Ахметтанудың негізін салушылар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Филология және әлем тілдері факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

СӨЖ
Тақырыбы: Ахметтанудың негізін салушылар

Орындаған:Қалмұрат Мәдина
Қабылдаған:Имаханбет Райхан

Бүгінгі Алаш арыстарының белдісі Ахмет Байтұрсынұлының шығармалары мен өмірін зерттеушілердің қатарына қазақ әдебиетінің тарихындағы біршама белді мүшелерді байқаймыз.Ахаң салған жол бүгінде қазақтың төл туындысына айналып, қазақ халқының мүддесінде біршама биіктеткен еді. Қазақ әдебиетінің тарихына Алаш ардақтыларының салған жолы ерекше.Барлық саланы жетік біліп,қиын қыстау заманда болса да халқына жанашырлықпен жеткізе білген Маса болып ызыңдап ұйқтап жатқан халықты ел болуға ұлт болуға шақырған Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері бүгінгі ұрпаққа мол мұра болып қалып отырғаны хақ.Ахаңның өмірі мен өлеңдерін бала кезден мектеп қабырғасында жүрген бастап-ақ сусындап өстік.Ендігі кезекте Алаш зиялыларының соның ішінде Ахмет ағамыздың туындыларын қай жылдап бастап зерттеу жұмыстары жүрді? Бүгінгі таңда ол кісі жайлы қандай еңбектер бар? деген сұрақтар жиі есімізге түсері анық. Осы орайда мына бір сөз есіме келгені: 37-нің қасақана жасалған қасіреті 1957 жылы біршама сейілгенімен, кеңестік кезеңдегі ғалымдардың екі жарылған пікірлерінің салдарынан Алаш Арыстарын түгел ақтаудың мүмкіндігі болмаған... Ұлт зиялыларының басты адамдары тарих тасасында қалып қойды. Олардың кейбір туындылары қара құлыптың құрсауына салынса, кейбір шығармалары халықтікі делініп, ел аузында жүрді. Халық қалаулыларын жұтқан қара құрсау 51 жылдан соң қайта қаралып, 1988 жылы қарашаның 4-і күні Алаштың үш арысы - Ахмет Байтұрсынұлы, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов толық ақталып, олардың шығармашылары ашық түрде қайта жарыққа шықты. Иә,дәл бүгінде Ахаң жайлы тебірене,толғап жазған ақындар мен жазушылар өте көп. Атап айтсам: Е.Омаров Т.Шанонов Ғ,Тоғжанов С.Мұқанов Ш.Елеукенов,Р.Сыздықов,Б.Қойшыбаев, С.Кәкішев,С.Қирабаев,Ғ.Ахмедов,М.Жү сіпұлы,А.Қыдыршаев,Ұ.Еркінбаев сынды тұлғалардың Ахаң жайлы жазған түрлі еңбектерін байқауымызға болады.Сондай-ақ Ахаң жайлы көптеген зерттеушілер кандидаттық диссертациялар қорғап,атап айтсам өзіміздің ұстазымыз: Ө.Әбдиманұлы, Р Имаханбет, Г.Ерназарова сынды ұстаздар Ахаңның өмірі мен шығармашылығына қайта шолу жасап шыққан болатын.Одан бөлек Ахаңның өмірі мен өлеңдерін,құрастырушы ғалымдарда оны баспа бетінен көрсеткендері де аз емес.Міне осы және өзгеде кісілердің еңбектерінің,зерттеу жұмыстарының,жинақтауларының арқасында бүгінгі ұрпақ - білім нәрімен сусындап,сөз қадірін ұғынатын болды.Әрине, сол бір сұм заман қазақ халқын аяған жоқ! Ұлты үшін, халқы үшін жан берген ардақтыларымыздың рухы,бізге қалдырған мұралары мәңгілік жадымызда сақталары хақ.Ендігі осы еңбектерді бүгінгі жас ұрпақ бағалап,түсініп, ата-бабамыздың елімізді жерімізді оңай сақтап қалмағанын санасына сіңірту керек деп ойлаймын. Ахметтанушы ғалымдарымыздың еңбектерінде Ахаң жайлы айтқан бір сөзіне тоқталсам. Ғалым ғұмырнамасы мен шығармаларының негізгі кезеңдерін баяндауда мұрағат деректерінің толық игерілмеуі, пайдаланған материалдарға сілтеменің дұрыс көрсетілмеуі, БАҚ-та жарияланған соны деректердің игерілмеуі ахметтану мəселесінде кері ықпалын тигізді. Кейбір келеңсіздіктерді ескере келіп, ғылыми анықтамалықтар мен мерейтойлық құттықтау- лебіздерді қайта жаңғыртып, зерделеуді - ахметтану мəселесінің алғышарты деп зерттеуде. Негізінен, баспа бетінде жарияланым көрген деректер бойынша қарастырсақ,ахметтанудың алғаш ғылыми тұжырымдалуы - 1919 жылдан басталады. Атап айтсақ, 1919 жылы А.Н.Самойлович Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы1 деген ғылыми мақала жазса, кейін бұл үрдіс жалғасын табады. Самойловичтің мақаласы кейін 1930 жылы тұлға түрмеде отырған тұста, Мəскеуде жарық көрген Əдеби энциклопедия атты жинақтың 1-томына кіреді. Бір ғажабы, Ресей ғалымдары арасында жеке адам баласының басында болып жататын түрлі қайшылықтарға қарамастан, оның ғылымдағы жетістіктері бағаланып отырған. Қазақ елінде А.Байтұрсынұлының ұлты үшін жасаған жұмыстары қасақана халық жауы деп қараланып жатқанда, орыс ғалымдары аталған жинақтың 1931 жылы жарық көрген Əдеби энциклопедияның 5-томына Қазақ əліпбиі2 деп енгізеді. Міне, нағыз ғылымдағы шынайы адалдық, ғылыми жетістіктің бағалануы! 1924 жылы Е.Д.Поливанов Қазақ-қырғыздың жаңа (Байтұрсыновтық) емлесі,3 1928 жылы Н.Ф.Яковлев Əліпби құрылымының математикалық жүйесі4 туралы ғылыми мақалалар жазды
А.Самойловичтің мақаласында Ахметтей қоғам қайраткерінің 1919 жылға дейін жасаған сан алуан жұмыстарын ғылыми сипаттамаға сыйғызған. Зерттеуші мəліметіндегі:көрнекті қазақ ақыны, жорналшы, педагог деген танымдық сипаттаулар дəл сол уақытта қазақ ағартушысының атқарған негізгі жұмыстары болатын. Ал қазақ зиялылары тарапынан 1922 жылдан бастап зерттеліп, бағаланып жүрген Қазақ газеті туралы А.Самойлович: ...қазақ халқының қоғами-мəдени санасын оятушы басылым деп, айырықша атап айтты. Бұл күні əдебиеттану ғылымында төлтума деп тануды ұсынған Қырық мысалдағы қазақы сипат пен өрнекті тілді ...Байтұрсыновтың тілі лирикалық шығармаларында қарапайым, өзінің бай, көркем, поэтикалық мəнерімен ерек- шеленеді дейді. Міне, өзге ұлт өкілі орыс ғалымы берген нақты əрі құнды ғылыми тұжырымдаманың қазақ зиялыла- рынан 3 жыл бұрын айтылған. А.Самойловичтің ғалым туралы берген сипаттамасы алғашқы танымдық ғылыми бағалау. Бұл - А.Байтұрсынұлының ғылымдағы қайраткерлігіне қазақ ғылымы тұрғысынан айтылған тұңғыш ғылыми анықтамалық сипаттама. Орыс зерттеушісі Ахаң туралы айшығын қазақтың бірінші көрнекті лингвист-ғалымы деп түйіндеген.
Əдебиетші академик Р.Нұрғали ...Алаштың екі алып азаматы Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы ауылдас, аталас, ең бастысы бұлардың ұлы күрес жолындағы рухани туыстығы - қазақ тарихындағы қымбат та қастерлі беттердің бірі деп бағалайды.10 Р.Нұрғали бірінші болып ахметтанудың іргесін қалаған қаламгер деп, мақаланың мазмұнын ашып, Міржақып - алғашқы ахметтанушы деген тұжырым жасады. Əлбетте, М.Дулатұлы қазақ ортасынан шыққан ахметтану мəселесінің негізін салушы екені даусыз. Ал Міржақыптың алдына одан бұрын Ахмет туралы 1919 жылы жазған А.Самойловичті шығарсақ, мұнан Міржақыптың ахметтанушылығы төмендемесі де анық. М.Дулатұлының очеркімен қатар, Е.Омаровтың да мақала жазғаны зерттеулері аталғаны болмаса, ғылыми ортада қажетті дəрежеде талданып, таратылмады.
Елдес Омаров Ахмет Байтұрсынұлының ғалымдық қайраткерлігі деген мақаласында қайраткерді ...күллі қазақ даласы біледі, оның талантын жоғары бағалап құрмет тұтқанымен, бəрібір оны дұрыс түйсініп бағалай білмейді деп жазады.11 Е.Омаровтың Ахметтің қазақ грамматикасы- на өзгерістер кіргізіп, баға жетпес жаңалық əкелгенін қазақ жұртының санасы əлі түсініп те, түйсініп те болған жоқ. Мейлі Байтұрсынұлының қаламынан ертеден келе жатқан қазақ тілінің ережелері қамтылған кағидалар мен көп томдықтар жазылмаса да оның Қазақ əліпбиі мен Қазақ тілінің дыбыс жəне сөз жүйесі оқулықтарының өн бойына сыйғызған өзекті өзгерістерінің өзі, қазақ грамматикасына бөлекше реңк əкелгенін тілші-мамандарға ғылыми жүйеде талдауы арқылы түсіндіреді. Қазақ грамматикасында ертеде қаншама оқулықтар жазылса да, олардағы өзгерістердің аңғарылмайтынын, ислам дінімен кірген араб жазуының қадимшеленген нұсқасының да қазақ дыбыстарының ерекшеліктерін қамти алмағанын айтады. Ал Ахметтің көлемі шағын ғана оқулықтарына аз сөзбен, саз жүйені сыйғызған жаңалығы, реформатор тарапынан түрленген қосар дыбыстардың қазақ тіліне тəн түрлі дыбысты дəл бере алатынын нақты деректермен көрсетеді. Демек, бұл ғылыми зерттеу мақала Е.Омаровты ахметтанушы деп айтуға толық негіз болады.

Телжан Шонанұлы да 1923 жылы тұлғаның ғылыми қайраткерлігі туралы Ахмет Байтұрсынұлы халық ағарту жəне əдебиет саласында деген орыс тілінде ғылыми мақала жазған.12 Мақала жарияланбаған. Т.Шонанұлының қолжазбасын мемлекет мұрағаттың қоры- нан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.