Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кірісі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

І КІРІСПЕ

Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кірісі бола тұра, қоғамдағы əр түрлі салалардағы мəселелерді реттеуші тұтқа болып табылады. Еліміздің жеке салық қызметінің құрылғанынан бастап 20 жыл ішінде біздің тəуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін қалыптастырып жəне оның əрі қарай дамуына сəйкес салықтық əкімшілікті жүргізу арқылы көптеген жұмыстар атқарылды жəне атқарылып жатыр.
Салықтар өндіру - мемлекеттің ежелгі қызметі жəне қоғамның экономикалық жəне əлеуметтік дамуы жолында жетілуінің негізгі шарттары. Адамзат тарихында əлі бірде бір мемлекет салықсыз болған жоқ, өйткені қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру бойынша өзінің қызметтерін атқару үшін оған салықты өндіру арқылы ғана жиналуы мүмкін белгілі бір ақша қаражаттары талап етіледі.
Табыс салығы ежелгі және классикалық салық түрлернің бірі. Ол негізгі таралымын XІX-XX ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде алды.
Қазақстан Республикасында табыс салығы Қазақ КСР азаматарынан, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардан табыс салығы туралы Заңымен 1991 жылдан бастап енгізілді. Заңды тұлғалар табыс салығын 1994 жылдан бастап 2001 жыл аралығында төледі.
Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен салықтары ұдайы және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең талаптары мен өмір тынысына, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде пайдаланылады.
Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға ат салысады және осы орайда мынадай жағдаяттарды:
1) салық салу принциптерін;
2) салықтарды белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін;
3) салықтар (жекелеген салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен тізбесін) жүйесін;
4) салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу тәртібін;
5) салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін;
6) мемлекеттік салықтық бақылауды;
7) салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
8) салықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау тәсілдерін қамтиды.
Мемлекеттің салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың негізінде мына:
1) салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау мақсатында белгілі бір баланстарды бұзатын салық заңдарын қолдануға тыйым салу;
2) салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс-әрекеттердің мәжбүрлеу-жазалау сипатында болуына жол бермеу;
3) экономикалық-қаржылық мүдделердің біршама теңдігін қамтамасыз етуге талпыныс жасау;
4) табыстарды тек салықтар арқылы қайта бөлу;
5) салық функцияларының арасындағы біршама теңдікке қол жеткізу;
6) салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын, айқындығын және әмбебаптығын қамтамасыз ету;
7) салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) салық жылында бірнеше мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің жатқаны дұрыс болады.
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Салық туралы жалпы түсінік

Табыс салығы - мемлекеттік, кооперативтік, қоғамдық және басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан алынған жалақы мен басқа да табыстардан ұсталатын салық. Ол төлеушілердің топтары мен табыстың мөлшері бойынша сараланып, үдемелі ставка бойынша төленеді.
Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын алады. Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен.
Салық - нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Өз кезегінде жүргізілген салықтық реформаның тиімділігі мемлекеттің экономикалық дағдарысын, проблемаларын шешуші қызметін атқаруда. Яғни салық - бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде жалпы мемлекеттік қажеттіліктер үшін өкілетті мемлекеттік органдардың актілері негізінде бюджетке төленетін заңды және жеке тұлғалардың қайтарымсыз төлемдері.
Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Салық салудың негізгі мақсаты - мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.
Салық салу мемлекет қаржысын жəне табысты толықтыруды реттеу əдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу үдерісі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады. Сонымен қатар салық салу кəсіпорындар, азаматтар жəне мемлекеттер арасында табыстарды үлестіру əдісі ретінде қолданылады. Мемлекеттің басты міндеттерінің бірі салық салуды нақты жəне сауатты басқару болып табылады, өйткені елдің салық саясатының тиімділігі берілген үдерісті ұйымдастыру деңгейіне байланысты.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде - жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде.

Жеке табыс салығы

Қазіргі таңда салықтық құқық саласында ең ауқымды мəселелердің бірі жеке табыс салығының мөлшерлемесін есептеуге қатысты мəселелер болып отыр. Қазақстан Республикасында қазіргі таңда пропорционалды салық салу əрекет етіп отыр. Пропорционалды салық салу - салық салу ставкалары табыстың көлеміне байланыссыз салық төлеушінің табысына бірыңғай пайызда бекітілетін салық салу жүйесі.
Біздің мемлекетте ҚР Салық кодексінің 158-бабына сəйкес салық төлеушінің табыстары 10% ставкасы бойынша салық салынады. Жеке тұлғалардың салық салу мəселелерінің күрделілігі мен сан қырлылығы зерттелетін экономикалық үдерістің жағдайын, құрылымын жəне динамикасын зерттеудің қазіргі əдістерін қолдану маңыздылығын анықтайды. Оларды қолдану мемлекеттің салықтық саясатын түзету бойынша шешімдерді дер мезгілінде жəне жедел қабылдауға, салық жүйесін, салықтық жəне құқық қорғау органдарының қызметтерін жетілдіру бойынша шараларды өңдеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет жеке табыс салығы мен əлеуметтік аударымдарды қолдана отырып, өзінің əлеуметтікэкономикалық мақсаттарын жүзеге асыруға ұмтылады:
тұрақты экономикалық өсім;
еңбекке қабілетті халықтың толық жұмысбастылығын қамтамасыз ету;
халық табыстарының белгілі бір ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету;
азаматтардың əлеуметтік қорғау жүйесін құру; табысты, байлықты қайта бөлу.
Жеке табыс салығы мемлекеттің бюджеттік жүйесінің табысты бөлігін қалыптастыратын ең маңызды арналарының бірі болып табылады жəне оны есептеуде елдің экономикалық белсенді халқының барлық топтарының қызығушылықтары ескеріледі.
Қазіргі уақытта жеке табыс салығының қай ставкасы: тікелей немесе үдемелі тиімді жəне əділ деген сұрақтарын экономистер, саясаткерлер, əлеуметтанушылар талқылауда. Жəне тек дамушы елдерде ғана емес, Канада, АҚШ сияқты дамыған елдерде де бұл сұрақ тұр. Салықтың тікелей шкаласы əрдайым бірінші кезекте, кедейге қарағанда, байларға тиімді екенін ескеру қажет. Əрине, ақшалай баламада, байлардың табысынан 10 % ондаған мың доллар сомасында болуы мүмкін. Бірақ 10 % төлеу, əрине, 20, 30 немесе 40 %-ға қарағанда, жеңіл жəне аса қиын емес.
Америкалық ғалымдар салық салудың үдемелі шкаласын қолдайды: адам бай болған сайын жəне оның табысы жоғары болған сайын осыған сəйкес салықтарды да төлеу қажет; ал орыс ғалымдары Ресейде жеке тұлғалардың табыстарына салық салу жүйесінде салық төлеушінің салықты төлеу қабілеттері қаншалықты экономикалық негізделгені жəне ескерілгендігі туралы мəселесін зерттей отырып, салық салудың бірыңғай ставкасын қолдану салықтық ынталандыру сипатын бұрмалауға əкеледі деген қорытындыға келді. Жеке табыс салығының үдемелі шкаласы əлеуметтікэкономикалық тұрғыда қоғамда табыстарды қайта бөлудің аса ұтымды жүйесін қалыптастыруға септігін тигізеді.
Қазақстанның салық салу тарихында жеке табыс салығын салу төңірегіндегі салықтық саясат қарқындарын білу оны болашақта сауатты қалыптастыру мен жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстанда салық салудың өзгеру қарқыны мен тұрақты жетілдірілуі жағдайында шетелдік тəжірибені зерттеу аса маңызды орын алады. Əр түрлі мемлекеттердің жеке табыс салығының тетігін, есептелуін жəне төленуін қолдану бойынша тəжірибесін қарастыра отырып, дамыған елдердің тəжірибесіне көңіл бөлген жөн.
Экономикасы дамыған елдерде барлық салықтар, əсіресе жеке табыс салығы, елдің экономикалық жəне əлеуметтік саясатын мемлекеттік реттеудің ең тиімді қаруы ретінде қолданылады. Мысалға алсақ, дамыған елдердің тəжірибесі көрсетіп отырғандай, басқа салықтарға қарағанда, жеке табыс салығы үшін салық салу субъектісі нақты таңдалуы мүмкін:
табысы бар əр жеке тұлға;
ерлі-зайыптылар жұбы (бірге салық салу);
ерлі-зайыптылар жұбы (жеке салық салу);
бірге тұратын жəне бір шаруашылық жүргізетін тұлғалардың тобы (күрделі жанұя, немесе үй шаруашылығының табысы).
Сонымен, шет елдерде салық салу субъектісі жеке тұлға да, тұлғалардың топтары да болуы мүмкін. Бірақ ЕО елдерінде, Австрия, Ұлыбритания, Дания, Италияда салық салу субъектісі болып жеке тұлға табылады, ал АҚШ, Германия, Испания, Норвегияда ерлі-зайыптылар бірге жəне жеке салық салу арасында таңдау құқығы бар.
Қазақстанда жəне ТМД елдерінде мұндай тəжірибе жоқ, бірақ жанұялық салық салуды енгізу салық жүйесін, əлеуметтік жəне экономикалық жағынан да дамытар еді. АҚШ-та салық салу субъектісіне байланысты жеке табыс салығының ставкасы 4 топқа бөлінеді: жанұялық салық салу; жанұялық жеке салық салу; жеке тұлғаға жəне үй шаруашылығын басқарушыға. Мұндай топтарға бөлу мөлшерін ставкаларын, нақтырақ айтсақ, жанұялық жұпқа тиімді ставкалар, қолдануға мүмкіндік береді. Қазақстанда жеке табыс салығын ұстау төлем көзінен (салықтар табыс есептелгенде ұсталады) жүргізіледі. Өзіне салық салу да (салық төлеуші өзі декларация толтырып, салық төлеу) бар, бірақ мемлекеттік органдардың жұмыскерлері үшін ғана.
Жапонияда жеке тұлғалардан жеке табыс салығын ұстау шкаласы өте қызық. Орталық бюджет үшін төлемнің бес бөлімдері бар (10, 20, 30, 40 жəне 50 %); сонымен қатар жергілікті бюджетке 5, 10 жəне 15 % мөлшерінде ставкалары бойынша төлейді. Бұдан басқа, Жапонияның 18 жастан асқан барлық азаматтары орталық бюджетке жыл сайын 3200 иена (немесе ағымдағы жылдың бағамы бойынша 24 долл.) төлеуге міндетті. Қазақстандық заңнама жеке тұлғалардың табыстарына салықты есептеу кезінде шегерімдер мен жеңілдіктер жүйесін құрудың теориясы мен əлемдік тəжірибесін аз дəрежеде болса да ескерді. Қазақстанда шегерім көлемі салық төлеуші үшін мəнді реттеушілік маңызы жоқ, баласы бар жəне жоқ жанұялар үшін тұтынудың лайықты дифференциациясын қамтамасыз етпейді.
Жеке табыс салығының міндеттері

Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
:: барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді. Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке тұлғаның нақты бір ел аумағында алты айдан астам мерзім аралығында болуы. Резидент салық төлеушілер ел ішінде және елден тысқары жерде алған барлық табыстарынан салық төлесе, резидент еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты төлем көзінен төлейді, яғни олардың салық жауапкершілігі шектеулі;
:: салық салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары негізінде жиынтық табысы анықталады; салық төлеушінің салық салу барысында өзіне, асырауындағы әрбір адамға салық салынбайтын минимум мөлшері беріледі;
:: салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі;
:: салық сомасы үдемелі салық ставкасы негізінде анықталады;
:: жұмыс істейтін ерлі-зайыптылар салықты бірге немесе бөлек төлеуіне болады.
Салықтың есептелу немесе алыну тетіктерінде кейбір ерекшеліктері болмаса, салық салудың объектісі және төлеушілері ұқсас болып келеді, Жеке тұлғалар табыстарынан бөлек, салықты жеке өзі төлейді немесе жиынтық табыстан төленеді. Көптеген мемлекеттерде қандай әдіс негізінде салық төлейтінін салық төлеушінің өзі таңдайды, сонымен бірге асырауындағы адамдарға қатысты салық шегерімдерін ерлі-зайыптылардың біреуінің ғана қолдануына болады.
Табыстардың негізгі құрамына: еңбекақы, сыйақы, кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс, зейнетақы, алимент, жылжымайтын мүлікті жалға беруден түскен табыс, бір жолғы жәрдемақы, жұмыссыздық және жұмысқа уақытша жарамсыздық бойынша төлемдер, дивиденд және рента түріндегі табыстардың барлық түрлерін жатқызуға болады. Табыс салығы 12 айға тең болатын күнтізбелік немесе қаржы жылы ішінде алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезеңдегі салықты есептеу барысында табыстан салық заңдылықтары бойынша бекітілген кейбір шегерімдер шегеріліп, жеңілдіктер қолданылады. Барлық елдерде салық салынбайтын минимум пайдаланылады. Ал салық салынбайтын минимум барлық салық төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асырауындағы адамдарга беріледі. Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақты шығындар да салық салынатын табыстан шегерілiп тасталады. Нәтижесінде анықталған салық - салық салынатын табысқа (АҚІП-та ол түзетілген салық салынатын табыс деп аталады) үдемелі шәкіл негізінде салық есептеліп салынады.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықты есептеу барысында мемлекеттер арасында мынадай айырмашылықтарға назар аударуға болады. Атап айтқанда:
:: салық салу барысында қамтылатын табыстардың құрамы;
:: салықты азаматтардың жеке өзі немесе отбасы атынан төлеуі;
:: салық жеңілдіктерінің құрамы және қолдану ерекшеліктері;
:: салық салу шәкілі (шкала) әр елдерде әр түрлі болуы.
Салық жеңілдіктерін қолдану барысында назар аударатын тағы да бір ерекшелік -- салық жеңілдіктерінің салық несиесі немесе салық төмендетуі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.