Химиялық улы заттардың таралу және денеге түсу ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ұлттық аграрлық университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы

ІТ - технологиялар, автоматтандыру және агроөнеркәсіптік кешенін механизациялау факультеті

Аграрлық техника және технология кафедрасы

Химиялық және биологиялық қауіпсіздік негіздері

Практикалық жұмыс №5

Тақырыбы: Химиялық улы заттардың таралу және денеге түсу ерекшеліктері.

Алматы 2020
Жұмыстың мақсаты: студенттерге белсенді жолдармен тақырып бойынша мәлімет беру.

Химиялық қауіпті заттардың және олардың организмге әсерлік сипаттары.

Химиялық заттардың организмге әсерін бақылай отырып оларды келесі топтарға бөлеміз:
1)тұншықтырып күйдіретін әсері бар заттарға - хлор,фосген жатады.
2) жалпылама улы заттар - синиль қышқылы, улы газдар және цианидтер.
3)тұншықтыратын және жалпылама улы заттар - күйдіретін әсері бар - фторлық байланытар,азот қышқылы,күкіртті сутегі,күкірт ангидриді, азотты тотықтар.
4) нейротроптық улы заттар - фосфорлы-органикалық қосылыстар,күкіртті көміртегі, тетроэтилен қорғасын;
5) нейротроптық және тұншықтырғыш заттар - аммиак,гидразин;
6)метаболикалық улы заттар - дихлоридтан, этилен тотығы.
7) Зат алмасу процессін бұзатын заттар - диоксин, бензофурандар.
Зиянды заттар ағзағ үш жол арқылы түсуі мүмкін( бұл жолдарды білу ағзаның улануының алдын алады):
Демді ішке жұтқан кезде өкпе арқылы өту-бұл өте қауіпті жол болып саналады,себебі өкпе альвеолдерінің бетімен және жұқа алвеолярлық қабырғалар арқылы газдар,бу және шаңдар өтіп тікелей қанға өтеді.Дене жұмысымен шұғылданғанда немесе ауаның температурасы жоғары болса, қан айналымы және тыныс алу ауқымы жоғарылайды,сол кездерде ағзаның улануы жылдамдайды;
асқазан - ішек тракты арқылы,сумен және тамақпен немесе қолдың лас болуынан өтеді, асқазан - ішек трактысынан майда жақсы еритін заттар сорылады.
Асқазан- ішек трактысы арқылы өтетін химиялық заттардың көпшілігі ең алдымен бауырға барады,ол жерден белгілі бір дәрежеде залалсызданады;
Зақымданбаған теріге сорылу арқылы өту (сіңірілу) бұл кезде майларда және липойдтарда жақсы еритін заттар сіңіріледі(мысалы, көптеген дәрілік заттар және нафталин қатарының заттары).
Химиялық заттардың тері арқылы сіңірілуі олардың ерігіштігіне, оның терінің бетіне жұғуына ,көлеміне және ол жердегі қанның ағысына байланысты болады.Ауа температурасы жоғары болғанда, жұмыс кезінде терідегі қан айналымы күшейеді,сол кезде терінің улануы да көбейеді. Баяу ұшатын майлы заттар да қауіп тудырады,себебі олар терінің бетінде ұзақ уақыт сақталып оның сіңірілуіне себепші болады. Ағзаға түскен химиялық заттадың (тағдырлары ) жағдайлары да әртүрлі болады:
инертті заттар(мысалы,бензин)ағзада басқа күйге өзгермейді және өзгеріссіз бөлініп шығады.
кейбір органдарда тұрып қалады(адам сүйегінде қорғасын және фтор орнығып қалады).
тотығу, тотықсыздану реакциясына түседі т.б.
Химиялық өзгерістерге айналудың себебінен көптеген улы заттар залалсызданады,ал кейде олар күшті улағыш заттар түзеді (мысалы,метил спирті өте улы формальдигидке және құмырсқа қышқылына дейін тотығады).
Егер,заттың бөлінуі және оның басқа заттарға айналуы ағзада баяу өтетін болса,ол заттар ағзада ұзақ уақыт бойы жиналып органдарға және ұлпаларға зиянды әсерін тигізеді.
Урбанизацияның және өнеркәсіптің күшті дамуына байланысты адам ағзасына бір мезетте бірнеше зиянды химиялық заттар түсуі мүмкін,олар организмге бірлесіп әсер етеді.Бұл қосылып әсер етудің үш түрі болады:
синергизм - бір заттың әсерін екінші бір заттың күшейтуі.
антагонизм - бір заттың әсерін екіншісінің әлсіретуі.
суммация қосылған заттардың бірігіп әсер етуі.(мысалы,ауада екі заттың буы болса,олардың әрқайсысының ПДК-сі 0,1 мгл болса, ал олар біріксе ағзаға 0,2 мгл зат тәріздес әсер етеді).
Химиялық қауіпті заттардың негізгі белгісі олардың улылығында,олардың улылық дәрежесі әртүрлі болады, белгілі бір мөлшері және концентрациясы болады.
Мүмкін болатын концентрация - бұл топырақта ,ауада және сулы ортада кездесетін заттың мөлшері,азық-түлікте және жемнің құрамында болады,бұл заттар бұзылудың алғашқы белгілерін көрсетуі мүмкін(бұл кезде адамның еңбекке деген қабілеті сақталады).
Мүмкін болатын концентрацияның шегі(ПДК) бұл И.В.Саноцкиидің айтуына сәйкес (1971) сыртқы ортада кездесетін химиялық байланыстар ,бұл концентрацияда организмге әсер ететін заттар,мерзімдік немесе өмір бойы әсер етеді ( экологиялық жүйелер арқылы немесе экономикалық шығындар арқылы).
Олар адамның денсаулығында соматикалық немесе жүйе жүйесінің ауруын ттудырмайды,денсаулығын өзгертпейді,физиологиялық ауытқулар тудырмайды, қазіргі замандағы зерттеу тәсілдрінде байқалатын,болашақ ұрпаққа залалын тигізбейді.
Улылық мөлшері - бұл химиялық қауіпті улы заттармен бүлінен жердегі адамның денесіндегі улы заттардың концентрациялық мөлшері, адамның ол жерде қорғану заттарын пайдаланбаған уақытында енген улы заттар мөлшері.
У дегеніміз - тіршілік ортасында кездесетін химиялық компонент,ол адам ағзасына туылған сәтінде немесе өсе келе ағзаның қасиетіне қарай сәйкес келмейді, және сондықтан өмір сүруге қосылмайды. Удың ағзаға әсері жалпы улылық және ерекше болып бөлінеді:
- сексибилдендіргіш - ол жоғары сезімталдық шақырады.
- гонадотроптық - жыныс бездеріне әсер етеді.
- эмбриотроптық - ұрыққа және тұқымға әсер етеді.
- тератогендік - кеміс,жарымжан етеді.
- мутагендік - генетикалық аппаратқа әсер етеді.
- бластомогендік - ісік тудырады.
Улар шұғыл және созылмалы улануды пайда етеді. Шұғыл түрде улану әдетте тұрмыс жағдайында кездеседі,ал оның созылмалы түрі - кәсіптік сипат алады. Шұғыл улану кезінде ағзаға зиянды заттардың көп мөлшері бірден түседі. Созылмалы улану кезінде улы заттар ағзаға қайталап , біртіндеп немесе бірнеше рет аздаған мөлшерде түсіп ағзаны улайды.
Шұғыл (өткір) әсердің басталуы - аз концентрациялы заттың организмге бірден әсерінің күшті болуы.
Созылмалы әсердің басталуы - сол аз концентрациялы зат созылмалы түрде күшті өзгерістер ендіреді.

Химиялық қауіпті заттардың (ХОВ) адам ағзасына улылық әсер етуі.

Улылық әсері ағзаға түскен улы заттың мөлшеріне, оның физикалық - химиялық қасиетіне, удың түсу мезгілінің ұзақтығына және қарқындылығына ,оның биологиялық ортамен қарым- қатынасына (қанмен, ферменттермен) байлаысты болады.Бұлардан басқа,адамның жынысына, оның жасына, сезімталдығына,удың ағзаға түсу жолдарына және оның таралуына, сонымен қатар қоршаған ортаның метеорологиялық жағдайына байланысты болады. Апаттың жағдайға қауіпті химиялық заттардың улылығы әртүрлі болады,олардың кейбіреуі белгілі бір органға немесе организмнің жүйесіне ғана әсер етеді. Олардың улылығына қарай былайша бөлеміз:
жүректікі - оның кардиоулылық әсері бар( көптеген дәрілік препараттар,өсімдік улары,барий,калий,кобальт,кадмий, металдарының тұздары).
жүйкеге әсер ететіндері, адамның психикалық белсенділігін бұзады.(улы газдар,фосфор-органикалық қосылыстар, спирттік ішімдіктер және оның орнына пайдаланылатын заттар, наркотиктер ұйқы шақыратын препараттар):
бауырға әсер ететіндері ( хлорланған көмір сутектері, улы саңырауқұлақтар,фенолдар және альдегидтер):
буйрекке әсер ететіндері ( ауыр металдардың қосылыстары,этиленгликоль,қмыздық қышқылы):
қанға әсер ететіндері (анилин және оның туындылары,нитриттер,мышьякты сутегі):
өкпеге әсер ететіндері ( азот тотығы,азон,фосген):
Әртүрлі мөлшердегі және концентрациядағы химиялық қауіпті заттардың
Ағзаға деген улылық әсері функционалдық және құрылымдық өзгерістер әкелуі мүмкін, организмнің улануы бастапқы мөлшер және концентрациялық түрде болуы мүмкін. Соның нәтижесінде, концентрациясы күшті болған жағдайда адамның өліміне әкеліп соғуы мүмкін.Организмге адамның өліміне әкеліп соғатын мөлшерді DL-ді ендіру жекелеген органның өлуіне немесе барлық ағзаның өлуіне әкеледі.Улылық күшін көрсету ретінде орташа улы мөлшерді және концентрацияны алады (DL50,CL-SO);
Ауадағы орташа концентрациялы зат дегеніміз - бұл тәжірибедегі жануарлардың 50%-ын өлтіретін улы зат деген сөз.Оны жануарларға 2-4 сағат бойына ингаляциялық әсер әдісімен жібереді.(мгм³);
Орташа өлтіретін мөлшері бар затты асқазанға жібергенде (мгкг) DL 50ж деп белгілейді,ал теріге жаққанда DL 50к болады. Улы заттардың қауіптілігін оның бастапқы зиянды әсеріне қарап бағалауға болады және (бір реттік,созылмалы)ерекше әсеріне қарап айтуға болады. Зиянды әсердің бастамасы - бұл улы заттың аздаған мөлшерінің организмде биологиялық өзгерістер тудыруы , бұл әдеттенген реакциялардан тыс өзгерістер әкеледі немесе жасырын өтеді,патология.
Зиянды қауіпсіздік талаптарының жалпылама сипатын ГОСТ 12.0.003-74 белгілейді, ол заттарды былайша бөледі:
улы заттар, барлық ағзаны улайды және жекелеген жүйелерді зақымдайды(ожж, қан жасалуын) олар бауырға және бүйрекке патологиялық өзгерістер әкеледі;
тітіркендіргіш заттар - бұл тыныс жолдарының кілегей қабықтарын,көзді,өкпені, тері жабындарын тітіркендіреді.
сексибильдендіргіш - бұл аллерген тәріздес әсер етеді( формальдегид,еріткіштер, нитроқосындылар негізінде жасалған бояулар);
мутогендік - тұқым қуалаушылық ақпаратындағы генетикалық кодты бұзып оның өзгеріске ұшырауына әкеледі.(қорғасын,марганец,радиоакт ивтік изотоптар);
канцерогендік заттар - бұлар қатерлі ісіктерді тудырады(циклдік аминдер,ароматты көмірсутектері,хром,никель,асбест);
көбею функцияларына әсер ететіндер (бала туу),(сынап,қорғасын,стирол,радиоак тивтік изотоптар).
Апат тудыратын химиялық қауіпті заттардың жердің беткі қабаттарын ластауы,олардың физикалық- химиялық қасиеттеріне қарап анықталады және олардың бұзатын жағдайға өту қабілеттеріне қарайды,яғни, концентрациясына немесе ауадағы оттегі мөлшерін қалыпты мөлшерден төмендетуіне байланысты тексеріледі.
Барлық химиялық қауіпті заттарды үш топқа бөлуге болады,атмосфера қысымындағы қайнау температурасына ,ауыспалы температураға және қоршаған ортаның температурасына қарайды; химиялық қауіпті заттардың агрегаттық жағдайына;сақталу температурасына және ыдыстағы қысым мөлшері. Апат тудыратын химиялық қауіпті заттардың 1-ші тобына жататындардың қайнау температурасы 40˚С- нен төмен болады. Бұлар атмосфераға шыққанда бастапқы газды бұлт түзеді,ол жарылыс және өрт қауіпін тудырады( сутегі,метан,иісті газ)сонымен қатар ауадағы оттегі мөлшері жылдам төмендейді(сұйық азот). Жекелеген ыдыстар бұзылғанда бұлтты газдардың әсері 1 минуттан аспайды.
Химиялық қауіпті заттардың 2- тобының температурасы қоршаған ортаның температурасынан жоғары болады. Оларды сұйық күйге түсіру үшін сығымдап сақтау керек( немесе кәдімгі қалыпты температурада қысымды ұстау керек)- хлор;аммиак,этилентотығы. Бұлардың атмосфераға шығуы бастапқы және екінші уланған адамның бұлтын жасайды. Ауаның бұзылу жағдайы олардың қайнау температурасына және ауа температурасымен қатынасына байланысты анықталады. Мәселен, бутан ыстық мерзімде 1-тотағы заттар тәріздес әсер етеді,яғни тек қана бастапқы бұлтты түзеді, ал суық ауа райында 3- топ тәріздес болады. Бірақ улы заттың қайнау температурасы ауа температурасынан төмен болса, ыдыстан шыққан газда оның негізгі бөлігі болуы мүмкін.
Улы қауіпті заттар (ОЗВ). Бұл жағдайда апаттың орнында ауаның салқындағаны байқалады,ылғал буланып ұшады. Химиялық қауіпті заттардың 3 - тобының қайнау температурасы 40˚С- нен жоғары болады,яғни, бұл жердегі химиялық қауіпті заттардың барлығы атмосфралық қысымда сұйық күйде болады. Олар төгілген жағдайда апатты аймақтағы жер астының суларының бұзылу қауіпі болады. Топырақтың беткі қабатындағы сұйықтық ұзақ уақыт буланып ұшады,сондықтан зиянды заттардың бұлты қайтадан түзілуі мүмкін,бұл жағдай, бұзылған аймақтың көлемін ұлғайтады. Апат тудыратын химиялық қауіпті заттардың 3-ші тобына жататындар,егер оларды жоғарғы температурада, жоғарғы қысымда сақтаса өте қауіпті болып саналады( бензол,толуол).

Хлор

Мен,енді көп таралған, апат тудыратын химиялық қауіпті заттарға сипаттама берейін,себебі, күшті әсер ететін улы заттардан қорғану шараларын дұрыс жүзеге асыру үшін және олардың зардаптарын жою үшін міндетті түрде олардың физикалық және улылық қасиеттерін білуіміз қажет. Хлор дегеніміз - улы газ,ол 2,5 есе ауадан ауыр болады,көбінесе таза күйінде немесе басқа компоненттермен байланысқан түрінде қолданылады.20˚С- температурада және атмосфралық қысымда хлор жасыл- сары түсті газ күйінде болады,оның өткір ұнамсыз иісі болады. Хлор барлық тірі организмдермен реакцияға түсіп оларды бүлдіреді.
Сұйық хлор - жылжымалы майлы температурада және қысымда жасыл- сары түсті болып сары теңбілді болады және меншікті салмағы 1,47 гсм³ -102˚С-де және одан да төмен температурада хлор қатты күйге түседі және оның формасы қоңырқай - қызғыш түсті майда түйіршіктерге айналады, меншікті салмағы 2,147 гсм³. Сұйық хлор суда нашар ериді, су каналдарындағы суды залалсыздандыру үшін хлорлағанда хлордың газ тәріздес түрі пайдаланылады. Газ тәріздес хлорды өндіру ас тұзын электролиздеу негізінде жүзеге асырылады.(сутегілік сілті ). Бұл тұздықты дайындау өте күрделі комплекс, оны тазартады,булайды,электролиздейді,с уытады,одан соң газды айдап шығарады.Құрғақ қоспа ,егер құрамындағы хлор мөлшері 3,5-тен 97%-ға дейін болса ауамен қосылған кезде жарылыс тудырады, хлор мөлшері 3,5-тен төмен болса ол қауіпсіз болады. Хлор және сутегі стехиометриялық қатынаста болса (50-50%) жарылыс қауіпі туындайды. Бұндай қоспалар жарылғанда күшті дыбыс шығарады және жалын болып жанады. Хлоры сутегінің қоспасының жарылуына электр тогының ұшқыны , қыздырылған дене,күн сәулесінің тікелей түсуінен оған жақын заттардың қыззып кетуі (ағаш көмірі ,темір,темір тотықтары ) себепші болады. Хлор ылғалды түрінде күшті тотықтандырады (бұл тұз қышқылы),бұл жағдай сақталатын ыдыстарды ,өткізгіш құбырларды,арматураларды,жабдықтард ы бұзады. Цехтағы апатты жағдайлар,кенеттен судың тоқтап қалуынан,электр тогының берілмей қалуынан,өндіріс орынына хлордың енуінен, электролиз кезінде сутегілік коллекторга қысымның артық пайда болуынан,өрт шығуынан болады. Бұл жағдайлардың барлығында да жұмыс істеп тұратын жарықтық және дыбыстық дабыл нүктелері болуы тиіс,ал сутегілік компрессорлар автоматты түрде тоқтап қалуы тиіс. Темір жолдағы цистерналар, бөткелер,баллондар хлормен толтырылғанда аса сақтықты қажет етеді,себебі,сұйық хлор 1˚С-ге қыздырылғанда оның көлемі 0,2%-ға дейін ұлғаяды,ал қысымның әрбір 100кПа - сында көлемі 0,012 дейін кішірейеді,демек,сұйық хлор толтырылған ыдыста температураның 1%-ға көтерілуі қысымды1500-200 кПа-ға дейін жоғарылатады. Сұйық хлормен ыдыстарды толтыру нормасы 1л ыдысқа 1,25 кг есебімен жүргізіледі.Құрғақ хлор қалайы және алюминиден басқа металдарға әсер етпейді,ал ылғалды жағдайда оларды тоттандырып жібереді. Ауадағы хлордың концентрациясы 0,1-0,2мгл болса адамдарды уландрады, тұншықтыратын жөтел пайда болады,бас ауырады,көзді ашытады,өкпеге зиянын тигізеді,кілегей қабықтарды тітіркендіреді және теріге әсер етеді. Зардапқа ұшыраған адамдарды жылдам таза ауаға шығару керек(тек шалқасынан жатқызу керек,себебі өкпеге күш түссе жағдай қиындап кетеді),денесін жылытып,спирттің, оттегінің буымен дем алдыру керек, теріні және көздің шырышты қабаттарын 15 минут бойына 2%-дың сода ерітіндісімен жуып отыру керек.

Аммиак

Аммиак - мүсәтір спиртінің күшті иісі бар түссіз газ.Аммиактың буының ауамен қоспасы 15-тен 28%-дың мөлшер аралығында (107-200 мгл)жарылыс қауіпін тудырады. Аммиактың ауамен қоспасының жарылыс қысымы,ауадағы аммиак мөлшері 11%-дан жоғары болғанда (78,5 мгл) 0,45 МПа-ға дейін жетеді.Бұл жерде ол жалындап жанады. 1013 ГПа қысымда ( 760мм.сын.бағ.)оның қайнау температурасы - 33,3˚С,ал оның қатаюы -77,9˚С болып,жануы - 630˚С болады. Аммиак - нейтроптық әсері бар, тұншықтыратын заттар қатарына жатады.Жүйке импульсына әсер етеді. Аммиактың буы ауадан жеңіл болады.Басқа газдармен салыстырғанда суда жақсы ериді,сұйытылған күйінде 28 атмосфералық қысымда танктермен тасымалданады. Аммиактың ауадағы мөлшері :
жұмыс аймағында мүмкін етілетін мөлшері-0,002% ;
бір сағатқа дейін әсер етпейтін мөлшері - 0,035%;
адам өміріне қауіп төндіретін мөлшері-0,7 мгл немесе 0,05-0,1% ;
1,5-2,7 мгл немесе 0,21-0,39%- 30-60 минут аралығында адамды өлімге әкеледі.
Аммиак организмді зақымдайды, әсіресе тыныс алу органдарына қатты әсер етеді.Оның әсерінің белгілеріне мыналар жатады: мұрынның ағуы,жөтелу,тыныс алудың қиындауы,көздің ашуы, жас ағуы. Сұйық аммиак теріге тисе сол жер мұздап кетеді, 2-дәрежелі күйік болуы мүмкін. Зақымданған адамды шалқасынан жатқызып тасымалдау керек. Жасанды тыныс алдыруға болмайды. Міндетті түрде денені жылы ұстап жән тыныштық сақтау қажет,ылғалды оттегімен дем алдыру дұрыс болады. Теріні, көздің шырышты қабығын 2 минуттай бар қысыммен 2%-дық немесе сумен жуып тастау керек. Көзге 2-3 тамшы альбуцид ерітіндісін ,ал мұрынға жылы зәйтүн майын тамызады, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.