Дәрілік өсімдіктерге жалпы сипаттама
Күні: ____ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Дәрілік өсімдіктерге жалпы сипаттама
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Қазақстанның кең-байтақ аумағы пайдалы өсімдіктер түрлеріне өте бай.
Оның ішіңде маңызды болып саналатын медицинаға аса қажетті өсімдіктер тобы
— дәрілік өсімдіктер болып табылады. Қай заманда болмасын, адамзат өсімдік
өнімдерінің тағамдық жағына ғана емес, сонымен қатар емдік, шипалық жағына
да көңіл бөлген. Өсімдік тағамдарын ем ретінде пайдалану сонау көне
заманнан бері дағдыға айналған. Қазіргі кезде бұлардан жасалатын
препараттардың тиімділігі өз алдына, сондай-ақ, олардың биологиялық
сіңімділігі жоғары болуымен қатар, бойға тез таралады, зияңды заттарды
бейтараптандырады және олардың ағзадан шығуын тездетеді, ағзаның қорғаныш
күшін күшейтеді. Қазақстан жерінде өсетін 5600-ден астам гүлді
өсімдіктердің дені өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында пайдаға асады [1].
Соның 500-ге жуығы пайдалы өсімдіктер болып табылады. Олардың ішінде
жүздеген ресми дәрілік, халық арасында дәрі-дәрмек үшін пайдаланатын
бірнеше жүздеген улы, дәруменге бай, алколоидты, флавоноидты және т.б.
пайдалы өсімдік түрлері бар [2, 3]. Сонымен қатар, дәрілік өсімдіктер
қатарына әртүрлі сәндік өсімдіктер де жатады, олардың көпшілігі
физиологиялық белсеңді заттар (шегіргүл, гүлшетен, т.б.).
Дәрілік өсімдіктермен емдеу бұрыннан келе жатса да, өзіңдік маңызын
әлі күнге дейін жойған жоқ, қайта жыл өткен сайын оның құндылығы артып
келеді. Сондықтан, соңғы кезде қолданылатын химиялық препараттарға
қарағанда "дәрілік өсімдіктерден" дайындалған дәрілерге сұраныс басым.
Дәрілік өсімдіктерден жасалған препараттардың адам денсаулығы үшін өте
жоғары бағаланатыны белгілі, соның нәтижесінде бұл күнде "фитотерапия"
айтарлықтай дамып отыр. Дәрілік қасиеттері бар өсімдіктерді зерттеу
барысында биологиялық белсенді заттарын анықтауда тек бұрыннан белгілі
түрлердің ғана емес басқа да перспективті дәрілік өсімдіктердің емдік
қасиеттерін ескеріп анықтау маңызды болып табылады. Адам баласы
өсімдіктерді сонау көне дәуірден бастап күні бүгінге дейін өз қажетіне
жаратып, пайдасына асырып келеді. Қалай атаған күнде де адамзат баласы үшін
дәрілік өсімдіктердің пайдасы өте зор. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасын
нығайтады, бауыр, бүйрек, жүрек, өкпе, асқазан және ішек жолдары мен
әртүрлі бездердің (мәселен, ас қорыту бездерінің, т.б.) қызметтерін
жақсартады, қан қысымы мен зат алмасуды ретке келтіреді, ағзаға жиналған
зиянды және улы заттарды несеп, нәжіс, қақырық, тер арқылы сыртқа шығарады,
микробтар мен бактерияларды, вирустарды жояды, ауырған жерді (ауруды), дене
қызуын басады, қан тоқтатады, орталық жүйке жүйесін тыныштандырады, т.б [2,
4, 5]. Сондықтан халықтың өсімдіктер туралы: "өсімдік — жанға шипа, дертке
дауа, өсімдік — денсаулық кепілі, өсімдік — дәрі-дәрмек қоймасы, өсімдік —
ауруға ем, сауға қуат" деген қағидалардың шынайылығы мен ақиқаттығына көз
жеткізу қиын емес. Қазіргі кездің өзінде отандық ғылыми медицинада 216-дан
астам аса дәрілік өсімдік түрлері қолданылады [4]. Дәрілік өсімдіктерді
қалай болса солай ысырапсыз жинап, олардың тұқымынан құртып алудан
әрқашанда сақ болғанымыз абзал. Сонымен қатар, оларды қорғауды, сақтауды,
сөйтіп, табиғат "тегін" сыйға тартқан қымбат қазынаны келешек ұрпаққа аман-
есен жеткізуді ешқандай да естен шығармауымыз жөн деп қарауымыз қажет.
Дәрілік өсімдіктерді жан-жақты зерттеу, қолданысқа енбеген кейбір түрлерін
медицинаға қолдануға ұсыну қазіргі осы салаға байланысты ғылыми жұмыспен
айналысушы ізденушілердің басты міңдеті болып табылады
Жалпы еліміздің флорасының таралу ареалына келетін болсақ, Қазақстанның
шығыс аймағында, соның ішінде Тарбағатай жотасыңда көпжылдық бұталы
өсімдіктер басым. Соның ішінде дәрілік өсімдіктердің бірнеше тобы өседі.
Сондықтан, Тарбағатай жотасының жер бедерінің, климатының, топырақ
жамылғысының сан алуандығы, ондағы қалыптасатын дәрілік өсімдіктер
жамылғысының алуан түрлілігіне де әсер етеді
Күні: _____Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Дәрілік өсімдіктердің кейбір түрлерінің
сипаттамасы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
1. Алматы доланасы биіктігі – 4 – 6 метр болтатын, жеміс ағашы,
бұталардың қабығы қоңыр, тікенектері бар
Жапырақтары жұмыртқа сияқты, шеттері ара түсті, гүлдері қызыл,
шоғырланып орналасқан. Тұқымы қара – қоңыр түсті, 3 – 5 дәнекі бар жеміс,
сопақша келген. Мамыр – маусым айларында гүлдейді.
Дәрлік мақсат үшін долананың жемісімен гүлін пайдаланады.
Доланадан жасалған дәрілер орталық нерв жүйесін тыныштыандырады, жүрек
бұлшық еттеріне күш береді (Іскендіров, 1982 ж)
(М.Қажымұратов, 1986 ж) – тамыз айында жеміс береді, жемісінде
қант, белок, илі заттар, май қышқылдары сондай-ақ кратегус, стеорин,
пильметин қышқылдары және глюкозид ноксинантин болады. Әсер ететін негізгі
заттың бірі – кратегус қышқылы. Ерте заманда онымен асқазан, әйелдердің
жыныс сырқатын, жүректің әлсіреуімен болған ісіктерді емдеген. Жемісінің
тұнбасы қан қысымын бәсендетеді. Станковтың (1951) зерттеуіне қарағанда
долана жемісінде 0,25 – 0,5 мг А витамині, 9,09 – 54 мг С витамині, ал
жапырағында 180 мг С витамині бар. Қабығынан қоңыр, сары түсті бояулар
алынады.
Долана (боярышник - crataegus) жуан әрі түп-түзу тікенектері
болады. Жемісі қыркүйкек айында піседі. Жеуге жарамды (Б.Қалиұлы,
К.Үшбайұлы, 2005 ж)
Дайындалуы. Дәрілік мақсаты үшін гүлі мен жемісі пайдаланылады.
Гүлдерін – мамыр-маусым айларында, жемісін қыркүйек – қазан айларында жинап
алып, гүлін жұқа етіп жинап, көлеңкелі және жел қағатын жерде (қаңылтыр
шатыр астында) кептіреді. Ал жемісін 50 – 60 кептіргіште немесе пеш үстінде
кептіреді. Мата дорбаларда немесе кардон қораптарда сақтайды. Сақтау
мерзімі 2 жыл.
Қолданылуы. Долананы жүрек ауырғанда (гипертония, анионрвоз т.б.)
жүрек қатты соққанда, қан қысымы көтерілгенде, нерв жүйесі әлсіренгенде,
үйқы қашқанда қолданылады. Ол жүректің бұлшық етіне күш береді, қан қысымын
жақсартады, үйқыны қалпына келтіреді.
Пайдалануы:
1. Долана гүлінің 1 ас қасығын 1 стакан қайнап тұрған ыстық суға салып,
бетін жабады, ішінде су бар ыдысқа орналастырады: сөйтіп, 15 минут
қайнатады, суған суын сүзіп,үшке бөліп, күніне тамақ алдында ішеді.
2. долана жемісінің 10 г қайнап тұрған 1 стақан суға салып, тұндырады.
Күніне жарты стақаннан тамақ алдында 2 – 3 рет ішеді.
3. Долананың 1 шай қасық гүлін, 1 ас қасық жемісін 1 стақан ыстық суға
салып тұндырады. Күніне тамақ алдында жарты стақаннан 2 – 3 рет ішеді.
4. Долана жемісінің 25 г 100 мг спиртке салып, 8 – 10 күн ұстайды.
Содан соң 30 – 40 тамшыдан 3 рет тамақ алдыннан ішеді. Тұнба егер арақаа
жасалса, онда 50 – 60 тамшыдан ішеді.
5. Долананың 50 г, қырықбуын шөбінің 20 г, қызыл таспаның 30 г қосып, тұнба
жасайды. Күніне стақанның 13 бөлігіндей мөлшерде 3 рет ішеді.
2. Қара өрік – биіктігі 3 метрге дейін жететін бұта, бұталардың көбінің
ұшында өткір тікенегі болады. Жапырақтары майда, жұмыртқа тәрізді,
гүлдерінің түсі ақ түсті. Жемісі – дөңгелек, қара – көк, сүректі келеді.
Сәуір айында гүлдейді. (Іскендіров 1982)
Дәрілік мақсаты үшін қара өріктің гүлдерін, жапырақтарын несес
айдайтын, іш жұрмей қалғанда және түйнеп ауырғанда қолданады. Қабығынан
жасалған дәрілерді дене қызуы көтерілгенде пайдаланады.
Қара өрік жемісінде 7,3 – 14,8 % қант, 0,3 – 1,5 % түрлі қышқылдар, 10
мг % А,С витаминдері бар. Ал тұқымында 40 % дейін май болады. (Қажымұратов,
1986 ж)
Жарық сүйгіш жеміс ағашы. Оның қазақша – алхоры, шолмырт, орысша –
терн, терновник, чернослив деген қосымша атаулары бар (Б.Қалиұлы, К.Үшбаұлы
2005ж)
Дайындалуы. Емдік мақсатта оның сүйегі алынып тасталған, жемісі және
гүлі мен жапырақтары, қабығымен тамыры пайдаланылады. Гүлін, жапырақтарын,
қабығын – көктемде (сәуір, мамыр) тамырын – күзде жинап алып кептіреді.
Қолданылуы. Қара өрік суық дегенде, дене қызуы көтерілгенде, жүрек
айнығанда, асқазан, бауыр, бүйрек ауруларына, өт қабығанда, іш жүрмей
қалғанда, дене сыртына іріңді бөрпелер шыққанда, сондай-ақ, атероссклероз,
гипертония, сарып, подагра ауруларымен ауырғанда қолданылады. Ол бүйректің
жұмысын жақсартады, зат алмасуын реттейді, тер шығарады, несеп айдайды, іш
жүргізеді, нерв жүйесін тыныштандырады.
Пайдалануы:
Гүлімен жапырағының 2 шай қасық ұнтағын алып, 1 стақан қайнап тұрған суға
салып 8 сағат бұқт ырады. Сүзіп, ширек стақаннан күніне 4 рет ішеді.
Қабығымен тамырының 1 шай қасық (5 г) ұнтағын 1 стақан қайнап тұрған суға
салып, 15 минут қайнатады. Сүзіп, 1 күнде ішіп таусады.
25 г ұнтақталған гүлін 1 стақан қайнап тұрған суға салып, 30 минут
бұқтырады да, сүзіп, шай ретінде ішеді.
Ащы ермен – биіктігі 50 – 100 см жететін көпжылдық өсімдік. Ащы ерменнің
сабағы тік, көп қырлы, ұшына таман қалың тарандалған. Гүлдері сары түсті,
жемісі тұқымша. Шілде мен тамыз айларында гүлдейді. Ерменді жерден шамаен
10 – 15 см биіктікте, сабағын пышақпен кесіп алу керек. Бұдан жасалған
дәрілер қарын жолдарының жұмысын жақсартып, іштегі зиянды құрттарды
түсіруге көмектеседі.
3. Ащы ермен (полынь горькая – Artemisia absinthium). Жапырақтары көп әрі
уақ. Тілімделіп келеді. Сабақтары мен жапырақтарын сұр түсті түк басған.
Гүлдері майда, сраы түсті, сабақтардың басына орналасқан. Шілде-тамыз
айларында гүлдейді. Барлық жерде өседі. Өзіне тән ерекше иісі бар. Дәмі
ащы.
Дайындалуы. Дәрілік мақсатта ерменнің жер үсті бөлігі (шөбі,
жапырақтары, гүлі) падаланылады. Гүлдеу кезінде сабағының жоғарғы жағының
гүлмен қоса орып алып, шатр астында (көлеңке жерде) кептіреді.
Қолданылуы. Ермен тұнбасымен бүйрек, бауыр, талақ (көк бауыр), сары
ауру, шемен, безгек, астма, ревматизм, геморрой, экзема және күз ауруларын
емдейді. Қандала мен бүргеге қарсы қолданылады. Ас қорту жұмысын
жақсартады, тәбет ашады, өт жүргізеді, несеп айдайды, нерв жүйесін
тыныштандырады, асқазан мен ішек құрттарын түсіреді, асқазан қышылуын
басады, іш өткенді тияды, жараны жазады, жұқпалы аурулардың микробтары мен
вирустарын жояды, ауыздан шыққан жағымсыз иісті кетіреді.
Пайдалануы:
Тұнба жасау үшін 1 шай қасық (20 г) уақталған ермен шөбіне 2 стақан
қайнаған су құйып, қайнатады да 20 минут тұндырады. Сүзіп, 2 ас қасықтан
немесе стақанның ¼ бөлігіндей мөлшерден тамақтан жарты сағат бұрын күніне 3
мезгіл ішеді.
спиртті тұнба жасау үшін, кептіріліп, уақталған ермен шөбін ыдысқа салып,
үстіне 40 % спирт (мөлшері – 1: 5 яғни 20 г шөп, 100 мг спирт) құйып 7 – 14
күн сақталады. 15 – 20 тамшыдан тамақтан жарты саған бұрын күніне 3 мезгіл
ішеді.
асқазан бездерін жұмыстарын жақсарту үшін, тәбет ашу үшін ерменнің 8
бөлігін, мың жапырақтын2 бөлігін, андыз тамырының екі бөлігін арластырады
да осы қоспаның 1 шай қасығын қайнап тұрған 2 стақан суға салып, 20 минут
тұндырады. Тамақ алдында 30 минут бұрын жарты стақанынан 3 – 4 рет ішеді.
осы тұнбаның 2 стақан қытай пияздың бір түйірінен жасалған 1 стақан тұнбаны
арластырып ішек құрттарын түсіру үшін клизма жасайды.
буын шығып кеткенде, сіңір созылғанда, денеге соққы тиіп көгергенде
ерменнің жас жапырақтары мен таңып қояды.
бір ас қасық ерменді 1 стақан қайнаған суға салып, тұндырады да, ауыз шаяды
(жағымсыз иісті кетіреді)
4. Итмұрын – биіктігі 2 метрге жететін бұта. Жапырақтары қауырсын тәрізді
кезектесіп орналасқан. Қабығы қоңыр-қызғылт түсті. Гүлдері өте ірі, ашық
қызыл түсті. Жемісі ішінде 1 ғана тұқымды бар жаңғақша. Мамыр-шілде
арасында гүлдейді.
Дәрілік мақсаты үшін итмұрын жемісін тереді. Осы өсімдіктен жасалған
дәрілердің өт айдайтын асқазан мен ішектің қызметін жақсартатын қасиеттері
бар. Сонымен қатар жемісінен май күйікті, ісікті тері ауруларын емдеуге
таптырмайтын ем.
Қолданылуы итмұрын тұнбасы бауыр (холецистит, гепатит) бүйрек қуық
ауырғанда, бауырға тас байланғанда, бас ауырғанда (гипертония)
атеросклероз, гастрит болғанда қан кеткенде, инфекциялық ауруларға,
созылмалы жараларға қарсы қолданылады. Ол өт, несеп айдайды, асқазан, ішек
жұмысын реттейді, тонусты көтереді, зат алмасуды жақсартады.
Күні: ______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін емдік қасиеті бар
өсімдіктер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі: Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Алтын тамыр. Сабағы тік өсетін, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Дәрілік
шикізат ретінде оның барлық түрінің тамыры жиналады. Дұрыс жиналып,
сақталған бұл өсімдік тамыры 2,5-3 жылға дейін шипалық қасиетін жоймайды.
Алтын тамырдың құрамын-дағы экстракт ағзаның дене жұмысына шыдамдылығын
арттырады, жүрек-қан тамырлары жүйесін жақсартады, жоғарғы жүйке жүйесінің
ыр-ғағына жағымды әсер етеді, қан қысымын реттейді. Оны орнымен қолданбаса,
кейбір адамдардың қан қысымын арттырып та жібереді.
Адыраспан. Дәрілік шикізат ретінде шілде айында бұтақшаларын, жапырағы мен
гүлін жинап алады. Ол – улы өсімдік. Халық емшілері адыраспанды адамның
құяңын, сегізкөздің жүйке ауруын емдеуге пайдаланған. Мал-дә-рігерлік
тәжірибеде оның тұнбасымен малдың қышыма қотырын, түрлі тері ауруларын
емдейді.
Арша. Оны кәдімгі арша, ем арша деп те айтады. Биіктігі 1-3,5 метр, қысы-
жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен жемісі
(қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді. Халық емінде
арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі
ретінде қолданылып келеді. Аршамен тіс тазалау пайдалы.
Ащы мия. Оны ақ мия деп те атайды. Көп жылдық шөп тектес өсімдік. Бүкіл
шөбі мен тұқымы дәрі. Басты ем болатын аурулары: жедел және созылмалы ди-
зентерияға; асқазан ауырып, аздап запыран құсқанда; шиқан, сыздауық және
басқа жарақаттың іріңдеуіне, жара-ларға; қышыма, бөріткен, ес-кілікті
теміреткіге; ақ кір көп келуге. Улы дәрі. Абайлап қолдану қажет.
Ащы қарбыз. Көп жылдық өрмелегіш сабақты өсімдік, ұзындығы он сантиметрдей.
Тамыр түйнегі етті, сабағы көп бұтақты, мұртша ширатылып өседі. Басты ем
болатын аурулары: кеңірдекшелердің созылмалы қабынуына; кеуде толып,
тынышсызданып ауырғанда; жүрек шаншып ауырғанда; емшек безінің шұ-ғыл
қабынуына; жұтқыншақ ауырып, үн қарлығуына. Ащы қарбыз тамыры қанды несеп
ауруына ем болады.
Арпа. Бір жылдық шөп тектес дақыл. Халық медицинасында бойға қуат беретін
арпа дәнінің қайнатпасы асқазан мен ішек ауруларын, денедегі бөртпелерді
жазып, бүйрек-тегі тасты түсіріп, қуықтың қабынуына ем.
Дәрмене жусан. Онымен емдеу ғылыми медицинаға қосылған үлкен үлес. Қазақтың
халық емшілері ішек құрты ауруына қарсы қолданған. Бабаларымыз бұл
өсімдікті атам заманнан бері шет елдерге сауда керуендері арқылы көп
мөлшерде жіберіп отырды. Қара жусанның тамырын тәбет ашуға, ішек, асқазан,
бауыр, өт қалтасы ауруына пайдаланады.
Женьшень. Ол тіршілік тамыры саналады. Аралия тұқымдасы панак туысына
жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 50 сантиметрдей, тамыры жуан,
бұтақталған, сыртқы қабы-ғы ақ, қатты. Өте баяу өсіп, 10-11 жылдан кейін
жеміс береді. Оның тамырында тритерпен глюкозидтері (сергіткіштік қасиеті
бар) кездеседі. Женьшеньнің тамырынан дайындалған дәрі-дәрмек, ұнтақ, тұнба
медицинада ор-ганизмнің жалпы тіршілік қа-білетін, ауруға төзімділігін
арттырып, кейбір жүйке және жүрек – қан тамыры ауруларын емдеуге
қолданылады.
Күні: 10.09.2010 Сыныбы: 6 - 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін емдік қасиеті бар өсімдіктер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Мойыл. Биіктігі 3,5-8 метрлік, ағаш немесе бұталы өсімдік, жемісі – қара
сүйекше. Дәрілік шикізат – жемісі. Жеміс тұнбасы жас бұзаулардың іш өтуін
тоқтатады. Шыбын-шіркей, кене т.б. зиянкестерді қыру үшін ағаш қабығының
тұнбасы пайдаланылады. Ол үшін ағаш қабығының 100 граммы 5 литр суға
ерітіліп, шыбын-шіркейі мол жерге шашылады.
Марал шөп тамыры. Бұғылар күз, көктемде бұл өсім-діктің тамырын тұяғымен қа-
зып жейтін болғандықтан, оны марал шөп тамыры деп атап кеткен. Тамыры
қысқа, ірілеу, шашақталған, гүлдері – көк, көкшіл түсті, шар тәрізді
тостағанша құрып, сабақтың ұш жағында жеке-жеке орна-ласқан. Оны мақсыр деп
те атайды. Халық ертеден бері алтын тамыр, женьшень тәрізді әл беретін
дәрі ретінде пайдаланған.
Қара пышақ, күшәла. Қара пышақ – биіктігі 20-40 сантиметр болатын, көп
жылдық шөп тектес, жартылай улы өсімдік, гүлінің ішкі беті қара түсті.
Өзбектер оны күшәла деп атайды. Ортаңғы қабыршақ жапырақтың ішінен ұзындығы
5-8 сантиметр болатын, қарындаш тәрізді өзек-ше өсіп шығатын болғандықтан,
орыстар оны карандаш дейді. Медицинада осы өсімдік тамырынан дәрі жасап,
онымен өкпе туберкулезін емдеп келеді.
Тобылғы. Раушан гүлділер тұқымдас, көп жылдық, шөп тектес өсімдік –
тобылғының тұнбасы, майы көп ауру-ға ем. Гүлінің, жапырағының тұнбасымен
малдың бүйрек, қуық ауруларын, асқазан – ішектің түйілуін, денесіндегі
түрлі ісіктерді емдейді. Тобылғы майын малдың, адамның ісіп кеткен
буындарына, сырқырап ауыратын тұстарына жағып, сырқатын жазады.
Қарандыз. Сазды жерде өседі. Түбін дәрі ретінде пайдаланады. Жөтелгенде
түбірін аршып ауызға салады.
Жербауырсақ. Жусанға, басқа шөпке жабысып өседі, бауырсаққа ұқсас. Оны
қуығы тұтылған адам емге ішеді.
Шырғанақ. Бұтағы тікенді, аса жуан емес, іші сары қатты ағаш. Оны ыстық-
суық болып ауырғанда емдік дәрі ретінде қолданады.
Шетен. Биіктігі – 3-20 метрлік, жұқа сұрғылт қабықты, көп жылдық жабайы
ағаш. Оның жемісін бауыр, өт ауруларын емдеуге, несеп, өт айдауға, бүйрекке
және қуыққа байланған тасты түсіруге, іш жүргізуге пайдаланады.
Итмұрын. Жемісінің құра-мында илік заттар, С, К, Р, Е, В тобындағы
дәрумендер, каротин, қант, лимон, алма қышқылдары, аздаған мөл-шерде белок,
май, гликозидтер бар. Итмұрын жемісі, тұнбасы малға да, адамға да өте
пайдалы.
Орман бүлдіргені. Биіктігі 5-25 сантиметр, көп жылдық шөп тектес. Жемісі
шілде, тамызда піседі. Жемісі-дәрумендердің бай қоры. Асқазан – ішек
жұмысын жақсартады, адамның тағам-ға деген тәбетін арттырады, ас қорыту
органдарының қабынуын басады, бауыр, бүй-рек ауруларына ем.
Өгей шөп. Биіктігі 15-20 см, күрделі гүлділер тұ-қымдас, көп жылдық шөп
тектес өсімдік. Жапырағының астыңғы беті жұмсақ, жылы, үстіңгі беті қатты
және суық болғандықтан, халық оны өгей шөп деп атаған. Ха-лық емшілері өгей
шөптен жасалған тұнбаны жөтелді басатын дәрі ретінде қолданған. Өсімдіктің
құрғақ жапырағын тынысы тарылып, ентігетін адамға темекі тәрізді қағазға
орап тартқызып, емдеген.
Долана. Раушан гүлділер тұқымдасына жатады, бұта не ағаш. Қазақстанда 7
түрі Алтай, Тарбағатай, Іле және Жетісу (Жоңғар) Алатауында өседі. Жемісі
тамыз – қыркүйекте піседі, дәруменге бай. Долананың 50 түрі қолдан
өсіріледі, ол – дәрілілік құнды шикізат. Жемісінің құрамында аскорбин,
лимон қышқылдары, флавоноидтар, каротин, гиперозид, қант бар.
Долана жүректің бұлшық еттерінің жиырылуын күшей-теді, қажығанда қуат
береді, қан қысымын төмендетеді.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДЕГІ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ
БЕЛСЕНДІ ЗАТТАР
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Біздің өлкеміздің табиғи жағдайлары әр түрлі болып келеді, сондықтан да
өсімдіктер дүниесі мейілінше бай және алуан түрлі. Республика аумағынан 5
мыңға жуық өсімдік түрлерін кездестіре аламыз. Осыншама байлықты игеру
жолында дәрілік өсімдіктерді зерттеудің, оның құрамын танып білудің маңызы
өте зор.
Дәрілік өсімдіктердің құрамында адам және жануар ағзасына тікелей әсер
ететін заттар бар. Бұл заттар өсімдіктің өсіп-дамуын реттейді. Дәрілік
өсімдіктерді зерттеу тек жаңа дәрілік заттар алу мақсатымен ғана
өндірілмейді, сонымен қатар синтетикалық органикалық химияның тез
өркендеуіне де ықпалын тигізеді, себебі өсімдіктердің құрамындағы заттар
синтездеудің эталоны болып табылады. Дәрілік өсімдіктердің құрамында
алкалоидтар, гликозидтер, эфир майы, әр түрлі дәрумендер және флавоноидтар
болады. Өсімдіктерде сонымен бірге түрлі микробтарды, вирустарды өлтіретін
антибиотиктер, фитонцидтер бар.
Флавоноидтар жайлы мәліметтер
Әдебиеттерде гүлкекіре тұқымдас өсімдіктерінің құрамындағы флавоноидтар
жайлы көп мәліметтер келтірілген. Флавоноидтардың құрамындағы флавоноидтық
қаңқасының бүкіл өзінің өкілдеріне тән күрделі қосылыстар болып табылады.
Флавоноидтардың өсімдіктердегі қызметі әлі толық зерттелмеген. Мүмкін,
олардың қызметі тотығу-тотықсыздану процестерінде жасушадағы заттардың
алмасуына қатысады (сутегіні тасымалдайды). [6.7]
Флавоноидтарға деген қызығушылық, ең бірінші, олардың капиллярлардың
нәзіктігі мен қызметтеріне әсері жайында мәліметтен басталады. Бірнеше
табиғи флавоноидтарға спазмалық белсенділік тән екендігі белгілі.
Флавоноидтар табиғатта еркін күйінде аз кездеседі, көп жағдайларда олар
гликозидтер мен метил эфирлер түрінде болады. Молекуласында қанттың болуы
оның жасушаларда еру коэффициентін жоғарлатады.
Флавоноидтардың биологиялық белсенділігінің көрсеткіші кең. Оның
антинеопластикалық, антимутагендік, ісікке қарсы, диабетке қарсы,
аллергияға және т.б. қасиеттері белгілі. Көбінесе, флавоноидтардың
антиоксидантты қасиеттері зерттелген.
Бос радикалдарының концентрациясының паталогиялық жоғарлауы кейбір
аурулардың прогресінің бірден–бір себебі және стимулдық фактор болып
табылады. Аурулардың 100-ден астамының патогенезіндегі бос радикалдардың
маңызы дәлелденген. Бос радикалдарының түзілуі мен элиминация тепе-
теңдігінің бұзылу нәтижесінде тотықтырғыштық стресс деп аталатын жағдай
пайда болады. Бұл жағдайдың себептері әртүрлі: өмір сүру жағдайы, қоршаған
ортаға және т. б. факторларға байланысты. Бос радикалдар, көбінесе
жасушалар, ұлпалар мен мүшелердің зақымдануына әкелетін тізбекті
реакциялардың қозғаушысы болғандықтан, эвалюция процесінде қорғану
механизмі мен детоксикация пайда болады. Осы механизмдерге антиоксиданты
ферменттер, бос радикалдарды акцепторлар мен скавенджерлер, ДНК зақымдану
репарационды механизмдері кіреді. Репарация процесі биологиялық
макромолекулалардың зақымдануын әр қашан толық қалпына келтіре алмайды. Ең
тиімді жолы профилактика, яғни бос радикалдар көздерін минимализациялау мен
табиғи оксидантты механизмдерді нығайту үшін антиоксидантты қасиеттері бар
заттарды қосымша енгізу қажет. Сондықтан антиоксидантты заттарды сынау
кезінде антиоксиданты профилактикаға жарамды заттар ізделінеді.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДЕГІ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ
БЕЛСЕНДІ ЗАТТАР
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Флавоноидтар антиоксиданты төмен молекулярлық экзогенді тобын түзеді. Олар
биореактивті оттектің формаларына әр түрлі дәрежеде әсер ете алады:
а) Бос радикалдардың липидтердің пероксидациялануына жол бермейді
б) Биореактивті оттектің формаларының генерирациясы металлдармен
комплекстер түзеді.
в) Арахидон қышқылының циклындағы ферменттерді әлсіретіп, биореактивті
оттекті формасының түзілуін төмендетеді.
г) Антиоксиданты дәрумендері мен (А, Е, бета-каратин) әрекеттеседі де,
олардың антиоксиданты қасиетін арттырады және бұзылуын шектейді.
Флавоноидтардың антиоксидантты қасиеттеріне қазіргі таңда көп көңіл
бөліне басталды. Олар шығу тегі әртүрлі радикалдармен әрекеттеседі де,
липидтердің пероксидация реакциясының тежейтін тұрақты қосылыс – мета-
форма түзетіндігі белгілі. Антиоксиданты белсенділік пен биофлавоноидтар
құрылысының арасындағы айқын тәуелділік анықталды.
В тізбегіндегі ОН тобының, қос байланыстың екінші мен үшінші
көміртегіндегі болуы шарт. ОН тобының 3 пен 5 орындарда болуы
флавоноидтардың антиоксиданты қасиеттің артыратындығы белгілі болды.
Флавоноидтардың жалпы схемалық құрылысы 1- суретте көрсетілген, кейбір
флавоноидтардың құрамы 1- кестеде келтірілген.
1-сурет. Флавоноидтардың жалпы схемалық
құрылысы
1-кесте. Кейбір флавоноидтардың құрамы
Қазіргі кезде канцерогенез процесіндегі бос радикалдардың рөлі
жөнінде гипотеза бар. Көптеген ксенобиотикалық метаболизмі кезінде пайда
болатын бос радикалдар антогинездің онкогенді активаторларын
қалпына келтіріп және жасушалардың пролиферация процесін (бақыланбайтын)
жеделдетеді. Жоғарыда айтылғаннан логикалық болжам жалғасады –
антиоксиданты флавоноидтар (мен басқа да оксиданттар) жаңа түзілулерді
төмендетуге пайдалы болуы мүмкін.[8]
Бұл гипотеза соңғы жылдардағы зерттеулерде өз дәлелдемесін тапты.
Флавоноидтардың енгізуімен өкпе рак ауруының арасындағы кері тәуелділікті
анықтаған. Олардың ағзадағы әрекеті әртүрлі болады да, көбісі адам
денсаулығына пайдалы болып саналады. Флавоноидтардың пайдалы әрекеті
өсімдік құрамында болатын флавоноидтардың және басқалардың жеке
қасиеттерінің жиынтығына негізделген, бірақ ең негізгісі олардың
антиоксидантты белсенділігі болып табылады.
Күні: _____ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктердің өзіне тән ерекшеліктерін
түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Өсiмдiктерi. Қазақстанда өсiмдiктердiң 15 мыңдай түрi бар. Оның 2
мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы — саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы —
қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрiздiлер және 6 мыңнан астамы — жоғары сатыдағы
түтiктi өсiмдiктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы
түрлердiң 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң түр
байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелiнген 500-ден
аса түрлердi қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық
түрден тұрады. Оның iшiндегi 730 түр тек Қазақстанда өсетiн — эндемиктер.
Бұлардың iшiндегi ең ерекше 12 монотиптi туыс бар: физандра, рафидофитон,
жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл,
птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия. Қазақстан
флорасындағы түрлердiң басым бөлiгi 15 тұқымдасқа топтасқан. Алғашқы
құрлықтық өсiмдiктердiң қалдықтары Оңт. Балқаш өңiрi мен Бұрынтауда жоғ.
ордовиктiк қатпарлардан табылған. Олар плаун тәрiздiлерге жататын
Akdalophyton caradocki пен қырықбуынға жататын — Sarituma tatjanae. Бұлар
шамамен 450 млн. жыл бұрын тiршiлiк еткен.
Республикамыздың қазiргi флорасы эоцендiк субтропиктiк (36 — 58
млн. жыл бұрын), олигоцендiк орманды-мезофильдiк (26 — 35 млн. жыл),
неогендiк ежелгi жерортатеңiздiк таулы-ксерофиттiк, субтропиктiк-ксерофиттi
бұталық және миоцен-плиоцендiк алғашқы далалық (13 — 25 млн. жыл),
плейстоцендiк (2 млн. жыл) флоралардың негiзiнде қалыптасқан.
Өсiмдiктердiң Қазақстан жерiнде таралуы, түрлер мен эндемиктердiң
топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық белдеулерде әр түрлi. Республиканың
осыншама бай өсiмдiктер дүниесi түрлердiң биол., экол., эвол.
ерекшелiктерiне байланысты әр түрлiбiрлестiктер мен қауымдастықтарда
жүйеленген.
Қазақстанның жазық бөлiгi орманды далалық, дала, шөлейт және шөл
белдемдерiне (аймақтарға) ажыратылады. Орманды далалық аймақ — республика
жер аумағының 2,04%-ын алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл
қ-ларының маңында орналасқан. Орман түзушi түрлер: жылауық қайың, талдың
бiрнеше түрлерi, бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл
белдемнiң шалғындық және далалық телiмдерiнде алуан түрлi шөптесiн
өсiмдiктер мен астық тұқымдас шөптер басымдылық ететiн қауымдастықтар
таралған. Бұл аймақ 2 белдемге бөлiнедi: 1) оңтүстiк ылғалы аз қоңыржай
жылы орманды дала белдемi — сұр ормандық топырақта қайыңды-теректi, теректi
ормандар, ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2)
қоңыржай құрғақ шоқталған орманды дала белдемi — қайыңды-теректi шоқ
ормандар мен қара топырақтағы алуан-түрлi және астық тұқымдасты шөптесiн
өсiмдiктi далалық экожүйелер таралған.
Далалық аймақ елiмiздiң жер аумағының 28%-ын алып жатыр, аум.
110,2 млн. га, батыстан (Едiл-Жайық өзендерi аралығынан) шығысқа қарай
(Алтай-Тарбағатай тау бөктерi) 2500 км-ге созылып жатыр. Далалық флораның
құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-i — эндемиктер.
Негiзгi басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге, тобылғы, қарағай,
аласа бадам. Далалық аймақ 3 белдемге бөлiнедi: 1) қоңыржай-құрғақ және
құрғақ дала; кәдiмгi және оңт. қара топырақтағы алуан түрлi шөптесiн —
бозды белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем—күңгiрт қара-қоңыр
және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелi-бозды дала; 3) шөлейт құрғақ,
қоңыржай ыстық белдем — ашық қара қоңыр топырақтағы жусанды-бозды дала.
Шөлдi аймақ — жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзiне тән өсiмдiк жамылғысы алуан
түрлi, 2500 — 2800 түр бар, олардың iшiнде 200 — 215 түрi — эндемиктер.
Шөлдi аймақ 5 белдемге ажыратылады: 1) солтүстiк далалы жердегi құрғақ,
қоңыржай-ыстық шөлдер — аум. 40 млн. га., немесе елiмiздiң жер аумағының
14,7%-ы. Өсiмдiк жамылғысы астық-тұқымдасты — жартылай бұталы (боз,
еркекшөптi-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгiн-раң-шағыржусан-
еркекшөптi) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстiк тұрандық) өте құрғақ,
ыстық шөлдер — аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерiнiң 18,9%-ын алып
жатыр.
Күні: _________ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктердің өзіне тән ерекшеліктерін
түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Жануарлары. Қазақстан жерiнде сүтқоректiлердiң 180, құстың 500,
бауырымен жорғалаушылардың 52, қос мекендiлердiң 12, балықтың 104-ке жуық
түрi бар. Омыртқасыз жәндiктер шаян тәрiздiлер, ұлулар, құрттар, т.б.)
бұдан да көп. Тек жәндiктер түрлерiнiң өзi-ақ 30 мыңнан асады. Қазақстанның
солт-ндегi орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су
егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, көл айдындарын су құстары
— аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Едiл өз.
жағалауынан Алтай тауы бөктерiне дейiнгi астық тұқымдас шөп пен жусан,
бетеге өскен далалық белдемде суыр, дала алақоржыны, сүйiрбас сұр тышқан,
кәдiмгi сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан — дуадақ, безгелдек,
жылқышы, сұңқар, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседi.
Көктемнен күзге дейiн бұл жерлерде ақ бөкен үйiрлерi жайылады, олар қысқа
қарай шөлдi аймаққа ығысады.
Едәуiр бөлiгiн Жайық өз-нiң аңғарындағы орман алып жатқан далалық
белдемнiң батыс бөлiгiн бұлан, елiк жайлаған, мұнда еур. қара күзен,
жұпартышқан, орман сусары да кездеседi. Бұдан 200 жыл бұрын түгелдей
жойылуға жақын қалған құндыз қайта пайда бола бастады. Қосмекендiлерден
Жайық, т.б. өзендердiң аңғарында тарбақа, орман бақасы, т.б. кездеседi.
Мұнда бұлдырық, сұр кекiлiк, тырна, бозторғай көп. Далалық белдемнiң
шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы, ақ қоян, сiлеусiн, елiк,
арқар мекендеген. Өсiмдiк жамылғысы әркелкi шөлейт белдемде саршұнақтар мен
қосаяқтың, құм тышқаны мен қоянның бiрнеше түрi кездеседi. Мұнда ақ бөкен
де, сондай-ақ 20 ғ-дың 40 — 50 жылдарында қарақұйрық та көптеп кездесетiн.
Бұл белдемде құстан дуадақ, шiл, қылқұйрық, бозторғай, т.б. бар. Қыста қар
тоқтап, көктемде қар суы жиналатын Үстiрт пен Маңғыстау жартастарының
арасында кездесетiн үстiрт арқары жұтаң өсiмдiктермен қоректенiп, ащы суды
қанағат етедi. Үстiртте ұзын инелi кiрпi, қарақұйрық, шөл сiлеусiнi —
қарақал кездеседi.
Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа
жерде кездеспейтiн ерекше тұқымдас өкiлi — жалманды атап өткен жөн. Ол тек
Бетпақдалада, Балқаш к-нiң солт. жағалауындағы кейбiр аудандарда, Алакөл
және Зайсан қазаншұңқырында ғана бар. Солт. Балқаш маңындағы бiрнеше жерден
ғана тiршiлiк ететiн бес башайлы ергежейлi қосаяқ та ерекше жануар. Мұнда
құстан шiл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседi. Оңт. Балқаш құмында осы
араға ғана тән сексеуiл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тiршiлiк етедi.
Құмайтты шөлде бiрқатар кесiртке (жұмырбас, ешкiемер), жылан (оқ жылан,
айдаһар, қара шұбар жылан, т.б.) түрлерi, дала тасбақасы тараған.
Республиканың қиыр оңт-ндегi кейбiр жерлерде келес сақталып қалған. Өзен-
көл аңғарларындағы орман-тоғайларда елiк, жабайы шошқа, құм қояны,
қырғауыл, т.б. кездеседi. Балқаш, Сасықкөл, т.б. көлдердiң жағалауындағы
қалың қамыс арасында бiрқазан, жалбағай, ақ құтан, көк құтан, қарақаз,
шағала бар. Алакөл айдынын өте сирек кездесетiн, Қазақстанның “Қызыл
кiтабына” енгiзiлген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңт-
н қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесi де сан алуан. Қылқан жапырақты
Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сiбiр таутекесi, арқар, алтай
көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиiн, борша тышқан, алтай
суыры, құр, шiл, т.б. кездеседi.
Зайсан қазаншұңқырынан оңт-ке қарай созылып жатқан тауларда
[Сауыр, Тарбағатай, Жетiсу (Жоңғар) Алатауы] марал, елiк, арқар, сiбiр
таутекесi, қоңыр аю, сiлеусiн, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейдi.
Жетiсу (Жоңғар), Iле Алатауы мен Талас Алатауында көкшiл суырдың орнына
қызыл суыр және өте сирек кездесетiн Мензбир суыры жерсiндiрiле бастады.
Қазақстанның оңт.-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара,
бүркiт тiршiлiк етедi.
Кең байтақ Қазақстан жерiн мекендеген жабайы жануарлардың
тәжiрибелiк маңызы бар: олардың кейбiреулерi (ақ бөкен, марал, жабайы
шошқа, ондатр, суыр) ауланады, екiншi бiреулерi — өсiмдiк пен жануар
зиянкестерi (саршұнақ, тышқан, т.б.) мал мен адам ауруларын таратады.
Кемiрушiлер жазық және таулы жерлерде оба ауруын, тышқан тәрiздi,
кемiрушiлер туляремия, лептоспироз, қуқызба ауруларын таратады.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Балдырлар және оның маңызы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: балдырлардың өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Жазда тоған суының кейде жасыл түсті болатынын байқймыз.Ал оның неден
болатынын білесіңдер ме? Жылы тоған суында ерекше өсімдіктер балдырлар тез
көбейе бастайды.Суды жасыл түске енгізетін солар.Егер сендер жасыл
суды микроскоппен қарасаңдар,толып кішкентай түйіршіктерді көресіңдер-
бұл балдырлардың шоғыры болып табылады.
Жер бетінде балдырлардың түрі өте көп.Олардың арасында ұзындығы 40 метрге
жететін алыптары бар, олар мұхиттарда өседі.Бар болғаы бір клеткадан
тұратын балдырлар да бар.Олар әдетте түйіршіктер шоғырына
жиналады және су бетінде осындай сансыз шоғырлар түзіп,оның бетін түрлі
түске бояйды.
Түсі жөнінен жасыл көк,жасыл, қоңыр және қызыл балдырлар болады.
Жасыл көк балдырлар тек суда ғана өспейді.Қазақстан мен Орта Азия
шөлдерінде олар топырақ бетінде кездеседі.Бұл жерлерде жаңбыр жауатын
көктем мен күзде жасыл көк балдырлар барынша көбейеді,ал құрғақ кезде
қабыршаққа айналып топырақ бетін жауып тұрады.Жел бұл қабыршақтарды
Жан-жаққа ұшырып әкетеді.Жаңбыр жауса болғаны- жасыл көк балдырлар
қайта жанданады.
Жасыл балдырларда топырақ бетіне өсе алады, бірақ олар көбінесе суда
тіршілік етеді.Олардың арасында бір клеткалы балдырлар да бар- олар су
бетінде қалқып жүреді,ал ірі балдырлар су түбіне бекиді.
Қоңыр балдырлардың бәрі ірі өсімдіктер.Олар теңіздер мен мұхиттарда
су асты орманын-нағыз джунгли түзеді.Саргасс теңізінде саргасс балдырлары
өседі. Теңізде соған орай Саргасс аталған.Бұл балдырлар теңіз жағасында су
түбіне бекиді,ал ашық теңізде қалқып жүреді-ығады.Балдыр қалың болған
кезде,тіпті олар кемелердің жүзуіне кедергі жасайды.
Қызыл балдырларда теңіздер мен мұхиттарда өседі,бірақ олар ыға алмайды,
жартастарға, бақалшақтарға немесе басқа балдырларға бекиді.
Су бетінде қалқып жүретін ұсақ балдырлар ескек аяқты шаяндар мен
жәндіктерге қорек болады.Ал бұл теңіз жәндіктерінің бірін көптеген балықтар
өз кезегінде сүйсіне қорек етеді.Міне, сондықтан да балдырлары бар жерде
балық аулау тиімдірек болады.
Алайда балдырлар тек теңіз жануарларына азық болып қана қоймайды.Олар
суды оттекпен байытады және оны шіріту бактерияларынан тазартады.
Адам көптеген балдырларды тамаққа пайдаланады.Олардың ішінде біздің
солтүстік теңіздерімізде өсетін ламинария да бар.
Балдырлар –үй жануарлары үшін жақсы азық.Олар тіршілігін жойған соң су
қоймаларының түбінде қалың тұнба қабат-сапропель түзеді.Бұл үй жануарларына
азыққа жарайды,сонымен қатар өте жақсы тыңайтқыш болып табылады.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Балдырлар және оның маңызы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: балдырлардың өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Спирогира – жібі бір қатарға орналасып, ұзын жасушалардан құралған
көпжасушалы балдыр. Таспа пішінді хроматофоры жасушада оралма тәрізді
орналасқан. Атауы осы қасиетіне негізделген. Ол өсімді және жынысты жолмен
көбейеді. Өсімді көбею спирогира жіпшесі бірнеше бөлшекке немесе жеке
жасушаларының бөлінуі арқылы жүреді. Әр бөлшегінің жасушасынан қайтадан
спирогира жіпшесі пайда болады. Жынысты көбею жіптеріндегі екі жасушасының
цитоплазмасының қосылуы арқылы жүреді. Улотрикс ағын су түбіндегі заттарға
бекінеді. Су түбіндегі қайыр – балшықтың бетін жауып жатады. Ол бірқатар
қысқа жасушалардан түзілген жіп тәрізді болады, төсемікке бекініп өседі.
Спирогирадан айырмашылығы әрбір жасушасындағы жасыл түсті хроматофоры
жалпақ білезік тәрізді болып келеді. Жыныссыз көбейгенде кез келген жасыл
жасушаларында екі, төрт талшықты зооспоралар түзіледі. Олар қозғалып,
төсемікке бекінеді. Талшығын жойып, жаңа жасушалар түзе бастайды. Біртіндеп
улотрикс жіпшесі пайда болады. Жынысты көбейгенде кез келген жасушасы
бөлшектерге бөлінеді. Зооспоралардан кіші екі талшықты гаметалар түзеді.
Олар екі-екіден қосылып, зигота пайда болады.
Түрлі түсті қағаз,қатты қағаз,файл,жіптер көмегімен жасалған балдырдың
спора ,зооспора,зоогамета мен зиготаның түзілу жолдарын түсіндіру.(Жынысты
,жыныссыз көбейу)
Теңіздің тұзды суында өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді.
Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі.
Оған – қоңыр және қызыл балдырлар жатады. Қоңыр балдырға ламинария,
саргассум және т.б. жатады. Ламинария теңіз жағалауындағы 5-10 шақырым
аймақты қамтып, 20-30 метр тереңдікте өседі. Теңіздің терең түбінде (270 м)
көпжасушалы қызыл балдырлар өседі. Талломы (денесі) – таспа, тақташа, жіп
тәрізді, кейде жіптері тарамдалған.
ІҮ. Бекіту кезеңі:
І. Сұрақ-жауап
І топқа тест сұрақтары беріледі.
1.Хламидомонада қайда тіршілік етеді?
а) тоқтау суларда; б) өзенде;
ә) теңізде; в) көлде.
2.Жыныс жасушаларының аталуы:
а) зигота; б) спорофит;
ә) гамета; в) гаметофит.
3.Біржасушалы жасыл балдырлар қашан пайда болған?
а) 2 млрд. жыл бұрын; б) 3 млрд. жыл бұрын;
ә) 1,5 млрд. жыл бұрын; в) 1 млрд. жыл бұрын.
4.Топырақта, ағаш діңінде өсетін балдыр?
а) хламидомонада; б) хлорококк;
ә) хлорелла; в) улотрикс.
5.Хлорококк балдырлары қалай көбейеді?
а) жынысты; б) жыныссыз және жынысты;
ә) жыныссыз; в) бөліну арқылы.
Күні: ________ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Өсімдіктердің тыныс алуы және фотосинтез
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Өсімдіктер тыныс алуының өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Ағзалар тыныс алғанда қоректік заттар толық ыдырау үшін оттегі қажет
екендігі баршамызға белгілі. Тынысалудың ең соңғы өнімі – көміртегі оксиді
су жене бос энергия. Бұл соңғы өнімдер — фотосинтезге кажеттi негiзгi
косылыстар болып табылады. Сондьктан, тынысалу фотосинтез кезiндегi
энергияны жоққа шығарады. Алайда, тынысалу кезiнде жұмсалған пайдалы
энергия фотосинтез кезiндегi алынған күн энергиясынан аз болатындығын
төменгi тiзбектен көруге болады.
Энергияның ең көбi — күн сәулесiнiкi, коректiк заттар одан аз, ең азы
кемiртегi оксидi, су жене оттегi. Фотосинтез кепсатылы күрделi әрекет.
Мұнда күн сәулесi энергиясын химиялык байланыс энергиясына айналдыруда
басты рөлдi хлоропластар атқарады. Пластиттердiң үш түрге бөлінетіндігi
белгiлi, олар: лейкопластар, хромопласт жене хлоропласт. Бул үшеуiнiң де
негiэi — строма деп аталатын ақуыз. Ал, фотосинтез әрекетi хлорофилл
пигментi (жасыл түс беретiн) бар хлоропласт жасушасында жүредi. Ол үшiн
хлоропласт жасушасының құрылысымен танысайык.
Хлоропластың құрылысы. Биологиядағы барлык органоидтар сияқты,
хлоропластың құрамы оның қыэметiне сай күрделi болады. Хлорофилдер көк және
қызыл түсті сәулелерді жұтып, жасылды шағылыстырады. Ол сәуле хлоропласт
жасушасын жасыл етіп көрсетеді.
Хлоропластарда хлорофилдерден басқа сары, коңыр, кызғылт сары түстi
каротиноидтар болады. Ол пигменттер ұзындығы баска толкындағы сәулелердi
шағылыстырып, өз энергиясын хлорофильдерге берiп, фотосинтездiң жүрiсiн
тездетедi. Каротиноидтар жасыл хлорофилдермен бүркенiп, көрiнбейдi, бiрақ
күзде, хлорофилдер бұзылганнан кейiн, оның жарқыраған түсi көрiнедi.
Сондықтан да күзде жапырақтардың түсi сары жене кызғылт көрiнiс бередi.
Хлоропластағы хлорофилл пигментi граналарда орналасқан. Граналар
бiрiнiн үстiне бiрiн жинап қойған күмiс акша сияқты тақташалардан тұрады.
Тақташалар өзара шұрықтармен байланысады да, ал фотосинтез әрекетi бүкiл
хлоропласт жасушасында емес осы граналарда жүредi.
Кейбiр фотосинтезге қатысатын молекулалар мен пигменттер хлоропластағы
фотосинтетикалық кабықшаны құрастыруға қатысады. Фотосинтетикалық
қабықшалардың строма немесе хлоропластың негiзгi заты қоршайды. Строманың
өзi хлоропласт жене жасушаның цитоплазмасын бөлетiн қабықшадан тұрады.
Фотосинтез әрекетi кезінде, АДФ-тiң ағзаларда атқаратын рөлi зор. АДФ —
ағзалар деп отырғанымыз АТФ синтезiне Н — қоймасындағы энергияны
пайдаланатын ферменттер.
Күні: ______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Өсімдіктердің тыныс алуы және фотосинтез
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Өсімдіктер тыныс алуының өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
(Фото... және синтез) – жоғары сатыдағы жасыл өсімдіктердің,
балдырлардың, фотосинтездеуші хлорофилл және басқа дафотосинтездік
пигменттер арқылы күн сәулесі энергиясын сіңіруі нәтижесінде қарапайым
қосылыстардан (көмірқышқыл газы, су) өздерінің және басқа организмдердің
тіршілігіне қажетті күрделі органикалық заттар түзуі. Фотосинтез
нәтижесінде жер жүзіндегі өсімдіктер жыл сайын 100 млрд т-дан астам
органикалық заттар түзеді (мұның жартысынан көбін теңіз, мұхит өсімдіктері
түзеді) және бұлкезде олар 200 млрд-тай СО2 сіңіреді, оттегін бқледі.
Фотосинтезді алғаш зерттеушілер Швейцария ғалымдары Ж.Сенебье,
Н.Соссюр және неміс химигі Ю.Майер болды. 19 ғ-ң 2-жартысында К.А.Тимирязев
күн сәулесі энергиясы фотосинтез процесінде хлорофилл арқылы сіңірілетінін
анықтады. 20 ғ-ң басында фотосинтездің физиологиясы мен экологиясына
арналған маңызды зерттеулер жүргізіледі (В.В.Сапожников, С.П.Костычев,
В.Н.Любименко, А.А.Ничипорович т.б.). 20 ғ-ң орта кезінен бастап
фотосинтезді зерттеуде жаңа әдістер (газ анализі,радиоизотопты әдіс
спектроскопмя. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сабақтың тақырыбы: Дәрілік өсімдіктерге жалпы сипаттама
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Қазақстанның кең-байтақ аумағы пайдалы өсімдіктер түрлеріне өте бай.
Оның ішіңде маңызды болып саналатын медицинаға аса қажетті өсімдіктер тобы
— дәрілік өсімдіктер болып табылады. Қай заманда болмасын, адамзат өсімдік
өнімдерінің тағамдық жағына ғана емес, сонымен қатар емдік, шипалық жағына
да көңіл бөлген. Өсімдік тағамдарын ем ретінде пайдалану сонау көне
заманнан бері дағдыға айналған. Қазіргі кезде бұлардан жасалатын
препараттардың тиімділігі өз алдына, сондай-ақ, олардың биологиялық
сіңімділігі жоғары болуымен қатар, бойға тез таралады, зияңды заттарды
бейтараптандырады және олардың ағзадан шығуын тездетеді, ағзаның қорғаныш
күшін күшейтеді. Қазақстан жерінде өсетін 5600-ден астам гүлді
өсімдіктердің дені өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында пайдаға асады [1].
Соның 500-ге жуығы пайдалы өсімдіктер болып табылады. Олардың ішінде
жүздеген ресми дәрілік, халық арасында дәрі-дәрмек үшін пайдаланатын
бірнеше жүздеген улы, дәруменге бай, алколоидты, флавоноидты және т.б.
пайдалы өсімдік түрлері бар [2, 3]. Сонымен қатар, дәрілік өсімдіктер
қатарына әртүрлі сәндік өсімдіктер де жатады, олардың көпшілігі
физиологиялық белсеңді заттар (шегіргүл, гүлшетен, т.б.).
Дәрілік өсімдіктермен емдеу бұрыннан келе жатса да, өзіңдік маңызын
әлі күнге дейін жойған жоқ, қайта жыл өткен сайын оның құндылығы артып
келеді. Сондықтан, соңғы кезде қолданылатын химиялық препараттарға
қарағанда "дәрілік өсімдіктерден" дайындалған дәрілерге сұраныс басым.
Дәрілік өсімдіктерден жасалған препараттардың адам денсаулығы үшін өте
жоғары бағаланатыны белгілі, соның нәтижесінде бұл күнде "фитотерапия"
айтарлықтай дамып отыр. Дәрілік қасиеттері бар өсімдіктерді зерттеу
барысында биологиялық белсенді заттарын анықтауда тек бұрыннан белгілі
түрлердің ғана емес басқа да перспективті дәрілік өсімдіктердің емдік
қасиеттерін ескеріп анықтау маңызды болып табылады. Адам баласы
өсімдіктерді сонау көне дәуірден бастап күні бүгінге дейін өз қажетіне
жаратып, пайдасына асырып келеді. Қалай атаған күнде де адамзат баласы үшін
дәрілік өсімдіктердің пайдасы өте зор. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасын
нығайтады, бауыр, бүйрек, жүрек, өкпе, асқазан және ішек жолдары мен
әртүрлі бездердің (мәселен, ас қорыту бездерінің, т.б.) қызметтерін
жақсартады, қан қысымы мен зат алмасуды ретке келтіреді, ағзаға жиналған
зиянды және улы заттарды несеп, нәжіс, қақырық, тер арқылы сыртқа шығарады,
микробтар мен бактерияларды, вирустарды жояды, ауырған жерді (ауруды), дене
қызуын басады, қан тоқтатады, орталық жүйке жүйесін тыныштандырады, т.б [2,
4, 5]. Сондықтан халықтың өсімдіктер туралы: "өсімдік — жанға шипа, дертке
дауа, өсімдік — денсаулық кепілі, өсімдік — дәрі-дәрмек қоймасы, өсімдік —
ауруға ем, сауға қуат" деген қағидалардың шынайылығы мен ақиқаттығына көз
жеткізу қиын емес. Қазіргі кездің өзінде отандық ғылыми медицинада 216-дан
астам аса дәрілік өсімдік түрлері қолданылады [4]. Дәрілік өсімдіктерді
қалай болса солай ысырапсыз жинап, олардың тұқымынан құртып алудан
әрқашанда сақ болғанымыз абзал. Сонымен қатар, оларды қорғауды, сақтауды,
сөйтіп, табиғат "тегін" сыйға тартқан қымбат қазынаны келешек ұрпаққа аман-
есен жеткізуді ешқандай да естен шығармауымыз жөн деп қарауымыз қажет.
Дәрілік өсімдіктерді жан-жақты зерттеу, қолданысқа енбеген кейбір түрлерін
медицинаға қолдануға ұсыну қазіргі осы салаға байланысты ғылыми жұмыспен
айналысушы ізденушілердің басты міңдеті болып табылады
Жалпы еліміздің флорасының таралу ареалына келетін болсақ, Қазақстанның
шығыс аймағында, соның ішінде Тарбағатай жотасыңда көпжылдық бұталы
өсімдіктер басым. Соның ішінде дәрілік өсімдіктердің бірнеше тобы өседі.
Сондықтан, Тарбағатай жотасының жер бедерінің, климатының, топырақ
жамылғысының сан алуандығы, ондағы қалыптасатын дәрілік өсімдіктер
жамылғысының алуан түрлілігіне де әсер етеді
Күні: _____Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Дәрілік өсімдіктердің кейбір түрлерінің
сипаттамасы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
1. Алматы доланасы биіктігі – 4 – 6 метр болтатын, жеміс ағашы,
бұталардың қабығы қоңыр, тікенектері бар
Жапырақтары жұмыртқа сияқты, шеттері ара түсті, гүлдері қызыл,
шоғырланып орналасқан. Тұқымы қара – қоңыр түсті, 3 – 5 дәнекі бар жеміс,
сопақша келген. Мамыр – маусым айларында гүлдейді.
Дәрлік мақсат үшін долананың жемісімен гүлін пайдаланады.
Доланадан жасалған дәрілер орталық нерв жүйесін тыныштыандырады, жүрек
бұлшық еттеріне күш береді (Іскендіров, 1982 ж)
(М.Қажымұратов, 1986 ж) – тамыз айында жеміс береді, жемісінде
қант, белок, илі заттар, май қышқылдары сондай-ақ кратегус, стеорин,
пильметин қышқылдары және глюкозид ноксинантин болады. Әсер ететін негізгі
заттың бірі – кратегус қышқылы. Ерте заманда онымен асқазан, әйелдердің
жыныс сырқатын, жүректің әлсіреуімен болған ісіктерді емдеген. Жемісінің
тұнбасы қан қысымын бәсендетеді. Станковтың (1951) зерттеуіне қарағанда
долана жемісінде 0,25 – 0,5 мг А витамині, 9,09 – 54 мг С витамині, ал
жапырағында 180 мг С витамині бар. Қабығынан қоңыр, сары түсті бояулар
алынады.
Долана (боярышник - crataegus) жуан әрі түп-түзу тікенектері
болады. Жемісі қыркүйкек айында піседі. Жеуге жарамды (Б.Қалиұлы,
К.Үшбайұлы, 2005 ж)
Дайындалуы. Дәрілік мақсаты үшін гүлі мен жемісі пайдаланылады.
Гүлдерін – мамыр-маусым айларында, жемісін қыркүйек – қазан айларында жинап
алып, гүлін жұқа етіп жинап, көлеңкелі және жел қағатын жерде (қаңылтыр
шатыр астында) кептіреді. Ал жемісін 50 – 60 кептіргіште немесе пеш үстінде
кептіреді. Мата дорбаларда немесе кардон қораптарда сақтайды. Сақтау
мерзімі 2 жыл.
Қолданылуы. Долананы жүрек ауырғанда (гипертония, анионрвоз т.б.)
жүрек қатты соққанда, қан қысымы көтерілгенде, нерв жүйесі әлсіренгенде,
үйқы қашқанда қолданылады. Ол жүректің бұлшық етіне күш береді, қан қысымын
жақсартады, үйқыны қалпына келтіреді.
Пайдалануы:
1. Долана гүлінің 1 ас қасығын 1 стакан қайнап тұрған ыстық суға салып,
бетін жабады, ішінде су бар ыдысқа орналастырады: сөйтіп, 15 минут
қайнатады, суған суын сүзіп,үшке бөліп, күніне тамақ алдында ішеді.
2. долана жемісінің 10 г қайнап тұрған 1 стақан суға салып, тұндырады.
Күніне жарты стақаннан тамақ алдында 2 – 3 рет ішеді.
3. Долананың 1 шай қасық гүлін, 1 ас қасық жемісін 1 стақан ыстық суға
салып тұндырады. Күніне тамақ алдында жарты стақаннан 2 – 3 рет ішеді.
4. Долана жемісінің 25 г 100 мг спиртке салып, 8 – 10 күн ұстайды.
Содан соң 30 – 40 тамшыдан 3 рет тамақ алдыннан ішеді. Тұнба егер арақаа
жасалса, онда 50 – 60 тамшыдан ішеді.
5. Долананың 50 г, қырықбуын шөбінің 20 г, қызыл таспаның 30 г қосып, тұнба
жасайды. Күніне стақанның 13 бөлігіндей мөлшерде 3 рет ішеді.
2. Қара өрік – биіктігі 3 метрге дейін жететін бұта, бұталардың көбінің
ұшында өткір тікенегі болады. Жапырақтары майда, жұмыртқа тәрізді,
гүлдерінің түсі ақ түсті. Жемісі – дөңгелек, қара – көк, сүректі келеді.
Сәуір айында гүлдейді. (Іскендіров 1982)
Дәрілік мақсаты үшін қара өріктің гүлдерін, жапырақтарын несес
айдайтын, іш жұрмей қалғанда және түйнеп ауырғанда қолданады. Қабығынан
жасалған дәрілерді дене қызуы көтерілгенде пайдаланады.
Қара өрік жемісінде 7,3 – 14,8 % қант, 0,3 – 1,5 % түрлі қышқылдар, 10
мг % А,С витаминдері бар. Ал тұқымында 40 % дейін май болады. (Қажымұратов,
1986 ж)
Жарық сүйгіш жеміс ағашы. Оның қазақша – алхоры, шолмырт, орысша –
терн, терновник, чернослив деген қосымша атаулары бар (Б.Қалиұлы, К.Үшбаұлы
2005ж)
Дайындалуы. Емдік мақсатта оның сүйегі алынып тасталған, жемісі және
гүлі мен жапырақтары, қабығымен тамыры пайдаланылады. Гүлін, жапырақтарын,
қабығын – көктемде (сәуір, мамыр) тамырын – күзде жинап алып кептіреді.
Қолданылуы. Қара өрік суық дегенде, дене қызуы көтерілгенде, жүрек
айнығанда, асқазан, бауыр, бүйрек ауруларына, өт қабығанда, іш жүрмей
қалғанда, дене сыртына іріңді бөрпелер шыққанда, сондай-ақ, атероссклероз,
гипертония, сарып, подагра ауруларымен ауырғанда қолданылады. Ол бүйректің
жұмысын жақсартады, зат алмасуын реттейді, тер шығарады, несеп айдайды, іш
жүргізеді, нерв жүйесін тыныштандырады.
Пайдалануы:
Гүлімен жапырағының 2 шай қасық ұнтағын алып, 1 стақан қайнап тұрған суға
салып 8 сағат бұқт ырады. Сүзіп, ширек стақаннан күніне 4 рет ішеді.
Қабығымен тамырының 1 шай қасық (5 г) ұнтағын 1 стақан қайнап тұрған суға
салып, 15 минут қайнатады. Сүзіп, 1 күнде ішіп таусады.
25 г ұнтақталған гүлін 1 стақан қайнап тұрған суға салып, 30 минут
бұқтырады да, сүзіп, шай ретінде ішеді.
Ащы ермен – биіктігі 50 – 100 см жететін көпжылдық өсімдік. Ащы ерменнің
сабағы тік, көп қырлы, ұшына таман қалың тарандалған. Гүлдері сары түсті,
жемісі тұқымша. Шілде мен тамыз айларында гүлдейді. Ерменді жерден шамаен
10 – 15 см биіктікте, сабағын пышақпен кесіп алу керек. Бұдан жасалған
дәрілер қарын жолдарының жұмысын жақсартып, іштегі зиянды құрттарды
түсіруге көмектеседі.
3. Ащы ермен (полынь горькая – Artemisia absinthium). Жапырақтары көп әрі
уақ. Тілімделіп келеді. Сабақтары мен жапырақтарын сұр түсті түк басған.
Гүлдері майда, сраы түсті, сабақтардың басына орналасқан. Шілде-тамыз
айларында гүлдейді. Барлық жерде өседі. Өзіне тән ерекше иісі бар. Дәмі
ащы.
Дайындалуы. Дәрілік мақсатта ерменнің жер үсті бөлігі (шөбі,
жапырақтары, гүлі) падаланылады. Гүлдеу кезінде сабағының жоғарғы жағының
гүлмен қоса орып алып, шатр астында (көлеңке жерде) кептіреді.
Қолданылуы. Ермен тұнбасымен бүйрек, бауыр, талақ (көк бауыр), сары
ауру, шемен, безгек, астма, ревматизм, геморрой, экзема және күз ауруларын
емдейді. Қандала мен бүргеге қарсы қолданылады. Ас қорту жұмысын
жақсартады, тәбет ашады, өт жүргізеді, несеп айдайды, нерв жүйесін
тыныштандырады, асқазан мен ішек құрттарын түсіреді, асқазан қышылуын
басады, іш өткенді тияды, жараны жазады, жұқпалы аурулардың микробтары мен
вирустарын жояды, ауыздан шыққан жағымсыз иісті кетіреді.
Пайдалануы:
Тұнба жасау үшін 1 шай қасық (20 г) уақталған ермен шөбіне 2 стақан
қайнаған су құйып, қайнатады да 20 минут тұндырады. Сүзіп, 2 ас қасықтан
немесе стақанның ¼ бөлігіндей мөлшерден тамақтан жарты сағат бұрын күніне 3
мезгіл ішеді.
спиртті тұнба жасау үшін, кептіріліп, уақталған ермен шөбін ыдысқа салып,
үстіне 40 % спирт (мөлшері – 1: 5 яғни 20 г шөп, 100 мг спирт) құйып 7 – 14
күн сақталады. 15 – 20 тамшыдан тамақтан жарты саған бұрын күніне 3 мезгіл
ішеді.
асқазан бездерін жұмыстарын жақсарту үшін, тәбет ашу үшін ерменнің 8
бөлігін, мың жапырақтын2 бөлігін, андыз тамырының екі бөлігін арластырады
да осы қоспаның 1 шай қасығын қайнап тұрған 2 стақан суға салып, 20 минут
тұндырады. Тамақ алдында 30 минут бұрын жарты стақанынан 3 – 4 рет ішеді.
осы тұнбаның 2 стақан қытай пияздың бір түйірінен жасалған 1 стақан тұнбаны
арластырып ішек құрттарын түсіру үшін клизма жасайды.
буын шығып кеткенде, сіңір созылғанда, денеге соққы тиіп көгергенде
ерменнің жас жапырақтары мен таңып қояды.
бір ас қасық ерменді 1 стақан қайнаған суға салып, тұндырады да, ауыз шаяды
(жағымсыз иісті кетіреді)
4. Итмұрын – биіктігі 2 метрге жететін бұта. Жапырақтары қауырсын тәрізді
кезектесіп орналасқан. Қабығы қоңыр-қызғылт түсті. Гүлдері өте ірі, ашық
қызыл түсті. Жемісі ішінде 1 ғана тұқымды бар жаңғақша. Мамыр-шілде
арасында гүлдейді.
Дәрілік мақсаты үшін итмұрын жемісін тереді. Осы өсімдіктен жасалған
дәрілердің өт айдайтын асқазан мен ішектің қызметін жақсартатын қасиеттері
бар. Сонымен қатар жемісінен май күйікті, ісікті тері ауруларын емдеуге
таптырмайтын ем.
Қолданылуы итмұрын тұнбасы бауыр (холецистит, гепатит) бүйрек қуық
ауырғанда, бауырға тас байланғанда, бас ауырғанда (гипертония)
атеросклероз, гастрит болғанда қан кеткенде, инфекциялық ауруларға,
созылмалы жараларға қарсы қолданылады. Ол өт, несеп айдайды, асқазан, ішек
жұмысын реттейді, тонусты көтереді, зат алмасуды жақсартады.
Күні: ______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін емдік қасиеті бар
өсімдіктер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі: Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Алтын тамыр. Сабағы тік өсетін, көп жылдық шөп тектес өсімдік. Дәрілік
шикізат ретінде оның барлық түрінің тамыры жиналады. Дұрыс жиналып,
сақталған бұл өсімдік тамыры 2,5-3 жылға дейін шипалық қасиетін жоймайды.
Алтын тамырдың құрамын-дағы экстракт ағзаның дене жұмысына шыдамдылығын
арттырады, жүрек-қан тамырлары жүйесін жақсартады, жоғарғы жүйке жүйесінің
ыр-ғағына жағымды әсер етеді, қан қысымын реттейді. Оны орнымен қолданбаса,
кейбір адамдардың қан қысымын арттырып та жібереді.
Адыраспан. Дәрілік шикізат ретінде шілде айында бұтақшаларын, жапырағы мен
гүлін жинап алады. Ол – улы өсімдік. Халық емшілері адыраспанды адамның
құяңын, сегізкөздің жүйке ауруын емдеуге пайдаланған. Мал-дә-рігерлік
тәжірибеде оның тұнбасымен малдың қышыма қотырын, түрлі тері ауруларын
емдейді.
Арша. Оны кәдімгі арша, ем арша деп те айтады. Биіктігі 1-3,5 метр, қысы-
жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен жемісі
(қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді. Халық емінде
арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі
ретінде қолданылып келеді. Аршамен тіс тазалау пайдалы.
Ащы мия. Оны ақ мия деп те атайды. Көп жылдық шөп тектес өсімдік. Бүкіл
шөбі мен тұқымы дәрі. Басты ем болатын аурулары: жедел және созылмалы ди-
зентерияға; асқазан ауырып, аздап запыран құсқанда; шиқан, сыздауық және
басқа жарақаттың іріңдеуіне, жара-ларға; қышыма, бөріткен, ес-кілікті
теміреткіге; ақ кір көп келуге. Улы дәрі. Абайлап қолдану қажет.
Ащы қарбыз. Көп жылдық өрмелегіш сабақты өсімдік, ұзындығы он сантиметрдей.
Тамыр түйнегі етті, сабағы көп бұтақты, мұртша ширатылып өседі. Басты ем
болатын аурулары: кеңірдекшелердің созылмалы қабынуына; кеуде толып,
тынышсызданып ауырғанда; жүрек шаншып ауырғанда; емшек безінің шұ-ғыл
қабынуына; жұтқыншақ ауырып, үн қарлығуына. Ащы қарбыз тамыры қанды несеп
ауруына ем болады.
Арпа. Бір жылдық шөп тектес дақыл. Халық медицинасында бойға қуат беретін
арпа дәнінің қайнатпасы асқазан мен ішек ауруларын, денедегі бөртпелерді
жазып, бүйрек-тегі тасты түсіріп, қуықтың қабынуына ем.
Дәрмене жусан. Онымен емдеу ғылыми медицинаға қосылған үлкен үлес. Қазақтың
халық емшілері ішек құрты ауруына қарсы қолданған. Бабаларымыз бұл
өсімдікті атам заманнан бері шет елдерге сауда керуендері арқылы көп
мөлшерде жіберіп отырды. Қара жусанның тамырын тәбет ашуға, ішек, асқазан,
бауыр, өт қалтасы ауруына пайдаланады.
Женьшень. Ол тіршілік тамыры саналады. Аралия тұқымдасы панак туысына
жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 50 сантиметрдей, тамыры жуан,
бұтақталған, сыртқы қабы-ғы ақ, қатты. Өте баяу өсіп, 10-11 жылдан кейін
жеміс береді. Оның тамырында тритерпен глюкозидтері (сергіткіштік қасиеті
бар) кездеседі. Женьшеньнің тамырынан дайындалған дәрі-дәрмек, ұнтақ, тұнба
медицинада ор-ганизмнің жалпы тіршілік қа-білетін, ауруға төзімділігін
арттырып, кейбір жүйке және жүрек – қан тамыры ауруларын емдеуге
қолданылады.
Күні: 10.09.2010 Сыныбы: 6 - 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін емдік қасиеті бар өсімдіктер
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Мойыл. Биіктігі 3,5-8 метрлік, ағаш немесе бұталы өсімдік, жемісі – қара
сүйекше. Дәрілік шикізат – жемісі. Жеміс тұнбасы жас бұзаулардың іш өтуін
тоқтатады. Шыбын-шіркей, кене т.б. зиянкестерді қыру үшін ағаш қабығының
тұнбасы пайдаланылады. Ол үшін ағаш қабығының 100 граммы 5 литр суға
ерітіліп, шыбын-шіркейі мол жерге шашылады.
Марал шөп тамыры. Бұғылар күз, көктемде бұл өсім-діктің тамырын тұяғымен қа-
зып жейтін болғандықтан, оны марал шөп тамыры деп атап кеткен. Тамыры
қысқа, ірілеу, шашақталған, гүлдері – көк, көкшіл түсті, шар тәрізді
тостағанша құрып, сабақтың ұш жағында жеке-жеке орна-ласқан. Оны мақсыр деп
те атайды. Халық ертеден бері алтын тамыр, женьшень тәрізді әл беретін
дәрі ретінде пайдаланған.
Қара пышақ, күшәла. Қара пышақ – биіктігі 20-40 сантиметр болатын, көп
жылдық шөп тектес, жартылай улы өсімдік, гүлінің ішкі беті қара түсті.
Өзбектер оны күшәла деп атайды. Ортаңғы қабыршақ жапырақтың ішінен ұзындығы
5-8 сантиметр болатын, қарындаш тәрізді өзек-ше өсіп шығатын болғандықтан,
орыстар оны карандаш дейді. Медицинада осы өсімдік тамырынан дәрі жасап,
онымен өкпе туберкулезін емдеп келеді.
Тобылғы. Раушан гүлділер тұқымдас, көп жылдық, шөп тектес өсімдік –
тобылғының тұнбасы, майы көп ауру-ға ем. Гүлінің, жапырағының тұнбасымен
малдың бүйрек, қуық ауруларын, асқазан – ішектің түйілуін, денесіндегі
түрлі ісіктерді емдейді. Тобылғы майын малдың, адамның ісіп кеткен
буындарына, сырқырап ауыратын тұстарына жағып, сырқатын жазады.
Қарандыз. Сазды жерде өседі. Түбін дәрі ретінде пайдаланады. Жөтелгенде
түбірін аршып ауызға салады.
Жербауырсақ. Жусанға, басқа шөпке жабысып өседі, бауырсаққа ұқсас. Оны
қуығы тұтылған адам емге ішеді.
Шырғанақ. Бұтағы тікенді, аса жуан емес, іші сары қатты ағаш. Оны ыстық-
суық болып ауырғанда емдік дәрі ретінде қолданады.
Шетен. Биіктігі – 3-20 метрлік, жұқа сұрғылт қабықты, көп жылдық жабайы
ағаш. Оның жемісін бауыр, өт ауруларын емдеуге, несеп, өт айдауға, бүйрекке
және қуыққа байланған тасты түсіруге, іш жүргізуге пайдаланады.
Итмұрын. Жемісінің құра-мында илік заттар, С, К, Р, Е, В тобындағы
дәрумендер, каротин, қант, лимон, алма қышқылдары, аздаған мөл-шерде белок,
май, гликозидтер бар. Итмұрын жемісі, тұнбасы малға да, адамға да өте
пайдалы.
Орман бүлдіргені. Биіктігі 5-25 сантиметр, көп жылдық шөп тектес. Жемісі
шілде, тамызда піседі. Жемісі-дәрумендердің бай қоры. Асқазан – ішек
жұмысын жақсартады, адамның тағам-ға деген тәбетін арттырады, ас қорыту
органдарының қабынуын басады, бауыр, бүй-рек ауруларына ем.
Өгей шөп. Биіктігі 15-20 см, күрделі гүлділер тұ-қымдас, көп жылдық шөп
тектес өсімдік. Жапырағының астыңғы беті жұмсақ, жылы, үстіңгі беті қатты
және суық болғандықтан, халық оны өгей шөп деп атаған. Ха-лық емшілері өгей
шөптен жасалған тұнбаны жөтелді басатын дәрі ретінде қолданған. Өсімдіктің
құрғақ жапырағын тынысы тарылып, ентігетін адамға темекі тәрізді қағазға
орап тартқызып, емдеген.
Долана. Раушан гүлділер тұқымдасына жатады, бұта не ағаш. Қазақстанда 7
түрі Алтай, Тарбағатай, Іле және Жетісу (Жоңғар) Алатауында өседі. Жемісі
тамыз – қыркүйекте піседі, дәруменге бай. Долананың 50 түрі қолдан
өсіріледі, ол – дәрілілік құнды шикізат. Жемісінің құрамында аскорбин,
лимон қышқылдары, флавоноидтар, каротин, гиперозид, қант бар.
Долана жүректің бұлшық еттерінің жиырылуын күшей-теді, қажығанда қуат
береді, қан қысымын төмендетеді.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДЕГІ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ
БЕЛСЕНДІ ЗАТТАР
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Біздің өлкеміздің табиғи жағдайлары әр түрлі болып келеді, сондықтан да
өсімдіктер дүниесі мейілінше бай және алуан түрлі. Республика аумағынан 5
мыңға жуық өсімдік түрлерін кездестіре аламыз. Осыншама байлықты игеру
жолында дәрілік өсімдіктерді зерттеудің, оның құрамын танып білудің маңызы
өте зор.
Дәрілік өсімдіктердің құрамында адам және жануар ағзасына тікелей әсер
ететін заттар бар. Бұл заттар өсімдіктің өсіп-дамуын реттейді. Дәрілік
өсімдіктерді зерттеу тек жаңа дәрілік заттар алу мақсатымен ғана
өндірілмейді, сонымен қатар синтетикалық органикалық химияның тез
өркендеуіне де ықпалын тигізеді, себебі өсімдіктердің құрамындағы заттар
синтездеудің эталоны болып табылады. Дәрілік өсімдіктердің құрамында
алкалоидтар, гликозидтер, эфир майы, әр түрлі дәрумендер және флавоноидтар
болады. Өсімдіктерде сонымен бірге түрлі микробтарды, вирустарды өлтіретін
антибиотиктер, фитонцидтер бар.
Флавоноидтар жайлы мәліметтер
Әдебиеттерде гүлкекіре тұқымдас өсімдіктерінің құрамындағы флавоноидтар
жайлы көп мәліметтер келтірілген. Флавоноидтардың құрамындағы флавоноидтық
қаңқасының бүкіл өзінің өкілдеріне тән күрделі қосылыстар болып табылады.
Флавоноидтардың өсімдіктердегі қызметі әлі толық зерттелмеген. Мүмкін,
олардың қызметі тотығу-тотықсыздану процестерінде жасушадағы заттардың
алмасуына қатысады (сутегіні тасымалдайды). [6.7]
Флавоноидтарға деген қызығушылық, ең бірінші, олардың капиллярлардың
нәзіктігі мен қызметтеріне әсері жайында мәліметтен басталады. Бірнеше
табиғи флавоноидтарға спазмалық белсенділік тән екендігі белгілі.
Флавоноидтар табиғатта еркін күйінде аз кездеседі, көп жағдайларда олар
гликозидтер мен метил эфирлер түрінде болады. Молекуласында қанттың болуы
оның жасушаларда еру коэффициентін жоғарлатады.
Флавоноидтардың биологиялық белсенділігінің көрсеткіші кең. Оның
антинеопластикалық, антимутагендік, ісікке қарсы, диабетке қарсы,
аллергияға және т.б. қасиеттері белгілі. Көбінесе, флавоноидтардың
антиоксидантты қасиеттері зерттелген.
Бос радикалдарының концентрациясының паталогиялық жоғарлауы кейбір
аурулардың прогресінің бірден–бір себебі және стимулдық фактор болып
табылады. Аурулардың 100-ден астамының патогенезіндегі бос радикалдардың
маңызы дәлелденген. Бос радикалдарының түзілуі мен элиминация тепе-
теңдігінің бұзылу нәтижесінде тотықтырғыштық стресс деп аталатын жағдай
пайда болады. Бұл жағдайдың себептері әртүрлі: өмір сүру жағдайы, қоршаған
ортаға және т. б. факторларға байланысты. Бос радикалдар, көбінесе
жасушалар, ұлпалар мен мүшелердің зақымдануына әкелетін тізбекті
реакциялардың қозғаушысы болғандықтан, эвалюция процесінде қорғану
механизмі мен детоксикация пайда болады. Осы механизмдерге антиоксиданты
ферменттер, бос радикалдарды акцепторлар мен скавенджерлер, ДНК зақымдану
репарационды механизмдері кіреді. Репарация процесі биологиялық
макромолекулалардың зақымдануын әр қашан толық қалпына келтіре алмайды. Ең
тиімді жолы профилактика, яғни бос радикалдар көздерін минимализациялау мен
табиғи оксидантты механизмдерді нығайту үшін антиоксидантты қасиеттері бар
заттарды қосымша енгізу қажет. Сондықтан антиоксидантты заттарды сынау
кезінде антиоксиданты профилактикаға жарамды заттар ізделінеді.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДЕГІ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ
БЕЛСЕНДІ ЗАТТАР
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Дәрілік өсімдіктердің медициналық құндылығын түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың химия пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: дәрілік өсімдіктерді қорғауға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Флавоноидтар антиоксиданты төмен молекулярлық экзогенді тобын түзеді. Олар
биореактивті оттектің формаларына әр түрлі дәрежеде әсер ете алады:
а) Бос радикалдардың липидтердің пероксидациялануына жол бермейді
б) Биореактивті оттектің формаларының генерирациясы металлдармен
комплекстер түзеді.
в) Арахидон қышқылының циклындағы ферменттерді әлсіретіп, биореактивті
оттекті формасының түзілуін төмендетеді.
г) Антиоксиданты дәрумендері мен (А, Е, бета-каратин) әрекеттеседі де,
олардың антиоксиданты қасиетін арттырады және бұзылуын шектейді.
Флавоноидтардың антиоксидантты қасиеттеріне қазіргі таңда көп көңіл
бөліне басталды. Олар шығу тегі әртүрлі радикалдармен әрекеттеседі де,
липидтердің пероксидация реакциясының тежейтін тұрақты қосылыс – мета-
форма түзетіндігі белгілі. Антиоксиданты белсенділік пен биофлавоноидтар
құрылысының арасындағы айқын тәуелділік анықталды.
В тізбегіндегі ОН тобының, қос байланыстың екінші мен үшінші
көміртегіндегі болуы шарт. ОН тобының 3 пен 5 орындарда болуы
флавоноидтардың антиоксиданты қасиеттің артыратындығы белгілі болды.
Флавоноидтардың жалпы схемалық құрылысы 1- суретте көрсетілген, кейбір
флавоноидтардың құрамы 1- кестеде келтірілген.
1-сурет. Флавоноидтардың жалпы схемалық
құрылысы
1-кесте. Кейбір флавоноидтардың құрамы
Қазіргі кезде канцерогенез процесіндегі бос радикалдардың рөлі
жөнінде гипотеза бар. Көптеген ксенобиотикалық метаболизмі кезінде пайда
болатын бос радикалдар антогинездің онкогенді активаторларын
қалпына келтіріп және жасушалардың пролиферация процесін (бақыланбайтын)
жеделдетеді. Жоғарыда айтылғаннан логикалық болжам жалғасады –
антиоксиданты флавоноидтар (мен басқа да оксиданттар) жаңа түзілулерді
төмендетуге пайдалы болуы мүмкін.[8]
Бұл гипотеза соңғы жылдардағы зерттеулерде өз дәлелдемесін тапты.
Флавоноидтардың енгізуімен өкпе рак ауруының арасындағы кері тәуелділікті
анықтаған. Олардың ағзадағы әрекеті әртүрлі болады да, көбісі адам
денсаулығына пайдалы болып саналады. Флавоноидтардың пайдалы әрекеті
өсімдік құрамында болатын флавоноидтардың және басқалардың жеке
қасиеттерінің жиынтығына негізделген, бірақ ең негізгісі олардың
антиоксидантты белсенділігі болып табылады.
Күні: _____ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктердің өзіне тән ерекшеліктерін
түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Өсiмдiктерi. Қазақстанда өсiмдiктердiң 15 мыңдай түрi бар. Оның 2
мыңнан астамы балдырлар, 5 мыңдайы — саңырауқұлақтар, 600-ге жуығы —
қыналар, 500-ге жуығы мүк тәрiздiлер және 6 мыңнан астамы — жоғары сатыдағы
түтiктi өсiмдiктер. Қазақстан микрофлорасының (саңырауқұлақтар) құрамындағы
түрлердiң 4,8%-ы эндемик болып табылады. Жоғары сатыдағы өсiмдiктердiң түр
байлығы, интродукцияланған, мәдени дақылдар мен кездейсоқ әкелiнген 500-ден
аса түрлердi қоспағанда, 161 тұқымдасқа, 1120 туысқа жататын 6100-ге жуық
түрден тұрады. Оның iшiндегi 730 түр тек Қазақстанда өсетiн — эндемиктер.
Бұлардың iшiндегi ең ерекше 12 монотиптi туыс бар: физандра, рафидофитон,
жалған шөлмасақ, жалған шандра, боченцевия, канкриниелла, тобылғыгүл,
птеригостемон, пастернаковник, тоғайя, недзвецкия, шолақтауия. Қазақстан
флорасындағы түрлердiң басым бөлiгi 15 тұқымдасқа топтасқан. Алғашқы
құрлықтық өсiмдiктердiң қалдықтары Оңт. Балқаш өңiрi мен Бұрынтауда жоғ.
ордовиктiк қатпарлардан табылған. Олар плаун тәрiздiлерге жататын
Akdalophyton caradocki пен қырықбуынға жататын — Sarituma tatjanae. Бұлар
шамамен 450 млн. жыл бұрын тiршiлiк еткен.
Республикамыздың қазiргi флорасы эоцендiк субтропиктiк (36 — 58
млн. жыл бұрын), олигоцендiк орманды-мезофильдiк (26 — 35 млн. жыл),
неогендiк ежелгi жерортатеңiздiк таулы-ксерофиттiк, субтропиктiк-ксерофиттi
бұталық және миоцен-плиоцендiк алғашқы далалық (13 — 25 млн. жыл),
плейстоцендiк (2 млн. жыл) флоралардың негiзiнде қалыптасқан.
Өсiмдiктердiң Қазақстан жерiнде таралуы, түрлер мен эндемиктердiң
топтасуы, табиғи аймақтар мен таулық белдеулерде әр түрлi. Республиканың
осыншама бай өсiмдiктер дүниесi түрлердiң биол., экол., эвол.
ерекшелiктерiне байланысты әр түрлiбiрлестiктер мен қауымдастықтарда
жүйеленген.
Қазақстанның жазық бөлiгi орманды далалық, дала, шөлейт және шөл
белдемдерiне (аймақтарға) ажыратылады. Орманды далалық аймақ — республика
жер аумағының 2,04%-ын алып жатыр, 54Әс.е-тен жоғары Көкшетау мен Петропавл
қ-ларының маңында орналасқан. Орман түзушi түрлер: жылауық қайың, талдың
бiрнеше түрлерi, бұталардан: итмұрын, тобылғы, далалық шие, т.б. бар. Бұл
белдемнiң шалғындық және далалық телiмдерiнде алуан түрлi шөптесiн
өсiмдiктер мен астық тұқымдас шөптер басымдылық ететiн қауымдастықтар
таралған. Бұл аймақ 2 белдемге бөлiнедi: 1) оңтүстiк ылғалы аз қоңыржай
жылы орманды дала белдемi — сұр ормандық топырақта қайыңды-теректi, теректi
ормандар, ал қара топырақта шалғынды-далалық экожүйелер орналасқан; 2)
қоңыржай құрғақ шоқталған орманды дала белдемi — қайыңды-теректi шоқ
ормандар мен қара топырақтағы алуан-түрлi және астық тұқымдасты шөптесiн
өсiмдiктi далалық экожүйелер таралған.
Далалық аймақ елiмiздiң жер аумағының 28%-ын алып жатыр, аум.
110,2 млн. га, батыстан (Едiл-Жайық өзендерi аралығынан) шығысқа қарай
(Алтай-Тарбағатай тау бөктерi) 2500 км-ге созылып жатыр. Далалық флораның
құрамында 2000-нан астам түр бар деп шамаланады. Оның 175-i — эндемиктер.
Негiзгi басым түрлер: қау (боз), сонымен қатар бетеге, тобылғы, қарағай,
аласа бадам. Далалық аймақ 3 белдемге бөлiнедi: 1) қоңыржай-құрғақ және
құрғақ дала; кәдiмгi және оңт. қара топырақтағы алуан түрлi шөптесiн —
бозды белдем; 2) қоңыржай-құрғақ және жылы-құрғақ белдем—күңгiрт қара-қоңыр
және қара-қоңыр топырақтардағы бетегелi-бозды дала; 3) шөлейт құрғақ,
қоңыржай ыстық белдем — ашық қара қоңыр топырақтағы жусанды-бозды дала.
Шөлдi аймақ — жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзiне тән өсiмдiк жамылғысы алуан
түрлi, 2500 — 2800 түр бар, олардың iшiнде 200 — 215 түрi — эндемиктер.
Шөлдi аймақ 5 белдемге ажыратылады: 1) солтүстiк далалы жердегi құрғақ,
қоңыржай-ыстық шөлдер — аум. 40 млн. га., немесе елiмiздiң жер аумағының
14,7%-ы. Өсiмдiк жамылғысы астық-тұқымдасты — жартылай бұталы (боз,
еркекшөптi-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгiн-раң-шағыржусан-
еркекшөптi) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстiк тұрандық) өте құрғақ,
ыстық шөлдер — аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерiнiң 18,9%-ын алып
жатыр.
Күні: _________ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктер мен жануарлар
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Қазақстанды мекендейтін өсімдіктердің өзіне тән ерекшеліктерін
түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Жануарлары. Қазақстан жерiнде сүтқоректiлердiң 180, құстың 500,
бауырымен жорғалаушылардың 52, қос мекендiлердiң 12, балықтың 104-ке жуық
түрi бар. Омыртқасыз жәндiктер шаян тәрiздiлер, ұлулар, құрттар, т.б.)
бұдан да көп. Тек жәндiктер түрлерiнiң өзi-ақ 30 мыңнан асады. Қазақстанның
солт-ндегi орманды дала белдемiнде бұлан, елiк, ақ қоян, сұр тышқан, су
егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекiлiк, көл айдындарын су құстары
— аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Едiл өз.
жағалауынан Алтай тауы бөктерiне дейiнгi астық тұқымдас шөп пен жусан,
бетеге өскен далалық белдемде суыр, дала алақоржыны, сүйiрбас сұр тышқан,
кәдiмгi сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ, ал құстан — дуадақ, безгелдек,
жылқышы, сұңқар, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны кездеседi.
Көктемнен күзге дейiн бұл жерлерде ақ бөкен үйiрлерi жайылады, олар қысқа
қарай шөлдi аймаққа ығысады.
Едәуiр бөлiгiн Жайық өз-нiң аңғарындағы орман алып жатқан далалық
белдемнiң батыс бөлiгiн бұлан, елiк жайлаған, мұнда еур. қара күзен,
жұпартышқан, орман сусары да кездеседi. Бұдан 200 жыл бұрын түгелдей
жойылуға жақын қалған құндыз қайта пайда бола бастады. Қосмекендiлерден
Жайық, т.б. өзендердiң аңғарында тарбақа, орман бақасы, т.б. кездеседi.
Мұнда бұлдырық, сұр кекiлiк, тырна, бозторғай көп. Далалық белдемнiң
шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы, ақ қоян, сiлеусiн, елiк,
арқар мекендеген. Өсiмдiк жамылғысы әркелкi шөлейт белдемде саршұнақтар мен
қосаяқтың, құм тышқаны мен қоянның бiрнеше түрi кездеседi. Мұнда ақ бөкен
де, сондай-ақ 20 ғ-дың 40 — 50 жылдарында қарақұйрық та көптеп кездесетiн.
Бұл белдемде құстан дуадақ, шiл, қылқұйрық, бозторғай, т.б. бар. Қыста қар
тоқтап, көктемде қар суы жиналатын Үстiрт пен Маңғыстау жартастарының
арасында кездесетiн үстiрт арқары жұтаң өсiмдiктермен қоректенiп, ащы суды
қанағат етедi. Үстiртте ұзын инелi кiрпi, қарақұйрық, шөл сiлеусiнi —
қарақал кездеседi.
Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа
жерде кездеспейтiн ерекше тұқымдас өкiлi — жалманды атап өткен жөн. Ол тек
Бетпақдалада, Балқаш к-нiң солт. жағалауындағы кейбiр аудандарда, Алакөл
және Зайсан қазаншұңқырында ғана бар. Солт. Балқаш маңындағы бiрнеше жерден
ғана тiршiлiк ететiн бес башайлы ергежейлi қосаяқ та ерекше жануар. Мұнда
құстан шiл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседi. Оңт. Балқаш құмында осы
араға ғана тән сексеуiл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тiршiлiк етедi.
Құмайтты шөлде бiрқатар кесiртке (жұмырбас, ешкiемер), жылан (оқ жылан,
айдаһар, қара шұбар жылан, т.б.) түрлерi, дала тасбақасы тараған.
Республиканың қиыр оңт-ндегi кейбiр жерлерде келес сақталып қалған. Өзен-
көл аңғарларындағы орман-тоғайларда елiк, жабайы шошқа, құм қояны,
қырғауыл, т.б. кездеседi. Балқаш, Сасықкөл, т.б. көлдердiң жағалауындағы
қалың қамыс арасында бiрқазан, жалбағай, ақ құтан, көк құтан, қарақаз,
шағала бар. Алакөл айдынын өте сирек кездесетiн, Қазақстанның “Қызыл
кiтабына” енгiзiлген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңт-
н қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесi де сан алуан. Қылқан жапырақты
Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сiбiр таутекесi, арқар, алтай
көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиiн, борша тышқан, алтай
суыры, құр, шiл, т.б. кездеседi.
Зайсан қазаншұңқырынан оңт-ке қарай созылып жатқан тауларда
[Сауыр, Тарбағатай, Жетiсу (Жоңғар) Алатауы] марал, елiк, арқар, сiбiр
таутекесi, қоңыр аю, сiлеусiн, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейдi.
Жетiсу (Жоңғар), Iле Алатауы мен Талас Алатауында көкшiл суырдың орнына
қызыл суыр және өте сирек кездесетiн Мензбир суыры жерсiндiрiле бастады.
Қазақстанның оңт.-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара,
бүркiт тiршiлiк етедi.
Кең байтақ Қазақстан жерiн мекендеген жабайы жануарлардың
тәжiрибелiк маңызы бар: олардың кейбiреулерi (ақ бөкен, марал, жабайы
шошқа, ондатр, суыр) ауланады, екiншi бiреулерi — өсiмдiк пен жануар
зиянкестерi (саршұнақ, тышқан, т.б.) мал мен адам ауруларын таратады.
Кемiрушiлер жазық және таулы жерлерде оба ауруын, тышқан тәрiздi,
кемiрушiлер туляремия, лептоспироз, қуқызба ауруларын таратады.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Балдырлар және оның маңызы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: балдырлардың өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Жазда тоған суының кейде жасыл түсті болатынын байқймыз.Ал оның неден
болатынын білесіңдер ме? Жылы тоған суында ерекше өсімдіктер балдырлар тез
көбейе бастайды.Суды жасыл түске енгізетін солар.Егер сендер жасыл
суды микроскоппен қарасаңдар,толып кішкентай түйіршіктерді көресіңдер-
бұл балдырлардың шоғыры болып табылады.
Жер бетінде балдырлардың түрі өте көп.Олардың арасында ұзындығы 40 метрге
жететін алыптары бар, олар мұхиттарда өседі.Бар болғаы бір клеткадан
тұратын балдырлар да бар.Олар әдетте түйіршіктер шоғырына
жиналады және су бетінде осындай сансыз шоғырлар түзіп,оның бетін түрлі
түске бояйды.
Түсі жөнінен жасыл көк,жасыл, қоңыр және қызыл балдырлар болады.
Жасыл көк балдырлар тек суда ғана өспейді.Қазақстан мен Орта Азия
шөлдерінде олар топырақ бетінде кездеседі.Бұл жерлерде жаңбыр жауатын
көктем мен күзде жасыл көк балдырлар барынша көбейеді,ал құрғақ кезде
қабыршаққа айналып топырақ бетін жауып тұрады.Жел бұл қабыршақтарды
Жан-жаққа ұшырып әкетеді.Жаңбыр жауса болғаны- жасыл көк балдырлар
қайта жанданады.
Жасыл балдырларда топырақ бетіне өсе алады, бірақ олар көбінесе суда
тіршілік етеді.Олардың арасында бір клеткалы балдырлар да бар- олар су
бетінде қалқып жүреді,ал ірі балдырлар су түбіне бекиді.
Қоңыр балдырлардың бәрі ірі өсімдіктер.Олар теңіздер мен мұхиттарда
су асты орманын-нағыз джунгли түзеді.Саргасс теңізінде саргасс балдырлары
өседі. Теңізде соған орай Саргасс аталған.Бұл балдырлар теңіз жағасында су
түбіне бекиді,ал ашық теңізде қалқып жүреді-ығады.Балдыр қалың болған
кезде,тіпті олар кемелердің жүзуіне кедергі жасайды.
Қызыл балдырларда теңіздер мен мұхиттарда өседі,бірақ олар ыға алмайды,
жартастарға, бақалшақтарға немесе басқа балдырларға бекиді.
Су бетінде қалқып жүретін ұсақ балдырлар ескек аяқты шаяндар мен
жәндіктерге қорек болады.Ал бұл теңіз жәндіктерінің бірін көптеген балықтар
өз кезегінде сүйсіне қорек етеді.Міне, сондықтан да балдырлары бар жерде
балық аулау тиімдірек болады.
Алайда балдырлар тек теңіз жануарларына азық болып қана қоймайды.Олар
суды оттекпен байытады және оны шіріту бактерияларынан тазартады.
Адам көптеген балдырларды тамаққа пайдаланады.Олардың ішінде біздің
солтүстік теңіздерімізде өсетін ламинария да бар.
Балдырлар –үй жануарлары үшін жақсы азық.Олар тіршілігін жойған соң су
қоймаларының түбінде қалың тұнба қабат-сапропель түзеді.Бұл үй жануарларына
азыққа жарайды,сонымен қатар өте жақсы тыңайтқыш болып табылады.
Күні: _______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Балдырлар және оның маңызы
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: балдырлардың өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Спирогира – жібі бір қатарға орналасып, ұзын жасушалардан құралған
көпжасушалы балдыр. Таспа пішінді хроматофоры жасушада оралма тәрізді
орналасқан. Атауы осы қасиетіне негізделген. Ол өсімді және жынысты жолмен
көбейеді. Өсімді көбею спирогира жіпшесі бірнеше бөлшекке немесе жеке
жасушаларының бөлінуі арқылы жүреді. Әр бөлшегінің жасушасынан қайтадан
спирогира жіпшесі пайда болады. Жынысты көбею жіптеріндегі екі жасушасының
цитоплазмасының қосылуы арқылы жүреді. Улотрикс ағын су түбіндегі заттарға
бекінеді. Су түбіндегі қайыр – балшықтың бетін жауып жатады. Ол бірқатар
қысқа жасушалардан түзілген жіп тәрізді болады, төсемікке бекініп өседі.
Спирогирадан айырмашылығы әрбір жасушасындағы жасыл түсті хроматофоры
жалпақ білезік тәрізді болып келеді. Жыныссыз көбейгенде кез келген жасыл
жасушаларында екі, төрт талшықты зооспоралар түзіледі. Олар қозғалып,
төсемікке бекінеді. Талшығын жойып, жаңа жасушалар түзе бастайды. Біртіндеп
улотрикс жіпшесі пайда болады. Жынысты көбейгенде кез келген жасушасы
бөлшектерге бөлінеді. Зооспоралардан кіші екі талшықты гаметалар түзеді.
Олар екі-екіден қосылып, зигота пайда болады.
Түрлі түсті қағаз,қатты қағаз,файл,жіптер көмегімен жасалған балдырдың
спора ,зооспора,зоогамета мен зиготаның түзілу жолдарын түсіндіру.(Жынысты
,жыныссыз көбейу)
Теңіздің тұзды суында өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді.
Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі.
Оған – қоңыр және қызыл балдырлар жатады. Қоңыр балдырға ламинария,
саргассум және т.б. жатады. Ламинария теңіз жағалауындағы 5-10 шақырым
аймақты қамтып, 20-30 метр тереңдікте өседі. Теңіздің терең түбінде (270 м)
көпжасушалы қызыл балдырлар өседі. Талломы (денесі) – таспа, тақташа, жіп
тәрізді, кейде жіптері тарамдалған.
ІҮ. Бекіту кезеңі:
І. Сұрақ-жауап
І топқа тест сұрақтары беріледі.
1.Хламидомонада қайда тіршілік етеді?
а) тоқтау суларда; б) өзенде;
ә) теңізде; в) көлде.
2.Жыныс жасушаларының аталуы:
а) зигота; б) спорофит;
ә) гамета; в) гаметофит.
3.Біржасушалы жасыл балдырлар қашан пайда болған?
а) 2 млрд. жыл бұрын; б) 3 млрд. жыл бұрын;
ә) 1,5 млрд. жыл бұрын; в) 1 млрд. жыл бұрын.
4.Топырақта, ағаш діңінде өсетін балдыр?
а) хламидомонада; б) хлорококк;
ә) хлорелла; в) улотрикс.
5.Хлорококк балдырлары қалай көбейеді?
а) жынысты; б) жыныссыз және жынысты;
ә) жыныссыз; в) бөліну арқылы.
Күні: ________ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Өсімдіктердің тыныс алуы және фотосинтез
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Өсімдіктер тыныс алуының өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
Ағзалар тыныс алғанда қоректік заттар толық ыдырау үшін оттегі қажет
екендігі баршамызға белгілі. Тынысалудың ең соңғы өнімі – көміртегі оксиді
су жене бос энергия. Бұл соңғы өнімдер — фотосинтезге кажеттi негiзгi
косылыстар болып табылады. Сондьктан, тынысалу фотосинтез кезiндегi
энергияны жоққа шығарады. Алайда, тынысалу кезiнде жұмсалған пайдалы
энергия фотосинтез кезiндегi алынған күн энергиясынан аз болатындығын
төменгi тiзбектен көруге болады.
Энергияның ең көбi — күн сәулесiнiкi, коректiк заттар одан аз, ең азы
кемiртегi оксидi, су жене оттегi. Фотосинтез кепсатылы күрделi әрекет.
Мұнда күн сәулесi энергиясын химиялык байланыс энергиясына айналдыруда
басты рөлдi хлоропластар атқарады. Пластиттердiң үш түрге бөлінетіндігi
белгiлi, олар: лейкопластар, хромопласт жене хлоропласт. Бул үшеуiнiң де
негiэi — строма деп аталатын ақуыз. Ал, фотосинтез әрекетi хлорофилл
пигментi (жасыл түс беретiн) бар хлоропласт жасушасында жүредi. Ол үшiн
хлоропласт жасушасының құрылысымен танысайык.
Хлоропластың құрылысы. Биологиядағы барлык органоидтар сияқты,
хлоропластың құрамы оның қыэметiне сай күрделi болады. Хлорофилдер көк және
қызыл түсті сәулелерді жұтып, жасылды шағылыстырады. Ол сәуле хлоропласт
жасушасын жасыл етіп көрсетеді.
Хлоропластарда хлорофилдерден басқа сары, коңыр, кызғылт сары түстi
каротиноидтар болады. Ол пигменттер ұзындығы баска толкындағы сәулелердi
шағылыстырып, өз энергиясын хлорофильдерге берiп, фотосинтездiң жүрiсiн
тездетедi. Каротиноидтар жасыл хлорофилдермен бүркенiп, көрiнбейдi, бiрақ
күзде, хлорофилдер бұзылганнан кейiн, оның жарқыраған түсi көрiнедi.
Сондықтан да күзде жапырақтардың түсi сары жене кызғылт көрiнiс бередi.
Хлоропластағы хлорофилл пигментi граналарда орналасқан. Граналар
бiрiнiн үстiне бiрiн жинап қойған күмiс акша сияқты тақташалардан тұрады.
Тақташалар өзара шұрықтармен байланысады да, ал фотосинтез әрекетi бүкiл
хлоропласт жасушасында емес осы граналарда жүредi.
Кейбiр фотосинтезге қатысатын молекулалар мен пигменттер хлоропластағы
фотосинтетикалық кабықшаны құрастыруға қатысады. Фотосинтетикалық
қабықшалардың строма немесе хлоропластың негiзгi заты қоршайды. Строманың
өзi хлоропласт жене жасушаның цитоплазмасын бөлетiн қабықшадан тұрады.
Фотосинтез әрекетi кезінде, АДФ-тiң ағзаларда атқаратын рөлi зор. АДФ —
ағзалар деп отырғанымыз АТФ синтезiне Н — қоймасындағы энергияны
пайдаланатын ферменттер.
Күні: ______ Сыныбы: 7 Жас биолог үйірмесі
Сабақтың тақырыбы: Өсімдіктердің тыныс алуы және фотосинтез
Сабақтың мақсаты:
Білімділік: Өсімдіктер тыныс алуының өзіне тән ерекшеліктерін түсіндіру.
Дамытушылық: Оқушылардың география пәнінен алған білімдерімен ұштастырып
түсіндіру.
Тәрбиелілігі: өсімдіктерді қорғай білуге үйрету.
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер
Сабақ өту әдісі:Әңгімелеу, сұрақ-жауап
Сабақтың барысы:
ⅠҰйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, түгендеу.
Ⅲ Жаңа сабақты түсіндіру:
(Фото... және синтез) – жоғары сатыдағы жасыл өсімдіктердің,
балдырлардың, фотосинтездеуші хлорофилл және басқа дафотосинтездік
пигменттер арқылы күн сәулесі энергиясын сіңіруі нәтижесінде қарапайым
қосылыстардан (көмірқышқыл газы, су) өздерінің және басқа организмдердің
тіршілігіне қажетті күрделі органикалық заттар түзуі. Фотосинтез
нәтижесінде жер жүзіндегі өсімдіктер жыл сайын 100 млрд т-дан астам
органикалық заттар түзеді (мұның жартысынан көбін теңіз, мұхит өсімдіктері
түзеді) және бұлкезде олар 200 млрд-тай СО2 сіңіреді, оттегін бқледі.
Фотосинтезді алғаш зерттеушілер Швейцария ғалымдары Ж.Сенебье,
Н.Соссюр және неміс химигі Ю.Майер болды. 19 ғ-ң 2-жартысында К.А.Тимирязев
күн сәулесі энергиясы фотосинтез процесінде хлорофилл арқылы сіңірілетінін
анықтады. 20 ғ-ң басында фотосинтездің физиологиясы мен экологиясына
арналған маңызды зерттеулер жүргізіледі (В.В.Сапожников, С.П.Костычев,
В.Н.Любименко, А.А.Ничипорович т.б.). 20 ғ-ң орта кезінен бастап
фотосинтезді зерттеуде жаңа әдістер (газ анализі,радиоизотопты әдіс
спектроскопмя. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz