ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ БІЛІМДЕР МОДУЛІ дәрістер
М.ҚОЗЫБАЕВ АТЫНДАҒЫ
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АХМЕТЖАНОВА ГУЛЬЖАЗИРА НУРЖАУБЕКОВНА
МАЛИБАЕВА АЛЬБИНА МУСАИПОАВНА
ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ БІЛІМДЕР МОДУЛІ
ПӘНДЕРІ БОЙЫНША ДӘРІС КУРСЫ
Білім беру бағдарламасы: Барлық білім беру бағдарламалары үшін
Петропавл қ.
2020ж.
Дәріс курсы Әлеуметтік-саяси білімдер модулі кафедра мәжілісінде
бекітілген
27 05 2020 ж. № 10 хаттама
Кафедра меңгерушісі Абуов Н.А.
ДӘРІСТІК КЕШЕНІ
САЯСАТТАНУ
Дәріс 1. Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде.
Саясаттанудың объеектісі және пәні.
Саясат ілімдерінің құрылымы.
Саясаттанулық зерттеу әдістері мен негізгі парадигмалар.Саяси ғылымның
қызметі.
Саясаттануды ң өзге ғылымдармен ара қатынасы.
Саясаттану ғылым ретінде. Саясаттану сөзі ("политология") гректін,
политика" және "логос" деген сөздерінен шыққан, саясат туралы ғылым деген
мағынаны
білдіреді.
Басқа қоғамдық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Себебі,
адамзат тарихында саясат негізгі рөл аткарды. Оның дұрыс-бұрыстығы, сайып
келгенде, адамдардын, халықтардың тағдырымен тығыз байланысты. Мысалы,
мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын жүргізсе, оның
салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке соқтыратыны даусыз.
Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт саясат жүргізсе, еліне
қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі. Адамзат саясаттың сиқырлы сырын,
құбылмалы кұбылысын өте ерте заманнан түсініп-білгісі келді. Ежелгі Шығыс,
антикалық дәуірдін ойшылдары мемлекеттің, саяси биліктің мән-мағынасы неде
және кімге қызмет етеді, қоғамдық құрылыстық қандай түрлері бар және
олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға
жауап іздеген. Бірақ ол кездегі пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық
сарында болатын. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың
құдіретінен туған жалпы әлемдік космостық тәртіптің ажырамас бөлігі ретінде
қарадық. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда,
сол кездегі мифтарға сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер
бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Кытай мифы бойынша билік
құдайдың құдіретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымем байланысты
император болып есептелген. Ежелгі гректерде ен алғашқы билікті жүргізуші
құдайлардың өздері болыпты-мыс. Біздің з.б. бірінші мыңжылдықтың ортасында
саясаты діни-мифологиялық танудың орнына философиялық-этикалық түсіну түрі
келеді. Мұнда аса зор еңбек еткендер — Конфуций, Платон, Аристотель сияқты
ғұлама ғалымдар. Бұл ойшылдар саясатты теориялық тұрғыдан зерттеп, оны
этикамен тығыз байланыста қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат-мүддесіне
сай келуге, адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты.
Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Аристотельді
атайды. Өйткені ол өз заманында лицей ашып, сонда саяси ғылымды жеке пән
ретінде оқытып, өзі жүргізді. Саясат деген еңбек жазып, онда ежелгі грек
мемлекеттерінің (онда әрбір қала мемлекет болып есептелетін) саяси жүйесін
зерттеді. Дегенмен, ұлы ғалым саясаттанудың пәнін қазіргі біздің -
түсінігіміздей басын ашып бере алмады. Ол саясаттың негізі адамның өзімшіл,
хайуандық табиғатында жатыр деп ұқты. Жеке адам көзсіз құмарлыққа берілгіш
келеді. Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке,
әділеттілікке жетуді жеңілдету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін
саясат жүргізу керек деп түсінді. Сонымең қатар ол саясаттану мәселелерін,
фәлсафа (философия) мәселелерімен бірге қарады.
Саясаттану XIX ғасырдың екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде
калыптасты,.Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық)
әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді 1857 жылы АҚШ-
тың Колумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профессор
Фрэнсис Либер "Тарих және саяси ғылым" деген кафедра ашты. Соның негізінде
онда 1880 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872
жылыФранцияда мемлекеттік аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси
ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың Саяси және
әлеуметтік ғылымдар академиясы, 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар
ассоциациясы құрылды. XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән
ретінде толық бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып,
толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басшылығымен 1949 жылы құрылған саяси
ғылымдардың халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің
белсенділігін арттыру жолында казір де жемісті еңбек етуде. Саясаттануды
барлық жоғарғы оқу орындарында міндетті түрде оқыту туралы 1948 жылы
ЮНЕСКО-ның шешімі қабылданған болатын. Саясаттану қазір көптеген елдерде
қоғамдық пәндер қатарынан жетекші орын алып отыр. Бүгінгі таңда АҚШ-
тың, Шығыс елдерінің барлық жоғары оқу орындарында саясаттану жеке пән
ретінде барлық факультеттерде міндетті түрде оқытылады, әлемнін ең ірі
университеттері оған мамандар дайындайды. Мысалы, АҚШ-та саясаттанудың
мамандандырылған 26 саласы бойынша білім береді. Шетелдерде, әсіресе, бұл
ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған. Оны бітірген маман саясатшылар
маңызды саяси шешімдердің жобаларын сараптауға, партиялар немесе басқа
бірлестіктердің сайлау алдындағы бағдарламаларын талдауға, үкіметтік
дағдарыстар мен халықаралық қатынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін
ашуға кеңінен пайдаланады. Бұрынғы Кеңес елінде бұл ғылымды партияға,
халыққа қарсы, буржуазиялық ғылым деп айдар тағып, оқытылған болатын. Бірақ
бұдан ол кезде саяси ғылымға еш көңіл бөлінбеген екен деген ой тумауға
тиіс. Саясат мәселелері қаралып, зерттеліп жатты. Алайда, олар ғылыми
коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихы сияқты
коммунистік идеологияға негізделген пәндердін шеңберінен шықпайтын және ең
алдымен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен коммунизмі әкелуі
мүмкін, соның жолдарын іздейтін. Саясаттануға деген көзқарас 80 жылдардын
екінші жартысында бұрынғы Кеңес Одағындағы түбегейлі реформаларға қоғамнын
демократиялануына, тоталитарлық жүйенің күйреуіне байланысты өзгерді. 1989
жылдан Жоғары Аттестациялау Комиссиясында саясаттанудан эксперттік кеңес
жұмыс істей бастады. 1990 жылы КСРО-ның ғылым және техника бойынша
мемлекеттік комитеті "Саяси ғылымдар" деген атпен саяси ғылым
қызметкерлерінің тізімін ресми түрде бекітті. 1989-1990 оқу жылдарында
Балтық бойы елдеріңде, 1990 жылдан бастап ТМД-ның басқа елдерінде
саясаттану оқытыла бастады. Қазір Қазақстанның барлық жоғары оқу
орындарында дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-Фараби атындағы
Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті және Абай атындағы Алматы Мемлекеттік
педагогикалық университетт бұл салада арнаулы мамандар даярлайды.
Саясаттану - саясат туралы пән. Біз күнделікті өмірде саясатты сөз
етпей тұра алмаймыз. Әңгімені көп жағдайда нақты саяси білімі жоқ
адамдар да жасай береді. Мысалы, авторитарлық, әміршіл-әкімшіл жүйе
туралы айтылатын жайларды жиі естуге болады. Сонда олардың баршасы
істің мәнін дұрыс түсінеді ме екен? Айталық, біздің қоғамның даму
бағыттарын немесе консенсус, саяси оппозиция, билік дағдарысы, т.с.с.
саяси ұғымдарды толығымен түсінеміз бе? Қоғам дамуының шым-шытырық
бағдардарын түсіндіретін саясаттану пәні болып табылады. Марксистік
саяси ғылым туралы пікір таласы ХХ ғасырдың 60-жылдарының ортасынан
басталған болатын. Мәселе саясаттанудың қажеттілігі жайлы емес, керісінше,
оны басқа қоғамдық ғылымдардан ажыратып алып, оқыту қажет пе деп қойылды.
Аталған кезеңде Г.Шахназаров, Ф.Бурлацкий, Ю.Красин, А.Бутенко сынды
беделді ғалымдар қоғамтану ғылымдары қатарынан саясаттануға өз алдына
дербес орын жеңіп алуға әрекет жасады. Бастапқыда нәтижесі болмаса да
кеңес қоғамының тоқырау кезеңінің тереңдей түскен сәтінің өзінде
саясаттануға деген оңды көзқарас қалыптаса бастағаны белгілі. Бүгінгі
беталысымызға қарасақ, қазіргі оқытылып жүрген қоғамдық пәндер -
дүниежүзілік мәдениеттің ажырамас бір тармағы екендігіне көз жеткізер
едік.
Ең алдымен саясаттану пәнінің түп-төркінін, мән-мағынасын ажыратар
болсақ, саясаттану политология - грек сөзі политика - мемлекетті
басқару өнері деген ұғым, логос - ілім деген түсінік береді екен. Сол
себепті саясаттану пәніне алдымен саяси қатынастарды оқып-үйрету өнері
жатады. Пәннің құрамына одан басқа мыналар енеді: қоғамның саяси
жүйесінің принциптері, саяси жүйенің рөлі мен негізгі құрамдарының
өзара қарым-қатынастары болып келетін - мемлекет, саяси партиялар мен
қоғамдық ұйымдар; мемлекеттік саясатты жасау мен жүзеге асырудың
әдістері; қоғамдық-саяси қатынстарды реттеу; демократия деген ұғымды
құратын проблемалардың біртұтас комплексі. Саясаттану сондай-ақ сыртқы
саясатты да, халықаралық қатынастарды да оқып-үйретеді.
Сонымен, саясаттану – мемлекетті басқру механизмінің қыр-сырын
ашып, саяси билік пен қоғамдағы күнделікті процестердің өзгерістер
мен заңдылықтардың себеп-салдарын талдайтын ілім. Дамыған
капиталистік елдердің жоғарғы оқу жүйесінде саясаттану негізгі
пәндердің бірінен саналады. Біз болсақ, генетика мен кирбернетиканы оқу
үрдісінен аластағанымыздай, саясаттану пәнінен де ат-тонымызды алып қашып
келдік. Әлемдік өркениеттің деңгейіне көтерілем деген елдің әр
азаматы қоғамдық ғылымдарды мұқият оқып-үйреніп, бес саусағындай білуге
тиіс. Өйткені ол логикалық ақыл-ойдың, мәдениеттің, дүниені танып
білудің, дамудың қайнар көзі деген сөз.
Саясат ілімдерінің құрылымы. Батыста саяси философия, саяси ғылым,
саяси социология, саяси психология бар. Олардың әрқайсысын ажыратып қарау
қалыптасқан. Мысалы, саяси басшылықты саяси ғылым, саяси социология,
саяси психология қарастырады. Әрқайсысы өз тұрғысынан зерттейді.
Нәтижесінде әрбір қоғамдық ғылымның иесі өз тарапынан тарихшы-
саясаттанушы, экономист-саясаттанушы, философ-саясаттанушы, заңгер-
саясаттанушы, социолог-саясаттанушы, психолог-саясаттанушы, т.с.с. болып
келеді. Десек те, саясаттанудың объектісі: саяси жүйелердің теориясы мен
әдістерін, оның ішінде саяси қатынастарды, саяси институттарды, саяси
процестерді зерттеу. Саясаттанудың функциялары.Саясаттану пәні адам мен
қоғамға пайдалы қызмет атқарады. Бізді қоршаған ортаны танып-білуге
үйретеді. Адамды саяси өмірге тартқанда саясаттанудың рөлі арта түседі.
Әртүрлі қоғамдық ұйымдардың қызметі өзгерген сайын саясаттануды
игерудің қажеттігі айқындала түседі. Мысалы, парламент депутаттарының
қызметінің өзгеруі қазіргі уақытта көп мәселелерге өзгеше қарауды қажет
етуде. Жариялылыққа, демократияға деген көзқараста да сондай өзгерістер
қажет. Қоғамдағы соңғы жаңалықтарды білмеу көптеген адамдарға дұрыс
саяси бағдар ұстауға кедергі жасайтыны да содан. Мұны кейбір саяси топтар
пайдаланып кетуі мүмкін. Депутаттардың өздерінің ішінде саясаттанымдық
білімдерінің жетіспей жататындары да бар. Сондықтан олардың саяси
белсенділіктерінің кеміс түсетін сәттері жиі кездеседі. Саясаттану осы
кемшіліктерді жоюға жәрдемдеседі. Саясаттану теориялық - әдістемелік
функция атқарады. Белгілі бір қоғамдық – экономикалық формацияның саяси
режимін талдауды, баға беруді осы ілім арқылы жүзеге асыруға болады.
Саясаттану саяси шындықты көрсететін пән болғандықтан ол саясатқа әсер
ете алады. Қоғамда қолданбалы, практикалық-саяси функция атқарады.
Мемлекеттің заң актілерінің дұрыстығына саясаттанудың негізінде көз
жеткізуге болады. Саясаттануды саяси болжамдар жасауға да қолданады. Күні
кешегі қайта құру процесінің кемшілігі де дәл осы саяси болжамның дер
кезінде толық болмауының кесірінен еді. Экономикада, әлеуметтік салада,
ұлтаралық қатынастарда, мемлекеттік құрылыста, рухани өмірде орын
алған кемшіліктерге алдын-ала жасалған саяси болжам болғанда жол
бермеуге болар еді. Басқа қоғамдық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны
ерекше. Себебі, адамзат тарихында саясат негізгі рөл аткарды. Оның дұрыс-
бұрыстығы, сайып келгенде, адамдардын, алықтардың тағдырымен тығыз
байланысты. Мысалы, мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын
жүргізсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке
соқтыратыны даусыз. Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт
саясат жүргізсе, еліне қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі.
Саяси билік пен қоғамның саяси жүйесі – саясаттанудың негізгі зерттеу
объектісі мен пәніне жатады. Осылар арқылы қоғамның саяси өмірін анықтауға
болады. Сондықтан саясаттану қоғам өмірінің өте қажетті қызмет саласы
туралы білімді, түсінікті қалыптастырады.. Оған жүктелген міндет әрі
күрделі, әрі маңызды,.
Дегенмен, ғылыми әдебиеттерде ортақ қорытындыға келіп, оны пән ретінде
мойындаған пікір әлі толық тиянақталған жоқ. Сондықтан бұл пән туралы
түсініктер алуан түрлі бір біріне сай келмейтін зерттеулер, бағыттар, саяси
мектептер баршылық.
1-ден . Саясаттануды пән ретінде анықтағанда оның тікелей мемлекетпен
немесе саяси билікпен, қоғамдық немесе саяси партиялар мен ұйымдар
проблемаларымен байланыстыра қарайтын шектеулі шеңбердегі көзқарастарды
атау қажет.
2-ден. Бұл пәнге саяси мәселелер мен саясат туралы білімді ғана жатқызып
қоймай, онымен мәндес келетін табиғаты жақын кейбір қоғамдық ғылымдардың
мәселелерін де жатқызуға болады. Осыдан саясаттану пәні нені зерттейді
деген заңды сұрақ өзінен-өзі туындайды. Оған жауап қайтару ұшін ең алдымен
саясаттану деген сөздің түпкі мағынасын ашу қажет. Саясат яғни
Политика деген сөз – ғылым, ілім деген мағынада қолданылады. Сондықтан
саясаттану - саяси ғылым, немесе саясат туралы ілім деген түсінік дейміз.
Саясаттану өз ерекшеліктерімен сипатталатын дербес бір пән. Оны басқалармен
араластырмай-ақ жеке дара оқып үйренуге болады. Мысалы, бұл ғылымда саяси
билік пен оның мәні, саяси жүйе, жекелей және топтық түрде билік жүргізу,
көсемдік пен демократия, биліктің шексіз феномені сияқты, күштеу мен
зорлық, авторитарлық модель түріндегі билік пен құқықтық құндылықтар және
т.б. осындай мәселелер қарастырылады.
Саясаттануда түрлі сипаттағы елдердің қоғамдық-саяси жүйесін даму
ерекшеліктерін, олардың бір-біріне қабысып икемделуін, қоғамдардағы дау-
жаңжалдар мен дағдарыстарды реттеу жолдарын зерттейтін ғылым деп та атауға
болады. Саяси оқиғаларды талдап таразылап, шындықты объективті тұрғыда
ұғындырып, осы арқылы
дағдарыстарды қалыпқа келтіру бұл ғылымның басты мақсаты деп санауға
болады. Сонымен саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму
заңдылықтарын қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы
мен жұмыс істеуін зерттейді.
Ол адамзаттың демократиялық қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттер, жеке
адамның саяси – құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәселдері,
саяси өзгерістердің тұрлері, саяси мәлениетті қалыптастырудың мазмұны мен
жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, жаңаша
саяси ойлаудың мәні. Қазіргі дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы
түсінік береді. Ол бұрынғы және қазіргі жүйелерді, адамның санасындағы,
көзқарасындағы, мақсат-мүддесіндегі
және мінез-құлық, іс-әрекеттіндегі саяси өзгерістерді қарастырады. Ол бір
жағынан жиналған, деректерді қорытады, екінші жағынан, құбылыстардан өзара
ұқсастығы бойынша болжам жасайды. Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз
саясат туралы, саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым-қатынастары
туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын, оның жұмыс істеуінің түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттағы рационалдық және иррационалдық секілді факторларды да
сараптайтын саясаттану. Ол, сондай-ақ, қазіргі таңда жетістіктерге жету
үшін қандай мақсаттарға сүйену қажет, іс қимыл сәйкестігі қалай орындалады,
мүмкін еместіктің себеп салдары неде, басқа қандай саяси ойда-амалдар
керек және қоғамның басты саяси құндылықтары неде деген сұрақтарға да жауап
қайтарады.
Саясаттану құбылыстарға баға бергенде, ұйғарым жасағанда идеологиядан,
идеялардан тыс тұрады және асыра сілтеуден алуақ болады. Қайта мұндай
нәрселердің саяси процестерге, саяси институттарға тигізетін кері
ықпалдарын зертейді. Мемлекеттердің бәрінде өзге ғылымдарға қарағанда
саясаттанудың ұлттық ерекшеліктерге бір табаң жақындығы бар. Себебі оның
бақылау байламдары, жасаған қортындылары, алға тартатын ұсыныстары сол
мемлекеттің өзіне ғана тән болып келеді. Ал оның басқа мемлекеттерде
қолданылуы логикалық сараптау, әлеуметтік эксперименттер, интуиция арқылы
тексеріледі. Сондықтан әрбір елде плюралистік түрдегі өзінің саясаттану
мектебі болуы мүмкін. Жеке ғылым ретінде саясаттанудың өзіне тән белгілері
болады. Ол - пәндік кескін мен зерттеу объектісі ғана емес, сондай-ақ
пәннің өзіндік, сипатын бейнелейтін және оның зерттелуіне айқындай алатын
ұғымдары, категориялары мен танымдық заңдары, әдістері, құрылымы.
Саясаттанудың пәні жөнінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдін
ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрт танып, мойындаған
анықтама, тоқтам жоқ. Оның аукымы мен мазмұны, қарастыратын мәселелер
шеңбері, жеке ғылыми пән ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы
кере деген сауалдар төңірегінде бірталай көзқарастар бар. Кейбір ғалымдар
оған қоғамда билікті жүргізетін немесе оған әсер ететін мемлекет, партиялар
және басқа саяси институттар туралы ғылым ретінде қарайдық. Әлбетте,
саясаттанудың бұл мәселелер мен айналысатынында дау жоқ. Дегенмен, оның
өрісін тек солармен шектеуге әсте болмайды, Себебі, ол солармен қатар
жалпы, саяси теориялар мен нақтылы саяси іс-әрекеттерді, саяси процестер
мен жүйелерді, халықаралық қатынастарды да зерттейді, еларалық
салыстырмалар да жүргізеді. Сондықтан мұнда көзқарас саясаттануға тар
мағынасында қараған болып шығады. Ғалымдардың екінші тобы саясаттануды
ғылымға қатаң негізделген, әсіресе тәжірибелік (эмпирикалық) әдіс-тәсілге
сүйенеген, нәтижесін тексеріп білуге болатын ілім ретінде түсінеді. Оны
жақтаушыларды. бихевиористер дейді (олар туралы кейінірек сөз балады). Олар
бұл ғылымды математика, кибернетика және т.с.с
нақтылы ғылымдарға теңиді. Бұл бағытты жақтаушылар, түптеп келгенде,
саясаттануды теориялық және практикалық жаққа бөліп, екіншісін басшылықка
алып отыр. Бұлай білімнің екі түрін бір-біріне қарсы қоюшылықпен келісуге
болмайды. Себебі, теория мен
практиканы бөліп, карау адамзат тарихында талай рет тығырыққа тірелткен.
Әрине, аталған тәсіл сайлаудын. дауыс беру нәтижесін, оған жұмсалған
қаражатты, қай партияның жақтаушылары көп не аз болғанын және т.с.с. сан
жағынан нақтылы есептеп шығуға мүмкіндік береді. Бірақ, "еркіндік",
"теңдік", "әділеттік", "егемендік", "демократия" және т. б. сияқты маңызды
категорияларды сандық мөлшерде есептеп шығаруға келмейді.
Саясаттануды зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды
саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін,
жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Үлттар
Ұйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы
(ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясаттанушылардың
Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынасқан дүние жүзінің белгілі
ғалымдары саясаттану пәні мына бөлімдерден тұрғанын жөн деп тапты: І) саяси
теориялар (олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі қызметі); 2)
саяси институттар (конституциялар, аймақтық және жергілікті басқару;
көпшілік әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеу); 3) партиялар
мен қоғамдық ұйымдар; 4) қоғамдық пікір; 5) халықаралық саясат (халықаралық
ұйымдар мен халықаралық құқық) Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын,
оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды,
оның құрылысы мен жұмыс істеуін зерттейді. Ол адамзаттың демократиялық,
қоғамдағы қүқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси-құқықтық
жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері,
саяси мәдениетті қалыптастырудың мазмұны мен жолдары, қазіргі замандағы
сан түрлі саяси идеялық көзқарасгар, жаңаша саяси ойлаудын мәні, казіргі
дүниежүзілік дамудың козғаушы күштері туралы түсінік береді. Ол бұрынғы
және қазіргі саяси жүйелерді, адамның санасындағы, көзқарасындағы, мақсат-
мүддесіндегі және мінез-құлық, іс-әрекетіндегі саяси өзгерістерді
қарастырады. Ол, бір жағынан, жиналған деректерді қорытады, екінші жағынан,
құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша болашаққа болжам жасайды. Сайып
келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам
арасындағы қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің
қалыптасуымен даму заңдылықтарын, оның жұмыс істеуі мен пайдалануын,
түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді. Саясаттану саяси құбылыстар мен
өзгерістердің мән-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай әдістерді
пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтады. Оларға
салыстырмалы, жүйелеу, социологаялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік
және т. б. әдістер жатады. Оларды оны оқып-білудің маңызы зор.
Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Себебі
олардың бәрінің зерттеу объектісі ортақ—қоғамдық өмір. Олар бірталай ортақ
ұғымдарды да пайдаланаді. Бірақ та әрбір қоғамтану ғылымының өзіндік пәні
бар. Сондықтан саясаттанудың басқа гуманитарлық ғылымдар арасындағы
ерекшелігін, алатын орнын анықтап алған ләзім. Саясаттану ең алдымен
фәлсафамен (философиямен)тығыз байланысты. Фәлсафа — табиғат, қоғам және
таным дамуының неғұрлым ортақ зандылықтары туралы ғылым. Ол тіршіліктің
түпкілікті себептерін, рухани-байлықтардың негізінде не жатқанын және т.с.с
ашып, дүниеге тұтас көзқарас туғызады. Сондықтан ол басқа пәндер сияқты
саясаттануға жалпы әдістемелік ғылым болып келеді. Ол саясатты фәлсафалық
тұрғыдан дәлелдейді, саяси кұбылыстар мен процестерді талдауға
дүниетанымдық бағдар береді. Бірақ ол мәселелерді, құбылыстарды, өмірдің
жекелеген жақтарын қарастырғанда өзінің өресі тарлығын бай-қатады.
Саясаттану қоғам өмірінің саяси саласындағы жалпы заң-дылықтарды
нақгылайды, айқындайды, саяси танымды
терңдетеді, саяси көзқарасты қалыптастырады. Саясаттану экономикалықикалық
теориямен өзара байланысты. Саяси экономия саяси процестерді экономикалық
тұрғыдан дәлелдей отырып, ол процестердің негізінде әр түрлі әлеуметтік
топтардың өз мүдделерін жүзеге асыру үшін күресіп жатқанына көз жеткізеді.
Саясаттану экономикалық саясатты дайындау және іске асыру, ол процестерді
мемлекеттік реттеу принцип-терін ғылыми түрде негіздейді. Саясаттану
құқықтық ғылыммен тығыз байланысты. Құқық адамдардың қоғамдағы қатынастары
мен тәртібін, жүріс-тұрысын реттейді. Ол саяси шешімдерді дайындап, іске
асырудың құқықтық тетіктерін көрсетеді, кұкықтық және мемлекеттік нормалар
мен институттардың қиысқан, түйіскен жерлерін карастырады. Құқықты К.Маркс
заңға айналдырылған экономикалық үстем таптың еркі деп атаған. Саясаттану
күкықтануға жалпы теория, оның теориялық-әдістемелік негізі іспеттес. Саяси
екімет жүйесінсіз әлеуметтік, оның ішінде құқықтық ережелер мен қатынастар
жалпыға міндетті сипат алып орындалмайды. Сонымен қатар құқықтык тұрғыда
қалыптаспай саяси екімет те әдеттегі қызметін атқара алмайды. Саясаттануға
жақын ғылымдардың бірі — әлеуметтапу (социология). Саясаттану саясатты
белгілі бір заңдылықтарға бағынып, іс жүзінде белгілі бір принциптерді
жүзеге асыратын, дамып, өзгеріп отыратын процесс ретінде қарайды
әлеуметтану оған процесс ретінде емес, адамдық өлшем ретінде қарап,
леуметтік ортаның саяси салаға етер әсерін зерттейді. Оның айналысатын
мөселелері адамды және қауымдастықты дамытуға саясат не бере алады және
саясатты жетілдіру үшін адамдар не істей алады. Сайып келгенде,
саясаттанудың негізгі назары саясатта болса, әлеуметтанудың назары саясатты
жасаушы адамда болады. Олардың арасындағы байланыс әсіресе саясаттануды
сандық әдіс-тәсілдерді пайдалануға байланысты күшейе түседі. Тарих болса
жүйелі, дәйекті түрде оқиғаның болған уақытына байланысты саяси институттар
мен идеялардың дамуы туралы деректерді жинап, суреттейді. Аты аталған
ғылымдармен қатар саясаттану баска да адамгершілік ғылымдарымен байланысты.
Солай бола тұра саясаттанудың өзіне тән зерттеу объектісі бар. Оған
қоғамның саяси саласы, ондағы болып жатқан барлық саяси құбылыстар мен
процестер жатады.
Әдебиеттер:
1. Антология мировой политической мысли. В 5-ти томах. М., 1997.
2. Әбсоттаров Р.Б. Саясаттану және оның проблемалары. А., 2007.
3. Жамбылов Д. Саясаттану. – Алматы., 2003.
4. Ирхин Ю. В. Политология: Учебник. –М.,2006.
5. Политология. Учсебное пособие. Под ред.. К. Н. Бурханова, Л. А.
Байдельдинова, А. В. Соловьева- Алматы., 2000.
6. Политология: Хрестоматия Сост. М. А. Василик, М. С. Вершинин.- М.,
2000.
7. Саясаттануға кіріспе. 1, 2, және 3 бөлім –Алматы., 1994.
Дәріс №2. Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1. 19 ғасырға дейінгі саяси білімнің дамуы.
2. 19-20 ғасырлардағы саяси ой.
3. Қазақстанның саяси ойының тарихы
Қай заман болмасын оның ойшылдарын ойландыратын мәселе – халықты
бақытты ету жолдарын іздеу. Оны әр ойшыл заман талаптарына сай өзінше
пайымдап, өзінше шешті. Жалпы саяси ойдың даму кезеңдері мен ойшылдарын
былай топтауға болады:
Ерте дүние: Конфуций, Будда, Заратустра, Иеремия, Пифагор, Демокрит,
Платон, Аристотель. Ортағасырлы: А. Августин, Ф. Аквинский, М. Лютер. Қайта
өрлеу мен жаңа заман: Н. Макиавелли, Томас Мор, Т. Кампанелла, Т. Гоббс, Д.
Уинстенли, Джон Локк. Ағарту Ш.Монтескье, Вольтер, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро,
К.Гельвеци, Ж.Ламетри, Ж.Мелье, Морелли, Г.Мабли, Р.Н. Радишев. Жаңа және
жаңаша уақыт И. Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.Гегель, К.Сен – Симон, Ш.Фурье,
Р.Оуэн, Н.Чернышевский, А.Герцен В.Белинский, Н.Добролюбов, К.Маркс,
Ф.Энгельс,
В.И.Ленин, Қазақ ойшылдары.
1. Ежелгі Қытай және Индиядағы, Ежелгі Греция және Римдегі саяси
ойлардың қалыптасуы.
Саяси ілімдер тарихы – адамзат баласының рухани мәдениетінің ең
маңызды құрамдас бөліктерінің бірі. Онда саясат, мемлекет, құқық
мәселелеріне көптеген ойшылдар ұрпағының заңғар да ауқымды еңбек
тәжірибелері көрсетілген.
Бұл еңбектер мемлекеттің пайда болуы мен даму барысындағы саяси жүйелер
жайлы мағлұмат, түсініктер беріп қана қоймай, қазіргі замандағы көптеген
мәселелерге ықпалын тигізеді. Ежелгі Египет, Қытай, Грек халықтарының саяси
ойлары адам баласының жер бетіндегі орнын мифологиялық түсініктермен
негіздейді. Ежелгі мифтер мемлекет, билік мәселелерін, өмірдің даму
заңдылықтарын аспандағы құдайдың ықпалының нәтижесі деп түсіндіреді, яғни
жер бетіндегі заңдылықтар - әлемдік, космостық заңдылықтардың бір бөлшегі.
Әйтсе де құдайлардың ықпал ету сипаты мен жер бетіндегі мәселелер әр мифте
әр түрлі болып келеді, мысалы ежелгі Қытайда жергілікті биліктің көзі
императордың қолында, себебі ол аспан ұлы, яғни император аспанның бір
бөлшегі ретінде өз халқының әкесі болып табылады. Египет, Вавилон, Индия
халықтарының мифтері басқаша – онда аспандағы құдайлар билік көзі ғана
емес, жердегі адамдар тағдырының шешуші күштері болып келеді.
қалыптасуы және дамуы.
Орта ғасырлар мың жылдан артық дәуірді қамтиды. (V – XVI ғасырлар). Ол
дәуірді үш кезеңге бөлуге болады.
1. Бірінші кезең ерте феодалдық (V - XVIғасырдың ортасына дейін) –
феодализмнің әлеуметтік – экономикалық формация ретінде қалыптасуы, ірі
мемлекеттік ұйымдар пайда бола бастауы.
2 Европа елдеріндегі мен Мұсылман мемлекеттеріндегі саяси көзқарастардың
Екінші кезең – (XI ортасы және – XV ғасырдың аяғы) - феодализмнің өркендеп,
сословиелік монархияның пайда болуы.
Үшінші кезең – (XVғ. аяғы мен XVIIғасырдың басы) – феодализмнің құлдырауы,
капиталистік элементтердің қалыптаса бастауы.
Орта ғасырларда шіркеу - адамдардың саяси, рухани өмірінде шексіз билігін
орнатты. Орта ғасырдағы христиан діні феодалдық қоғамның өміртанымдық
негізі саналды, барлық ғылым жүйелері дін қызметінің қолында болды. Әйтсе
де Европаның саяси тарихына көз жүгіртсек, онда шіркеу мен светтік
феодалдар (шонжарлар, монархтар) арасындағы қоғамдағы билік үшін таусылмас
тартысты байқаймыз.
4. XV – XVIII ғасырлардағы еуропадағы саяси - әлеуметтік көзқарастар.
5. Қайта өрлеу дәуірі – ірі саяси оқиғалар кезеңі, ол феодалдық
қатынастардың ыдырап, капитализм элементтерінің пайда болуымен,
буржуазиялық таптың қалыптасуымен сипатталады. Қайта өрлеу кезеңінің
идеологтары саяси-әлеуметтік құндылықтарды жинақтау барысында антикалық
мәдениет мұратына жүгінеді, сол антикалық мәдениетті қайта жаңартуға
тырысады, антикалық өркениет идеяларын уағыздауы - сол кездегі феодалдық
қатынасқа, католицизм заңдарына деген наразылықтан туады. Қайта өрлеу
дүниетанымында - адам тағдыры оның тұқымына, тегіне, әлеуметтік дәрежесіне
байланысты емес, тұлғаның жеке басының қасиеттеріне байланысты деді. Орта
ғасырлардағы адамның барлық жақсы қасиеті құдайдан деген қағиданың орнына -
адамның қасиеті тұлғаның жеке басының қабілетіне, талантына байланысты
деген идеология туады. Әрине, бірақ қайта өрлеу дәуірі антикалық мәдениетті
таза түрде жаңарта алмайтын еді. Себебі Қайта Өрлеу кезеңі - теологиялық
Орта ғасырдан кейін болды, Қайта Өрлеу мәдениетіне орта ғасырлар мәдениеті
ықпал етпей қоймады. Осы кезеңдерде адамзат мәдениетінің дамуына зор үлес
қосқан тұлғалар тарих сахнасына шығады. Ол тек қана өнер саласында ғана
емес, саяси салада да өз ізін қалдырады. Қайта өрлеу және Жаңа замандағы
саяси ойларға келетін болсақ,оның басты ерекшелігі бұған дейінгі саяси
ойшылдар сияқты “жақсы өмірді,, аңсаумен, тұлғаның сыртқы күштерге деген
тәуелділігі емес керісінше, олардың зерттеу оьбектісіне мемлекет пен оның
пайда болу мәселесі қатты қызықтырды. Саяси ойлар бірте-бірте діни және
философиялық көзқарастардан айырылып, сана болмыстың негізі ретінде
қарастырылып, эаңдар оның құралына айналыуы керек деген қахида бірінгші
кезекке қойылды. Қайта өрлеу және Жаңа заман дәуіріндегі реформалық
үрдістердің нәтижесінде әлеуметтік мәдениеттің жаңаша үлгілері жасалды,
олар өз заманындағы дамыған бүкіл өркениеттік құндылықтар қатарына енді.
Бұл заманның ойшылдары өздерінің мемлекет, құқық, заң сияқты түсініктерін
қалыптастыруда антикалық өркениеттің рухани мұраларына сүйенеді. Антикалақ
мұралар жаңа мемлекеттің үлгілерін іздестіруге негіз болды. Өйткен бұл
үлгілер қайта өрлеу зманында өмір сүрген адамдарға жаңа мәселелерді шешу
үшін қажет болды. Қайта өрлеу мен Жаңа заман ойшылдары дүниені түсіндіруде
адамның тағдыры, шыққан тегі, атағы, конфессиялық статусы арқылы алдын ала
болжанбайды, ол адамның қажырлығы, белсенділігі, игілікті істері арқылы
анықталуы тиіс деп түсіндірді. Азаматтылық, халық игілігіне риясыз қызмет
ету тұлғаның-индивидтің ең басты мақсатына айналып, басты мәселесі ретінде
қарастырылды. Бұл түсінік теңдік пен әділеттілік ұстанымдарына сүйенеді,
жеке адамның бас бостандығының кепілі іспеттес болып, адамға тән табиғи
бастамаларына сәйкес келді. Қорыта айтқанда Жаңа заман саяси ойлар жүйесін
азаматтық концепциялар жүйесіне жатқызуымызға болады. Өйткені ойшылдар осы
заманда тұлға-индивидке ерекше көңіл қойып зерттей бастады. Негізгі мәселе
етіп мемлекет пен ондағы жеке тұлға қарастырылды.
Қай заман болмасын оның ойшылдарын ойландыратын мәселе – халықты
бақытты ету жолдарын іздеу. Оны әр ойшыл заман талаптарына сай өзінше
пайымдапЕжелгі дәуірдегі саяси ғылымға мол мұра қалдырған ежелгі грек
ойшылы Платон, ол б.з.б. 427-347 жылдарда өмір сүрген. Шын аты Аристокл.
Спортпен көп шұғылданғандықтан, жауырыны кең болыпты. Сондықтан плотный
Платон атанып кеткен. Осы атымен тарихта мәңгілік қалды. Платон атақты
ғалым Сократтың мектебінде оқиды. Кейін Афиныда өз академиясын ашады.
Платонның екі жүзге тақау енбектері бар. “Мемлекет”, “Заңдар” т.с.с.
саясатқа байланысты шығармалары бар.
Платонның ойынша қажеттілік мемлекетті тудырады. Себебі, біреу
егіншілікпен, біреуі мал шаруашылығымен, енді біреу қолөнермен айналысады.
Кейін өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін айырбас жасайды. Халық тек
бірігіп қана өмір
сүре алады деген. Платон адамдарды үш топқа бөлген:
1.Әкімдер. 2.Қорғаушылар. 3.Өндірушілер.
Әкімдер - табиғи жаратылысынан шындықты, ақиқатты,танып біле алатын адамдар
болуы керек деген. Қорғаушылар - мемлекетті қорғайды. Өндірушілер -
мемлекетті материалдық жағынан қамтамасыз етіп отырады. Бір таптың екінші
тапқа өтуіне болмайды. Әркім өз міндетін атқарады. Ешкім бай-кедей
болмағанын қалады деген. Сонымен қатар Платон қоғамдық меншікті қолдады. Ал
жеке меншіктің болуы; талас-тартыс туғызады деп түсінді. Мұнда әкімдер мен
қорғаушылардың мүддесі ортақ болса, ортақ игілік үшін адал еңбек етеді деп
айтқан, яғни барлығының ортақ болғанын жөн көрді. Оларды мемлекет қорғайды
деп
түсінген.
Платон мемлекеттік құрылысты беске бөлді:
1.Аристрократия - мемлекетті ақсүйектер билейді.
2.Тимократия - мемлекеттік билік бір адам қолында болады.
3.Олигархия - мемлекет азғантай топ қолында болады.
4.Демократия - мемлекет халықтың қолында болады.
5.Тирания - мемлекет күшпен басып алушы қолында болады.
Платонның ойынша бұлардың ішінде ең тиімдісі –аристократиялық мемлекет
түрі. Мұнда ақыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері -
адамгершілік, абырой, ар-намыс деп саналады. Ежелгі Рим ойшылы Марк Тулий
Цицерон (б.з.д. 106-43ж.)
саяси даму тарихында айтарлықтай із қалдырған. Оның "Мемлекет туралы",
"Заңдар туралы", "Міндеттер туралы" деген еңбектері бар.
Цицеронның ойынша мемлекет меншікті қорғау, адамдардың бірігіп өмір сүруге
тырысатын табиғи талабынан туады. Мемлекетті үшке бөлген:1.Патшалық билік.
2.Аристократия. 3.Демократия. Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды,
қоғамдық-саяси қатынастарда әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті әділеттілік
деп санады.
3. Ортағасырлық саяси ойлардың дамуы Орта ғасыр ойшылдарының саяси
идеялары:
Феодалдық теологиялық идеологияның үстемдігі; Мемлекет алдындағы шіркеудің
беделінің негізделуі.
Табиғат пен қоғамның заңдары - мақсатқа жетудің ережелері - Ф.Аквинский ХШ
ғ.
Мемлекеттің діни мәнінің тұжырымдамасы: әлемдік тәртіпті құдай жаратқан.
Өкіметті сөзсіз тыңдау, келісімділік уағызы. Дегенмен, адамдар жаратқанның
алдында да, жер бетінде де тең.
Шіркеудің рухани диктатурасымен күрес, саяси құрылысты өзгерту үшін
зорлықты жоққа шығару.
Орыс мемлекетінің тәуелсіздігі мен патша үкіметінің үстемдігі туралы
идеялар. Орта ғасырда феодалдық қоғамның орны ерекше болды. Батыс Еуропада
феодализм мың
жылдан астамға созылды. Бұл уақытта дін үстемдік етті. Патша шіркеуге
бағынышты болуы керек деді, ал ақсүйектер көнгісі келмеді. Бұл кезде
христиан дініне зор еңбек сіңірген Аврелий Августин (354-430) еді. Ол
христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп, жетілдірді. Оның саяси
көзқарасы "Құдай қаласы туралы" деген еңбегінде баяндалған. Августин барлық
әлеуметтік, мемлекеттік және құқұқтық мекемелер мен заңдарды адамның
күнәсінің, нәтижесі деп санады. Құдай адамға еркіндік береді, яғни
адамдардың құдай жолымен өмір сүруге мүмкіндігі бар. Осыған байланысты
адамдарды
екіге бөлген: Кұдай жолымен өмір сүрушілер - болашақта құдаймен мәңгілік
патшалық құрады. Адам жолымен өмір сүрушілер - жын-шайтаннан мәңгілік жапа
шегеді.
Христиан дінінің саяси теориясын негіздеп, шыңына жеткізген монах Фома
Аквинский (1225-1274) болды. Оның "Билеушілердің басқаруы туралы",
"Психологияның жиынтығы"
деген еңбектері бар. Оның ойынша жалғыз адам өз мұқтаждығын, қажеттігін
жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан бірігіп өмір сүру үшін мемлекет
керек. Мемлекеттік биліктің мақсаты "ортақ игілікке жету", адамдарға
лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау, барлығы жоғары тапқа
бағынуы керек деп санаған. Ф.Аквинскийдің ойынша билік құдайдың құдіретімен
орнайды. Сондықтан патшалық билік діни билікке бағынуға тиіс. Аспанда құдай
жерде Рим папасы билік етуі керек деген.
4. "Қайта өрлеу" және "Ағарту" дәуіріндегі саяси ойдың ерекшеліктері
Қайта өрлеу дәуірінің төмендегідей ерекшеліктері бар. Саяси ғылымның
теологиядан оқшаулануы, мемлекеттің пайда болуының табиғи идеяларын
негіздеу.
Мемлекет туралы жүйелі ілім қалыптастыруға ұмтылу, "Мемлекет" деген ұғымды
енгізу.
Буржуазиялық мемлекеттің абсолютизмнен республикаға дейінгі формаларын
тұжырымдау.
Буржуазиялық саяси-құқықтық ойлардың пайда болуы.
Азаматтық қоғам және қоғамдық келісім теориясының өкіметті бөлісу принципі
туралы ілімнің қалыптасуы.
ХVІ ғасырдағы алғашқы утопиялық социализм және ХVII-ХVIII ғасырлардағы
сыншыл утопиялық социализм.
Қоғамдық дамудың, білімнің, ақыл-ойдың рөлін дәріптеу.
Гуманизм, адам құқы мен бостандығы идеяларын жария ету.
Саяси басқару нысандарының ауысу заңдылықтары мен әлеуметтік күрестін
мойындау - саяси өзгерістердің қозғаушы күші.
Феодализм ыдырап капитализм орнай бастады. Католик шіркеуінің озбырлығы мен
оның діни қағидаларына қарсы шыққан халық адам құқығын, ар-намысын қорғауға
ұмтылды.
Бұл уақыт "Қайта өрлеу" немесе "Гуманизм" деп тарихқа енді. Реформациялау,
яғни шіркеуді өзгерту демократияландыру басты мақсат болды. Бірақ
гуманистер халыкқа сенбеді. "Қайта өрлеу" дәуірінің негізін салушы Николло
Макиавелли (1469-1527) болды.
Оның "Патша", "Тит Ливийдің бірінші онкүндігі жайлы ойлар", "Флоренцияның
тарихы", т.с.с. еңбектері болған. Макиавелли дінге қарсы болды. Тұңғыш рет
мемлекет ұғымын енгізді. Н.Макиавеллидің сөзімен айтқанда Әлемнің тірегі
құдай емес. Қоғам адамдарға қызмет ету керек деген ұстаным Жаңа заманның
басты ұранына айналды.Макиавеллидің ойынша мемлекет басқарушы мен
бағынушының қарым-қатынасы. Ол Республикалық
мемлекеттік еркіндікті, теңдікті аңсады. Мемлекет ерікті болса ғана,
қуатты, абыройлы болады деп сенді. Мақсатқа жету үшін амал айланың қай
түрін болсын қолдануды сұрады.
5. Жаңа және жаңаша дәуірдегі саяси ойлар. Жаңа заман XVII ғасырдағы
Англиядағы буржуазиялық революция тұсында басталды. Бұл дәуірдің көрнекті
өкілдерінің бірі - ағылшын ойшылы Томас Гоббс (1588-1679). Оның ойынша
мемлекет жалпыға бірдей бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін
керек. Адамдар өз тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке
береді. Францияда буржуазиялық революцияның өкілі Шарль Луи Монтескье (1689-
1775) әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының айырмашылығын,
қоғамның дамуын географиялық ортамен байланыстырды. Мемлекет азаматтарды
тіршілікке қажетті қаражатпен қамтамасыз етуге міндетті деген ұстанымда
болды. Францияның тағы бір ойшылы - Жан-Жак Руссо (1712-1778) ұсақ
буржуазияның шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен теңдікті ең
жоғары игілік деп санады. Мемлекет шектен тыс байлық пен кедейлікке
жібермей, адамдар арасында теңдікті сақтауы керек.
Американың ойшылы Томас Джефферсон (1743-1826). 0л Америка Құрама Штатының
"Тәуелсіздік декларадиясын" жазды. Декларацияда адамдардың табиғи құқығы
мемлекет белгілеген зандардан жоғары түруы керек. Жаратушы барлық адамдарды
тең етіп жаратты және олардың өмірге, бостандыққа, бақытқа тырысуына құқығы
бар делінген. Келесі ойшыл-Томас Пейн (1737-1809). Ол Америка халқын
азаттық күреске шақырды. Ол бірінші болып қоғам мен мемлекетті ажыратты.
Оның ойынша, мемлекетті қоғам тудырды. Үкіметтің мақсаты қауіпсіздікпен
бостандықты қамтамасыз ету. Пейн
соғысқа қарсы болды, бейбітшілікті жақтады.
Жаңа және жаңаша дәуірдегі идеялар 1. ХVIII ғ. аяғы - XIX ғ. басындағы
"Философиялық революция": И.Кант, И.Вихте, Ф.Шеллинг, Гегельдің саяси ілімі
азаматтық қоғам, мемлекет, үш үкімет, тәуелсіздік, әлемдік Рух; Германияның
ойшылы Иммануил Кант (1724-1804). Оның "Космополиттік көзқарас жөніндегі
жалпы тарихтың идеялары", "Өмірлік бейбітшілікке" деген еңбектері бар. Оның
ойынша адам бір іс бастағанда өнегелік, адамгершілік заңын басшылыққа алу
керек. Ол басып алушылықты, тонаушылық соғысты, оған дайындықты
әшкерледі.Мемлекеттер арасындағы халық аралық сауда мен өзара қарым-
қатынасты бейбітшілікті орнату мен сақтаудың құралы деп білді.
2. Сыншыл утопиялық-социализм - Сен-Симон, Ш. Фурье, Р.Оуэн; капитализмді
күрт сынау, қоғамдық меншіктің пайдасына бола жекеменшікті жоққа шығару,
еңбек басты тұтыным жеке адамның дамуы революцияны жокқа шығару. Әркім өз
қабілетіне қарап еңбек ету, ақы алу сияқты пікірлер айтты. Олар материалдық
игіліктерді әділ бөлу мәселесіне баса назар аударды. 3. Революциялық
демократиялық утопиялық социализм-Н.Чернышевский, А.Герцен, В.Белинский,
Н.Добролюбов. Қоғамды революцпялық жолмен жаңартуды қолдау, халықтың күшіне
сену орыс шаруаларының қауымдастығы негізіндегі социализм.
4. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы буржуазиялық қоғамның таптық күресінің
шиеленіске бастауы - марксизм теориясын тудырды. Марксизм-ленинизм -
К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин. Капитализмнің тарихи күйреуінің сөздігі және
комунистік қоғам құру Әлеуметтік социалистік революция және социализм
теориялары. Әлемдік революциялық процесс. Социализм құрылысының жолдары.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің саяси идеялары. 1. Капиталистік қоғамды жою туралы
қажеттілік. 2. Коммунизмді құру идеясы. 3.Саясат туралы жалпы теорнялық
және методологиялық ойлары. 4.Тап күресі, пролетариаттың тарихи міндеті
және оның одақтар туралы пікірлері. 5. Мемлекет, пролетариат диктатурасы
туралы тұжырымдама. 6.Жұмысшы тобының азаттық күресінде коммунистік
партияның жетекшілік рөлі. 7.Пролетариаттар күресінің стратегиясы мен
тәсілдері жөніндегі принциптері. 8. Ғылыми социализмнің коммунистік
қоғамның негізгі белгілері, мәні сипаты туралы қағидалары. 9. К.Маркс пен
Ф.Энгельс пролетариат диктатурасы туралы ілімді дүниеге әкелді. Ал басшылық
жасаушы- коммунисттік партия болады деген тұжырымдама жасады.
7. В.И.Лениннің саяси теориялық көзқарастары В.И.Ленин (1870-1924) К.Маркс
пен Ф.Энгельстің ізбасары болды. Ол капитализм дамуының, импералистік
сатысының заңдылықтарын зерттеді. Жаңа тұрпатты партия туралы ілімді жасады
және соның ұйымдастырушысы болды. Жаңа қоғам құру ісін Ленин елді
индустрияландырумен, ауыл шаруашылығын кооперациялаумен және мәдени
революцияны жүзеге асырумен байланыстырды. Марксизм-ленинизм идеясы
коммунизм кезінде мемлекет, саясат болмайды деп ұқты. . В.И.Лениннің
идеялары В.И. Ленин төмендегідей идеялар ұсынды: 1.Жаңа тұрпатты саяси
партия туралы ілім. 2.Жұмысшы табының одақтары туралы маркстік идеяларды
жаңа жағдайға байланысты тұжырымдауы. 3.Социалистік революцияның лениндік
теориясы. 4.Жаңа саяси жағдайда коммунистік партияның стратегиясы мен
тәжірибесін ұсынуы. 5.Буржуазиялық-демократиялық революцияның социалистік
революцияға ұласуы, имперализм туралы пікірлері. 6.Пролетариат мемлекетінің
ұлт саясаты жөніндегі теориялары. 7. Социализм тұжырымдамасының негізгі
бағыттары.
8. Қазақ жеріндегі ойшылдар. Қазақ халқының рухани мұрасы да саяси ой-
пікірлерге бай. Қазақтың алғашқы философы, әлеуметтанушысы. Математигі,
физигі, астрономы, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зерттеушісі Әбу
Насыр Мұхаммед Ибн Тархан әл-Фараби 870-950
жылдары өмір сүрген. Ол екінші Аристотель атанған. Барлығы 160-тан астам
трактат жазған. "Бақытқа жету жолдары", "Саясат туралы", "Азаматтық саясат"
деген еңбектері бар. Әл-Фараби басқару түрін екіге бөлген:
1. Қайырлы - халықты бақытқа апарады. 2. Қайырымсыз - мұнда теріс әрекеттер
болады. Әл-Фарабидің айтуынша адам бақытты болуға лайықты, сондықтан сол ол
бақытын табуға тиіс. Оған ол тынымсыз еңбек арқылы ғана жетуге болады
дейді. Ұлы дана халықтар достығын қолдады. Қазақ даласындағы ойшылдардың
бірі — Жүсіп Хас-хаджиб Баласағұни (1021-1075). Ол - ақын, философ, қоғам
қайраткері болған. "Құтадғу білік" (Құтты білік) деген дастаны бар. Ол
түрік тілінде жазылған. Мұнда адамның тағдыры, қоғамдағы орны мен рөлі,
халықтың санасы, әдет-ғұрпы, т.с.с берілген. Өмірден әділ заңды, еркіндікті
аңсаған. Қазақ халқының, тарихында өшпес із қалдырған хандар да бар. Олар
Қасым, Есім, Тәукехандар, "Қасымханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы"
деп халық олар жасаған заң, тәртіптерді көпке дейін ұмытпаған. Ал Тәуке хан
"Жеті жарғы" деп аталған қазақ әдеп-ғұрып заңдарының жиынтығын жасады.
Мұнда құқықтық тәртіп деп мемлекеттік құрылымының негізгі принциптері
айқындалды. Ол "халық кеңесі" мен "Билер кеңесін" тұрақты орган ретінде
қалыптастырып, рөлін арттырады. Тәуке хан қазақ қоғамына түбегейлі
өзгерістер әкелген ірі реформатор болды. Қазақ саяси ойы ХХ ғасырдың
басында заманалық өркениетке сәйкестеніп, жаңаша мазмұнда дами бастады. Бұл
дамудың өзіндік ерекшелігі — оның Ресей империясы орнатқан отарлық езгі
ахуалында орын алуына байланысты болатын. Қазақтың белгілі ойшысы-
ШоқанУалиханов (1835-1865). Ол ғалым. ағартушы-демократ, саяхатшы,
этнограф, зерттеуші. Халықты патша-шенеуліктері мен жергілікті байлардың
зорлық-зомбылықтарынан қорғауды, қолынан келгенше оның рухани және
мәдени өркендеуіне ықпал жасауды өзінің мақсат-мүдесі деп білді. Шоқанның
ойынша, халықты қанаудан құтқару үшін билікті жою керек, сонда ғана халық
бақытты болады.
Қазақ еліндегі тәртіпті өзгертудің жолдарын іздеді. Қоғамдық құрылыстың
жаңартудың жолы ретінде реформаны таңдады. "Сот реформасы жайындағы хат"
деген еңбек жазды. Сол реформаны іске асыру үшін көп зерттеулер жүргізген.
Саясатқа ат салысқан тұңғыш ұстаз - Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) халықты
дүниеге "дұрыс көзқараспен" қарауға тәрбиелеуді өзінің негізгі мақсаты етіп
қойған. Тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-төстеушілердің
қысым қыспағынан
құтқара алады деп, барлық күш-жігерін олардың білімін көтеруге арнаған.
1887ж. Ырғызда 20 адамдық интернат және қазақ қыздарына арнайы мектеп
ашқан. Қазақ даласының ғұлама ойшылы - Абай Құнанбаев (1845-1904). Ол қазақ
халқының мүддесі үшін күресте достық, татулық, бірлік- керектігіне назар
аударды. Ол адамның "ақыл, ғылым, қайрат" арқылы жоғары дәрежеге көтеріліп,
асқақтайтындай қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Жиырмасыншы жүзжылдықтың
қарсаңы мен басталар шағында қазіргі Қазақстанның сол кездегі аумағында
тұратын халықтардың өмірі, экономикасы мен әлеуметтік қарым-қатынастары ірі
өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Ішкі Ресейдегі шаруалардың басыбайлылығы
жойылғаннан (1861) кейін қазақ жеріне бақ-дәулет іздеп, күнкөріс қамымен
көшіп келушілер саны арта түскен. Одан, патша үкіметінің қазақ жер-суын
мемлекет меншігі деп жариялауына (1891) орай, сырттан келіп
қоныстанушыларға - орыс шаруаларының қазақ арасына кіріп өз қожалығын құруы
арқылы жаңа жер игеруіне кең жол ашылды. Осылай ету арқылы патшалық билік
орталықта шиеленісе түскен шаруалар қозғалысын әлсіретуден үміттенген-ді.
Сол оймен “қазыналық жерлерді” (қазақ жер-суын) жеке адамдарға бөліп беру
туралы заң шығарды (1901). Қоныс аударту басқармасын құрып, қазақтардан
тартып алынған жерлерді “қоныс аудару қоры” есебіне алды. Қазақстан жерінің
асты-үстіндегі байлықтарға түгел тұзақ салынып, бәрін орыс және шетел
капиталы биледі. Қазақтың жер қойнауы және дәстүрлі шаруашылығы өнімдері
арсыздықпен таланып, қанаушылық жолмен сыртқа тасып әкетіле берді. Өстіп,
Қазақтар Ресей өнеркәсібін өркендету үшін арзан шикізат өндіріп алатын тау-
кен және ауылшаруашылық базасына айналдырылды. Және, әсіресе сорақысы -
қазақтардан барлық орман-тоғайлар, құнарлы, шұрайлы жерлер, ірі сулардың
(Жайық, Ертіс, т.б.) жағалаулары, егіншілікке қолайлы ата-қоныстары тартып
алынды. Қазақтар шөл және шөлейт аймақтарға ығысуға мәжбүр болды. Шөбі
шүйгін жайылымдар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
АХМЕТЖАНОВА ГУЛЬЖАЗИРА НУРЖАУБЕКОВНА
МАЛИБАЕВА АЛЬБИНА МУСАИПОАВНА
ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ БІЛІМДЕР МОДУЛІ
ПӘНДЕРІ БОЙЫНША ДӘРІС КУРСЫ
Білім беру бағдарламасы: Барлық білім беру бағдарламалары үшін
Петропавл қ.
2020ж.
Дәріс курсы Әлеуметтік-саяси білімдер модулі кафедра мәжілісінде
бекітілген
27 05 2020 ж. № 10 хаттама
Кафедра меңгерушісі Абуов Н.А.
ДӘРІСТІК КЕШЕНІ
САЯСАТТАНУ
Дәріс 1. Саясаттану ғылым және оқу пәні ретінде.
Саясаттанудың объеектісі және пәні.
Саясат ілімдерінің құрылымы.
Саясаттанулық зерттеу әдістері мен негізгі парадигмалар.Саяси ғылымның
қызметі.
Саясаттануды ң өзге ғылымдармен ара қатынасы.
Саясаттану ғылым ретінде. Саясаттану сөзі ("политология") гректін,
политика" және "логос" деген сөздерінен шыққан, саясат туралы ғылым деген
мағынаны
білдіреді.
Басқа қоғамдық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Себебі,
адамзат тарихында саясат негізгі рөл аткарды. Оның дұрыс-бұрыстығы, сайып
келгенде, адамдардын, халықтардың тағдырымен тығыз байланысты. Мысалы,
мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын жүргізсе, оның
салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке соқтыратыны даусыз.
Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт саясат жүргізсе, еліне
қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі. Адамзат саясаттың сиқырлы сырын,
құбылмалы кұбылысын өте ерте заманнан түсініп-білгісі келді. Ежелгі Шығыс,
антикалық дәуірдін ойшылдары мемлекеттің, саяси биліктің мән-мағынасы неде
және кімге қызмет етеді, қоғамдық құрылыстық қандай түрлері бар және
олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға
жауап іздеген. Бірақ ол кездегі пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық
сарында болатын. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың
құдіретінен туған жалпы әлемдік космостық тәртіптің ажырамас бөлігі ретінде
қарадық. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда,
сол кездегі мифтарға сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер
бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Кытай мифы бойынша билік
құдайдың құдіретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымем байланысты
император болып есептелген. Ежелгі гректерде ен алғашқы билікті жүргізуші
құдайлардың өздері болыпты-мыс. Біздің з.б. бірінші мыңжылдықтың ортасында
саясаты діни-мифологиялық танудың орнына философиялық-этикалық түсіну түрі
келеді. Мұнда аса зор еңбек еткендер — Конфуций, Платон, Аристотель сияқты
ғұлама ғалымдар. Бұл ойшылдар саясатты теориялық тұрғыдан зерттеп, оны
этикамен тығыз байланыста қарады. Олар саясатты адамдардың мақсат-мүддесіне
сай келуге, адамгершілікке негізделуге тиіс деп ұқты.
Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Аристотельді
атайды. Өйткені ол өз заманында лицей ашып, сонда саяси ғылымды жеке пән
ретінде оқытып, өзі жүргізді. Саясат деген еңбек жазып, онда ежелгі грек
мемлекеттерінің (онда әрбір қала мемлекет болып есептелетін) саяси жүйесін
зерттеді. Дегенмен, ұлы ғалым саясаттанудың пәнін қазіргі біздің -
түсінігіміздей басын ашып бере алмады. Ол саясаттың негізі адамның өзімшіл,
хайуандық табиғатында жатыр деп ұқты. Жеке адам көзсіз құмарлыққа берілгіш
келеді. Сондықтан оның соқыр сезімін тежеп, жалпыға ортақ игілікке,
әділеттілікке жетуді жеңілдету, адамның адамгершілік қасиетін арттыру үшін
саясат жүргізу керек деп түсінді. Сонымең қатар ол саясаттану мәселелерін,
фәлсафа (философия) мәселелерімен бірге қарады.
Саясаттану XIX ғасырдың екінші жартысында өз алдына жеке пән ретінде
калыптасты,.Оған бұл кезде бихевиористік, тәжірибелік (эмпирикалық)
әдістердің кеңінен пайдаланыла бастауы зор ықпалын тигізді 1857 жылы АҚШ-
тың Колумбия колледжінде (кейін Колумбия университетіне айналды) профессор
Фрэнсис Либер "Тарих және саяси ғылым" деген кафедра ашты. Соның негізінде
онда 1880 жылы саяси ғылымның жоғары мектебі құрылды. АҚШ-тағы сияқты 1872
жылыФранцияда мемлекеттік аппаратқа арнайы қызметкерлер дайындайтын саяси
ғылымдар мектебі жұмыс істей бастады. 1889 жылы Американың Саяси және
әлеуметтік ғылымдар академиясы, 1903 жылы Америкалық саяси ғылымдар
ассоциациясы құрылды. XX ғасырдың басында саясаттану бөлек академиялық пән
ретінде толық бөлініп шықты. Бұл ғылымның халықаралық мәртебе алып,
толыққанды қалыптасуына ЮНЕСКО-ның басшылығымен 1949 жылы құрылған саяси
ғылымдардың халықаралық ассоциациясы зор рөл атқарды. Ол саяси зерттеудің
белсенділігін арттыру жолында казір де жемісті еңбек етуде. Саясаттануды
барлық жоғарғы оқу орындарында міндетті түрде оқыту туралы 1948 жылы
ЮНЕСКО-ның шешімі қабылданған болатын. Саясаттану қазір көптеген елдерде
қоғамдық пәндер қатарынан жетекші орын алып отыр. Бүгінгі таңда АҚШ-
тың, Шығыс елдерінің барлық жоғары оқу орындарында саясаттану жеке пән
ретінде барлық факультеттерде міндетті түрде оқытылады, әлемнін ең ірі
университеттері оған мамандар дайындайды. Мысалы, АҚШ-та саясаттанудың
мамандандырылған 26 саласы бойынша білім береді. Шетелдерде, әсіресе, бұл
ғылымның қолданбалы түрі кең өріс алған. Оны бітірген маман саясатшылар
маңызды саяси шешімдердің жобаларын сараптауға, партиялар немесе басқа
бірлестіктердің сайлау алдындағы бағдарламаларын талдауға, үкіметтік
дағдарыстар мен халықаралық қатынастардағы шиеленіс жағдайларының себебін
ашуға кеңінен пайдаланады. Бұрынғы Кеңес елінде бұл ғылымды партияға,
халыққа қарсы, буржуазиялық ғылым деп айдар тағып, оқытылған болатын. Бірақ
бұдан ол кезде саяси ғылымға еш көңіл бөлінбеген екен деген ой тумауға
тиіс. Саясат мәселелері қаралып, зерттеліп жатты. Алайда, олар ғылыми
коммунизм, тарихи материализм, Коммунистік партия тарихы сияқты
коммунистік идеологияға негізделген пәндердін шеңберінен шықпайтын және ең
алдымен қандай әлеуметтік-саяси процестер социализм мен коммунизмі әкелуі
мүмкін, соның жолдарын іздейтін. Саясаттануға деген көзқарас 80 жылдардын
екінші жартысында бұрынғы Кеңес Одағындағы түбегейлі реформаларға қоғамнын
демократиялануына, тоталитарлық жүйенің күйреуіне байланысты өзгерді. 1989
жылдан Жоғары Аттестациялау Комиссиясында саясаттанудан эксперттік кеңес
жұмыс істей бастады. 1990 жылы КСРО-ның ғылым және техника бойынша
мемлекеттік комитеті "Саяси ғылымдар" деген атпен саяси ғылым
қызметкерлерінің тізімін ресми түрде бекітті. 1989-1990 оқу жылдарында
Балтық бойы елдеріңде, 1990 жылдан бастап ТМД-ның басқа елдерінде
саясаттану оқытыла бастады. Қазір Қазақстанның барлық жоғары оқу
орындарында дерлік бұл ғылым жеке пән ретінде өтілуде. Әл-Фараби атындағы
Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті және Абай атындағы Алматы Мемлекеттік
педагогикалық университетт бұл салада арнаулы мамандар даярлайды.
Саясаттану - саясат туралы пән. Біз күнделікті өмірде саясатты сөз
етпей тұра алмаймыз. Әңгімені көп жағдайда нақты саяси білімі жоқ
адамдар да жасай береді. Мысалы, авторитарлық, әміршіл-әкімшіл жүйе
туралы айтылатын жайларды жиі естуге болады. Сонда олардың баршасы
істің мәнін дұрыс түсінеді ме екен? Айталық, біздің қоғамның даму
бағыттарын немесе консенсус, саяси оппозиция, билік дағдарысы, т.с.с.
саяси ұғымдарды толығымен түсінеміз бе? Қоғам дамуының шым-шытырық
бағдардарын түсіндіретін саясаттану пәні болып табылады. Марксистік
саяси ғылым туралы пікір таласы ХХ ғасырдың 60-жылдарының ортасынан
басталған болатын. Мәселе саясаттанудың қажеттілігі жайлы емес, керісінше,
оны басқа қоғамдық ғылымдардан ажыратып алып, оқыту қажет пе деп қойылды.
Аталған кезеңде Г.Шахназаров, Ф.Бурлацкий, Ю.Красин, А.Бутенко сынды
беделді ғалымдар қоғамтану ғылымдары қатарынан саясаттануға өз алдына
дербес орын жеңіп алуға әрекет жасады. Бастапқыда нәтижесі болмаса да
кеңес қоғамының тоқырау кезеңінің тереңдей түскен сәтінің өзінде
саясаттануға деген оңды көзқарас қалыптаса бастағаны белгілі. Бүгінгі
беталысымызға қарасақ, қазіргі оқытылып жүрген қоғамдық пәндер -
дүниежүзілік мәдениеттің ажырамас бір тармағы екендігіне көз жеткізер
едік.
Ең алдымен саясаттану пәнінің түп-төркінін, мән-мағынасын ажыратар
болсақ, саясаттану политология - грек сөзі политика - мемлекетті
басқару өнері деген ұғым, логос - ілім деген түсінік береді екен. Сол
себепті саясаттану пәніне алдымен саяси қатынастарды оқып-үйрету өнері
жатады. Пәннің құрамына одан басқа мыналар енеді: қоғамның саяси
жүйесінің принциптері, саяси жүйенің рөлі мен негізгі құрамдарының
өзара қарым-қатынастары болып келетін - мемлекет, саяси партиялар мен
қоғамдық ұйымдар; мемлекеттік саясатты жасау мен жүзеге асырудың
әдістері; қоғамдық-саяси қатынстарды реттеу; демократия деген ұғымды
құратын проблемалардың біртұтас комплексі. Саясаттану сондай-ақ сыртқы
саясатты да, халықаралық қатынастарды да оқып-үйретеді.
Сонымен, саясаттану – мемлекетті басқру механизмінің қыр-сырын
ашып, саяси билік пен қоғамдағы күнделікті процестердің өзгерістер
мен заңдылықтардың себеп-салдарын талдайтын ілім. Дамыған
капиталистік елдердің жоғарғы оқу жүйесінде саясаттану негізгі
пәндердің бірінен саналады. Біз болсақ, генетика мен кирбернетиканы оқу
үрдісінен аластағанымыздай, саясаттану пәнінен де ат-тонымызды алып қашып
келдік. Әлемдік өркениеттің деңгейіне көтерілем деген елдің әр
азаматы қоғамдық ғылымдарды мұқият оқып-үйреніп, бес саусағындай білуге
тиіс. Өйткені ол логикалық ақыл-ойдың, мәдениеттің, дүниені танып
білудің, дамудың қайнар көзі деген сөз.
Саясат ілімдерінің құрылымы. Батыста саяси философия, саяси ғылым,
саяси социология, саяси психология бар. Олардың әрқайсысын ажыратып қарау
қалыптасқан. Мысалы, саяси басшылықты саяси ғылым, саяси социология,
саяси психология қарастырады. Әрқайсысы өз тұрғысынан зерттейді.
Нәтижесінде әрбір қоғамдық ғылымның иесі өз тарапынан тарихшы-
саясаттанушы, экономист-саясаттанушы, философ-саясаттанушы, заңгер-
саясаттанушы, социолог-саясаттанушы, психолог-саясаттанушы, т.с.с. болып
келеді. Десек те, саясаттанудың объектісі: саяси жүйелердің теориясы мен
әдістерін, оның ішінде саяси қатынастарды, саяси институттарды, саяси
процестерді зерттеу. Саясаттанудың функциялары.Саясаттану пәні адам мен
қоғамға пайдалы қызмет атқарады. Бізді қоршаған ортаны танып-білуге
үйретеді. Адамды саяси өмірге тартқанда саясаттанудың рөлі арта түседі.
Әртүрлі қоғамдық ұйымдардың қызметі өзгерген сайын саясаттануды
игерудің қажеттігі айқындала түседі. Мысалы, парламент депутаттарының
қызметінің өзгеруі қазіргі уақытта көп мәселелерге өзгеше қарауды қажет
етуде. Жариялылыққа, демократияға деген көзқараста да сондай өзгерістер
қажет. Қоғамдағы соңғы жаңалықтарды білмеу көптеген адамдарға дұрыс
саяси бағдар ұстауға кедергі жасайтыны да содан. Мұны кейбір саяси топтар
пайдаланып кетуі мүмкін. Депутаттардың өздерінің ішінде саясаттанымдық
білімдерінің жетіспей жататындары да бар. Сондықтан олардың саяси
белсенділіктерінің кеміс түсетін сәттері жиі кездеседі. Саясаттану осы
кемшіліктерді жоюға жәрдемдеседі. Саясаттану теориялық - әдістемелік
функция атқарады. Белгілі бір қоғамдық – экономикалық формацияның саяси
режимін талдауды, баға беруді осы ілім арқылы жүзеге асыруға болады.
Саясаттану саяси шындықты көрсететін пән болғандықтан ол саясатқа әсер
ете алады. Қоғамда қолданбалы, практикалық-саяси функция атқарады.
Мемлекеттің заң актілерінің дұрыстығына саясаттанудың негізінде көз
жеткізуге болады. Саясаттануды саяси болжамдар жасауға да қолданады. Күні
кешегі қайта құру процесінің кемшілігі де дәл осы саяси болжамның дер
кезінде толық болмауының кесірінен еді. Экономикада, әлеуметтік салада,
ұлтаралық қатынастарда, мемлекеттік құрылыста, рухани өмірде орын
алған кемшіліктерге алдын-ала жасалған саяси болжам болғанда жол
бермеуге болар еді. Басқа қоғамдық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны
ерекше. Себебі, адамзат тарихында саясат негізгі рөл аткарды. Оның дұрыс-
бұрыстығы, сайып келгенде, адамдардын, алықтардың тағдырымен тығыз
байланысты. Мысалы, мемлекет агрессиялық, яғни басқыншылық соғыс саясатын
жүргізсе, оның салдары бірнеше жылдарға созылатын қайғы-қасіретке
соқтыратыны даусыз. Керісінше, мемлекет ғылыми дәлелденген тиімді бейбіт
саясат жүргізсе, еліне қолайлы, халқына жайлы болары да белгілі.
Саяси билік пен қоғамның саяси жүйесі – саясаттанудың негізгі зерттеу
объектісі мен пәніне жатады. Осылар арқылы қоғамның саяси өмірін анықтауға
болады. Сондықтан саясаттану қоғам өмірінің өте қажетті қызмет саласы
туралы білімді, түсінікті қалыптастырады.. Оған жүктелген міндет әрі
күрделі, әрі маңызды,.
Дегенмен, ғылыми әдебиеттерде ортақ қорытындыға келіп, оны пән ретінде
мойындаған пікір әлі толық тиянақталған жоқ. Сондықтан бұл пән туралы
түсініктер алуан түрлі бір біріне сай келмейтін зерттеулер, бағыттар, саяси
мектептер баршылық.
1-ден . Саясаттануды пән ретінде анықтағанда оның тікелей мемлекетпен
немесе саяси билікпен, қоғамдық немесе саяси партиялар мен ұйымдар
проблемаларымен байланыстыра қарайтын шектеулі шеңбердегі көзқарастарды
атау қажет.
2-ден. Бұл пәнге саяси мәселелер мен саясат туралы білімді ғана жатқызып
қоймай, онымен мәндес келетін табиғаты жақын кейбір қоғамдық ғылымдардың
мәселелерін де жатқызуға болады. Осыдан саясаттану пәні нені зерттейді
деген заңды сұрақ өзінен-өзі туындайды. Оған жауап қайтару ұшін ең алдымен
саясаттану деген сөздің түпкі мағынасын ашу қажет. Саясат яғни
Политика деген сөз – ғылым, ілім деген мағынада қолданылады. Сондықтан
саясаттану - саяси ғылым, немесе саясат туралы ілім деген түсінік дейміз.
Саясаттану өз ерекшеліктерімен сипатталатын дербес бір пән. Оны басқалармен
араластырмай-ақ жеке дара оқып үйренуге болады. Мысалы, бұл ғылымда саяси
билік пен оның мәні, саяси жүйе, жекелей және топтық түрде билік жүргізу,
көсемдік пен демократия, биліктің шексіз феномені сияқты, күштеу мен
зорлық, авторитарлық модель түріндегі билік пен құқықтық құндылықтар және
т.б. осындай мәселелер қарастырылады.
Саясаттануда түрлі сипаттағы елдердің қоғамдық-саяси жүйесін даму
ерекшеліктерін, олардың бір-біріне қабысып икемделуін, қоғамдардағы дау-
жаңжалдар мен дағдарыстарды реттеу жолдарын зерттейтін ғылым деп та атауға
болады. Саяси оқиғаларды талдап таразылап, шындықты объективті тұрғыда
ұғындырып, осы арқылы
дағдарыстарды қалыпқа келтіру бұл ғылымның басты мақсаты деп санауға
болады. Сонымен саясаттану пәні қоғамның саяси саласын, оның даму
заңдылықтарын қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы
мен жұмыс істеуін зерттейді.
Ол адамзаттың демократиялық қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттер, жеке
адамның саяси – құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәселдері,
саяси өзгерістердің тұрлері, саяси мәлениетті қалыптастырудың мазмұны мен
жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, жаңаша
саяси ойлаудың мәні. Қазіргі дүниежүзілік дамудың қозғаушы күштері туралы
түсінік береді. Ол бұрынғы және қазіргі жүйелерді, адамның санасындағы,
көзқарасындағы, мақсат-мүддесіндегі
және мінез-құлық, іс-әрекеттіндегі саяси өзгерістерді қарастырады. Ол бір
жағынан жиналған, деректерді қорытады, екінші жағынан, құбылыстардан өзара
ұқсастығы бойынша болжам жасайды. Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз
саясат туралы, саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым-қатынастары
туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын, оның жұмыс істеуінің түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Саясаттағы рационалдық және иррационалдық секілді факторларды да
сараптайтын саясаттану. Ол, сондай-ақ, қазіргі таңда жетістіктерге жету
үшін қандай мақсаттарға сүйену қажет, іс қимыл сәйкестігі қалай орындалады,
мүмкін еместіктің себеп салдары неде, басқа қандай саяси ойда-амалдар
керек және қоғамның басты саяси құндылықтары неде деген сұрақтарға да жауап
қайтарады.
Саясаттану құбылыстарға баға бергенде, ұйғарым жасағанда идеологиядан,
идеялардан тыс тұрады және асыра сілтеуден алуақ болады. Қайта мұндай
нәрселердің саяси процестерге, саяси институттарға тигізетін кері
ықпалдарын зертейді. Мемлекеттердің бәрінде өзге ғылымдарға қарағанда
саясаттанудың ұлттық ерекшеліктерге бір табаң жақындығы бар. Себебі оның
бақылау байламдары, жасаған қортындылары, алға тартатын ұсыныстары сол
мемлекеттің өзіне ғана тән болып келеді. Ал оның басқа мемлекеттерде
қолданылуы логикалық сараптау, әлеуметтік эксперименттер, интуиция арқылы
тексеріледі. Сондықтан әрбір елде плюралистік түрдегі өзінің саясаттану
мектебі болуы мүмкін. Жеке ғылым ретінде саясаттанудың өзіне тән белгілері
болады. Ол - пәндік кескін мен зерттеу объектісі ғана емес, сондай-ақ
пәннің өзіндік, сипатын бейнелейтін және оның зерттелуіне айқындай алатын
ұғымдары, категориялары мен танымдық заңдары, әдістері, құрылымы.
Саясаттанудың пәні жөнінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдін
ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрт танып, мойындаған
анықтама, тоқтам жоқ. Оның аукымы мен мазмұны, қарастыратын мәселелер
шеңбері, жеке ғылыми пән ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы
кере деген сауалдар төңірегінде бірталай көзқарастар бар. Кейбір ғалымдар
оған қоғамда билікті жүргізетін немесе оған әсер ететін мемлекет, партиялар
және басқа саяси институттар туралы ғылым ретінде қарайдық. Әлбетте,
саясаттанудың бұл мәселелер мен айналысатынында дау жоқ. Дегенмен, оның
өрісін тек солармен шектеуге әсте болмайды, Себебі, ол солармен қатар
жалпы, саяси теориялар мен нақтылы саяси іс-әрекеттерді, саяси процестер
мен жүйелерді, халықаралық қатынастарды да зерттейді, еларалық
салыстырмалар да жүргізеді. Сондықтан мұнда көзқарас саясаттануға тар
мағынасында қараған болып шығады. Ғалымдардың екінші тобы саясаттануды
ғылымға қатаң негізделген, әсіресе тәжірибелік (эмпирикалық) әдіс-тәсілге
сүйенеген, нәтижесін тексеріп білуге болатын ілім ретінде түсінеді. Оны
жақтаушыларды. бихевиористер дейді (олар туралы кейінірек сөз балады). Олар
бұл ғылымды математика, кибернетика және т.с.с
нақтылы ғылымдарға теңиді. Бұл бағытты жақтаушылар, түптеп келгенде,
саясаттануды теориялық және практикалық жаққа бөліп, екіншісін басшылықка
алып отыр. Бұлай білімнің екі түрін бір-біріне қарсы қоюшылықпен келісуге
болмайды. Себебі, теория мен
практиканы бөліп, карау адамзат тарихында талай рет тығырыққа тірелткен.
Әрине, аталған тәсіл сайлаудын. дауыс беру нәтижесін, оған жұмсалған
қаражатты, қай партияның жақтаушылары көп не аз болғанын және т.с.с. сан
жағынан нақтылы есептеп шығуға мүмкіндік береді. Бірақ, "еркіндік",
"теңдік", "әділеттік", "егемендік", "демократия" және т. б. сияқты маңызды
категорияларды сандық мөлшерде есептеп шығаруға келмейді.
Саясаттануды зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды
саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін,
жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Үлттар
Ұйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы
(ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясаттанушылардың
Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынасқан дүние жүзінің белгілі
ғалымдары саясаттану пәні мына бөлімдерден тұрғанын жөн деп тапты: І) саяси
теориялар (олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі қызметі); 2)
саяси институттар (конституциялар, аймақтық және жергілікті басқару;
көпшілік әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеу); 3) партиялар
мен қоғамдық ұйымдар; 4) қоғамдық пікір; 5) халықаралық саясат (халықаралық
ұйымдар мен халықаралық құқық) Саясаттану пәні қоғамның саяси саласын,
оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды,
оның құрылысы мен жұмыс істеуін зерттейді. Ол адамзаттың демократиялық,
қоғамдағы қүқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси-құқықтық
жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері,
саяси мәдениетті қалыптастырудың мазмұны мен жолдары, қазіргі замандағы
сан түрлі саяси идеялық көзқарасгар, жаңаша саяси ойлаудын мәні, казіргі
дүниежүзілік дамудың козғаушы күштері туралы түсінік береді. Ол бұрынғы
және қазіргі саяси жүйелерді, адамның санасындағы, көзқарасындағы, мақсат-
мүддесіндегі және мінез-құлық, іс-әрекетіндегі саяси өзгерістерді
қарастырады. Ол, бір жағынан, жиналған деректерді қорытады, екінші жағынан,
құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша болашаққа болжам жасайды. Сайып
келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам
арасындағы қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің
қалыптасуымен даму заңдылықтарын, оның жұмыс істеуі мен пайдалануын,
түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді. Саясаттану саяси құбылыстар мен
өзгерістердің мән-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай әдістерді
пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтады. Оларға
салыстырмалы, жүйелеу, социологаялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік
және т. б. әдістер жатады. Оларды оны оқып-білудің маңызы зор.
Саясаттану басқа қоғамдық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Себебі
олардың бәрінің зерттеу объектісі ортақ—қоғамдық өмір. Олар бірталай ортақ
ұғымдарды да пайдаланаді. Бірақ та әрбір қоғамтану ғылымының өзіндік пәні
бар. Сондықтан саясаттанудың басқа гуманитарлық ғылымдар арасындағы
ерекшелігін, алатын орнын анықтап алған ләзім. Саясаттану ең алдымен
фәлсафамен (философиямен)тығыз байланысты. Фәлсафа — табиғат, қоғам және
таным дамуының неғұрлым ортақ зандылықтары туралы ғылым. Ол тіршіліктің
түпкілікті себептерін, рухани-байлықтардың негізінде не жатқанын және т.с.с
ашып, дүниеге тұтас көзқарас туғызады. Сондықтан ол басқа пәндер сияқты
саясаттануға жалпы әдістемелік ғылым болып келеді. Ол саясатты фәлсафалық
тұрғыдан дәлелдейді, саяси кұбылыстар мен процестерді талдауға
дүниетанымдық бағдар береді. Бірақ ол мәселелерді, құбылыстарды, өмірдің
жекелеген жақтарын қарастырғанда өзінің өресі тарлығын бай-қатады.
Саясаттану қоғам өмірінің саяси саласындағы жалпы заң-дылықтарды
нақгылайды, айқындайды, саяси танымды
терңдетеді, саяси көзқарасты қалыптастырады. Саясаттану экономикалықикалық
теориямен өзара байланысты. Саяси экономия саяси процестерді экономикалық
тұрғыдан дәлелдей отырып, ол процестердің негізінде әр түрлі әлеуметтік
топтардың өз мүдделерін жүзеге асыру үшін күресіп жатқанына көз жеткізеді.
Саясаттану экономикалық саясатты дайындау және іске асыру, ол процестерді
мемлекеттік реттеу принцип-терін ғылыми түрде негіздейді. Саясаттану
құқықтық ғылыммен тығыз байланысты. Құқық адамдардың қоғамдағы қатынастары
мен тәртібін, жүріс-тұрысын реттейді. Ол саяси шешімдерді дайындап, іске
асырудың құқықтық тетіктерін көрсетеді, кұкықтық және мемлекеттік нормалар
мен институттардың қиысқан, түйіскен жерлерін карастырады. Құқықты К.Маркс
заңға айналдырылған экономикалық үстем таптың еркі деп атаған. Саясаттану
күкықтануға жалпы теория, оның теориялық-әдістемелік негізі іспеттес. Саяси
екімет жүйесінсіз әлеуметтік, оның ішінде құқықтық ережелер мен қатынастар
жалпыға міндетті сипат алып орындалмайды. Сонымен қатар құқықтык тұрғыда
қалыптаспай саяси екімет те әдеттегі қызметін атқара алмайды. Саясаттануға
жақын ғылымдардың бірі — әлеуметтапу (социология). Саясаттану саясатты
белгілі бір заңдылықтарға бағынып, іс жүзінде белгілі бір принциптерді
жүзеге асыратын, дамып, өзгеріп отыратын процесс ретінде қарайды
әлеуметтану оған процесс ретінде емес, адамдық өлшем ретінде қарап,
леуметтік ортаның саяси салаға етер әсерін зерттейді. Оның айналысатын
мөселелері адамды және қауымдастықты дамытуға саясат не бере алады және
саясатты жетілдіру үшін адамдар не істей алады. Сайып келгенде,
саясаттанудың негізгі назары саясатта болса, әлеуметтанудың назары саясатты
жасаушы адамда болады. Олардың арасындағы байланыс әсіресе саясаттануды
сандық әдіс-тәсілдерді пайдалануға байланысты күшейе түседі. Тарих болса
жүйелі, дәйекті түрде оқиғаның болған уақытына байланысты саяси институттар
мен идеялардың дамуы туралы деректерді жинап, суреттейді. Аты аталған
ғылымдармен қатар саясаттану баска да адамгершілік ғылымдарымен байланысты.
Солай бола тұра саясаттанудың өзіне тән зерттеу объектісі бар. Оған
қоғамның саяси саласы, ондағы болып жатқан барлық саяси құбылыстар мен
процестер жатады.
Әдебиеттер:
1. Антология мировой политической мысли. В 5-ти томах. М., 1997.
2. Әбсоттаров Р.Б. Саясаттану және оның проблемалары. А., 2007.
3. Жамбылов Д. Саясаттану. – Алматы., 2003.
4. Ирхин Ю. В. Политология: Учебник. –М.,2006.
5. Политология. Учсебное пособие. Под ред.. К. Н. Бурханова, Л. А.
Байдельдинова, А. В. Соловьева- Алматы., 2000.
6. Политология: Хрестоматия Сост. М. А. Василик, М. С. Вершинин.- М.,
2000.
7. Саясаттануға кіріспе. 1, 2, және 3 бөлім –Алматы., 1994.
Дәріс №2. Саяси ғылымның қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері
1. 19 ғасырға дейінгі саяси білімнің дамуы.
2. 19-20 ғасырлардағы саяси ой.
3. Қазақстанның саяси ойының тарихы
Қай заман болмасын оның ойшылдарын ойландыратын мәселе – халықты
бақытты ету жолдарын іздеу. Оны әр ойшыл заман талаптарына сай өзінше
пайымдап, өзінше шешті. Жалпы саяси ойдың даму кезеңдері мен ойшылдарын
былай топтауға болады:
Ерте дүние: Конфуций, Будда, Заратустра, Иеремия, Пифагор, Демокрит,
Платон, Аристотель. Ортағасырлы: А. Августин, Ф. Аквинский, М. Лютер. Қайта
өрлеу мен жаңа заман: Н. Макиавелли, Томас Мор, Т. Кампанелла, Т. Гоббс, Д.
Уинстенли, Джон Локк. Ағарту Ш.Монтескье, Вольтер, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро,
К.Гельвеци, Ж.Ламетри, Ж.Мелье, Морелли, Г.Мабли, Р.Н. Радишев. Жаңа және
жаңаша уақыт И. Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.Гегель, К.Сен – Симон, Ш.Фурье,
Р.Оуэн, Н.Чернышевский, А.Герцен В.Белинский, Н.Добролюбов, К.Маркс,
Ф.Энгельс,
В.И.Ленин, Қазақ ойшылдары.
1. Ежелгі Қытай және Индиядағы, Ежелгі Греция және Римдегі саяси
ойлардың қалыптасуы.
Саяси ілімдер тарихы – адамзат баласының рухани мәдениетінің ең
маңызды құрамдас бөліктерінің бірі. Онда саясат, мемлекет, құқық
мәселелеріне көптеген ойшылдар ұрпағының заңғар да ауқымды еңбек
тәжірибелері көрсетілген.
Бұл еңбектер мемлекеттің пайда болуы мен даму барысындағы саяси жүйелер
жайлы мағлұмат, түсініктер беріп қана қоймай, қазіргі замандағы көптеген
мәселелерге ықпалын тигізеді. Ежелгі Египет, Қытай, Грек халықтарының саяси
ойлары адам баласының жер бетіндегі орнын мифологиялық түсініктермен
негіздейді. Ежелгі мифтер мемлекет, билік мәселелерін, өмірдің даму
заңдылықтарын аспандағы құдайдың ықпалының нәтижесі деп түсіндіреді, яғни
жер бетіндегі заңдылықтар - әлемдік, космостық заңдылықтардың бір бөлшегі.
Әйтсе де құдайлардың ықпал ету сипаты мен жер бетіндегі мәселелер әр мифте
әр түрлі болып келеді, мысалы ежелгі Қытайда жергілікті биліктің көзі
императордың қолында, себебі ол аспан ұлы, яғни император аспанның бір
бөлшегі ретінде өз халқының әкесі болып табылады. Египет, Вавилон, Индия
халықтарының мифтері басқаша – онда аспандағы құдайлар билік көзі ғана
емес, жердегі адамдар тағдырының шешуші күштері болып келеді.
қалыптасуы және дамуы.
Орта ғасырлар мың жылдан артық дәуірді қамтиды. (V – XVI ғасырлар). Ол
дәуірді үш кезеңге бөлуге болады.
1. Бірінші кезең ерте феодалдық (V - XVIғасырдың ортасына дейін) –
феодализмнің әлеуметтік – экономикалық формация ретінде қалыптасуы, ірі
мемлекеттік ұйымдар пайда бола бастауы.
2 Европа елдеріндегі мен Мұсылман мемлекеттеріндегі саяси көзқарастардың
Екінші кезең – (XI ортасы және – XV ғасырдың аяғы) - феодализмнің өркендеп,
сословиелік монархияның пайда болуы.
Үшінші кезең – (XVғ. аяғы мен XVIIғасырдың басы) – феодализмнің құлдырауы,
капиталистік элементтердің қалыптаса бастауы.
Орта ғасырларда шіркеу - адамдардың саяси, рухани өмірінде шексіз билігін
орнатты. Орта ғасырдағы христиан діні феодалдық қоғамның өміртанымдық
негізі саналды, барлық ғылым жүйелері дін қызметінің қолында болды. Әйтсе
де Европаның саяси тарихына көз жүгіртсек, онда шіркеу мен светтік
феодалдар (шонжарлар, монархтар) арасындағы қоғамдағы билік үшін таусылмас
тартысты байқаймыз.
4. XV – XVIII ғасырлардағы еуропадағы саяси - әлеуметтік көзқарастар.
5. Қайта өрлеу дәуірі – ірі саяси оқиғалар кезеңі, ол феодалдық
қатынастардың ыдырап, капитализм элементтерінің пайда болуымен,
буржуазиялық таптың қалыптасуымен сипатталады. Қайта өрлеу кезеңінің
идеологтары саяси-әлеуметтік құндылықтарды жинақтау барысында антикалық
мәдениет мұратына жүгінеді, сол антикалық мәдениетті қайта жаңартуға
тырысады, антикалық өркениет идеяларын уағыздауы - сол кездегі феодалдық
қатынасқа, католицизм заңдарына деген наразылықтан туады. Қайта өрлеу
дүниетанымында - адам тағдыры оның тұқымына, тегіне, әлеуметтік дәрежесіне
байланысты емес, тұлғаның жеке басының қасиеттеріне байланысты деді. Орта
ғасырлардағы адамның барлық жақсы қасиеті құдайдан деген қағиданың орнына -
адамның қасиеті тұлғаның жеке басының қабілетіне, талантына байланысты
деген идеология туады. Әрине, бірақ қайта өрлеу дәуірі антикалық мәдениетті
таза түрде жаңарта алмайтын еді. Себебі Қайта Өрлеу кезеңі - теологиялық
Орта ғасырдан кейін болды, Қайта Өрлеу мәдениетіне орта ғасырлар мәдениеті
ықпал етпей қоймады. Осы кезеңдерде адамзат мәдениетінің дамуына зор үлес
қосқан тұлғалар тарих сахнасына шығады. Ол тек қана өнер саласында ғана
емес, саяси салада да өз ізін қалдырады. Қайта өрлеу және Жаңа замандағы
саяси ойларға келетін болсақ,оның басты ерекшелігі бұған дейінгі саяси
ойшылдар сияқты “жақсы өмірді,, аңсаумен, тұлғаның сыртқы күштерге деген
тәуелділігі емес керісінше, олардың зерттеу оьбектісіне мемлекет пен оның
пайда болу мәселесі қатты қызықтырды. Саяси ойлар бірте-бірте діни және
философиялық көзқарастардан айырылып, сана болмыстың негізі ретінде
қарастырылып, эаңдар оның құралына айналыуы керек деген қахида бірінгші
кезекке қойылды. Қайта өрлеу және Жаңа заман дәуіріндегі реформалық
үрдістердің нәтижесінде әлеуметтік мәдениеттің жаңаша үлгілері жасалды,
олар өз заманындағы дамыған бүкіл өркениеттік құндылықтар қатарына енді.
Бұл заманның ойшылдары өздерінің мемлекет, құқық, заң сияқты түсініктерін
қалыптастыруда антикалық өркениеттің рухани мұраларына сүйенеді. Антикалақ
мұралар жаңа мемлекеттің үлгілерін іздестіруге негіз болды. Өйткен бұл
үлгілер қайта өрлеу зманында өмір сүрген адамдарға жаңа мәселелерді шешу
үшін қажет болды. Қайта өрлеу мен Жаңа заман ойшылдары дүниені түсіндіруде
адамның тағдыры, шыққан тегі, атағы, конфессиялық статусы арқылы алдын ала
болжанбайды, ол адамның қажырлығы, белсенділігі, игілікті істері арқылы
анықталуы тиіс деп түсіндірді. Азаматтылық, халық игілігіне риясыз қызмет
ету тұлғаның-индивидтің ең басты мақсатына айналып, басты мәселесі ретінде
қарастырылды. Бұл түсінік теңдік пен әділеттілік ұстанымдарына сүйенеді,
жеке адамның бас бостандығының кепілі іспеттес болып, адамға тән табиғи
бастамаларына сәйкес келді. Қорыта айтқанда Жаңа заман саяси ойлар жүйесін
азаматтық концепциялар жүйесіне жатқызуымызға болады. Өйткені ойшылдар осы
заманда тұлға-индивидке ерекше көңіл қойып зерттей бастады. Негізгі мәселе
етіп мемлекет пен ондағы жеке тұлға қарастырылды.
Қай заман болмасын оның ойшылдарын ойландыратын мәселе – халықты
бақытты ету жолдарын іздеу. Оны әр ойшыл заман талаптарына сай өзінше
пайымдапЕжелгі дәуірдегі саяси ғылымға мол мұра қалдырған ежелгі грек
ойшылы Платон, ол б.з.б. 427-347 жылдарда өмір сүрген. Шын аты Аристокл.
Спортпен көп шұғылданғандықтан, жауырыны кең болыпты. Сондықтан плотный
Платон атанып кеткен. Осы атымен тарихта мәңгілік қалды. Платон атақты
ғалым Сократтың мектебінде оқиды. Кейін Афиныда өз академиясын ашады.
Платонның екі жүзге тақау енбектері бар. “Мемлекет”, “Заңдар” т.с.с.
саясатқа байланысты шығармалары бар.
Платонның ойынша қажеттілік мемлекетті тудырады. Себебі, біреу
егіншілікпен, біреуі мал шаруашылығымен, енді біреу қолөнермен айналысады.
Кейін өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін айырбас жасайды. Халық тек
бірігіп қана өмір
сүре алады деген. Платон адамдарды үш топқа бөлген:
1.Әкімдер. 2.Қорғаушылар. 3.Өндірушілер.
Әкімдер - табиғи жаратылысынан шындықты, ақиқатты,танып біле алатын адамдар
болуы керек деген. Қорғаушылар - мемлекетті қорғайды. Өндірушілер -
мемлекетті материалдық жағынан қамтамасыз етіп отырады. Бір таптың екінші
тапқа өтуіне болмайды. Әркім өз міндетін атқарады. Ешкім бай-кедей
болмағанын қалады деген. Сонымен қатар Платон қоғамдық меншікті қолдады. Ал
жеке меншіктің болуы; талас-тартыс туғызады деп түсінді. Мұнда әкімдер мен
қорғаушылардың мүддесі ортақ болса, ортақ игілік үшін адал еңбек етеді деп
айтқан, яғни барлығының ортақ болғанын жөн көрді. Оларды мемлекет қорғайды
деп
түсінген.
Платон мемлекеттік құрылысты беске бөлді:
1.Аристрократия - мемлекетті ақсүйектер билейді.
2.Тимократия - мемлекеттік билік бір адам қолында болады.
3.Олигархия - мемлекет азғантай топ қолында болады.
4.Демократия - мемлекет халықтың қолында болады.
5.Тирания - мемлекет күшпен басып алушы қолында болады.
Платонның ойынша бұлардың ішінде ең тиімдісі –аристократиялық мемлекет
түрі. Мұнда ақыл-естілік, парасаттылық билейді, оның принциптері -
адамгершілік, абырой, ар-намыс деп саналады. Ежелгі Рим ойшылы Марк Тулий
Цицерон (б.з.д. 106-43ж.)
саяси даму тарихында айтарлықтай із қалдырған. Оның "Мемлекет туралы",
"Заңдар туралы", "Міндеттер туралы" деген еңбектері бар.
Цицеронның ойынша мемлекет меншікті қорғау, адамдардың бірігіп өмір сүруге
тырысатын табиғи талабынан туады. Мемлекетті үшке бөлген:1.Патшалық билік.
2.Аристократия. 3.Демократия. Цицерон мүліктік теңдік идеясына қарсы болды,
қоғамдық-саяси қатынастарда әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікті әділеттілік
деп санады.
3. Ортағасырлық саяси ойлардың дамуы Орта ғасыр ойшылдарының саяси
идеялары:
Феодалдық теологиялық идеологияның үстемдігі; Мемлекет алдындағы шіркеудің
беделінің негізделуі.
Табиғат пен қоғамның заңдары - мақсатқа жетудің ережелері - Ф.Аквинский ХШ
ғ.
Мемлекеттің діни мәнінің тұжырымдамасы: әлемдік тәртіпті құдай жаратқан.
Өкіметті сөзсіз тыңдау, келісімділік уағызы. Дегенмен, адамдар жаратқанның
алдында да, жер бетінде де тең.
Шіркеудің рухани диктатурасымен күрес, саяси құрылысты өзгерту үшін
зорлықты жоққа шығару.
Орыс мемлекетінің тәуелсіздігі мен патша үкіметінің үстемдігі туралы
идеялар. Орта ғасырда феодалдық қоғамның орны ерекше болды. Батыс Еуропада
феодализм мың
жылдан астамға созылды. Бұл уақытта дін үстемдік етті. Патша шіркеуге
бағынышты болуы керек деді, ал ақсүйектер көнгісі келмеді. Бұл кезде
христиан дініне зор еңбек сіңірген Аврелий Августин (354-430) еді. Ол
христиан фәлсафасының негізгі қағидаларын зерттеп, жетілдірді. Оның саяси
көзқарасы "Құдай қаласы туралы" деген еңбегінде баяндалған. Августин барлық
әлеуметтік, мемлекеттік және құқұқтық мекемелер мен заңдарды адамның
күнәсінің, нәтижесі деп санады. Құдай адамға еркіндік береді, яғни
адамдардың құдай жолымен өмір сүруге мүмкіндігі бар. Осыған байланысты
адамдарды
екіге бөлген: Кұдай жолымен өмір сүрушілер - болашақта құдаймен мәңгілік
патшалық құрады. Адам жолымен өмір сүрушілер - жын-шайтаннан мәңгілік жапа
шегеді.
Христиан дінінің саяси теориясын негіздеп, шыңына жеткізген монах Фома
Аквинский (1225-1274) болды. Оның "Билеушілердің басқаруы туралы",
"Психологияның жиынтығы"
деген еңбектері бар. Оның ойынша жалғыз адам өз мұқтаждығын, қажеттігін
жеке-дара қанағаттандыра алмайды. Сондықтан бірігіп өмір сүру үшін мемлекет
керек. Мемлекеттік биліктің мақсаты "ортақ игілікке жету", адамдарға
лайықты, ақылға сыйымды өмір сүруге жағдай жасау, барлығы жоғары тапқа
бағынуы керек деп санаған. Ф.Аквинскийдің ойынша билік құдайдың құдіретімен
орнайды. Сондықтан патшалық билік діни билікке бағынуға тиіс. Аспанда құдай
жерде Рим папасы билік етуі керек деген.
4. "Қайта өрлеу" және "Ағарту" дәуіріндегі саяси ойдың ерекшеліктері
Қайта өрлеу дәуірінің төмендегідей ерекшеліктері бар. Саяси ғылымның
теологиядан оқшаулануы, мемлекеттің пайда болуының табиғи идеяларын
негіздеу.
Мемлекет туралы жүйелі ілім қалыптастыруға ұмтылу, "Мемлекет" деген ұғымды
енгізу.
Буржуазиялық мемлекеттің абсолютизмнен республикаға дейінгі формаларын
тұжырымдау.
Буржуазиялық саяси-құқықтық ойлардың пайда болуы.
Азаматтық қоғам және қоғамдық келісім теориясының өкіметті бөлісу принципі
туралы ілімнің қалыптасуы.
ХVІ ғасырдағы алғашқы утопиялық социализм және ХVII-ХVIII ғасырлардағы
сыншыл утопиялық социализм.
Қоғамдық дамудың, білімнің, ақыл-ойдың рөлін дәріптеу.
Гуманизм, адам құқы мен бостандығы идеяларын жария ету.
Саяси басқару нысандарының ауысу заңдылықтары мен әлеуметтік күрестін
мойындау - саяси өзгерістердің қозғаушы күші.
Феодализм ыдырап капитализм орнай бастады. Католик шіркеуінің озбырлығы мен
оның діни қағидаларына қарсы шыққан халық адам құқығын, ар-намысын қорғауға
ұмтылды.
Бұл уақыт "Қайта өрлеу" немесе "Гуманизм" деп тарихқа енді. Реформациялау,
яғни шіркеуді өзгерту демократияландыру басты мақсат болды. Бірақ
гуманистер халыкқа сенбеді. "Қайта өрлеу" дәуірінің негізін салушы Николло
Макиавелли (1469-1527) болды.
Оның "Патша", "Тит Ливийдің бірінші онкүндігі жайлы ойлар", "Флоренцияның
тарихы", т.с.с. еңбектері болған. Макиавелли дінге қарсы болды. Тұңғыш рет
мемлекет ұғымын енгізді. Н.Макиавеллидің сөзімен айтқанда Әлемнің тірегі
құдай емес. Қоғам адамдарға қызмет ету керек деген ұстаным Жаңа заманның
басты ұранына айналды.Макиавеллидің ойынша мемлекет басқарушы мен
бағынушының қарым-қатынасы. Ол Республикалық
мемлекеттік еркіндікті, теңдікті аңсады. Мемлекет ерікті болса ғана,
қуатты, абыройлы болады деп сенді. Мақсатқа жету үшін амал айланың қай
түрін болсын қолдануды сұрады.
5. Жаңа және жаңаша дәуірдегі саяси ойлар. Жаңа заман XVII ғасырдағы
Англиядағы буржуазиялық революция тұсында басталды. Бұл дәуірдің көрнекті
өкілдерінің бірі - ағылшын ойшылы Томас Гоббс (1588-1679). Оның ойынша
мемлекет жалпыға бірдей бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін
керек. Адамдар өз тілектері мен еріктерін шектеп, барлық билікті мемлекетке
береді. Францияда буржуазиялық революцияның өкілі Шарль Луи Монтескье (1689-
1775) әр халықтың адамгершілік бейнесін, оның заңдарының айырмашылығын,
қоғамның дамуын географиялық ортамен байланыстырды. Мемлекет азаматтарды
тіршілікке қажетті қаражатпен қамтамасыз етуге міндетті деген ұстанымда
болды. Францияның тағы бір ойшылы - Жан-Жак Руссо (1712-1778) ұсақ
буржуазияның шаруалардың мүддесін қорғады. Ол еркіндік пен теңдікті ең
жоғары игілік деп санады. Мемлекет шектен тыс байлық пен кедейлікке
жібермей, адамдар арасында теңдікті сақтауы керек.
Американың ойшылы Томас Джефферсон (1743-1826). 0л Америка Құрама Штатының
"Тәуелсіздік декларадиясын" жазды. Декларацияда адамдардың табиғи құқығы
мемлекет белгілеген зандардан жоғары түруы керек. Жаратушы барлық адамдарды
тең етіп жаратты және олардың өмірге, бостандыққа, бақытқа тырысуына құқығы
бар делінген. Келесі ойшыл-Томас Пейн (1737-1809). Ол Америка халқын
азаттық күреске шақырды. Ол бірінші болып қоғам мен мемлекетті ажыратты.
Оның ойынша, мемлекетті қоғам тудырды. Үкіметтің мақсаты қауіпсіздікпен
бостандықты қамтамасыз ету. Пейн
соғысқа қарсы болды, бейбітшілікті жақтады.
Жаңа және жаңаша дәуірдегі идеялар 1. ХVIII ғ. аяғы - XIX ғ. басындағы
"Философиялық революция": И.Кант, И.Вихте, Ф.Шеллинг, Гегельдің саяси ілімі
азаматтық қоғам, мемлекет, үш үкімет, тәуелсіздік, әлемдік Рух; Германияның
ойшылы Иммануил Кант (1724-1804). Оның "Космополиттік көзқарас жөніндегі
жалпы тарихтың идеялары", "Өмірлік бейбітшілікке" деген еңбектері бар. Оның
ойынша адам бір іс бастағанда өнегелік, адамгершілік заңын басшылыққа алу
керек. Ол басып алушылықты, тонаушылық соғысты, оған дайындықты
әшкерледі.Мемлекеттер арасындағы халық аралық сауда мен өзара қарым-
қатынасты бейбітшілікті орнату мен сақтаудың құралы деп білді.
2. Сыншыл утопиялық-социализм - Сен-Симон, Ш. Фурье, Р.Оуэн; капитализмді
күрт сынау, қоғамдық меншіктің пайдасына бола жекеменшікті жоққа шығару,
еңбек басты тұтыным жеке адамның дамуы революцияны жокқа шығару. Әркім өз
қабілетіне қарап еңбек ету, ақы алу сияқты пікірлер айтты. Олар материалдық
игіліктерді әділ бөлу мәселесіне баса назар аударды. 3. Революциялық
демократиялық утопиялық социализм-Н.Чернышевский, А.Герцен, В.Белинский,
Н.Добролюбов. Қоғамды революцпялық жолмен жаңартуды қолдау, халықтың күшіне
сену орыс шаруаларының қауымдастығы негізіндегі социализм.
4. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы буржуазиялық қоғамның таптық күресінің
шиеленіске бастауы - марксизм теориясын тудырды. Марксизм-ленинизм -
К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин. Капитализмнің тарихи күйреуінің сөздігі және
комунистік қоғам құру Әлеуметтік социалистік революция және социализм
теориялары. Әлемдік революциялық процесс. Социализм құрылысының жолдары.
К.Маркс пен Ф.Энгельстің саяси идеялары. 1. Капиталистік қоғамды жою туралы
қажеттілік. 2. Коммунизмді құру идеясы. 3.Саясат туралы жалпы теорнялық
және методологиялық ойлары. 4.Тап күресі, пролетариаттың тарихи міндеті
және оның одақтар туралы пікірлері. 5. Мемлекет, пролетариат диктатурасы
туралы тұжырымдама. 6.Жұмысшы тобының азаттық күресінде коммунистік
партияның жетекшілік рөлі. 7.Пролетариаттар күресінің стратегиясы мен
тәсілдері жөніндегі принциптері. 8. Ғылыми социализмнің коммунистік
қоғамның негізгі белгілері, мәні сипаты туралы қағидалары. 9. К.Маркс пен
Ф.Энгельс пролетариат диктатурасы туралы ілімді дүниеге әкелді. Ал басшылық
жасаушы- коммунисттік партия болады деген тұжырымдама жасады.
7. В.И.Лениннің саяси теориялық көзқарастары В.И.Ленин (1870-1924) К.Маркс
пен Ф.Энгельстің ізбасары болды. Ол капитализм дамуының, импералистік
сатысының заңдылықтарын зерттеді. Жаңа тұрпатты партия туралы ілімді жасады
және соның ұйымдастырушысы болды. Жаңа қоғам құру ісін Ленин елді
индустрияландырумен, ауыл шаруашылығын кооперациялаумен және мәдени
революцияны жүзеге асырумен байланыстырды. Марксизм-ленинизм идеясы
коммунизм кезінде мемлекет, саясат болмайды деп ұқты. . В.И.Лениннің
идеялары В.И. Ленин төмендегідей идеялар ұсынды: 1.Жаңа тұрпатты саяси
партия туралы ілім. 2.Жұмысшы табының одақтары туралы маркстік идеяларды
жаңа жағдайға байланысты тұжырымдауы. 3.Социалистік революцияның лениндік
теориясы. 4.Жаңа саяси жағдайда коммунистік партияның стратегиясы мен
тәжірибесін ұсынуы. 5.Буржуазиялық-демократиялық революцияның социалистік
революцияға ұласуы, имперализм туралы пікірлері. 6.Пролетариат мемлекетінің
ұлт саясаты жөніндегі теориялары. 7. Социализм тұжырымдамасының негізгі
бағыттары.
8. Қазақ жеріндегі ойшылдар. Қазақ халқының рухани мұрасы да саяси ой-
пікірлерге бай. Қазақтың алғашқы философы, әлеуметтанушысы. Математигі,
физигі, астрономы, ботанигі, логика және тіл маманы, музыка зерттеушісі Әбу
Насыр Мұхаммед Ибн Тархан әл-Фараби 870-950
жылдары өмір сүрген. Ол екінші Аристотель атанған. Барлығы 160-тан астам
трактат жазған. "Бақытқа жету жолдары", "Саясат туралы", "Азаматтық саясат"
деген еңбектері бар. Әл-Фараби басқару түрін екіге бөлген:
1. Қайырлы - халықты бақытқа апарады. 2. Қайырымсыз - мұнда теріс әрекеттер
болады. Әл-Фарабидің айтуынша адам бақытты болуға лайықты, сондықтан сол ол
бақытын табуға тиіс. Оған ол тынымсыз еңбек арқылы ғана жетуге болады
дейді. Ұлы дана халықтар достығын қолдады. Қазақ даласындағы ойшылдардың
бірі — Жүсіп Хас-хаджиб Баласағұни (1021-1075). Ол - ақын, философ, қоғам
қайраткері болған. "Құтадғу білік" (Құтты білік) деген дастаны бар. Ол
түрік тілінде жазылған. Мұнда адамның тағдыры, қоғамдағы орны мен рөлі,
халықтың санасы, әдет-ғұрпы, т.с.с берілген. Өмірден әділ заңды, еркіндікті
аңсаған. Қазақ халқының, тарихында өшпес із қалдырған хандар да бар. Олар
Қасым, Есім, Тәукехандар, "Қасымханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы"
деп халық олар жасаған заң, тәртіптерді көпке дейін ұмытпаған. Ал Тәуке хан
"Жеті жарғы" деп аталған қазақ әдеп-ғұрып заңдарының жиынтығын жасады.
Мұнда құқықтық тәртіп деп мемлекеттік құрылымының негізгі принциптері
айқындалды. Ол "халық кеңесі" мен "Билер кеңесін" тұрақты орган ретінде
қалыптастырып, рөлін арттырады. Тәуке хан қазақ қоғамына түбегейлі
өзгерістер әкелген ірі реформатор болды. Қазақ саяси ойы ХХ ғасырдың
басында заманалық өркениетке сәйкестеніп, жаңаша мазмұнда дами бастады. Бұл
дамудың өзіндік ерекшелігі — оның Ресей империясы орнатқан отарлық езгі
ахуалында орын алуына байланысты болатын. Қазақтың белгілі ойшысы-
ШоқанУалиханов (1835-1865). Ол ғалым. ағартушы-демократ, саяхатшы,
этнограф, зерттеуші. Халықты патша-шенеуліктері мен жергілікті байлардың
зорлық-зомбылықтарынан қорғауды, қолынан келгенше оның рухани және
мәдени өркендеуіне ықпал жасауды өзінің мақсат-мүдесі деп білді. Шоқанның
ойынша, халықты қанаудан құтқару үшін билікті жою керек, сонда ғана халық
бақытты болады.
Қазақ еліндегі тәртіпті өзгертудің жолдарын іздеді. Қоғамдық құрылыстың
жаңартудың жолы ретінде реформаны таңдады. "Сот реформасы жайындағы хат"
деген еңбек жазды. Сол реформаны іске асыру үшін көп зерттеулер жүргізген.
Саясатқа ат салысқан тұңғыш ұстаз - Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) халықты
дүниеге "дұрыс көзқараспен" қарауға тәрбиелеуді өзінің негізгі мақсаты етіп
қойған. Тек білім, ағартушылық қана бұқара халықты билеп-төстеушілердің
қысым қыспағынан
құтқара алады деп, барлық күш-жігерін олардың білімін көтеруге арнаған.
1887ж. Ырғызда 20 адамдық интернат және қазақ қыздарына арнайы мектеп
ашқан. Қазақ даласының ғұлама ойшылы - Абай Құнанбаев (1845-1904). Ол қазақ
халқының мүддесі үшін күресте достық, татулық, бірлік- керектігіне назар
аударды. Ол адамның "ақыл, ғылым, қайрат" арқылы жоғары дәрежеге көтеріліп,
асқақтайтындай қоғамның прогрестік дамуын аңсады. Жиырмасыншы жүзжылдықтың
қарсаңы мен басталар шағында қазіргі Қазақстанның сол кездегі аумағында
тұратын халықтардың өмірі, экономикасы мен әлеуметтік қарым-қатынастары ірі
өзгерістерге ұшырағаны мәлім. Ішкі Ресейдегі шаруалардың басыбайлылығы
жойылғаннан (1861) кейін қазақ жеріне бақ-дәулет іздеп, күнкөріс қамымен
көшіп келушілер саны арта түскен. Одан, патша үкіметінің қазақ жер-суын
мемлекет меншігі деп жариялауына (1891) орай, сырттан келіп
қоныстанушыларға - орыс шаруаларының қазақ арасына кіріп өз қожалығын құруы
арқылы жаңа жер игеруіне кең жол ашылды. Осылай ету арқылы патшалық билік
орталықта шиеленісе түскен шаруалар қозғалысын әлсіретуден үміттенген-ді.
Сол оймен “қазыналық жерлерді” (қазақ жер-суын) жеке адамдарға бөліп беру
туралы заң шығарды (1901). Қоныс аударту басқармасын құрып, қазақтардан
тартып алынған жерлерді “қоныс аудару қоры” есебіне алды. Қазақстан жерінің
асты-үстіндегі байлықтарға түгел тұзақ салынып, бәрін орыс және шетел
капиталы биледі. Қазақтың жер қойнауы және дәстүрлі шаруашылығы өнімдері
арсыздықпен таланып, қанаушылық жолмен сыртқа тасып әкетіле берді. Өстіп,
Қазақтар Ресей өнеркәсібін өркендету үшін арзан шикізат өндіріп алатын тау-
кен және ауылшаруашылық базасына айналдырылды. Және, әсіресе сорақысы -
қазақтардан барлық орман-тоғайлар, құнарлы, шұрайлы жерлер, ірі сулардың
(Жайық, Ертіс, т.б.) жағалаулары, егіншілікке қолайлы ата-қоныстары тартып
алынды. Қазақтар шөл және шөлейт аймақтарға ығысуға мәжбүр болды. Шөбі
шүйгін жайылымдар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz