БАҚ-тың қоғамдық функциялары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Дәріс 4. БАҚ-тың қоғамдық функциялары

Функция ұғымына түсінік.

Журналистика не үшін керек? Неліктен ол жеке адамға да, жалпы қоғамға да қажет? Басқаша айтқанда, БАҚ-тың әлеуметтік функциялары қандай? Біз "функциялар" дегенде журналистиканың әр түрлі "міндеттері" және олардың қазіргі қоғамдағы орындалу сипаты деп түсінейік.

Функция латын сөзі «жетілдіру» деген мағынаны білдіреді. Баспаның әлеуметтік сипаты оның функциясын анықтауға тікелей қатысты. Ең алдымен журналистика өз әрекетінде ақпарат тарату функциясын атқарады. Рухани салада баспасөз барлық идеологиялық институттарға тән және ол танымдық, білімділік, тәрбиелілік функцияларды атқарады. Сондықтан да, журналистиканың рөлдік қатынасы мен әрекеті БАҚ функциясын көтеру кешенін сипаттайды. Бірақ мұны журналистиканың жеке функциясы деп түсінбеуіміз қажет. БАҚ функциясы туралы түрлі пікірлер қалыптасқан, ол функцияларды анықтаудың методологиясына байланысты. Кеңес ғылымында ең үздік үштік функциясы деген атпен журналистиканың функциялары танылған. Ол- насихаттау, үгітшілік, ұйымдастырушылық функциялары. 1960 жылы социологтар ақпараттық, ағартушылық, тәрбиелік, реттеушілік функцияларды ұсынды. Енді бір топ ғалымдар ақпараттық және тәрбиелік функцияларын баса атап көрсеткен. Ол мәселе төңірегінде ЕП. Прохоровтың жіктемесін де атауға болады. Ол - идеологиялық, мәдени-ұйымдастырушылық функциялары. Ғалым Г. В. Кузнецов функция ұғымын мақсат ұғымымен тығыз байланыста қарайды, журналистік жұмыстың басты мақсаты - халықтың, құлағы, һәм үні болу.

Ғалым журналистиканың төмендегідей функцияларын атайды:

1. Ақпараттық функциясы.

2. Мәдени-ағартушылық функциясы.

3. Интегративті функциясы.

4. Әлеуметтік-педагогикалық функциясы.

5. Ұйымдастырушылық функциясы.

6. Білім берушілік функциясы.

7. Рекреативтік (қалпына келтіру) функциясы.

Бұл тәрізді жіктемелердің санын көптеп келтіруге болады. Бірақ соның ішінде бастыларына тоқталамыз.

Бүкіл отандық баспасөз партиялық-кеңестік деп аталған уақытта бұл функциялар лениндік: "Газет-ұжымдық насихатшы, ұжымдық үгітші және ұжымдық ұйымдастырушы" формуласынан туындап отырды. Тиісінше, баспасөзге үгіт, насихат және ұйымдастырушылық функциялар жүктелді. Үгіт-насихат негізінен Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі бағытының дұрыстығын растайтын жолмен жүрді. Үгіт-насихат тактика ретінде қарастырылды, ал марксизм-ленинизм идеяларын олардың ұрандары мен постулаттарында мызғымайтын жалғыз дұрыс ілім ретінде насихаттау стратегиялық бағыт ретінде танылды. Барлық басылымдарда үгіт-насихат айдарлары, сондай-ақ коммунистік тәрбие айдарлары болды, өйткені сол кездегі теоретиктер тәрбие функциясын да қосымша журналистік функция деп қарастырды.

Осылайша, партиялық-кеңестік баспасөз Кеңес өкіметі үшін үгіт-насихат жүргізіп, марксизм-ленинизм идеяларын насихаттап, жұмысшыларды коммунизмге деген адалдық рухында тәрбиелеп, партиялық съездер мен Үкімет қаулыларының шешімдерін орындау үшін жаңа еңбек жолындағы ерліктері үшін бұқараны ұйымдастыруы керек еді. Мұның бәрі, әрине, демократиялық журналистиканың шынайы міндеттері мен қызметіне ешқандай қатысы жоқ.

Ең бастысы, дәлірек айтсақ, қазіргі заманғы БАҚ-тың ақпараттық функциясын бірінші деп атаған жөн. Әрбір адам жеке-жеке және жалпы қоғам қандай да бір шектеусіз (жеке өмірге қатысты мәліметтерді қоспағанда) өздерін қызықтыратын ақпаратты алуға егеменді құқығы бар. Бұл жан-жақты құқық адам құқықтары жайлы декларацияда анықталып, барлық демократиялық мемлекеттердің конституцияларында жазылған. Бұл жерде атап өту маңызды нәрсе- әңгіме объективті шындық туралы, шынайы емес, интерпретацияланған ақпаратқа жол берілмеу керек. Адамдар фактілерді білгісі келеді, ал журналистер бұл фактілер туралы өз пікірлерін емес, нақты деректерді ғана жеткізуге міндетті.

Бұл журналистік ақпарат әрдайым құрғақ, бояудан, көркемдіктен айырылған болу керек дегенді және журналистердің хабарланған фактілер бойынша өзінің жеке пікірі болмауы керек дегенді де білдірмейді. Мәселе журналистің алдында қандай міндет тұр және қандай да бір жағдайда бұқаралық ақпарат органы қандай ақпараттық функцияны орындайтынында. Мысал ретінде біз бұл жағдайды теледидарлық компаниялардың қызметінде көрсетеміз. Хабардағы, КТК-дағы, Евразия 1-арнасындағы «Жаңалықтар», «Қорытынды жаңалықтар», 31 АРНАдағы «Инфорбюро» - бұл ең көп аудиторияға арналған ақпараттық бюллетеньдердің бір түрі. Осы бағдарламаларда біздің отандастарымыздың басым көпшілігі ағымдағы күннің оқиғалары туралы ақпарат алады. Белгілі бір оқиғаларды егжей-тегжейлі талдауға және себеп-салдарлық байланысты түсіндіруге мұнда орын жоқ. Осы фактілерді талдау, әртүрлі оқиғалардың себеп-салдарлық байланыстарын іздеу, перспективалар мен тенденцияларды анықтау басқа мазмұндағы бағдарламалар айналысады (Қорытынды жаңалықтар, Портрет недели, т. б. )

Танымдық функция. Таным - қоршаған орта мен әлемді қабылдауға бағытталған сананың қызметі екендігі аян. Ал, сана - обьективтік әлемнің субьективтік бейнесі. БАҚ-тың туындыларында негізгі тақырыптың дұрыс көрініс табуы сана қызметіне байланысты болатындықтан, БАҚ-тың танымдық функциясының негізі дәл осы тұстан қарастырылуға тиіс. Журналистің әрбір туындысы өз қабылдаушысын танымдық дұрыс бағытқа жетелеуі қажет. Әлдебір мәселенің себеп-салдарын білгісі келген адамның қажеттілігін өтеуге өз деңгейінде үлес қосу БАҚ-тың абыройлы борышы. Жарияланымдағы танымдық элементінің мөлшерімен журналист материалының құндылығы өлшенбек. БАҚ-тың аталмыш функциясы өмірдің өзінен бастау алады. Себебі, әрненің шынайы болмысының өзі салыстырмалы дүние. Әр объектінің күрделі құрылымы, ішкі-сыртқы байланыстары, бітім-болмысы бар. Айталық, елдегі қоғамдық құрылымдағы, өндірістегі, экономикадағы менеджментті белгілі деңгейде, салыстырмалы түрде танып, білмейінше ол туралы мақала жазу, бағдарлама әзірлеу мүмкін емес. Әсіресе, плюрализм кезеңінде БАҚ-тың танымдық функциясының маңызы өте зор. Бір мәселені әртүрлі көзқарастардың талқысына салу арқылы шындыққа жақындаумен қатар, таным аясын кеңейтуге мүмкіндік табылады. Алайда, сол алуан түрлі пікірлер мен көзқарастардың ішінен нақты шындықты табуға БАҚ-тың танымдық функциясы бағытталуға тиіс. Ақпарат дегеніміздің өзі - қоғамдық мазмұны тұрғысынан келгенде жаңа мағлұмат, яғни, білім. Тың ой, жаңа мағлұмат пен деректі ұсынған ақпараттың танымдық мәні терең болмақ. Олай болса, БАҚ өнімі халыққа қаншалықты пайда тигізсе, танымдық функциясын да соншалықты деңгейде атқарады деуге болады. Қазақ БАҚ-дағы ғылыми-танымдық материалдар, ғалымдар мен әртүрлі саланың білікті мамандарымен жүргізілетін сұхбаттар, шет елдерде болып қайтқан журналистердің эсселері, жолжазбалары, очерктері секілді жарияланымдарда танымдық мәліметтердің көп кездесетіні белгілі. Мерзімді басылымдар мен телеарналар да аталмыш функцияны басты назарда ұстайды. Мысалы, республикалық «Ақиқат» журналында ғылыми жаңалықтармен қатар, дүниенің тылсым сырларына шейін терең үңілген ондаған материалдар жарияланып тұрады. Танымдық материалдар әзірлеп ұсыну жағынан келгенде, мемлекеттік БАҚ-тарда қалыптасқан игі дәстүрлер баршылық. Айталық, белгілі журналист Жанболат Аупбаев бас редакторлық еткен тұста «Егемен Қазақстан» газеті ай сайын сәрсенбіде 16 беттік «Етжеңді» деп аталатын арнайы санында «Елдік мінбері», «Зерде», «Ашылмаған аралдар», «Өмір-өзен» атты айдарлары бойынша ондаған танымдық мақалалар жариялап, оқырмандар ықыласына бөленіп келгенін ерекше атап айтуға болады. «Қазақстан» ұлттық телеарнасы да Ғалым Доскен басқарған тұсында өзінің тартымды бағдарламаларымен көптің көңілінен шығып келді. Ақын Бақыт Беделханұлы, журналист Мұрат Қожамқұловтар жүргізетін «Атамекен» интеллектуалдық телеойын арқылы ұлттық арна кең байтақ Қазақстанның жер, су, таулары, тарихи ерекшеліктері жайында көрермендерге мол танымдық мағлұматтар берсе, Санжар Керімбайдың «Алтын сақасы» - жастарды халық жырларынан, ұлтымыздың классикалық әдеби туындыларынан молынан хабардар етуге, Назира Бердалының «Алтын сандығы» - ұмыт болған көне сөздерді жаңғыртуға қомақты үлес қосты. Журналист Жұмабай Шаштайұлының «Үзеңгі жолдас» телесұхбаты да тарихи танымдық тұрақты бағдарлама ретінде қалыптасқан болатын. Танымдық бағдарламаларда «Хабар» агенттігі мен «Каспионет» (бұрынғы атауы бойынша) арнасының алар орны ерекше болды. Онда белгілі журналист Қайнар Олжайдың жасаған көптеген жобалары ел назарын аударды. Мысалы, «Солай болған», «Бір сәт және бүкіл ғұмыр», «Бірінші», «Қазақтар» секілді бағдарламалар тың деректерді тартымды әрі қызықты етіп жеткізетіндігімен ерекшеленді.

Басқарушылық функциясы . Заң шығарушы, атқарушы және сот билігінен кейін журналистиканы «төртінші билік» деп жұрттың ауызға алатыны онымен санасатындықтарын білдірсе керек. Дегенмен, «төртінші билік» сөзін қай мағынада түсінетіндігімізге ой жүгіртіп көруіміз керек. Бұл сөзді тура мағынасы бойынша қабылдайтындар бар. Қандай бір ақпарат құралының төртінші билік жүргізіп отырғандығын жоққа шығаруға болмайды. Алайда, мұндай мүмкіндік өмірде өте сирек. Логикалық заңдылық тұрғысынан келсек, журналистика тура мағынасы бойынша ешқашан билік функциясын атқара алмайды. Керісінше, өзінің белсенді қызметінің нәтижесінде мемлекеттің, үкіметтің ісіне ықпал етуіне әбден болады. Сондықтан, Батыс елдерінде журналистика - «төртінші билік» деген атауды жанама түрде қолданады. Кең арнада қарастырар болсақ, билік дегеніміз субьектінің өз құқығын жүзеге асыруы және әртүрлі қоғамдық объектілерді өзінің қарауына алу мүмкіндігін иелену тәсіл. Билікті жүзеге асыратын әртүрлі формалар мен тәсілдер бар. Әміршілдік, басқарушылық, үйлестірушілік, ұйымдастырушылық, бақылау жасау т. с. с. Бұлар ең анайы тоталитарлық жүйедегі елден бастап, өркениетті зайырлы демократиялық қоғамға дейінгі аралықта белгілі деңгейде көрініс тауып отыратындығымен ерекшеленеді. Түсіндірме сөздіктерде «билік» ұғымы көбінесе үш мағынада түсіндіріледі. «Пирамида», яғни, мемлекет ісін басқару жүйесі (заң шығару, атқару, сот билігі), басқару, бақылау, құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігі (партиялардың ішкі биліктері, отбасы билігі т. б. ) және күш, ықпал билігі («ақша билігі», «қоғамдық пікір», «бұқаралық ой, көзқарас») т. с. с. «Журналистика - төртінші билік» дегенге келсек, оны дербес қоғамдық институт тұрғысынан қарастыруымыз орынды болады. Журналистика қоғамдық ерекше институт бола отырып, қоғам өмірінің барлық аясында «билік құқын» жүргізуге кең мүмкіндік алады. Себебі, ақпарат болған жерде басқару, үйлестіру қызметтері белгілі дәрежеде жүзеге асырылады және барлық салаға ықпал ете алады. Сонымен қатар, билік БАҚ-тың нысанына, саясатына сай көрініс табады. Айталық, төмендегідей: Біріншіден, егер, БАҚ мемлекеттің немесе әлде бір мекеменің органы болса, солардың саясатына белгілі деңгейде бағынады және оның билігі де құрылтайшы әмірінің жалғасы іспетті айқындалады. Екіншіден, мемлекеттік емес институттардың БАҚ-тары өз саясаттарын жеткізумен қатар, халыққа және мемлекеттік ұйымдарға ықпал етуге қызметтерін бағыттайды. Үшіншіден, дербес БАҚ-тардың қызметі негізінен екіншіде айтылғандармен ұқсас болып келеді. Дегенмен де, дербес тәуелсіз қай баспасөздің болсын, артында әртүрлі қоғамдық институттардың, белгілі топтардың немесе ақпаратты тұтынушылардың пікірлері, көзқарастары міндетті түрде тұрады. Сол ақпарат құралының шексіз еркіндігіне тұсау салатын да осылар. Кейбір тұстары ғана болмаса, бұлардан орасан зор айырмашылықты көріп отырған жоқпыз. Құрылтайшылардың ішкі ережелеріне бағыну, солардың тапсырыстары бойынша материалдар әзірлеп, жариялау секілді азын-аулақ өзгешеліктері ғана бар. Басқа жағынан негізінен бірдей деуге болады. Әрқайсысы өзінің беделімен, ықпалдылығымен қоғамдық құрылымның элементтеріне елеулі әсер ете алады. Айталық, сайлау алдындағы кампанияларда, бүкілхалықтық референдумдарда, қоғамдық-саяси аса маңызды құжаттардың жобаларын талқылауда белгілі бір топтарды қолдау немесе сынау арқылы көрінеді. Кей жағдайда Конституцияның нормаларына сай әлдебір құқықтық актілерді өзгертуге де ықпал етуі ғажап емес. Мұның бәрі журналистика биліктерінің көрінісі деуге болады. Дегенмен, оны тура мағынадағы төртінші билік деп есептеуге келіңкіремейді. Себебі, мемлекеттік биліктің жалпы сипаты - заңның аясында міндетті түрде орындалуға тиіс шешімдер қабылдайды. Оны орындамаған немесе бұзған жағдайда жауапкершілік жүктеуге, тіпті, қылмыстық іс қозғатуға дейін шара қолдана алатын мүмкіндікпен қамтамасыз етіледі. Ал, журналистикада ондай мәжбүрлеу мүмкіндігінің жоқтығы мәлім. Сондықтан, БАҚ белгілі бір проблема жөнінде қоғамға ықпал ете алғанымен, өз шешімін міндетті түрде орындатуға ешкімді мәжбүрлей алмайды. Бірақ, журналистиканың ықпалымен үкіметтің өзі тақтан тайып кететін кездердің болатынын тағы ерекше атап өтуіміз керек.

Ұйымдастырушылық функция. Аталмыш функция баспасөздің өзге функцияларымен тығыз сабақтаса отырып, БАҚ таратқан хабарлар мен мақалалардың тиімділігін арттыруға бағытталады. Журналистика өзінің ұйымдастырушылық функциясын негізгі үш бағыт бойынша жүзеге асырады: - мемлекет, үкімет және жоғары басқару орындарының маңызды құжаттарын жариялау, насихаттау немесе оған комментарий жасау арқылы. Қандай бір аса маңызды шешім БАҚ арқылы жарияланса ғана тұрғындарға толық жетіп, елді жаппай жұмылдыра алады. Қазақстанның БАҚ жүйесінде маңызды шешімдерді, қаулы-қарарларды жариялаудан бастап, оларды журналистиканың барлық жанрларымен түсіндіріп, насихаттау, халықтың ұсыныс-пікірлері арқылы талдап, талқылау секілді ұйымдастыру істері бұрыннан қалыптасқан; - баспасөз қоғамдағы белгілі бір тәжірибелік істің қызметін насихаттауы, жетістігін көрсетуі немесе олқылығын сынауы мүмкін. Сол арқылы тың ұсыныс жасалып, кеңес берілуін де жоққа шығаруға болмайды. Алайда, мұның бәрі бір ғана журналистің субьективтік пікірінен тумаса керек. Редакция тарапынан «жақсыдан үйренуге, жаманнан жиренуге» бағытталған пікірлесулер, талқылаулар, дөңгелек үстел әңгімелері ұйымдастырылады. Ұйымдастыру жұмыстарының өзге де формалары бар. Мысалы, редакцияға келіп түскен хаттар, шағымдар бойынша мақала жазу, бағдарлама әзірлеу немесе олардың ұсыныс, өтініштерін жауапты ұйым, мекемелерге жолдап, мәселелерін шештіру т. с. с; - шешімнің орындалуына бақылау жасау. Демократиялық ашық қоғамда тәуелсіз баспасөздің атқаратын функциясының бір формасы осы. Маңызды қаулы-қарарлардың, заң-актілердің орындалу барысы туралы нақты істі оның нәтижесін немесе салдарын үнемі қадағалып, жазып көрсетіп отыру БАҚ-тың міндеті. Яғни, халық журналистика арқылы жоғары биліктен бастап, жалпы барлық қоғамдық институттардың қызметіне бақылау жасайды, тұрақты ақпарат жинайды, таратады, осындай жолмен жариялылықты қамтамасыз етеді.

Қарым-қатынас функциясы . Журналистиканың басты функциясының бір негізі ақпарат жеткізе отырып, өз «тұтынушыларымен» қарым-қатынас орнатуда жатыр. Журналистиканы «mass media», яғни, «бұқаралық қарым-қатынас құралы» деп атайтыны да кездейсоқтық болмаса керек. (communicatio - қарым-қатынас формасы, хабарлау жол деген мағыналы латын сөзі) . Мұның өзі сырттай қарағанда таза «техникалық» сипатта көрінгенімен, қарым-қатынас функциясы белгілі мазмұны арқылы ғана тиімділікпен жүзеге асырылады. Журналистикамен арадағы байланыс халықтың БАҚ-қа деген шынайы сенімі және оны іс жүзінде мойындауы арқылы көрініс табады. Қоғамдық институт БАҚ-тың беделін сезініп біле отырып, бұқараның қолдауымен, заңдық қызмет барысында нақты іс -әрекетке жасалып отырған ықпалды аңғара алуы тиіс. Сонда ғана қарым-қатынас аясы кеңейіп, байланыс нығая түспек. Осындай қарым-қатынас арқылы түсетін ақпаратты қабылдаушылар БАҚ-тың басты назарында болатын санқилы проблемалармен танысатын болады. Жалпы журналистика жүйесіндегі газет-журнал, электрондық ақпарат құралдарындағы әр туынды өз тұтынушыларының ақпараттық қажеттіліктерін өтеу жолымен әрқайсысы өзіндік бет-бейнесін, ерекшелігін, негізгі сипатын табатын болады. БАҚ-тың қарым-қатынастық функциясы қоғамдағы барлық сабақтастықтарды бейнелей отырып, мемлекеттің өз халқына, халықтың мемлекетке бағытталған қатынастарынан бастап, ұжымаралық және жеке тұлғалардың өзара жасалатын іскерлік байланыстарына мұрындық болатындығымен ерекшеленеді. Мұның өзі өте кең арнадағы ұғым. Айталық, өндірістік үдеріс адамды табиғатпен және өзара, еңбек құрал-саймандарымен қатынасты міндетті түрде қалыптастырады. Осы мағынасына сай өндіріс қашан да қоғамдық сипатта болады. Өндірістік технология мүліктік және өзге де қатынастардың бәрі экономикалық сипатта болып келеді. Қоғамдық қарым-қатынас ішінара экономикалық, саяси, құқықтық, әлеуметтік-психологиялық, ұйымдастырушылық, этикалық секілді көптеген формалардан тұрады. Олар негізгі және қолданбалы деп екіге бөлінеді. Біріншісі, материалдық қарым-қатынас. Екіншісі, алғашқысынан туындайды және оған саяси, құқықтық, моральдық секілді қарым-қатынастар жатқызылады. Ондағы топтардың өзін үш түрге жіктеуге болады екен: а) қоғамдық көзқарас, мінез-құлық, сана-сезім; ә) мемлекет, сот, мешіт ғибадатхана сынды мекемелер; б) топтардың өзара қарым-қатынастары. Олай болса, дәл қазір біз үшін қоғамдық көзқарастың не екендігі анықталған жоқ. Бүгінгі таңда біз қоғамдық формациялардың алмасу өтпелі кезеңінде өмір сүріп отырмыз. Қоғамда дағдарыс та көрініс тапты. Ол - қоғам өміріндегі экономикалық, саяси, рухани қайшылықтар арқылы анықталды. БАҚ қоғамдық қатынастардың бәріне ортақ болуымен ерекшеленеді. Осы артықшылығына сүйене отырып, журналистика өзінің қарым-қатынастық функциясын атқаруға тиіс. БАҚ-тың ықпалы, қоғамдық маңызы қазіргі таңда үнемі арта түсіп отыр. Ең бергісін айтқанда, жеке адамдар газет жарнамалары арқылы өз сұраныстары мен қажеттіліктерін өтеп отыр. Мысалы, пәтер сату, жалдау, сатып алу, қызмет көрсету т. б. Мұның бәрі қарым-қатынастың қарапайым мысалдары ғана.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.