Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Мемелекеттік бюджет орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық қатынастарды білдіреді№ Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен шықпайды.
Құндық бөлістің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашлығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторы, қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте емес сферада да тауарөақша қатынастарымен тығыз байланысып жатады.
Мемелекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты материалдық.заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорында . бюджеттік қорында затталынады. Мұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің тұжымдыратын және пайдаланатын ақшаның ағыныда өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор . бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің белгілі стадияларынан өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік . мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемелекетке түсетін бөлігі қозғалысынң объективті шартының экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен пайдалануы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс процесін білдіреді.
Құндық бөлістің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашлығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторы, қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте емес сферада да тауарөақша қатынастарымен тығыз байланысып жатады.
Мемелекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты, өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты материалдық.заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорында . бюджеттік қорында затталынады. Мұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің тұжымдыратын және пайдаланатын ақшаның ағыныда өзінің көрінісін табады. Бюджеттік қор . бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің белгілі стадияларынан өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа әлеуметтік . мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемелекетке түсетін бөлігі қозғалысынң объективті шартының экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен пайдалануы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс процесін білдіреді.
Кіріспе
Мемелекеттік бюджет орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы
өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану
жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен
қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді№ Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретінде
мемлекеттік бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын
өзгеше белгілер тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан
ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен
және пайдаланумен қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына
белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше
белгілердің шеңберінен шықпайды.
Құндық бөлістің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен
және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен
байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны
болып табылады;
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік
емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашлығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторы, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары
материалдық өндірісте емес сферада да тауарөақша қатынастарымен
тығыз байланысып жатады.
Мемелекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
тұжымдыратын және пайдаланатын ақшаның ағыныда өзінің көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің
белгілі стадияларынан өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемелекетке түсетін бөлігі қозғалысынң
объективті шартының экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдалануы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс процесін
білдіреді.
І тарау. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшылығымен
айқындалады. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшілігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар және шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Мемлекеттік функция арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен
бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет
бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; эконмиканы мемлекеттік реттеу және
ынталандыру, әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету, ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқумен
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістернің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде
қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құуды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуметті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға
бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Негізгі қаржы жоспары
Мемлекет заңы
Әлеуметтік – экономикалық дамуды басқару
механизмі
Мемлекеттік бюджет
Мемлекеттің орталықтандырылған Ресурстар
ақша қоры
Экономикалық категория
Қатынастар
ІІ тарау. Қазақстан бюджетін қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің эволюциялық
құрылымы
ҚР экономикасының нарықтық қатынсатрарға өтінуінен барлық деңгейдегі
бюджеттердің бөлінуі мен іске асу жағдайлары өзгерді, олар жеке қаржылық
институттар сияқты қарастырылды.
Соңғы 3 жылда мемлекттік бюджетке жоғары тұрақты түсімдер байқалып
отыр. Егер 2002 жылы мемлекеттік бюджет түсімдері біршама үлкейсе – 7,6%,
онда 2003 ж. өсім 2002 жылмен салыстырғанда 27% болды, ал 2004 ж. – 31,4%,
2003 ж. көрсеткішпен салыстырғанда.
Мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер динамикасы, мың тенге
Жергілікті бюджеттерден мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдер көлемі
республикалық бюджет түсімдеріне қарағанда төменірек. Солай, 2001ж.
мемлекеттік бюджет структурасындағы жергілікті бюджеттерден түскен түсім
44,6% құрды. 2002-2004 ж. жергілікті бюджетерден түскен мемлекеттік бюджет
көлемі 40,6 % құрды, тиісінше 40,2 және 38,4% құрды. 2002 ж. жергілікті
бюджеттерден тускен түсім көлемі 2,1%-ке төмендеді, 2001ж. салыстырғанда,
ал 2003ж. 26% жоғарылады. Бірақ та 2004ж. бұл көрсеткіш біршама төмендеп
25,3% құрады. Бұдан қорытынды шығаруға болады: жергілікті бюджеттерден
мемлекеттік бюджетке түскен түсім құрылымын қарсатырсақ, онда жоғарғы
деңгейдегі түсімдерді салықтық түсімдер алады. 2001ж. салықтық түсімдер
81,8%, 2002ж. 76,3-ке төмендеді. 2003-2004ж. салықтық түсімдер 70,7 және
65,1% құрады. Жалпы айтқанда соңғы 4 жыл ішінде салықтық түсімдер төмендеуі
байқалды.
Салықтық түсімдер структурасы, мың тенге
Салықтық түсімінің төмендеуі басқа да түсім түрлерінің пайда болуымен
байланысты. Мысалы, ресми трансферттерден түскен түсім 200-2004ж. біршама
көбейеді, егер 200 ж. ол 13,7% құраса, онда 2003-2004ж. 25,3 және 34,3%-ке
өсті. Ресми трансферттердің көлемі әр жылда өзгеріп тұрса да, олардың
абсолютті сомасы тұрақты өсіп отырды.
Салықтық түсімдердің төмендеуіне тағы бір әсер еткен жағдай ол
қайтарылған несиелер. 2000-2004ж. аралығында олардың көлемі 0,2-ден 1,4%-ке
дейін өті. 2003-2004ж. аяғында олар 7696 және 8592 млн. теңгені құрады.
Мемелекеттік бюджет шығындары соңғы 4 жыл ішінде түсімдермен бірге
өсті. Шығындардың жергілікті бюджетке қатынасы төменірек, республикалық
бюджетке қарағанда. Мысалы, 2001ж олардың көлемі 44%-ке жоғарылаған,
2000жылмен салыстырғанда 29,7%-ке көбейді. Келесі 2002-2004ж жергілікті
бюджеттегі шығындар көлемі мемлекеттік бюджетке қарағанда төмендеп, 40,9%
құрады. 2002ж жергілікті бюджеттердің шығындары 2001ж салыстырғанда
өзгерген жоқ, бірақ 2003ж бұл көрсеткіш 21,5% өсті, 2004ж жергілікті
бюджеттің шығындары 622064 млн теңгені құрап 30%-ке өсті.
Мемлекеттік және жергілікті бюджет шығындарының структурасы, млн. теңге
2000 ж 2001 ж 2002 ж 2003ж 2004 ж
Атаулар
МемлекеттРеспубл
ік бюджетикалық
бюджет
Түсімдер 722034 100
І кірістер 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
Корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
Қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
Акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
ІІ Алынған ресми трансферттер 57630 8,0
ІІІ Кредиттерді қайтару 15404 2,1
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер
құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға
салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегі де қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1. жалпы сипаттағы мемелекеттік қызметтер көрсету: ҚР
Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет
көрсету, күзету, Парламенттің, Үкіметтің және Конституциялық
кеңестің жұмыс істеуі, сайлаулар мен референдумдар өткізу,
мемлекеттік бюджетті болжау мен республикалық бюджетті
жосапрлау, т.б.
2. қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
3. құқық, сот, қылмыстық атқару қызметі;
4. білім беру;
5. денсаулық сақтау;
6. әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
7. мәдениет, спорт, туризм, ақпараттық кеңістік;
8. ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны
қорғау, жер қатынастары;
9. өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
қызметі;
10. көлік және коммуникациялар;
11. экономикалық қызметті реттеу;
12. т.б. бағыттыр.
Республикалық бюджет шығыстарының көлемі мен құрылымы
Млн. теңге %
Шығыстар 773893 100
Шығындар 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер 44066 5,7
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 73822 9,6
4. Білім беру 23241 3
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтәк қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек202043 26,1
7. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы 10321 1,3
8. Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық 12879 1,7
кеңістік
9. Отын-энергетика кешені және жер қойнауын 8486 1,1
пайдалану
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және 43040 5,6
қоршаған ортаны қорғау
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
Кредиттер 39085 5
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашылықтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен рексурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
2.5. Аумақтық бюджеттік реттеу мәселелері және оны шешу жолдары
Әр мемлекетте бюджетке түскен қаражаттарды бөлу мәселесі туады.
2005жылдан бастап түсімдер мен шығындардың бюджетке келуін жоспарлаудың
қазақстандық экономистер үшін жаңа әдісі енгізілді- 3 жыл алдыға. Бұл
тиімді. Бірақ мәселе бұнда емес. Жоспарлаудың мерзімін емес, әдістердің
өзін және субвенциялар мен алымдарды қайта қарастыру керек. Төменде 2001-
2005 ж. аралығындағы анализ келтірілген, мұнда ақша ресурстарының дұрыс
бөлінбеуі көрсетілген.
1-ші кестеде келтірілген мәліметтер белгіленген уақыттағы алымдар мен
субвенциялар көлемін көрсетіп тұр. Кестеден көрініп тұрғандай, 2005ж.
бастап бюджет алымдары 3,3 млн тг көлемінде Астана қаласында іске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемелекеттік бюджет орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы
өндіріс пен қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалану
жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен
қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді№ Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретінде
мемлекеттік бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын
өзгеше белгілер тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан
ақша нысанында жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен
және пайдаланумен қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына
белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше
белгілердің шеңберінен шықпайды.
Құндық бөлістің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына
өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен
және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен
байланысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны
болып табылады;
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік
емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашлығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторы, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары
материалдық өндірісте емес сферада да тауарөақша қатынастарымен
тығыз байланысып жатады.
Мемелекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
тұжымдыратын және пайдаланатын ақшаның ағыныда өзінің көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық бөліністің
белгілі стадияларынан өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік – мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемелекетке түсетін бөлігі қозғалысынң
объективті шартының экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы мен
пайдалануы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс процесін
білдіреді.
І тарау. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшылығымен
айқындалады. Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшілігі сол,
қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар және шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді. Мемлекеттік функция арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы
қоғамдық өнімнің шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді. Сонымен
бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет
бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық
табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; эконмиканы мемлекеттік реттеу және
ынталандыру, әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету, ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау
жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет
қорларын бөлудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының
қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқумен
анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістернің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде
қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары
ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құуды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлеуметті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз жіктерін
(зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау, сондай-ақ
денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға
бағытталуы тиіс.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Негізгі қаржы жоспары
Мемлекет заңы
Әлеуметтік – экономикалық дамуды басқару
механизмі
Мемлекеттік бюджет
Мемлекеттің орталықтандырылған Ресурстар
ақша қоры
Экономикалық категория
Қатынастар
ІІ тарау. Қазақстан бюджетін қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің эволюциялық
құрылымы
ҚР экономикасының нарықтық қатынсатрарға өтінуінен барлық деңгейдегі
бюджеттердің бөлінуі мен іске асу жағдайлары өзгерді, олар жеке қаржылық
институттар сияқты қарастырылды.
Соңғы 3 жылда мемлекттік бюджетке жоғары тұрақты түсімдер байқалып
отыр. Егер 2002 жылы мемлекеттік бюджет түсімдері біршама үлкейсе – 7,6%,
онда 2003 ж. өсім 2002 жылмен салыстырғанда 27% болды, ал 2004 ж. – 31,4%,
2003 ж. көрсеткішпен салыстырғанда.
Мемлекеттік бюджетке түскен түсімдер динамикасы, мың тенге
Жергілікті бюджеттерден мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдер көлемі
республикалық бюджет түсімдеріне қарағанда төменірек. Солай, 2001ж.
мемлекеттік бюджет структурасындағы жергілікті бюджеттерден түскен түсім
44,6% құрды. 2002-2004 ж. жергілікті бюджетерден түскен мемлекеттік бюджет
көлемі 40,6 % құрды, тиісінше 40,2 және 38,4% құрды. 2002 ж. жергілікті
бюджеттерден тускен түсім көлемі 2,1%-ке төмендеді, 2001ж. салыстырғанда,
ал 2003ж. 26% жоғарылады. Бірақ та 2004ж. бұл көрсеткіш біршама төмендеп
25,3% құрады. Бұдан қорытынды шығаруға болады: жергілікті бюджеттерден
мемлекеттік бюджетке түскен түсім құрылымын қарсатырсақ, онда жоғарғы
деңгейдегі түсімдерді салықтық түсімдер алады. 2001ж. салықтық түсімдер
81,8%, 2002ж. 76,3-ке төмендеді. 2003-2004ж. салықтық түсімдер 70,7 және
65,1% құрады. Жалпы айтқанда соңғы 4 жыл ішінде салықтық түсімдер төмендеуі
байқалды.
Салықтық түсімдер структурасы, мың тенге
Салықтық түсімінің төмендеуі басқа да түсім түрлерінің пайда болуымен
байланысты. Мысалы, ресми трансферттерден түскен түсім 200-2004ж. біршама
көбейеді, егер 200 ж. ол 13,7% құраса, онда 2003-2004ж. 25,3 және 34,3%-ке
өсті. Ресми трансферттердің көлемі әр жылда өзгеріп тұрса да, олардың
абсолютті сомасы тұрақты өсіп отырды.
Салықтық түсімдердің төмендеуіне тағы бір әсер еткен жағдай ол
қайтарылған несиелер. 2000-2004ж. аралығында олардың көлемі 0,2-ден 1,4%-ке
дейін өті. 2003-2004ж. аяғында олар 7696 және 8592 млн. теңгені құрады.
Мемелекеттік бюджет шығындары соңғы 4 жыл ішінде түсімдермен бірге
өсті. Шығындардың жергілікті бюджетке қатынасы төменірек, республикалық
бюджетке қарағанда. Мысалы, 2001ж олардың көлемі 44%-ке жоғарылаған,
2000жылмен салыстырғанда 29,7%-ке көбейді. Келесі 2002-2004ж жергілікті
бюджеттегі шығындар көлемі мемлекеттік бюджетке қарағанда төмендеп, 40,9%
құрады. 2002ж жергілікті бюджеттердің шығындары 2001ж салыстырғанда
өзгерген жоқ, бірақ 2003ж бұл көрсеткіш 21,5% өсті, 2004ж жергілікті
бюджеттің шығындары 622064 млн теңгені құрап 30%-ке өсті.
Мемлекеттік және жергілікті бюджет шығындарының структурасы, млн. теңге
2000 ж 2001 ж 2002 ж 2003ж 2004 ж
Атаулар
МемлекеттРеспубл
ік бюджетикалық
бюджет
Түсімдер 722034 100
І кірістер 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
Корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
Қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
Акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
ІІ Алынған ресми трансферттер 57630 8,0
ІІІ Кредиттерді қайтару 15404 2,1
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер
құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға
салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегі де қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1. жалпы сипаттағы мемелекеттік қызметтер көрсету: ҚР
Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет
көрсету, күзету, Парламенттің, Үкіметтің және Конституциялық
кеңестің жұмыс істеуі, сайлаулар мен референдумдар өткізу,
мемлекеттік бюджетті болжау мен республикалық бюджетті
жосапрлау, т.б.
2. қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік;
3. құқық, сот, қылмыстық атқару қызметі;
4. білім беру;
5. денсаулық сақтау;
6. әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру;
7. мәдениет, спорт, туризм, ақпараттық кеңістік;
8. ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны
қорғау, жер қатынастары;
9. өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
қызметі;
10. көлік және коммуникациялар;
11. экономикалық қызметті реттеу;
12. т.б. бағыттыр.
Республикалық бюджет шығыстарының көлемі мен құрылымы
Млн. теңге %
Шығыстар 773893 100
Шығындар 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер 44066 5,7
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік 73822 9,6
4. Білім беру 23241 3
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтәк қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек202043 26,1
7. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы 10321 1,3
8. Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық 12879 1,7
кеңістік
9. Отын-энергетика кешені және жер қойнауын 8486 1,1
пайдалану
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және 43040 5,6
қоршаған ортаны қорғау
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
Кредиттер 39085 5
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда – ұлттық шаруашылықтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір бөлігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен рексурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
2.5. Аумақтық бюджеттік реттеу мәселелері және оны шешу жолдары
Әр мемлекетте бюджетке түскен қаражаттарды бөлу мәселесі туады.
2005жылдан бастап түсімдер мен шығындардың бюджетке келуін жоспарлаудың
қазақстандық экономистер үшін жаңа әдісі енгізілді- 3 жыл алдыға. Бұл
тиімді. Бірақ мәселе бұнда емес. Жоспарлаудың мерзімін емес, әдістердің
өзін және субвенциялар мен алымдарды қайта қарастыру керек. Төменде 2001-
2005 ж. аралығындағы анализ келтірілген, мұнда ақша ресурстарының дұрыс
бөлінбеуі көрсетілген.
1-ші кестеде келтірілген мәліметтер белгіленген уақыттағы алымдар мен
субвенциялар көлемін көрсетіп тұр. Кестеден көрініп тұрғандай, 2005ж.
бастап бюджет алымдары 3,3 млн тг көлемінде Астана қаласында іске ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz