ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК: ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕР

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Заңды жауапкершілік: ерекшеліктері және түрлері

Жауапкершіліктің көмегі арқылы қоғамда тәртіп орнап, ұйымдастырылуы қамтамасыз етіледі. Бір жағынан алып қарағанда, жауапкершілік - тұлға әрекеттерінің қоғам үшін маңыздылығын түсіну, оларды жақсырақ орындауға тырысуын білдіреді. Екінші жағынан алып қарағанда бұндай жауапкершілік қоғам мен мемлекет тарапынан көрсетілетін сыртқы әсерлерге байланысты болатындықтан бұл жағдайларда адамгершілік, қоғамдық және заңды жауапкершілік туралы айтылады. Заңдық әдебиеттерде заңды жауапкершілік тұрғысында бір жақты түсіндіретін пікірлер жоқ. Көптеген авторлар заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету шаралары ретінде, құқықбұзушылық үшін қолданылатын жаза ретінде түсіндіреді. Заңды жауапкершілік күрделі әлеуметтік құбылыс болғандықтан оған кем дегенде екі жақ қатысады -мемлекет және құқықбұзушы.
Жасалған құқықбұзушылық үшін заңды жауапкершілік орын алмаған, заңды жазаға тартылмаған қоғамда әділ сот ісінің салтанат құруы, заңдылықтың орнауы мүмкін емес. Сондықтан, заңды жауапкершіліктің қоғамда атқаратын рөлі ерекше. Халықтың әлеуметтік психологиясы құқықбұзушылық жасап, қоғамға, мемлекет мүддесіне зиянды зардаптар келтірген адамның пара беріп, айла-амалдар тауып заңды жауапкершіліктен құтылып кетуі жемқорлықтың нағыз шыңы деп қабылдайды, сот билігіне сенімсіздігін қалыптастырады. Ал, соттарда нағыз әділеттілік орнамауынша құқықтық мемлекет құру идеясы бос сөз болып қала бермек. Сондықтан, заңды жауапкершіліктің басты мақсаты - құқықтық тәртіпті қорғау, азаматтарды құқықтық құрметтеуге тәрбиелеу, әлеуметтік әділетсіздікті қалпына келтіру, жаңадан құқықбұзушылықты болдыртпаудың алдын алу болып табылады. Сонымен қатар, заңды жауапкершілікті қолданудың негізгі мақсаты - қоғамдағы дұрыс тәртіпті қалыптастыру болып табылады.
Өзіміз өмір сүріп отырған қоғам болашағын құқықтық мемлекет тағдырымен байланыстыра қарастырып отырған шағымызда ұлттық дәстүрлі ерекшелігімізді негізге ала отырып, жалпы қоғамдық құқықтық тәртіпті нығайтып, құқықбұзушылықтың алдын алуды жан-жақты қарастыру бүгінгі күні өз қажеттілігін танытып отыр. Себебі, күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, заңды сыйламау, білмеудің салдарынан қоғамда құқық бұзушылықтың кең өршіп отырғаны ойланарлық жағдай. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев кезекті Қазақстан халқына арналған Жолдауында көрсетілгендей құқық тәртібін нығайту жолдарының дұрыс орындалуына барлығымыз бірдей ат салысуымыз қажет, яғни құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек. Елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
Мемлекеттің құқықбұзушыны жауапқа тартуға хақысы бар, ал құқықбұзушы мемлекеттің мәжбүрлеу шарасын мойындауы тиіс. Жауапқа тартылушы тұлға, мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы тек қана құқықбұзушылықтың бар екендігі анықталғанда және ол заңға сай келсе ғана мойынсұнуға құқылы. Жауапқа тартылушы адам, өзін заңсыз түрде жауапқа тартудан қорғауды талап етуге құқылы. Заңды жауапкершілік жайында көптеген пікірлер айтылған. Олардың көбісі заңды жауапкершілікті күрделі әлеуметтік құбылыс ретінде түсіндіреді. А.Мальконың пікіріне тоқталатын болсақ, ол құқықбұзушылық пен заңды жауапкершілікті бір-бірімен тығыз байланысты категория ретінде қарастырады [2,69б.]. Ал М.Марченконың еңбегінде заңды жауапкершілікке мынадай анықтама берілген: "құқықбұзушының қоғам мен мемлекет алдында жасалған құқықбұзушылығы үшін жауап беру міндеті, оған сәйкес қолданылған санкциясын орындау" [3, 28 б.]. Ғылыми көзқарастар көп болғанымен де негізгі бағыт, яғни түп нұсқа бір, ол істеген құқыққа қарсы әрекеті үшін жауапкершілікке тарту.
Занды жауапкершілік өзінің функцияларына байланысты: компенсациялық және жазалаушылық болып бөлінеді.
Компенсациялық заңды жауапкершілік деп субъектінің құқыққа қарсы жасалған әрекетінің нәтижесінде келтірілген зиянды өтеуі. Мысалы, авторлық құқықты пайдалану, плагиат аркылы субъектінің зияткерлік құқығына кол сұкканы үшін зиянды зардаптарды сот шешімі аркылы өтейді.
Жазалаушылық занды жауапкершілік жариялылық құқықтық тәртіпті корғау үшін құқық бұзушыны жазалаудың жолы. Мысалы, пара алған лауазымды тұлға жазалаушылық занды жауапкершілікке тартылады.
Занды жауапкершілік құқық салалары бойынша: конституциялық, қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, тәртіптілік, материалдық болып бөлінеді.
Конституциялық занды жауапкершілік Қазақстан Рсспубликасының барлық азаматтарының, лауазымды тұлғалардың, мемлекет кызметкерлерінің, Үкіметтің, Президенттің ата заң алдындағы жауаптылығы. Мұндай талаптар Конституцияның 34-бабынан туындайды және онда конституциялық жауапкершілік мына мағанада берілген: Әркім Қазакстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандыктарын, абыройы мен ар-намысын кұрметтеуге міндетті [4].
Қылмыстық құқықтық жауапкершілік субъекттердің жасаған қылмыстары үшін тек қана сот органдары, қылмыстық кодексте белгіленген кылмыстар үшін қолданылады [5]. Бұл жауапкершілік басқа құқыктық жауапкершілікке карағанда қатаң жаза қолданумен айшықталады.
Әкімшілік-құқықтық жауапкершілік - атқарушы-орындаушы органдардың басқару жүргізу барысында әкімшілік теріс кылықтар үшін колданылатын жауапкершіліктің жиынтығы. Әкімшілік-кұқықтық жауапкершілік Қазақстан Республикасының әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексінде бекітілген [6].
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік - жеке тұлға мен заңды тұлғалардың шарт, келісім, мәмле арқылы өздеріне жүктелген құқықтық міндеттерін орындамауынан және адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіруден туындайтын жауапкершілік [7].
Тәртіптілік-құқықтық жауапкершілік - занды тұлғалардың әкімшілігі тарапынан еңбек тәртібін бұзған адамдарға колданылатын тәртіптік жазаның колданылуы [8]. Мысалы, өз міндеттерін орыңдай алмағаны үшін ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан босату.
Материалдық жауапкершілік жұмысшының, қызметкердің жұмыс істейтін орнында өзінің кінәлі әрекетінің нәтижесінде келтірген зиянын өтеуі. Мысалы, мүлікті қиратуы.
Құқық бұзып, кінәлі болған субъектіге мемлекет өзінің мәжбүрлеу шараларын қолданады. Ол бойынша кінәлі субъектінің жеке өз басы мүліктік шектеуге ұшырайды немесе ұйымдық сипаттағы қысым мен шектеуге түседі.
Заңды жауапкершілік - құқықбұзушылықты жасаған адамға заңда көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілі іс жүргізу тәртібімен қолдану [9,194 б.].
Зaңды жayaпкeршiлiк eкi мaқсaты көздeйдi: құқығын қорғayмeн құқықтық сaйлay түрдeгi aзaмaттaрды тәрбиeлey. Зaңды жayaпкeршiлiк фyнкциясы мaқсaтын нaқтылayдa, мынaлaрды eскeрy қaжeт:
рeпрeсивтi - жaзaлayшы (кeйбiр aвторлaр aйыппұл дeп тe aйтaды). Бұл зaңды жayaпкeршiлiктiң, бiрiншiдeн мeмлeкeттiк aктiнiң бұзyшылыққa қaтынaсы, eкiншiдeн жaңa eнгiзiлгeн құқықбұзyшылықтың әдiсiн куәлендіреді.
eскeртпe - тәрбиeлiк, бұл фyнкия рeпрeссивтi - жaзaлayшымeн өтe тыгыз бaйлaнысты. Ол құқық мотивiндeгi мeкeн-жaйды қaмтaмaсыз eтeдi, зaңды қaдaғaлay жәнe құқық пeн зaңды қызығyшылыққa бaсқa aдaмғa дeгeн сыйлaстық.
құқықты қaлпынa кeлтiрy нeмeсe компeнсaциялay. Бұл фyнкция мүлiккe тәнсі қaтынaс, тiркeлeyшi құқық бұзғaны үшiн ол жәбiрлeyшiгe мүлкiмeн оғaн құқығын қaйтaрy қaжeт.
Мaқсaт пeн фyнкцияны aйырy қиынғa түсeдi жәнe дe мaқсaтты көбi фyнкция рeтiндe қaрaстырaды.
Зaңды жayaпкeршiлiк бiр қaтaр қaғидaлaрдың нeгiзiндe жүзeгe aсырылaды:
1) кiнәлi әрeкeт үшiн ғaнa жayaптылық қaғидaсы. Бұл қaғидa, нeгiзiнeн, зaң шығaрyшығaaрнaлaды. Оның тeк қоғaмғa зиянды құқықтық тaбиғaты мeн қоғaм құндылығынa қaйшы кeлeтiн әрeкeттeргe ғaнa зaңды жayaпкeршiлiктi бeкiтyiн тaлaп eтeдi. Eгeр дe сyбъeкт құқық бұзyғa жол бeрy кeзiндe өз eркi болмaсa, iс-әрeкeтiнiң нәтижeсiн болжaй aлмaсa, болжayғa тиiстi болмaсa, оның болyын тiлeмeсe жәнe өзiн бaсқaрaaлмaсa, ол жayaптылыққa нeгiз болaaлмaйды. Бұл қaғидa бойыншa жayaпкeршiлiк құқықтық нормaмeн тыйым сaлынғaн әрeкeт жәнe дe тиiстi нормaның сaнкция шeгiндe пaйдa болaды. Сонымeн қaтaр бaрлық процeссyaлдық eрeжeлeр сaқтaлынa отырып бeкiтiлгeн құқық бұзyшылық тyрaлы фaктi нәтижeсiндe ғaнa пaйдa болғaн жayaпкeршiлiк зaңды болып тaбылaды.
2) зaңдылық - қолдaнaлып жүргeн құқық нормaлaрынa оның бaрлық сyбъeктiлeрiнiң (мeмлeкeттiк оргaндaр мeн лayaзымды aдaмдaрдың, aзaмaттaрдың, бaрлық жeкe жәнe зaңды тұлғaлaрдың) қaтaң жәнe бұлжытпaй сaқтayы. Жұмыс iстeyi тұрғысынaн aлғaндa зaңдылық қызмeт принципi рeтiндe, билiктi жүзeгe aсырy әдiсi рeтiндe, қоғaмдық сaяси өмiрдiң рeжимi рeтiндe, түрлi құқықтық қaтынaстырғa қaтысyшылaрғa қойылaтын тaлaптaр жүйeсi рeтiндe қaрaстырылyы мүмкiн.
Жayaпкeршiлiк - мәжбүрлeyдiн өзieмeс, ол құқықтық нормaлaрдын фyнкииялaрынa сәйкeс тeзy мiндeтi болып тaбылaды. Яғни, құқық бұзyшығa мeмлeкeттiк мәжбүрлey шaрaсын колдaнy зaңды жayaпкeршiлiктi жүзeгe aсырy.
Заңды жауапкершілік заң негізінде болғандықтан оның өзіне тән қағидалары болады. Сол қағидалар нақтылы сақталған жағдайда жауаптылыққа тарту әділетті болады.
Мемлекет қоғамдық өмірде тәртіпті қамтамасыз ету барысында, заңның шегінде және заңның негізінде әрекет етеді. Заңдылық режимі құқық тәртібін қалыптастырады, олай болса, құқықтық жауапкершілік адамдардың әрекетін құқықтық реттеудің нәтижесі болып табылады.
Сонымен заңды жауапкершіліктің функциялары:
- Жазалау - құқықбұзушыға, қоғамның басқа да мүшелеріне, келешекте құқықбұзушылыққа жол бермеуін ескертеді.
- Бұзылған құқықты қалпына келтіру азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарға сәйкес, бұзылған құқықты қалпына келтіреді.
- Тәрбиелік азаматтық заңды сақтап, өзгелердің құқықтары мен заңды мүдделерін құрметтеуге баулиды [14, 111б.].

Заңды жауапкершілік ұғымының мазмұны толық болуы үшін одан босатылатын және жауапқа тартылуға тиіс емес мән - жайларды еске түсіруіміз қажет.
Жауапқа тартылуды болдыртпайтын мән - жайлардың ішінде мыналар көрсетілген:
- заңда көрсетілген жауаптылық басталатын жас шамасына толмағандар;
- есі дұрыс еместік, яғни өзінің іс-әрекетінің (әрекет не әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола алмаған адамдар;
- қажетті қорғану, яғни қорғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттік заңмен қорғалатын мүдделерін қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан қол сұғушыға зиян келтіру жолымен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті қорғану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса;
- аса қажеттілік - Қылмыстық кодексте қорғалатын мүдделерге аса қажет болған жағдайда зиян келтіру, яғни белгілі бір адамның немесе өзге адамдардың өміріне, денсаулығына, құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей қатер төндіретін қауіпті жою үшін зиян келтіру, егер бұл қауіпті басқа амалдармен жою мүмкін болмаса және бұл орайда аса қажеттілік шегінен шығып кетпеушілікке жол берілмесе;
- объективті - құқыққа қарсы іс-әрекет (казус), яғни кінәсіздік жағдайда жасалған іс-әрекет. Мұны кінәсіздік презумция қағидасы деп атайды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабының 3-тармағында: "адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі",- [4] делінген (1-тармақша). Яғни, айыпталушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.