Хакас тілі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Хакас тілі (хакас тілі, тадар тілі) Алтай отбасының түркі тобының ұйғыр-
оғыз кіші тобына жатады. Хакасия республикасында және жартылай Краснояр
өлкесінің Шарыпов ауданында және Тува республикасында тұрады.
Сөйлеушілердің саны үнемі азайып келеді: 1989 жылғы халық санағы бойынша
63200 адам, 2002 ж. - 52000 адам, 2010 жылы - 42604 адам.

Хакас тілінің диалектілері 2 топқа бөлінеді: ысқырық (с з), Сагай және
ассимиляцияланған бельтир диалектілері (мысалы: сылтағ-себеп, пас-бас,
пазы-басы) және шыңғыру (Качинскийдің өзі енгізген Койбальскиймен, Қызыл
және Шор диалектілерімен үйлесетін ш ф) естілуі мүмкін (сәйкесінше:
шылтак, паш, пажы). Әдеби тілдің негізін - сагай мен качин диалектілері
құрайды.
Әдеби хакас тілі кеңестік дәуірде сагай мен качин диалектілері негізінде
дамыды. 1924-29 жж. жазу кирилл алфавитіне негізделген, 1929–39 жж. - латын
алфавитіне негізделген, 1939 жылдан бастап - тағы 6 әріптен тұратын орыс
графикалық негізде: ÿ, ӧ, ң, ғ, i, ӌ алфавит қалыптасты.
Хакас тілі орыс тілімен қатар Хакасия Республикасының мемлекеттік тілі
болып табылады. Ол бастауыш мектепте оқу құралы ретінде қолданылады, орта
мектепте, орта арнаулы оқу орындарында және университеттерде пән ретінде
оқытылады. Оқулықтар мен көркем әдебиеттер хакас тілінде шығарылады,
Хабар газеті мен әдеби журнал шығарылады, радио мен теледидардан хабарлар
таратылады, театрлар жұмыс істейді. Тілдің ғылыми зерттеу орталықтары -
Хакас тілі әдебиет және тарих ғылыми-зерттеу институты, сондай-ақ Хакас
мемлекеттік университеті қазіргі таңда жұмыс жасайды.
Хакасия тілі агглютинативті тілдер тобына жатады. Хакаста, барлық түркі
тілдеріндегідей, сингармонизм заңы сақталады:
хол-лар-ы-быс-та – біздің қолымызда

кöл-лер-i-бic-те – біздің көлдерде

39 әріптен тұратын хакас алфавитінде ол орыс графикасы негізінде жасалған.
Онда орыс алфавитінің барлық әріптері бар, сонымен қатар 6 дыбыс өзіндік
дыбыстарға енгізілген:
Ғ. ғ - фарингальді дыбыс. мағаа маған , паға бақа, тоғыс 1) тоғыз 2)
жұмыс.
Ң. ң - мұрынжолды дыбысы: таң, таң, саң, қоңырау, тоң, тоңу.
I, i —бұл дыбыс и и э дыбыстарының арасындағы орташа дыбыс, и дыбысына
қарағанда ашықтау ,мысалы: iк екі, тiл тіл, ipiк шіріген.
Ö. ö — : öрт өрт, ööн негізгі, сöл шөл.
ÿ —: ÿс үш, ÿн үн, тÿк жүн
ч, —дж дыбысына жақын, например: пача, бажа, чач,а тәте, хач,ан
қашан, кöгч,i әнші.
§ 1. Хакас тілінде дауысты фонемалардың санына сәйкес келетін 17 дауысты
дыбыс бар. Хакас тіліндегі дауысты дыбыстар екі топқа бөлінеді:
а) қысқа дауысты дыбыстар: а, е (э), с, и, и, о, ӧ, у, ӱ
ә) созылыңқы дауысты дыбыстар: аа, ух (и), йй, ии, - оо, ӧӧ, йй, ӱӱ.
Қысқа дауысты дыбыстар графикалық түрде жеке таңбалармен, ал созылыңқы
дауысты дыбыстар тиісті жазуды екі рет жазу арқылы беріледі.

Е дауысты дыбысы сөздің басында және дауысты дыбыстардан кейін жазылған
сөздерде жазылады; е сөздердің ортасында және соңында жазылады.
e, e, y, i иотталған әріптері e, o, y, a (y + e e, u + o e, u + y u, u +
a i) дауысты дыбыстарымен тіркесуді білдіреді.
Оқыту әдісі мен орны бойынша хакас ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.