Халықтың салт-дәстүрлері, рәсімдер, ырымдар мен тыйымдар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Халықтың салт-дәстүрлері,рәсімдер, ырымдар мен тыйымдар, наным-сенімдер ерте кезден қолданыс тауып келеді. Қазақ халқының салт-дәстүрлері ұлтымыздың мінез-құлқын, қасиеттерін көрсетеді. Халқымыздың салт-дәстүрін есте ұстау - одан рухани қуат алуға, үйлесімді үрдісті дамытуға мүмкіндік береді.
Салт-дәстүр - тіл мен мәдениеттің бастауы екендігін еабиғатпен астен шығармау керек.
Табиғатпен дәл біздей етене араласты түсініскен халық бұл дүниеде кемде-кем шығар?! Жыл қайырдық, жұлдыз санадық, құстың келіп-кетуіне қарап-ақ көп жайларға күні бұрын болжам жасап, шаруа келешегін алдын - ала бағдарладық.
Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты орнымен пайдаланса, оның ірігі мен шірігі де, озығы мен тозығы да жоқ деп ойлаймын. Бірақ, әр нәрсе заманына қарай.
Өткен дәуірлердегі ата-бабаларымыздың кейбір ұстанған ұстанымдарын өз заманына сай деп санар едім. Ал, енді заман өзгергеніне қарай, салт-дәстүрлердің кейбіреуі ескіріп, кейбіреуі жаңарып жатыр. Қандай салт-дәстүр, әдет-ғұрып болса да келешегіне үлес қосатындай дүние болу керек.
Мүшел - қазақтың ерте заманнан бері уақыт есебін жүргізуде қалыптасқан жүйелерінің бірі. Оның таралу шеңбері өте үлкен. Мүшел есебіндегі жылдар рет саны бойынша аталмай, он екі түрлі хайуанның атымен аталады.
Ерте заманда қазақ халқының түз хайуандары аталатын он екі жылдық күнтізбесі қабылданды.
Осы кездерде адам жасы дөңгелек сандар -- елу, алпыс,жетпіс, сексен деп мерекеленіп жүр, негізі қазақтың жыл қайыру мүшелері - отыз жеті, қырық тоғыз, алпыс бір, жетпіс үшті атап өткен деп санаймын.

Қазақ күнтізбесі
Қазақ халқы жылды - он екі айға, айды - отыз күнге , жетіге (аптаға) бөлу, он екі жылды бір мүшел жыл етіп есептеу амалын тым ертеден пайдаланған.
Мүшел жылдардың әрқайсысына өзіндік мінездеме, қасиет беріп ат тағып (хайуанаттардың атын беріп), адамда да туған жылына сай мінездеме болады деп қараған. Қазақша жыл қайыруға сәйкес он екі жыл он екі жануардың атымен аталған. Жұлдызнамашылардың айтуынша, кім қай жылы туды, оның мінез-құлқы сол жыл аталған жануардың мінез-құлқына ұқсайтын болады. Зерттеушілер Қазақ күнтізбесінің шығу тегін сонау түрік Қағанатының құрылу дәуіріне - VI ғасырға тұспалдайды.
Қазақтың ерте заманнан бері уақыт есебін жүргізуде қалыптасқан жүйелерінің бірі - мүшел.
Ата-бабамыздан қалған, бізге жеткен қызықты дерек - мүшел жас.
Мүшел жүйе негізіне сандық рет алынбай, алты адал, алты арам, яғни алты үй, алты түз хайуандары атымен аталатын он екі жылдық күнтізбесі қабылданған. Он екі мүшел жылды иемденген хайуандар легі тышқаннан басталып, сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит
Атауларымен жалғастырылып, доңызбен аяқталады.
Мүшел жүйесі өткен оқиғалар мезгілін анықтауға, адам жасын есептеуге, т.б. пайдаланылған. Әр мүшел жылдары наурыз айының жиырма екісінен басталып, келер жылдың жиырма бірінші наурызында тәмамдалады.
Мүшел жасты анықтағанда бір ерекшелікті есте ұстаған жөн. Бала он үш жасқа толғанда бір мүшел деп қайырады да, кейінгілерге он екі жылды қосып отырады.

1.2.Мүшел туралы не білесің?
Мүшел жас деген ұғым түркі тілдес халықтар мен Орта Азия халықтарының көпшілігінде кездеседі. Әр мүшелден өткен сайын адам баласы есейіп, бір елді басқара алатындайдәрежеге жеткен соң, оған келетін қауіп те көбейсе керек.
Астроном ғалымдардың айтуынша, әрбір он екі жылда Юпитер өзінің орбитасын бір рет айналып шығады екен. Соған байланысты адамның мүшел жасы да әрбір он екі жыл сайын кіріп отырады.
Кейбір деректерде мүшел сөзінің мүше сөзінен айтылады, сонда мүшеге ие болған хайуан деген ұғымды береді, яғни барлық хайуан емес, киелі, қасиетті хайуан ғана уақыт өлшеміне ие болған.
Астрологтар, жұлдызшалар адамның бойындағы мінез қасиетіне Күн мен Айдың, шоқ жұлдыздардың әсер ықпалы сенімді жоққа шығармайды. Сол себепті адамның туған жылын мүшел жылдарымен байланыстырып туған айын шоқжұлдыздарына қарап топтастырып белгілі бір жүйеге түсірген екені мәлім.
Қазақтар жыл қайырудың адамның жасын есептеуге, не ауа райын болжауға пайдаланып, соңғы кезде адамдардың туған жылы, күні, айына байланысты мінез - қасиеттердің қалыптастыру айтылып жүр. Бұны зерттейтін адамдар астрологтар дейміз, ол ғылымды астрология деп атайды.
Бір адамның өмірін жүз жылға шамалап, оны бір ғасыр деп атаған. Жүзді төртке бөліп, алғашқы жиырма бес жасын дәурен деп атаған. Елу жасты ел ағасы деп атаған. Үшінші жиырма бес жасты, яғни жетпіс бес жасқа дейінгі кезеңді аталық жас деп атаған. Мүшелік жыл санау есебі бойынша бір адамның дәуірінде сегіз мүшел болады екен.
Әрбір он екі жылды бір мүшел деп санаған. Оны бес топқа бөліп есептеген.
Мүшел жастардың адам жасына сай аттары болады. Бұл жыл қайыру халықтың тапқырлық есебінің бірі. Ескіше жыл қайыру әдісімен өзінің қазақша қай жылы туғанын неше мүшелге толғанын білгісі келсе, ол өзінің жылын 12 - ге бөлу керек. Қалдықсыз бөлінсе - мешін, қалдық біреу болса - тауық, екеу болса - ит, үшеу болса - доңыз, төртеу болса - тышқан, бесеу болса - сиыр, алтау болса - барыс т. с. с болып кете береді.

1.3.Мүшел жас кезеңдері
Адамның жас есебін шығарғанда сәбидің ана құрсағында өткізген уақыт бір жылға баланып, оған мүшелдің он екі жылы жалғастырыла қосылып, бірінші мүшел он жас деп есептеледі, одан әрі он екі жыл бір мүшелге баланып, адамның жас мүшелеріне сәйкес төмендегіше атау берілген:
бірінші мүшел - сәби, балалық мүшел он үш жас;
екінші мүшел - ержету мүшелі жиырма бес жас;
үшінші мүшел - жігіттік мүшел отыз жеті жас;
төртінші мүшел - орта жас мүшел қырық;
бесінші мүшел - ақсақалдық мүшел алпыс бір жас;
алтыншы мүшел - қартаң тартқан мүшел жетпіс үш жас;
жетінші мүшел - кәрілік мүшел сексен үш жас, тоқсан жеті жас.
Ескіше жыл қайыру. Қазіргі жыл санау.
Тышқан 1900 1912 1924 1936 1948 1960 1972 1984 1996 2008 2020
Сиыр 1901 1913 1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997 2009 2021
Барыс 1902 1914 1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998 2010 2022
Қоян 1903 1915 1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999 2011 2023
Ұлу 1904 1916 1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000 2012 2024
Жылан 1905 1917 1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001 2013 2025
Жылқы 1906 1918 1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002 2014 2026
Қой 1907 1919 1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003 2015 2027
Мешін 1908 1920 1932 1944 1956 1968 1980 1992 2004 2016 2028
Тауық 1909 1921 1933 1945 1957 1969 1981 1993 2005 2017 2029
Ит 1910 1922 1934 1946 1958 1970 1982 1994 2006 2018 2030
Доңыз 1911 1923 1935 1947 1959 1971 1983 1995 2007 2019 2031
Бауыржан Момышұлы өзінің өлең жолдарында әрбір жылға мынандай сипаттама береді:
Тышқан жылы - тыныштық,
Сиыр жылы - сыйлық,
Барыс жылы - бірлік,
Қоян жылы - қамбалы,
Ұлу жылы - үлгілі,
Жылан жылы - жайлы,
Жылқы жылы - жұтсыз,
Қой жылы - құтты,
Мешін жылы - мейірімді,
Тауық жылы - табысты,
Ит жылы - игілік,
Доңыз жылы - дүниелі.
3.2. Мүшел жас кезеңдері.
Мүшел жасты анықтағанда бір ерекшелікті есте ұстаған жөн. Бала 13 жасқа толғана бір мүшел деп қайырады да, кейінгілерге 12 жылды қосып отырады. Сонда бір мүшел - 13 жас, екі мүшел - 25, үш мүшел - 37, төрт мүшел - 49, бес мүшел - 61, алты мүшел - 73, жеті мүшел - 85, сегіз мүшел - 97 деп қайырып, адам жасын оңай шығарады.
25 жас - жігіттіктің алғашқы сатысы. Ол кезде ер жігіт бусанып, дене құрылысы өсіп, жетіліп, күші тасып тұратын кез.

37 жас - адам өміріндегі ең басты мүшел Бұл мүшелде адам жігітшіліктен мосқалдау кезеңге өтіп, ақыл тоқтатып, дүниеге қызыға да, қызғана да қарайтын кез.

49 жас - бұл адамның даналыққа аяқ басатын кезеңі. Бұл мүшелде кейбіреуі немере сүйсе де, кәрілікке мойын бұрмай, маған кәрілік келмесе екен, әлі де болса қартаймай ойнап - күліп қалайыншы дейтін кезеңі.

61 жас - адамның даналығы артып, өзінен туған балаға сын көзбен қарап, басқан ізін аңдып, жаман - жақсысын ажыратып, өзі де тәрбиеге келетін кезеңі.

73 жас - бұл кәріліктің мойынға мініп, аяғын тұсап, отырса тұруы, тұрса отыруы мұң, жатса ұйқы жоқ, адамның діңкесі құрып, айхай, жас кезім - ай деп көкірегі қарс айырыла күрсініп, дөңбекшіп барып ұйықтайтын кез.

85 жас - бұл мүшелде адамның айдай басы қатып, өзінен кейінгілерімен бала құсап ұрсып, жеген тамағын жеген жоқпын деп, өкпелегіш болатын кез. Сол үшін де ел арасында күлсең кәріге күл, бұл жасқа жеткен де бар, жетпеген де бар деседі.

13 жас - жақсы мен жамандықты, ар мен намысты, дос пен жолдасты айыра білетін кезең. Қазақ халқы жас жеткіншектердің тәрбиесіне көп көңіл бөлген, олардың бойына мейрімділік, қайрымдылық, әдептілік, сыпайылық сияқты жақсы қасиеттерді сіңіре білген.
25 жас
Жиырма бес жас - нағыз жігіттік жас деп есептеледі. Бұл кезде бойдағы күш-қуат кемеліне келеді. Тасыған күш-қайратты қайда жұмсарын білмей, жалындап тұратын кез. Бұл дәуренді Жүсіп Баласағұн:
Ең тәтті кез - жігіттіктің шағы да,
Игіліктің о да берген бағы да, - деп дәріптесе, ұлы Абай:
Жастықтың аты арындап,
Тас қияға өрледің, - дейді.
Шал ақын:
Жиырма бес - енді келмес албырт жассың,
Қайратың қиратқандай таудың тасын, - деп тамсана жырына қосқан.
37 жас
Отыз жеті жас - өмірдің жақсы-жаманын, оң-солын танып, ақыл тоқтатып, қырықтың қырқасына көтерілген кез. Бұл уакытты Ж.Баласағұн:
Жас та келіп қырықпенен астасар.
Сол уақытта жігіттік ме қоштасар, - деп, ал Бұкар жырау:
Қырық деген жасыңыз
Ерттеп қойған құр аттай, - деп бедерлесе, Шал ақын:
Қырық та бір жас екен, қырдан астым,
Көңілді тасып жүрген әрең бастым, - деп сабасына келеді.
49 жас
Қырық тоғыз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.