда таңдап, кез келген адам көп табыс жасай алады.
Қаржылық жоспарлаудың бес қадамы
Қаржылық жоспарлау тек бес қадамды ескереді. Әрбір қадамға тиісті
назар аудару керек және алдыңғысы түпкілікті шешілмегенше келесі қадамға
кіріспеу керек.
Бағалау
Ең алдымен, сіздің активтеріңіз бен пассивтеріңізді нақты бағалауыңыз
керек. Алдымен сізде қанша қолма-қол және электрондық ақша бар екенін
анықтаңыз. Содан кейін "активтер" бағанына кіріс әкелетін нәрселерді
жазыңыз: депозит, айлық жалақы, инвестициялар. "Пассивтер" бағанына сізге
ақша әкелмейтін және сізден ақша тартатын барлық нәрселерді жазыңыз:
машина, үй немесе ипотека, кредит, төлем үшін шоттар, интернет және ұялы
телефонды пайдалану. Сіз айына тамаққа, киімге және ойын-сауыққа жұмсайтын
ең болмағанда шамамен ақша мөлшерін анықтаңыз. ИЯ, машина мен пәтер сіздің
пассивіңіз болып табылады.
4-кесте. Кірістер мен шығыстар
Табыс Сомма, теңге Шығыстар Сомма, теңге
Активті (негізгі) Өмірлік маңызды
Жұмыстағы жалақы 120000 Тамақтану 70000
(күйеуі)
Жұмыстағы жалақы 100000 Коммуналдық қызмет30000
(әйелі)
Медицина 10000
Киім-кешек 10000
Барлығы: 220000 Барлығы:
Активті (қосымша) 2.Маңыздылығы жағынан екінші
дәрежелі
Қосымша табыс, 30000 Тұрмыстық шығындар18000
кешке такси
қызметін көрсету
(күйеуі)
Жұмыстағы сыйақы 25000 Заттар 20000
(әйелі)
Спортзал 10000
Көлік 20000
Көңіл көтеру 40000
Өзге 5000
Барлығы: 55000 Барлығы: 113000
Нақты активтер Нарқты пасивтер:
Пәтерді жалға беру- Несие 35000
Барлығы: - Барлығы: 35000
Барлық табыс: 275000 Барлық шығындар: 268000
Бюджет балансы: 7000
Кесте жасаңыз, мысалы, осы мысалда 7 000 теңге профициті байқалады.
Кредиттерден құтылыңыз. Сіз нәтижесінде оны бәрібір төлейсіз, бірақ ол
сізден пайыздарды созып, борышкер синдромын қалыптастырады деп түсіну
керек. Есіңізде болсын: ешқандай қарыз жоқ, ең төменгі қажеттіліктерді кез
келген кіріспен қанағаттандыруыңызға болады. Әрине, шектен шығудың қажеті
жоқ- мысалы, машинада өмір сүру немесе жыртық киімде жүру.
Қарапайым сөзбен айтқанда, сіз екі шамалы сандарды көруіңіз тиіс- бір
айдағы сіздің жалпы табыстарыңыз бен шығыстарыңыз.
Мақсаты
Мақсатсыз болмайды, әсіресе ол ұзақ мерзімді болса. Бірнеше ай ішінде
белгілі бір соманы жинауға әркім дерлік қабілетті, бірақ егер бұл бірнеше
жыл болса, онда сізге темір тәртіп пен мотивация қажет. Және оған мақсат
қою көмектеседі.
Ең дұрысы, сіз бірнеше жылды алдын-ала жоспарлауыңыз керек, өйткені
бұл қаржылық сауатты мінез-құлық. Мысалы, ол он жылдағы миллион доллар
жазбасы болуы мүмкін. Оның кемшіліктері де бар, бірақ жоқтан жақсы. Әрине,
сіздің мақсатыңыз объективті болуы керек, бірақ екінші жағынан өзіңізді
бағаламасаңыз соңында сіз жоспарлағаннан да аз аласыз. Қаржыңызды түсініп,
ақша салуды бастаған кезде, планетадағы кез-келген адам миллион доллар
жинай алатынын түсінесіз. Қаржылық сауатты адам өзі үшін қандай мақсат қою
керектігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
4.1. Қаржылық сауаттылық
Қаржылық сауаттылық-бұл адамның әл-ауқатын жақсартуға және өмір сүру
сапасын арттыруға әкелетін қаржылық мінез-құлық саласындағы білім, Дағдылар
мен ұстанымдар жиынтығы; өмірлік оқиғалар мен экономикалық жағдайлардың
өзгеруін ескере отырып, қысқа мерзімді шешімдер мен ұзақ мерзімді қаржылық
жоспарлау арқылы жеке қаржыны басқарудағы қабілет пен сенімділік
түсінілетін дәреже.
Қаржылық сауаттылық — жеке ақшаға иелік ете білу және өз шешімдері үшін
жауапкершілік қабылдай білу
Экономика және ақша саласындағы надандыққа байланысты адамдар тіпті
жақсы жалақы кезінде өзіне лайықты өмірді қамтамасыз ете алмайды. Сонымен
қатар, біздің қаржылық сауатсыздығымызды басқа адамдар жиі пайдаланады және
бұл қайғылы салдарларға әкеледі. Осы екі себеп бойынша қаржылық сауаттылық
негіздерін үйрену керек. Көп табыс табу қабілеті кедейлікен аулақ өмірді
білдірмейді. Егер адам белгілі бір дағдылардың (музыкалық, медициналық
білім) көмегімен ғана ақша алса, онда бұл жеткіліксіз болып табылады.
Тапқан ақшаны басқара білу мүлдем жаңа дағдылар мен білімді талап етеді —
бұл сізді қаржылық тәуелсіздікке әкелуі мүмкін.
Бізді мектепте және тіпті университетте жеке ақшаларды басқаруға
үйретпейді. Ақша мәселелерімен біз күніне бірнеше рет бетпе-бет келіп
отырамыз және бұл ретте ақша не екенін және қалай қаржылай бай адам болу
керектігін түсінбейміз. Сонымен қатар, кез келген адамнан қаржы жағынан бай
тұлға деген не екенін сұраса, жауап бір болады: "машина мен жақсы үйі бар
адам". Бұл модульде сіз көптеген себептер бойынша бай адамның анықтамасы
басқа екенін түсінесіз және бірнеше жылдан кейін тұрақты қаржылық жағдайға
қол жеткізу немесе ең болмағанда, сізге сауатты үнемдеуге және ақшаны желге
тастамауға көмектесетін кейбір әдеттерді қалай тәрбиелеуге болатынын
білетін боласыз.
Әрине, сіз бірнеше жыл бойы өте жақсы табыс табатын бірақ ақшаны
қайдан табарын білмейтін көптеген адамдармен таныс шығарсыз. Олар
бағдарламалау, өнер, ғылым, спорт саласымен айналысып, оларды керемет білуі
мүмкін. Алайда, олардың кейбіреулері тіпті бұл жағдайда қарыздарға батып
жатады. Олар өздерін дамытатын маңызды нәрселерді сатып алса бір сәрі.
Әдетте, олар сатып алатын тауарлар мүлдем мағынасыз болып табылады және
оларды сатып алу ауыртпалыққа айналады.
Бұл біртүрлі көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде сіз қазіргі уақытта
қанша ақша табатыныңыз маңызды емес. Адамзат тарихында мыңдаған адам
кедейден миллионерге айналғаны туралы әңгімелер бар.
Сондай — ақ, кері оқиғалар да бар - басына байлық түскен адамдар қысқа
уақыт ішінде бәрін жоғалтып алады. Сондықтан сіздің қазіргі табыстарыңыз —
үкім емес екенін түсіну өте маңызды. Сол себепті қаржылық сауаттылық қажет.
Ол кейбір қаржылық әдеттерді адам бойында тәрбиелеу арқылы кез келген адам
қаржылық шұңқырдан шығып, аяққа нық тұра алатынын көрсетеді.
Экономика түсіну үшін күрделі құрал болып табылады. Бұған тіпті
әлемнің ең керемет экономисттері болжамаған әлемдік қаржы дағдарыстары куә.
Енді экономистер өздерінен жауапкершілікті алып тастай отырып,"циклдер
бар, әлемдік дағдарыстар әрдайым болады" деген циклдер туралы сөз тіркесін
пайдаланады. Дағдарыстың нақты күнін ешкім болжай алмайды,алайда оларға
әркім дайындала алады.
Миллионер қаржылай сауатсыз адам бола ала ма? Мүмкін. Мысалы, бір рөл
үшін бірнеше миллион доллар алуы мүмкін голливуд актері бар делік. Біраз
уақыттан кейін оның даңқы өтіп, онымен бірге оның қаржылық жағдайы
жоғалады. Сондықтан ол өз өмірінің қалдығы төмен ақы төленетін рөлдерді
ойнауға, өз мүлкін сатуға мәжбүр болады. Бұл қаржылық сауаттылықтың
маңыздылығын көрсететін тамаша иллюстрация.
Өмірде қаржылық сауаттылықты қолдану. Теорияны зерттеу, ақшаға саналы
қарым-қатынасты өсіру және қаржылық ойлау-бұл үш нәрсе кез келген адамға
өмір сүруге көмектеседі.
Қаржылық ойлау ең маңызды нәрсе болып табылады, алайда білімді
практикалық дағдылармен толықтыру және үнемі үйреніп отыру өте маңызды.
Біреу қаржылық қамтамасыз етілу үшін мүмкіндігінше көп жұмыс істеу керек
деп санайды. Бір жағынан, бұл солай, бірақ екінші жағынан, ең алдымен,
ақылға қонымды жұмыс істеу керек. Сіз өз қаржылық жолыңызды бастағаннан
кейін, сіз мүмкіндігінше көп жұмыс істеуге мәжбүрсіз. Бірақ бір маңызды сәт
бар: сіз неғұрлым көп ақша тапқанша, соғұрлым жауапкершілікпен жұмыс
істеуіңіз керек. Бай болудың және шаршай жұмыс істеудің мәні жоқ. Қаржылық
сауатты адам капиталдың өсуіне қарай аз жұмыс істейді және бұл ретте көп
үлгереді.
Мысалы, сіз инвестор болуға қол жеткізгенде, сіз аз жұмыс істей
аласыз. Сіз үшін ақша жұмыс істейтін болады. Әрине, бұл жағдайда ешкім
сізге сүйікті ісіңізбен айналысуға және жұмыс істеуді жалғастыруға тыйым
салмайды, бірақ енді сіз қанша және қайда жұмыс істейтініңізді өзіңіз
шешесіз.
Есіңізде болсын, сіз қазірден бастап қаржылық білімді қолдана аласыз.
Бүгін қаржы арқылы жасайтын барлық нәрсе сіздің болашағыңызға әсер етеді.
Қажет емес заттарды сатып алуды тоқтатқан кезде сізде жаңа мүмкіндіктер
пайда болады. Сізде қарапайым ой қалыптаса бастайды - ақша жаңа ақша табуы
керек. Табыстың ысырап болуы бір минуттық ләззат береді және сізді алға
жылжытпайды.
Қаржылық тәуелсіздік туралы кез-келген кітап, ең алдымен, сіздің
өміріңіздегі шығындарды оңтайландырудың маңыздылығын білуге мүмкіндік
береді.
Қаржылық сауаттылықты қалай үйренуге болады?
Ешкім қаржылық сауатты адам болып туыла салмайды. Бай отбасында тууға
болады, бірақ бұл сізге тамаша қаржылық болашаққа кепілдік бермейді.
Қаржылық ойлауды дамыту, тәрбиелеу қаржылық сауаттылыққа көп айлар уақыт
бөлу керек. Алайда, көптеген оң өзгерістерді сіз бірнеше күн ішінде дамыта
аласыз. Ақша теориясын тез зерттеуге болады, сондай-ақ акциялар нарығы
немесе банк қалай жұмыс істейтінін түсінуге болады. Қаржы қалай жұмыс
істейтінін түсінгеннен кейін ғана сіз сәл алға жылжи бастайсыз.
Қаржылық сауаттылықты дамыту үшін ең маңызды дағды-тәртіп болып
табылады. Әлемдегі адамдардың 90% - дан астамы ақшаны ақылсыз жұмсайды, сол
себепті олардың ешқайсысы бай адам болмайды. Қалған 10%-ына ешкім ешқандай
кепілдік бермейді, бірақ олардың баюға мүмкіндіктері әлі де көбірек.
Қаржылық әдеттерге қатысты тәртібіңізді дамыта отырып, сіз он жылдан кейін
істен шығып, пассивті табыс көздеріңіздің болуын және қалайтын нәрселерді
жасау үшін өз мүмкіндіктеріңізді мың есе арттырасыз.
4.2. Ақшаның мәні. Ақша және оның қасиеттері
Қаржылық сауаттылықты тәрбиелеу ақша мәнін және олардың қасиеттерін
түсінбестен мүмкін емес.
Бұл тақырып қызықты және әрбір адам үйренуді қалайтын, олармен жұмыс
жасауды және түсінуді, олар қандай заңдар бойынша өмір сүретінін білгісі
келетіндерге міндетті. Біз күн сайын олармен бетпе-бет кездесеміз, бірақ
олар туралы мүлдем ештеңе білмейміз. Ақшаны әлем нарығының халықаралық тілі
деп атауға болады. Ақша функциясын түсіну-қаржылық сауаттылыққа бірінші
қадам. Егер сіз теорияны білсеңіз және негіздерді түсінсеңіз, сіз оларды
сауатты басқаруға үйренуге көмектесетін құралмен қаруланған боласыз.
Ақшаның пайда болу тарихын, олардың функциялары мен мәнін қарастырайық.
Ақшаның негізгі функциялары
Әрбір жаңа жүзжылдықта ақшаның жаңа ерекше функциялары пайда болады,
сонымен қоса, олардың кейбіреулері әмбебап болып табылады - біз оларды
қарастырамыз.
• Құн өлшемі. Ақша тауардың құнын өзгертуге және өлшеуге қабілетті,
сондықтан олар үшін эталон болып табылады. Тауар құнын көрсету нысаны
баға болып табылады. Баға-ақшалай тауар құны. Өз қызметінің басында
ақшаның дербес құны болғандықтан (құрамында күміс және алтын бар)
бастапқыда тауарлардың құны оларды өндіруге жұмсалатын қоғамдық
еңбектің арақатынасы арқылы ақша құнына сәйкес келді. Қазіргі уақытта
несие, электрондық ақша және жарнамаға қаражат пайда болған жағдайда
көп өзгеріс орын алды.
• Алмасу құралы. Бұл ақшаның бастапқы функциясы, ол сіз өз тауарыңызды
ақшаға айырбастап, содан кейін сізге қажетті тауарды сатып алу үшін
оларды пайдалана аласыз дегенді білдіреді. Мыңжылдықтар тоғысында осы
басты функцияға әлемнің экономикалық бейнесін толығымен өзгертіп,
басқа ондаған функция қосылды.
• Төлем құралы. Бұл функция кредиттік қатынастардың дамуына байланысты
пайда болды. Бұл жағдайда ақша мен тауарлардың қарама-қарсы қозғалысы
байқалмайды. Егер сіз тауарды несиеге алған болсаңыз, сізге қарыз
сомасын тауармен емес, ақшамен беру керек болады. Сондай-ақ, бұл
функция жалақы немесе бюджетке төлемдерді жүзеге асыруда іске
асырылады.
• Айналым құралы. Бұл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлінде
болады. Бұл жерде өтімділік көрсеткіші негізгі рөл атқарады. Сіз өз
тауарыңызды бүгін сата аласыз, ал шикізатты сіз қалаған кезде сатып
ала аласыз. Адам өзіне қажетті тауарды бір жерден сатып ала алады,
және мүлдем басқа жерде сата алады — яғни ақша кеңістік және уақыт
шектеулерін жеңеді.
• Жинақтау құралы. Барлық ақшаны бірден айналымға жіберу рұқсат және
керек емес. Адам ұзақ уақыт бойы жинақтаумен айналыса алады, содан
кейін қандай да бір қымбат зат сатып алуы немесе қызметке тапсырыс
беруі мүмкін. Бір минус бар - бұл ретте инфляция болуы мүмкін, яғни
ақша құндылығы төмендейді. Әлемдік ақша. Әлем елдері арасында сауда
және қарыз қатынастары бар - бұл әлемдік ақшаның пайда болуына алып
келді. Олар жалпыға ортақ төлем құралы ретінде жұмыс істейді. Қазіргі
уақытта бұл бес валюта жалпыға ортақ төлем құралы ретінде саналады:
АҚШ доллары, еуро, Жапон иені, ағылшын фунты және Швейцария франкі.
Дегенмен, электронды ақшаны адамдар 17 валютаға айырбастауды үйренді,
бұл елдер арасындағы тауар-нарықтық қатынастар процесін айтарлықтай
жеңілдетті.
Жоғарыда айтылғандай, ақша функциялары үнемі өзгереді және
толықтырылады, бірақ жоғарыда келтірілген мысалдар ұзақ уақыт әмбебап болып
келеді. Жаңа электрондық ақшаның сондай-ақ крипто-валютаның пайда болуына
байланысты, таяу уақытта жаңа функциялар ойлап табылуы мүмкін және олармен
бірге ақшаның мәні де өзгереді.
Сыйға тарту экономикасы-бұл қызметтер мен тауарлар өтеусіз берілетін
қоғамдық құрылғы жүйесі.
("The Gift Economy", David Cheal авторы). Сыйға тартудың кейбір
принциптері мен элементтері, мысалы, ақпарат түрінде осы күнге дейін бар.
Бұл қағидаттар бойынша Уикипедия, торрент-трекерлер, ал кейбір жағдайларда
ғылым да жұмыс жасайды. Бұл жағдайда адамда бедел мен қоғамдық жағдай пайда
болады, олар ақпараттық әлемде кейде осы ақпаратты сата отырып, табуға
болатын ақша санынан да көп болады. Қазіргі әлемде ресурстар мен ақпаратты
жинақтау ниеті әлсіздік пен ашкөздік белгісі болып саналады. Содан кейін
әлемнің түрлі аймақтарында адамдар ақша ретінде түрлі заттарды пайдалана
бастады:
• Көптеген елдерде бұл жануарлардың жүндері мен терілері, мал болды.
• Мұхит аралдарында ақша қабықшалар(ракушкалар) мен інжу болды.
• Жаңа Зеландияда ақша ретінде ортасында тесіктері бар тастар
қолданылды. Мұндай тастың құны көлемі, материалы, сондай-ақ оның
тарихы негізінде қалыптасты. Кейбір тастар диаметрі 3,6 метрге дейін
жетті.
• Киев Русьте гривнаның ақшалай бірлігіне қарамастан бал, тұз, мал және
аң терісі пайдаланылды.
Кейін ақша түрінде адамдар металдан жасалған құймаларды және кесектерді
пайдалана бастады.
Нәтижесінде ақшаның рөлі металдарға көшті. Ақша функциясын қола, мыс,
темір және күміс орындады. Уақыт өте келе металл құймалары пайдаланыла
бастады – бұл айтарлықтай қолайсыздық болды, өйткені оларды үнемі өлшеу,
сондай-ақ сынаманы анықтау қажет болды. Сондықтан да металлды қолдан
жасауды болдырмау үшін көпшілік алдында таңбамен белгілей бастады, бұл
нақышталған монеталар мен монеталар ауласын құруға алып келді.
Нақышталған монеталар біздің дәуірге дейін VII ғасырда танымал болды.
Оларды сақтау ыңғайлы болды, олардың салмағы аз болды, сонымен қатар
олардың нақты құны бойынша есептеу ыңғайлы болды.
Алғашқы қағаз ақша Қытайда 910 жылы пайда болды. Ал Стокгольмде 1661-
да банкноталардың алғашқы шығарылымдары пайда болды. Шамамен осы уақытта
банктер өз сертификаттарын шығара бастады,олар ақша банкирдің сақтауында
екенін растады. Уақыт өте келе бұл сертификаттар өздері ақша болды және
белгілі бір ақша сомасын алу үшін Ббнкке барудың қажеті жоқ еді.
Біз көріп отырғанымыздай, ақша бірліктерін құру мен дамытудың өзі
нарықтық қатынастардағы революция болып табылады және өте қажет болды.
Адамдар өз тауарларын тезірек жасап, өндіріс үшін шикізат сатып ала алды.
Сондай — ақ, ақшаның физикалық салмағының эволюциясы үш метрлік тастардан
қағазға дейін жетті. Қазіргі уақытта электронды валюта пайда болып, ақшалар
қайдан келді – сонда бара жатыр – адам санасынан.
Уақыт бойынша ақша құны
Ақша пайда болған кезден бастап адамдар олар туралы көптеген
тұжырымдамалар мен теорияларды қалыптастырды. Тұжырымдамалардың бірін 1202
жылы белгілі математик Фибоначчи ұсынған. Ол бизнестің алтын ережесін
тұжырымдады:
"Бүгін алынған сома ертең алынған дәл сол сомадан артық".
Мұның бәрі бізге қазір де белгілі. Бүгінгі ақшаның құндылығы болашақта
және тіпті ертең алынған соманың құндылығына қарағанда жоғары. Сондықтан(ол
үшін ғана емес) банктер өз несиелері үшін пайыздарды талап етеді.
Жоғарыда айтылғандардан неғұрлым қаржылық сауатты болуға ұмтылған кез
келген адамға ұғыну қажет екі аса маңызды түйін туындайды:
• Қаржы операцияларын жүргізу кезіндегі уақыт факторын әрдайым ескеру
қажет
• Әр түрлі кезеңдерге жататын ақша шамаларын қосу дұрыс емес болып
табылады.
Уақыт өту бойынша ақша құны қандай екенін түсіну үшін ақша құнын
есептеу қажет. Ол үшін дисконттау ойлап табылды.
Дисконттау-бұл уақыттың әртүрлі кезеңдерінде алынған ақшаның әр түрлі
құнынан ("стохастикалық қаржы математикасының негіздері", Ширяев А. Н.)
алынған төлемдердің болашақ ағынының құнын бағалау. Яғни, дисконттау сізге
бір жылда 100 ақша бірлігіндегі кірістен бүгінгі күнге дейінгі
айырмашылықты анықтауға көмектеседі. Есіңізде болсын, бұл тек инфляцияда
ғана емес, сонымен қатар уақыт ішінде 100 ақша бірлігін алғаннан кейін
уақыт өте келе соманың құнын жоғалтуды ескере отырып, сіз оларды
инвестициялап, қосымша табыс ала аласыз. Егер сіз ай немесе жыл бойы бірдей
жалақы алып, оны күнделікті қажеттіліктеріңізге жұмсамаңыз, сіз кедей болып
қаласыз.
Дисконттау мөлшерлемесі неге байланысты? Бес негізгі фактор бар:
• Балама салымдардың кірістілігі
• Несие қаражатының құны
• Инфляция
• Сіз болашақ табыс күтетін мерзім
• Осы болашақ табысқа байланысты тәуекел
Осы себепті инвестициялар капиталды сақтап, көбейтудің жақсы жолы болып
табылады. Банкке ақша салу шын мәнінде тек өз ақшаңызды сақтауға ғана
мүмкіндік береді. Банкке ақша салып, өз капиталыңызды көбейтуге болады,
алайда бұл ұзақ мерзім мен күрделі пайыздар жағдайында ғана мүмкін болады.
Алайда, бұл жағдайда банк банкроттыққа ұшырап, сіз бүкіл соманы жоғалтуыңыз
мүмкін деген елеулі тәуекел болуы мүмкін екенін есте сақтаңыз. Ал жақсы
жағдайда оның бөлігін ғана қайтарасыз. Күрделі пайыздар табыс алудың жақсы
тәсілі болып табылады, өйткені пайызға пайыз есептелінеді. Олардың ата-
бабалары есепшотқа аз ақша салған туыстардың миллионер болған жағдайлар
белгілі, өйткені жүз жыл өткеннен кейін келісім-шарт табылған. Әрине,
банкке үлкен сома төлеуге тура келді, бірақ ол өзінің ұзақ мерзімділігі мен
клиенттерге көзқарасы үшін жарнама алды.
Біз дисонттаудың күрделі формулаларын бермейміз, алайда қарапайым
мысал келтіреміз. Бір жылда сіз 10% дисконттау мөлшерлемесі бойынша 121
ақша бірлігінде пайда күтесіз делік. Сонда сіздің болашақ 121 бірлігіңіздің
мәні 110 бірлік болады -121 (1 + 0.1). Егер екі жылдан кейін болса, онда
100 - 121 (1 + 0,1) 2. Бұл сіздің уақытыңыздағы ақшаңыздың құны.
Ақшаның құнына инфляция да әсер етеді.
Инфляция
Бұл терминнің көптеген анықтамалары бар.
Инфляция дегеніміз - ақшаның құнсыздануы, нәтижесінде тауарлар мен
қызметтердің бағасы, егер олар бұрынғы деңгейде қалса, қол жетімсіз болады.
Инфляцияны бағаның өсуімен шатастырмау керек, өйткені екінші жағдайда
тауарлардың жекелеген топтарының бағасы көтеріледі, бірақ инфляция
жағдайында ақша құнсызданады және барлық тауарлар қымбаттайды. Халықтың
сатып алу қабілетінің төмендегенін мәлім болғанда, ол әдетте инфляцияны
білдіреді. Ақшаның құнсыздануы және бағаның жалпы өсуі оның негізгі
белгілері болып табылады.
Әлемдік тарихта бағаның және инфляцияның күрт көтерілуінің екі ерекше
жағдайы бар. Ерекшелік мынада: азаматтардың қаржылық қауіпсіздігі теория
жүзінде жоғарылауы керек:
Американың ашылуынан кейін Еуропа елдері Перу мен Мексикадан көптеген
алтын мен күміс ала бастады. Бұл бағаның 2,5-4 есе өсуіне әкелді.
1840 жылдары Калифорния алтын кеніштерінің, сондай-ақ Австралиядағы
кеніштердің дамуы басталды. Алтын өндірісі алты есе өсті, бірақ сонымен
бірге бүкіл әлемде баға 25-50 пайызға өсті.
Себебі экономикадағы ақшаның артуы бағаның өсуіне себеп болып отыр.
Экономикада көп ақша болған сайын, тауар соғұрлым күшті құнсызданады.
Тиісінше, бұл екі жағдайда инфляцияны тежеуге өндірісті ұлғайту көмектесе
алар еді,алайда бірінші жағдайда индустрияландыру мен өнеркәсіп болмаған
жағдайда мұны істеу мүмкін болмады, ал екіншісі өндірісті өсіру себебінен
бірінші жағдайдағыдай апатты болып табылмайды.
Бүкіл әлемде инфляцияның шамалы өсуі норма болып саналады. Оның
деңгейі, әдетте, тұтынылатын тауарлардың саны өсіп, корпорациялар
шығыстарының деңгейі жыл соңында біршама артады.
Инфляцияның себептері қандай? Алты негізгі себептер бар, бірақ олардан
басқа ондаған және тіпті жүздеген басқа да себептер бар, олар туралы
экономистер әлі күнге дейін дауласады.
Ақша эмиссиясы. Мемлекеттік шығындар өсуде, соның салдарынан көп ақша
басып шығару туралы шешім қабылданады. Эмиссия - жаңа ақша шығару.
Жаппай несиелендіру. Бұл жағдайда қаржы тіпті қордан емес, тауармен
қамтамасыз етілмеген валюта эмиссиясынан алынады. Яғни, екінші себеп
біріншімен жиі көрші.
Шамадан тыс салық салу. Бұл жағдайда тауарлар аз өндіріледі, сондай-ақ
салық қарапайым тұтынушының иығына түседі.
Нарықтарды монополияландыру және монополиялық баға белгілеу. Ірі
фирмалар бағаны және меншікті өндірістік шығындарды анықтайды.
Ұлттық өндіріс көлемінің азаюы. Бұл ақша массасының бұрынғы көлеміне
тауарлардың аз саны сәйкес келеді дегенді білдіреді.
Кәсіподақтардың монополиясы. Бұл жағдайда қызметкерлердің жалақысы
экономикалық себептерге қарамастан артады.
Инфляция түрлері
Инфляцияның ашық және жасырын сипаты бар.
Ашық түрде барлығы оңай-бұл бағаның өсуі және сатып алу қабілетінің
төмендеуі. Оны көру үшін экономист болудың қажеті жоқ. Жасырын инфляция
әлдеқайда қиын және қызықты. Мысалы, КСРО - да біраз уақыт жалақы мен азық-
түлікке бағаның төмендеуі байқалды. Алайда, мұндай инфляцияның табиғи
салдары - тауарлық тапшылық пен үлкен кезек болды.
Сондай-ақ инфляцияның мұндай түрлері бар:
Сұраныс инфляциясы-бұл жағдайда тауарлар адамдардың қажеттілігіне
қарағанда аз.
Шығындар инфляциясы-пайдаланылмаған ресурстар жағдайында өндіріс
шығындарының өсуі себебінен баға өсуде. Осылайша, шикізат пен ресурстар
қоймаларда ұсталады, бұл өнім бірлігіне бағаны арттырады.
Болжанатын инфляция-оны болжауға болады, өйткені көптеген экономикалық
субъектілердің жолы бірдей. Жоғарыда айтылғандай, жыл соңына қарай тұтыну
деңгейі өсуде, компаниялар өндірісті ұлғайтуда,сондықтан осы уақытта
инфляция деңгейі өсуде.
Болжанбаған инфляция - бұл жағдайда инфляцияның өсуі халық пен үкімет
үшін экономикалық жүйенің күрделілігіне байланысты күтпеген жағдайға
айналады.
Теңдестірілген инфляция - барлық тауарлардың бағасы іс жүзінде бірдей
көтеріледі. Егер инфляциядан қашып құтылу мүмкін болмаса, онда ел
экономикасы үшін ол неғұрлым қолайлы болып табылады - экономиканы күтпеген
жағдай тосып тұрмайды.
Теңгерілмеген инфляция-бұл жағдайда бір тауарлардың бағасы басқаларына
қарағанда күштірек өсуде. Бұл көптеген қайғылы салдарларға әкеледі.
Тұтынушылардың бейімделген үміттері-қоғамда болашақ инфляция туралы
ақпарат таратылады, бұл тұтынушылық психологияны өзгертеді, тауарларға
сұраныс артады, бұл бағаның өсуіне әкеледі.
Инфляцияны басу үшін мемлекеттік араласу әрдайым көмектеспейді.
Мемлекет нақты өнімге бағаны көтеруге тыйым салған кезде, бұл барлық
туындайтын салдарымен осы тауар өндірісінің төмендеуіне, мысалы, өндіріске
жұмсалған шығындарды арзандатуға және қолдан жасалулардың(подделка) пайда
болуына әкеп соғады.
Өсу қарқынына байланысты инфляцияның түрлері бар:
Жарты жылдық инфляция жылына 10% - дан кем баға өсуімен сипатталады.
Кейбір батыс экономистері мұны қалыпты процесс деп санайды.Мысалы, егер
мұндай инфляция ақша массасының ұлғаюына байланысты болса, нәтижесінде бұл
ақша қолданыс табады және өндіріс қарқыны да өседі.
Өрлемелі инфляция 10-нан 50% - ға дейін бағаның өсуімен сипатталады.
Экономика бақылаудан шығып, шұғыл шаралар қабылдауды талап етеді.
Мемлекеттің араласуына жол беріледі.
Гиперинфляция бағаның 60% және одан жоғары өсуімен сипатталады,
астрономиялық сандарға жетуі мүмкін. Біз барлығымыз Зимбабвенің үлгісін
білеміз және оларда жүз триллион зимбабвиялық долларының купюрасы болған.
Бюджет тапшылығын жабу үшін, бұл үкімет гиперинфляцияға әкелген
керемет ақша мөлшерін шығара бастады. Нәтижесінде Зимбабве АҚШ долларының
айырбасына және айналымына оралды.
Әркім өзі үшін жасайтын басты қорытынды - бұл шағын инфляция-бұл
қалыпты процесс, ал кейбір жағдайларда тіпті экономиканың өсуін білдіреді.
Егер ел экономикасына жаңа ақша массасы құйылса, алдымен бұл инфляцияға
әкеледі, содан кейін бұл ақша экономиканы алға жылжыта бастайды, өндірістің
өсуі байқалады. Мұның бәрі тек сауатты басқаруда ғана мүмкін, әйтпесе бұл
процесс бақылаудан шығады.
Ақша түрлері
Адамзат өзінің ұзақ тарихының кезінде әртүрлі ақша түрлерін қолданған.
Бастапқыда ақша жасаған материал өте маңызды болды. Олар келесі
қасиеттердің түріне ие болуы керек:
• Бөлу және біріктіру. Олар бөлу қасиетіне ие болуға, сондай-ақ
біріктіру кезінде өз құнын өзгертпеуге тиіс.
• Сапалы біртектілік. Бір номиналдың жекелеген даналары үлкен
құндылыққа ие болмауы тиіс.
• Портативтілік. Шағын массасы мен көлемі және бұл ретте
олардың жоғары құны. Яғни, ортасында тесігі бар үш метрлік
тастар болмауы керек. Әлем кредиттік карточкаларға және
олардың барлық артықшылықтары мен кемшіліктері бар
электрондық ақшаға ұмтылады.
• Сақталуы. Ұзақ сақтағанда ақша физикалық бұзылмауы немесе
өзінің химиялық қасиеттерін өзгертпеуі керек.
• Танылу. Ақша оңай анықтауға және олардың номиналын түсінуге
болады.
• Қауіпсіздік. Қолдан жасаудан және ұрланудан қорғау болуы
тиіс.
Осыған байланысты жоғарыда аталған барлық түрі, ақша айтарлықтай
өзгерді және жақсарылды, өйткені шын мәнінде, ақшаға барлық осы қасиеттері
керек еді.
Сауда ақшасы
Бұл жалпы танылған құны мен пайдасы бар тауар. Мұндай ақшаның басты
белгісі - оларды тек тауар үшін төлем ретінде ғана емес пайдалануға болады.
Мысалы, алтын монета өзі құнды, оны ерітіп, одан әшекей жасауға болады.
Сондықтан экономиканы дамыту барысында кез келген адамға кез келген
жағдайда қажетті дербес тауарлар — тері, інжу, мал, астық, каури
қабыршақтары, сондай-ақ қола, мыс, платина, алтын және күміс монеталар ақша
рөлінде болды. Шотландияда бір уақытта жұмысшылармен шегелермен, ал Суданда
жалақы найзалардың ұштарымен және күректермен төленді. Түрмелерде ақша
рөлінде - темекі.
Тауар ақшасы өміршең болған жоқ, себебі бұл идеалды ақшаның
қасиеттеріне жауап бермеді — олар портативті емес, сақтау кезінде бұзылды,
оларды бөлісу және жасау қиын болды. Сондықтан уақыт өте келе адамдар оңай,
тез және арзан жасалатын ақша ойлап тапты.
Қамтамасыз етілген ақша
Іс жүзінде олар тауар ақшасының өкілдері болып табылады. Сіз
таңбаларды немесе сертификаттарды ала алдыңыз және олардың көмегімен
белгілі бір тауар немесе тауар ақшасына айырбастай аласыз. Мысалы, ежелгі
Шумерде сіз күйдірілген саздан қой мен ешкінің мүсінін көрсетіп, олардан
тірі ешкілер мен қойларды ала аласыз. Бастапқыда банкноталар қамтамасыз
етілген ақша деп саналды, алайда олардың бұл функциясы жоғалды.
Фиаталық ақша
Бұл біз қазіргі уақытта қолданатын ақша. Олар дербес құны жоқ, алайда
ақша рөлінде болады, себебі мемлекетте оларды дәл осылай деп есептеу
заңдары жазылған. Бүгінгі таңда мұндай ақшаның үш түрі бар — банкноталар,
қолма-қол ақшасыз ақша және электронды ақша. Қолма-қол емес ақшаны
электронды ақшамен шатастырудың қажеті жоқ, дегенмен оларды банк шотына
салуға болады. Ал банкноттар біртіндеп айналымнан шығарылады.
Электронды ақша
Олар ғаламторда тауарлар мен қызметтерді төлеу үшін пайдаланылады және
нақты ақша сияқты құндылыққа ие.
Мұндай ақша түрін дамыту көптеген себептер бойынша мүмкін болды, бірақ
екі негізгісі-бұл жеке тұлғаның интернеттегі табысы және компаниялар
арасындағы қаржылық операциялар.
Электронды ақша бұрын белгілі барлық қасиеттерге ие. Сонымен қатар,
оларды тез санау, аудару және бөлуге болады. Сондай-ақ, сіз автоматты түрде
шот төлей аласыз және ол үшін тіпті артық уақытты жұмсаудың қажеті жоқ. Ал
олардың физикалық түрде болмайтынын ескерсек, олар бұзыла алмайды және
уақыт өте келе өз қасиеттерін жоғалтпайды. Кемшілігі - барлық ақша
операцияларын бақылауға болады, сонымен қатар көптеген ұрлану жағдайлары
белгілі. Шындықты талап ететін әзіл бар: егер бұрын ақшаны ұрлау үшін он
қарулы адам қажет болса, қазір ноутбукпен бір ботаник жеткілікті.
Криптовалюта
Ең даулы валюта, ол жайлы даулар әлі де тоқтамайды. Сондай-ақ, оның
қалай жұмыс істейтінін және осындай ақшаның болашағы бар ма екендігін
адамдар аз түсінеді. Bitcoin ең танымал крипто-валюта болып табылады.
Биткоинді аудару үшін адам комиссиялық ақы төлемейді, яғни делдалдар
жоқ.
Толық анонимдік кепілдік берілетіндіктен, әрине, әр түрлі қылмыстық
мәмілелердің қызмет өрісі болуы мүмкін. Bitcoin жүйесінде оны басқаратын
адам жоқ, процестің барлық қатысушылары тең.
Крипто-валюта түрлі ұйымдардың қолында қару болуы мүмкін, сонымен
қатар, битокиндердің шектеулі санын шығару жоспарланып отыр. Кем дегенде,
бұл нарықтық принцип емес және ол көптеген проблемаларға әкелуі мүмкін.
Егер жеңіл түсіндірсек, онда Bitcoin жаппай енгізу кезінде әлемнің
банк жүйесі құлдырауы мүмкін немесе ол кем дегенде ойын ережесін қабылдайды
және өте өзгереді. Крипто-валюта жеңген жағдайда әлемдік экономикамен не
болатынын ешкім айта алмайды. Сондықтан крипто-валюта сенімді емес және осы
тақырыпқа байланысты даулар әлі күнге дейін өтпейді.
4.3. Қаржылық есеп және жоспарлау
Қаржылық сауаттылық ақша теориясы мен олардың құнсыздануын білу ғана
емес.
Кез келген адамға немесе ұйымға қаржылық жоспарлау және өз қаржыларын
есепке алу қажет.
Неге бұл маңызды? Ақша психологиясы. Егер сіз жұмсалған ақша есебін
жүргізбесеңіз, болашаққа жоспарламасаңыз, онда сіз әрқашан тапқан ақшаңызды
жарата бересіз. Сіз өзіңіз оған көз жеткізген боларсыз.
Тіпті егер қандай да бір ақша сомасын кейінге қалдыру, жинақтау мүмкін
болса да, нәтижесінде ерте ме, кеш пе, ол қорлардан алынып, ағымдағы
қажеттіліктерге жұмсалады.
Сіз өз көзіңізбен тапқан және жұмсалған ақша санын көргенде, онда
барлық табысты жұмсаудан аулақ боласыз, жалақының бір бөлігін кейінге
қалдыра бастайсыз және инвестициялар туралы ойлай бастайсыз. Сондықтан
қаржылық жоспарлау өте маңызды іс жасайды-ол сіздің ақшамен жасалатын
барлық операцияларды көрнекі түрде көрсетеді. Бұл сабақты қызықсыз деп
есептейтін және қаржысын жоспарламайтын адамдар әрқашан барлық ақша қайда
жоғалатынын білмейді және оларға ақша үнемі жетіспейді. Тіпті егер кейбір
сәтте олардың табысы екі есе артса да, кейбір уақыттан кейін олар ақша
жетіспеушілігі проблемасы пайда болады, себебі олардың қаржылық мақсаты
жоқ. Ал егер адам несие алса, жағдай өте ұзақ уақытқа нашарлайды. Енді сіз
өзіңіздің қаржыңызды есепке алу қаншалықты маңызды екенін түсінесіз,
сондықтан осы тақырыпқа барынша егжей-тегжейлі кірісеміз.
Сіз жоспарлау мәні машинаны немесе үйді сатып алу үшін ақша жинау деп
ойласаңыз, онда бұл сіз түзетуіңіз тиіс басты қате.
Ұйымдағы қаржылық жоспарлау
Қаржылық жоспарлау — бұл ұйымның дамуын қамтамасыз ету үшін барлық
кірістер мен шығыстарды жоспарлау ("қаржылық менеджмент және ұйымдарға
салық салу", Левчаев А. П.). Қаржы жоспарлары
мақсаттары мен бағыттарына байланысты бірнеше болуы мүмкін. Мұндай
жоспар алдағы кезеңде алуға және қаржыландыруға жоспарланған кірістер мен
шығыстардың топтастырылған баптары түріндегі баланстық нысанды білдіреді.
Қаржылық жоспарды әзірлеуге кіріскенге дейін қаржылық жоспарлау
міндеттерін түсіну қажет.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі міндеттері болып табылады:
• Капиталды тиімді салу жолдарын анықтау.
• Қаржылық жағдайды бақылау.
• Инвесторлар мен акционерлердің мүдделерін сақтау.
• Бюджетпен, банктермен және бюджеттен тыс қорлармен ақылға
қонымды қарым-қатынас орнату.
• Жасырын резервтерді анықтау.
• Ұйым қызметінің қажетті ресурстарымен қамтамасыз ету.
Жоспарды құрастыруға кіріспестен ұйымның қаржылық жағдайын түсіну
қажет. Науқасты емдеу және оның денсаулығын сақтау үшін оған диагноз қою
керек. ең алдымен осымен жұмыс істеу керек.
Белгілі бір кезеңге арналған жиынтық қаржы жоспары бюджет деп аталады.
Яғни бюджет екі материяның — ақша мен уақыттың негізінде құрылады. Сіз
өзіңіздің қаржылық жоспарыңыз есептелген белгілі бір уақыт кезеңін нақты
жазасыз,содан кейін қаржылық (және тек қана емес) ресурстарды бөлесіз.
Бюджет жеке қаржы, ұйым немесе мемлекет деңгейінде болуы мүмкін. Әр
түрлі ауқымға қарамастан, кез келген деңгейдегі бюджет бірдей белгілер мен
критерийлерге ие. Мысалы, егер сіздің немесе мемлекеттік кірістеріңіз
шығыстардан асып кетсе, бұл бюджет профициті деп аталады. Егер шығындар
саны кірістерден асып кетсе, онда бюджет тапшылығы туындайды және көп нәрсе
бақылаудан шыға бастайды.
Профицит тапшылықтан гөрі жақсырақ, бірақ артық ақшаны балансты сақтай
отырып, дереу айналымға жіберу керек.
Қаржылық сауаттылықты арттырудың алғашқы кезеңінде сіз бюджет пен
қаржылық жоспар бірдей деп санай аласыз. Айырмашылық тек қаржы жоспары
кейде қандай да бір ұсыныстармен, мақсаттармен толықтырылады, ал бюджет
негізінен сандар мен кестелермен жұмыс жасайды. Қаржы жоспарында бюджет
салынған және олардың арасында теңдік белгісін қоюға болады.
Қаржылық жоспарлау міндеттерінен басқа оның қағидаттары де бар:
• Болжау. Ұйымның және елдің экономикалық жағдайы талданады (кейде
бүкіл әлем, егер бұл трансұлттық корпорация болса). Болжамның
сапасы қаржылық жоспардың сапасын анықтайды.
• Оңтайландыру • Бұл ұйым мен оның қызметкерлері үшін залалсыз
шығындарды азайту және неғұрлым тиімді ақша салу дегенді
білдіреді.
• Бақылау. Сауатты қаржылық жоспар жауапсыздыққа жол бермейді, кім
жауап береді және ұйымның барлық аспектілерін бақылауға
мүмкіндік береді.
• Құжаттау. Құжаттарды жүргізу бақылаудың табиғи салдары болып
табылады.
• Үйлестіру. Әр түрлі бөлімшелердің қаржылық жоспарлары бір-
бірімен тығыз байланыста әзірленуі тиіс. Кейде бір бөлімшеге,
кейбір шығындарды басқа бөлімшеге қысқарта отырып, көбірек ақша
салу ақылға қонымды.
• Басымдықтарды бөлу. Қаржы жоспарын орындау үшін басшы нақты және
айқын мақсаттарды анықтауы тиіс. Ұйымның барлық іс-әрекеттері
мен қаржылық мәмілелері басты басымдықтарға бағынуға тиіс.
Басымдылық болмаса, компания қажетсіз бағыттарға көп ақша жұмсай
алады және жай ғана қаржылық құлдырауға болады.
• Адекваттылық. Өзіне амбициялық мақсаттар қою өте жақсы, бірақ
ешқандай тамыры жоқ амбициялар қайғылы салдарларға әкелуі
мүмкін.
• Көп нұсқалық және икемділік. Жоспар экономикалық ахуалды ескере
отырып түзетілуі мүмкін. Экономика күн сайын өзгеріп отырады,
сондықтан оның үрдістерін қадағалау және қаржылық жоспарға
түзетулер енгізу қажет.
Қаржы жоспарын құру-бұл кешенді және күрделі іс. Сондықтан біз ортақ
және түсінікті қасиеттерге назар аударамыз. Кірістер мен шығыстар кез
келген ұйымның, мемлекеттің немесе қарапайым адамның бюджетінің негізін
құрайды. Мұндай баптар бар:
Кірістер мен қаражат түсімдері
Өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен пайда. Басқа
сатудан түскен пайда (негізгі құралдар мен басқа активтер).
Амортизациялық аударымдар. Басқа компаниялардан ақшаның түсуі.
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді өткізуге қатысы жоқ
жоспарланатын кірістер. Бұл бағалы қағаздардан, басқа компаниялардың
жарғылық капиталына үлестік қатысудан, мүлікті жалға беруден, қаржыны
депозиттерде сақтаудан түскен кірістер болуы мүмкін.
Шығыстар және қаражат аударымдары
Пайдадан төленген салықтар және басқалар. Амортизациялық аударымдар
шығыстары. Жалақы.
Шикізат пен басқа ресурстардың құны. Кредиттерді өтеу.
Үй-жайларды жалға беру. Өзге де шығыстар.
Жеке қаржылық жоспарлау
Жеке қаржылық жоспарлау кез келген адамға өзінің қаржылық жағдайын
дұрыс бағалауға және үлкен табыс алу үшін ресурстарды бөлуге мүмкіндік
береді.
Егер сіз күн сайын толтыру және толықтыру қажет қағазбен жұмыс
істеңіз, кейінірек сіз қарапайым қағаз парағында жоқ жағымды дизайн және
функционалы бар қосымшалардың тізімін көресіз.
Ең алдымен, кез келген үнемделген ақша бірлігі уақыт өткеннен кейін
екі және одан да көп ақша бірлігіне айналуы мүмкін екенін түсінуіңіз керек.
Егер ол қажетсіз нәрсеге жұмсалса, сіз бұл мүмкіндіктен айырыласыз. Сіз бір
жыл ішінде қанша рет пайдасыз шығын шығарғаныңызды еске түсіріңіз және бұл
санды екі немесе үшке көбейтіңіз — бәлкім, сіз бір жылдан кейін дұрыс
инвестиция жасаған кезде сондай соманы таба алушы едіңіз. Көптеген табысты
адамдар сондықтан да өз шыңдарына жетті - олар минималды жұмсауға үйреніп,
қалған ақшаны бірдеңеге инвестиция қылып салуға үйреніп алған. Лотереяда
жеңгендердің кейбірі бір жыл өткен соң қайтадан кедей болғандығы жайлы
мысалдар өте көп. Олар қаржылық сауатты болған жоқ. Алайда, егер олар
қаржылық жоспарлауға кем дегенде бірнеше сағат бөлсе, онда бір жылдан кейін
бұл ақша қалмайтынын болжай алар еді.
Өзіңіздің жеке қаржы жоспарыңызды жасау алдында сіз жоспарлау
принциптерін білуіңіз керек.
Жеке қаржыны жоспарлау принциптері
Үнемдеу принципі. Шыдамдылықта күш бар. Бұл қасиет кез келген адамға
өмірдің кез келген саласында көмектеседі, жеке қаржыға да көмектеседі.
Дереу қанағаттану және шыдамсыздық-жетілмеген, балалар мінез-құлқының
белгісі. Үнемдеу керектігін біз бәріміз білеміз, бірақ бұны өте аз адамдар
істейді. Алайда, шектен шығудың қажеті жоқ,өйткені үнемдеу үшін үнемдеу де
жақсылыққа жеткізбейді. Кейінірек біз сізге үнемделген ақшамен не істеу
керектігін айтамыз.
Жеткіліктілік принципі. Өзара және қазіргі заманғы медиаға тосқауыл
қою қажет. Кез келген жарнаманың функциясы – егер бұл тауарды сатып
алмасаңыз сіз бақытсыз екеніңізді көрсету. Тауарды сатып алудың пайдасы
туралы ойлауды үйреніңіз. Егер тауар сізге күмәнді рахаттан басқа ештеңе
әкелмесе, оны сатып алмаңыз. Қазіргі жағдайға риза болыңыз және өзін-өзі
қамтамасыз ету сезімін одан әрі жақсартуға көмектеседі деп ойлаңыз. Өзін-
өзі қамтамасыз ету қол қусырып отыру емес, бұл дегеніміз қазірдің өзінде
бақытты болу әрі қалай бұдан да жақсы болатынын білу. Риза болу - бұл
адамның ең бағаланбаған қасиеттерінің бірі.
Жұмыс қабілеттілігі принципі. Жақсы өмір үшін сіз тек ақша туралы
ойланбайтын жұмысты табу өте маңызды. Бұл жағдайда сіздің жұмыс
қабілеттілігіңіз ал онымен бірге мен кірістер бірнеше рет артады. Істейтін
ічіңізді жақсы көріңіз. Бұл әрқашан көтеріңкі көңіл-күйде болуға және
көптеген басқа нәрселерге уақыт пен күш табуға көмектеседі.
Зерттеу принципі. Қаржылық сауаттылық ақша мен мүмкіндіктерге үнемі
саналы көзқарасты болжайды. Сізге қандай өнімдер мен тауарлар шын мәнінде
қажет екенін анықтаңыз және қымбат нұсқалары үшін төлемеңіз. Сіздің бүгінгі
қаржылық шешімдеріңіз сізге және сіздің отбасыңыздың болашағына қатысы
тікелей.
Басымдық принципі. Күн сайын біз бір өте маңызды мәселеге тап боламыз
— ақшамызды қалай жұмсау керек және қайда салу керек. Бұл тіпті
миллионерлерде де болады. Есіңізде болсын, егер сіз бір қымбат тауарды
сатып алсаңыз, сіз басқасын сатып алу мүмкіндігінен айырыласыз. Бір
тауардың немесе қызметтің көмегімен сіз жақсарасыз, екіншілер құлдырауға
алып келуі мүмкін. Тәжірибе көрсеткендей, екінші тауарлар жиі сатып
алынады. Біріншісін екіншісінен ажырата алыңыз.
Бақылау принципі. Ақшаны басқару әдетке айналуы керек. Ақша шығыны
қаржылық құлдырауға әкеледі. Ақшаңызды қадағалаңыз және әрқашан сізде қанша
ақша барын және сіз оларды қайда жұмсайтыныңызды есте сақтаңыз.
Қарапайым өмір қағидасы. Біраз уақыт болса да. Сіздің кірістеріңіз
сіздің қатысуыңызсыз-ақ қалыптасуы керек, сонда ғана сіз одан да көп
нәрсені ала аласыз. Егер сіздің пассивті кірісіңіз сізге қажет мөлшерге
жетсе және сізді қуантатын болса, бұл сіздің қаржылық тәуелсіздікке қол
жеткізгендігіңіздің нақты белгісі. Қарапайым өмір жаман дегенді
білдірмейді, ол ақылға қонымды өмір сүру дегенді білдіреді. Әрине, егер сіз
адамдармен жұмыс жасасаңыз, сізде жақсы және ұқыпты киім болуы керек. Мұның
мәні - қосымша киім сатып алмау.
Қарызға батпау қағидасы. Кез келген несие мен қарыз сіздің қаржылық
болашағыңыздың бір бөлігін жейді. Бұл кейбір жағдайларда мүмкін, ол туралы
кейінірек айтамыз.
Оңайлату принципі. Қарапайымдылық тиімділікке, түсіністікке және
стресстің болмауына әкеледі. Кез келген жаңа нәрсе жақсы эмоциялардан
басқа, көптеген жаман эмоциялар да алып келеді. Жаңа қымбат телефонды сатып
алу жай ғана жақсы ойындар ойнауға және мағынасыз қолданбаларды пайдалануға
сізді бейімдетеді. Дзэн стиліндегі жеңілдеу кез келген адамға бақытты, ал
біздің жағдайда да қаржылық сауатты болуға көмектеседі.
Инвестициялау принципі. Инфляция есіңізде ме? Ақшаны жай ғана сақтау
әрине жақсы, бірақ мұндай мінез-құлықты да тиімді деп айтпайсың.
Инвестициялау әрқашан белгілі бір тәуекелге ие, бірақ онсыз ақша әлемінде
болмайды. Көптеген кітаптар оқыңыз, бейнебаян қараңыз және ойланыңыз.
Сақтық принципі. Бай адамды қымбат машина емес, егер бүгін жұмыстан
айырылса, ол қанша ай өмір сүре алатыны сипаттайды. Егер сізге алты ай
жақсы өмір сүруге ақшаңыз жетсе, онда сіз орта класс деп саналасыз.
Дегенмен, қаржылық әл-ауқаттың мәні жұмыс істемеу (немесе ұнайтын жерде
жұмыс істеу) және бұл ретте тұрақты табыс ағынының болуы.
Ынтымақтастық принципі. Әрине, жалғыз жұмыс істеп жақсы табыс табуға
болады , бірақ ақпарат ғасыры басқа адамдармен кооперация үшін көптеген
мүмкіндіктер ұсынады. Синергия принципі қаржы саласында өте жақсы жұмыс
істейді. Дұрыс команда таңдап, кез келген адам көп табыс жасай алады.
Қаржылық жоспарлаудың бес қадамы
Қаржылық жоспарлау тек бес қадамды ескереді. Әрбір қадамға тиісті
назар аудару керек және алдыңғысы түпкілікті шешілмегенше келесі қадамға
кіріспеу керек.
Бағалау
Ең алдымен, сіздің активтеріңіз бен пассивтеріңізді нақты бағалауыңыз
керек. Алдымен сізде қанша қолма-қол және электрондық ақша бар екенін
анықтаңыз. Содан кейін "активтер" бағанына кіріс әкелетін нәрселерді
жазыңыз: депозит, айлық жалақы, инвестициялар. "Пассивтер" бағанына сізге
ақша әкелмейтін және сізден ақша тартатын барлық нәрселерді жазыңыз:
машина, үй немесе ипотека, кредит, төлем үшін шоттар, интернет және ұялы
телефонды пайдалану. Сіз айына тамаққа, киімге және ойын-сауыққа жұмсайтын
ең болмағанда шамамен ақша мөлшерін анықтаңыз. ИЯ, машина мен пәтер сіздің
пассивіңіз болып табылады.
4-кесте. Кірістер мен шығыстар
Табыс Сомма, теңге Шығыстар Сомма, теңге
Активті (негізгі) Өмірлік маңызды
Жұмыстағы жалақы 120000 Тамақтану 70000
(күйеуі)
Жұмыстағы жалақы 100000 Коммуналдық қызмет30000
(әйелі)
Медицина 10000
Киім-кешек 10000
Барлығы: 220000 Барлығы:
Активті (қосымша) 2.Маңыздылығы жағынан екінші
дәрежелі
Қосымша табыс, 30000 Тұрмыстық шығындар18000
кешке такси
қызметін көрсету
(күйеуі)
Жұмыстағы сыйақы 25000 Заттар 20000
(әйелі)
Спортзал 10000
Көлік 20000
Көңіл көтеру 40000
Өзге 5000
Барлығы: 55000 Барлығы: 113000
Нақты активтер Нарқты пасивтер:
Пәтерді жалға беру- Несие 35000
Барлығы: - Барлығы: 35000
Барлық табыс: 275000 Барлық шығындар: 268000
Бюджет балансы: 7000
Кесте жасаңыз, мысалы, осы мысалда 7 000 теңге профициті байқалады.
Кредиттерден құтылыңыз. Сіз нәтижесінде оны бәрібір төлейсіз, бірақ ол
сізден пайыздарды созып, борышкер синдромын қалыптастырады деп түсіну
керек. Есіңізде болсын: ешқандай қарыз жоқ, ең төменгі қажеттіліктерді кез
келген кіріспен қанағаттандыруыңызға болады. Әрине, шектен шығудың қажеті
жоқ- мысалы, машинада өмір сүру немесе жыртық киімде жүру.
Қарапайым сөзбен айтқанда, сіз екі шамалы сандарды көруіңіз тиіс- бір
айдағы сіздің жалпы табыстарыңыз бен шығыстарыңыз.
Мақсаты
Мақсатсыз болмайды, әсіресе ол ұзақ мерзімді болса. Бірнеше ай ішінде
белгілі бір соманы жинауға әркім дерлік қабілетті, бірақ егер бұл бірнеше
жыл болса, онда сізге темір тәртіп пен мотивация қажет. Және оған мақсат
қою көмектеседі.
Ең дұрысы, сіз бірнеше жылды алдын-ала жоспарлауыңыз керек, өйткені
бұл қаржылық сауатты мінез-құлық. Мысалы, ол он жылдағы миллион доллар
жазбасы болуы мүмкін. Оның кемшіліктері де бар, бірақ жоқтан жақсы. Әрине,
сіздің мақсатыңыз объективті болуы керек, бірақ екінші жағынан өзіңізді
бағаламасаңыз соңында сіз жоспарлағаннан да аз аласыз. Қаржыңызды түсініп,
ақша салуды бастаған кезде, планетадағы кез-келген адам миллион доллар
жинай алатынын түсінесіз. Қаржылық сауатты адам өзі үшін қандай мақсат қою
керектігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz