Жалға алушы есебі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Жоғары Қазақ гуманитарлық-техникалық колледжі

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәннің атауы: Бухгалтерлік есеп негіздері

Тақырыбы: Жал есебі

Орындаған:ИС-21 тобының студенті
Боткен Б.Қ.
Тексерген:_Искакова А.А.

Көкшетау, 2022 жыл

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I ЖАЛ ЕСЕБІНІҢ МӘНІ МЕН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1.Жал және оның түрлері 5
1. 2 Қазақстан Республикасындағы жалдауды құқықтық реттеу мәселелерi 10
II ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАЛГЕРЛІКТІ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ. 17
2.1 Жалға беруші есебі 17
2.2 Жалға алушы есебі 22
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 30

КІРІСПЕ
Қандайда болмасын заттарды - еңбек құралдарының құрамына енгізу сыртқы белгілерімен емес, солардың өндіріс процесінде атқаратын рөлімен анықталады. №6 Бухгалтерлік есеп стандарты бойынша негізгі құралдар бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында, сондай - ақ өндірістік емес салада (материалдық емес өндіріс саласында) ұзақ уақыт бойы (1жылдан аса) қолданыста болатын материалдық активтер. Негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойынша пайдаланылады, қасиеті мен нысанын сақтай отырып жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.
"Жалға беру" деген №17 Халқаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес қаржылық жал - бұл мүлiкке берiлетiн меншiк құқығымен байланысты табыстылық пен тәуекелдiң едәіуiр бөлiгiн жалгерге табыс ету- бұл тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Бұл орайда жалгер жалданған мүлiктердi өзiнiң балансында көрсетедi. Меншiк құқының өзi жал мерзiмiне берiлyi де, берiлмеуi де мүмкiн. Жалданған НҚ объектiлерi белгiленген келiсiм бағасы бойынша немесе жалдау мерзiмi аяқталғанға дейiн өтемі төленiп алынған жағдайда, жалгердiң меншiгiне берiлyi мүмкін.
Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігіне өтеді. Олар тиісінше 2400-2410-шоттарындағы Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар субшотында ескеріледі.
Лизинг түсінігі жай ғана ұзақ мерзімді жалдау ретінде ғана емес, жалгерлік қатынас, кепілдік есебімен, несиелік қаржыландыру элементтері, қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар және басқа да қаржылық механизмдер қатыстырылған дәстүрлі емес, келешекті қаржыландырудың қосымша жүйесі ретінде қарастырылады.
Лизингктік операция бүгінгі күні қазақстандық экономикаға өте қажетті банктік құрылымның өндірісті қаржыландыру бойынша іскерлік ортамен бірлесе қызмет етуіне әсер ететін операция. 1998 жылы Оттавада қабылданған халқаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп айтылған: Халқаралық тәжірибеде лизинг үшін үш жақты қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықты сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Жұмыстың мақсаты:Қаржыландырылған жал есебінің мазмұны мен мақсатын, оның қолданылуын қарастыру.
Жұмыстың мақсатына жету барысында белгілі бір міндеттер қарастырылады:
1. Жал есебінің маңызы мен мазмұны;
2. Қаржыландырылған жал есебі туралы түсінік;
3. Қаржыландырылған жал есебін қолдану
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартында №17 Жалдау Қаржылық лизинг туралы Заңы, ҚР Үкіметінің қаулылары мен қаржылық лизинг мәселелері бойынша өзге де нормативтік-құқықтық құжаттар, курстық жұмыстың теориялық, методологиялық және ақпараттық базасы болып анықталды.

I ЖАЛ ЕСЕБІНІҢ МӘНІ МЕН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Жал және оның түрлері
Қандайда болмасын заттарды - еңбек құралдарының құрамына енгізу сыртқы белгілерімен емес, солардың өндіріс процесінде атқаратын рөлімен анықталады.
Жалпы беруші - жалдау шарты мүлікті жалға беретін меншік иесі. Мүлікті жалға беруге меншік иесі өкілеттік бергсн органдар мен ұйымдар, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар жалға беруші бола алады.
Жалгер - бұл жалдау шарты бойынша мүлікті жалға алатып заңды немесе жеке тұлға.
Жал (аренда) - бұл жалға берушінің активті келісілген уақытқа белгілі бір мерзімге жал төлемі үшін жалға алушыға беруі туралы мәміле.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартында №17 Жалдау атты есепте жалға алушы мен жалға беруші арасында қалыптасқан міндеттер бойышна талаптар көрсетіледі.Жалдаудың 2 түрі бар: қаржылындырылған және операциялык жал.
Қаржылық жал - активті иелік етумен байланысты барлық тәуекелдіктер және пайдалардың елеулі аударылуы болатын жал түрі.
Ұйым үшін өзінің қаржылық жағдайын және төлем қабілеттілігін бағалай келіп, өз меншігіне сатып алғанша, басқа субъектілерден негізгі құралдар объектілерін уақытша пайдалануға, яғни жалға алған тиімді болуы мүмкін.
Жалға жасалатын келісім шартта: жалға берілетін мүліктің құрамы мен құны, жал ақысының мөлшері, жалдың мерзімі, жалға алынған мүліктің жөндеу шарты және қалпына келтіру бойынша тараптардың міндеттері, жал ақысын төлеудің және мүлікті қайтарудың тәртібі және тағы басқалары қарастырылады.
Жалға алынған негізгі кұралдар жалға алушының талаптарына сай келе бермейді, сондыктан олар ондай негізгі құралдарға жөндеу жұмысын жүргізеді, бірақ ол үшін алдымен жалға берушінің келісімін алады.
Жал келісім шарты қол қойылған күннен бастау алады.
Жалға жалға алушының жүргізген күрделі жөндеу жұмыстарының есебі жалға алған мүлік бойынша келісілген шарт жағдайына байланысты болып келеді.
Мерзімінен бұрын тоқтату құқығынсыз жалдау - бұл жалдау шарты бойынша тек мынадай жағдайларда ғана:
- қандай да бір ықтималдығы шамалы оқиғаның басталуы жағдайында;
- жалга берушініи рұқсатымен;
- жалдауды кабылдаған күні жалгердің төлеген қосымша сомасы оның бұдан әрі жалғасуына кепіл болған жағдайда, тоқтатылуы мүмкін.
Жалды қабылдау күні - бұл мынадай күндерден: жалдау шартын жасасу күні немесе жалдаудың негізгі талаптарына қатысты тараптардың міндеттемелерді қабылдау күнінен неғұрлым ертерек жасалатын жалдау.
Жалдау мерзімінің басталу күні жалға алынған активтерді пайдалану мүмкіндігін іскс асыру құқығын алған күн болып есептеледі.
Жалдау мерзімі - жалгер шартқа сәйкес активті жалдауға алған, қысқартылуға жатпайтын кезең, сондай-ақ, бұл кезеңдер ішінде, егер жалдау мерзімінің басында жалгердің осы кұқығын іске асыруға негізді сенімі болса, жалгердің қосымша мынадай ақы төлеумен немесе онсыз активті одан әрі жалдауға құқығы бар кез - келген өзге де кезеңдер.
Жалгер жалдан мүлікті тіркелген бағасы бойынша немесе жалдау мерзімінің сонында белгіленген бағасы бойынша өтемін төлеп алуға құқылы болса. Жалдау мерзімі жалданатын мүліктің ұтымды қызмет көрсету мерзімінің 80%-нен астам болса. Жал мерзімінің сонында жалданған активтің калдық құны жалдаудың бас кезіндегі оның ағымдағы құнының 20%-нан кем болмаса. Жалдау ақысының жалдық барлық кезеніндегі дисконтталған құны жалданған мүліктің ағымдағы құнының 90% -нан асатын болса.
Жал мерзімінің сонында жалданған активті меншіктену құқы жалгерге берілетін немесе берілмейтін болса, жал қаржылық болып табылды. Жалгердің бухгалтерлік есебінде жалданған мүлік актив ретінде, ал төленуге тиісті жалдау ақысы міндеттеме ретінде ескеріледі. Жал мерзімінің басында жалдау ақысы жөніндегі міндеттемелер өткізу бойынша немесе, егер ол өткізу құнынан төмен болса, жалдау ақысының дисконтталган құнымен жазылады.
Ұйым үшін өзінің қаржылық жағдайын және төлем қабілеттілігін бағалай келіп, өз меншігіне сатып алғанша, басқа субъектілерден негізгі құралдар объектілерін уақытша пайдалануға, яғни жалға алған тиімді болуы мүмкін.
Жалға жасалатын келісім шартта: жалға берілетін мүліктің құрамы мен құны; жал ақысының мөлшері, жалдың мерзімі; жалға алынған мүліктің жөндеу шарты жөне қалпына келтіру бойынша тараптардың міндеттері; жал ақысын төлеудің және мүлікті қайтарудың тәртібі және т.б. қарастырылады.
Жал келісім шарты қол койылған күннен бастау алады.
Жал мерзімі -- көпке дейін өзгертуге жатпайтын кезеңімен ерекшеленеді және сол жалға алынған мүлік келісім-шартпен рәсімделеді, сондай-ақ кез келген келесі кезеңге оның ақысы төленіп немесе төленбей-ақ ұзартылуы мүмкін.
Ағымдағы жалгерлік. Ағымдағы деп қаржыландырылатын жалгерліктен басқа, кез келген жалгерліктің түрін айтады. Ағымдағы жалгерлікте жалгерлік төлемі бүтін жалгерлік мерзімінің бойында жүйелі түрде әрбір есеп беру кезеңінің шығысы болып табылады. Ағымдағы жалгерлікте, активке деген меншік құқымен байланысты тәуекелділік пен марапаттау жағдайы жалға берушінің өзінде қалады. Сондықтан олардың жалға берген активтері амортизацияланатын мүлік ретінде қарастырылады және бүкіл жал мерзімінің бойында алынған жал ақысы табысқа енгізіледі. Ағымдағы жалгерлікті жалға алушының мүлікті тек уақытша иемденуі деп түсіндіріледі. Жалға берілген негізгі күрал, жалға берушінің бухгалтерлік есебіндегі 2400 "Негізгі құралдар" бөлімшесінің тиесілі субшоттарында, яғни негізгі қүралдардың құрамында көрініс табады.
Алынуға жататын жал ақысы келісілген келісім-шартқа сәйкес "Басқа да" шоттың дебетінде және шоттың кредитінде көрініс табады.
Жалға берілген мүліктер жалға берушінің балансында көрініс табатын болғандықтан, олар бойынша есептелген тозу сомасына шоты дебеттеліп, бөлімше шоттары кредиттеледі.
Жал акысы келіп түссе тиесілі ақша қаражаттарының шоттары дебеттеліп, шоты кредиттеледі.
Жал ақысы тиесілі өндіріс шоттарында, яғни келесі шоттардың дебетінде:
егер де негізгі құралдар әлеуметтік сферада пайдаланылса;
егер де негізгі құралдар тауарды сатумен байланысты болса;
егер де негізгі кұралдар жалпы шаруашылық қажеттілігі үшін пайдаланылса, Басқалар шоттың кредитінде көрініс табады.
Жалға алынған негізгі кұралдар жалға алушының талаптарына сай келе бермейді, сондықтан олар ондай негізгі құралдарға жөндеу жұмысын жүргізеді, бірақ ол үшін алдымен жалға берушінің келісімін алады.
Жалға алушының жүргізген күрделі жөндеу жұмыстарының есебі жалға алған мүлік бойынша келісілген шарт жағдайына байланысты болып келеді. Егер де жал ақысы келешектегі есеп кезендеріне жатқызылатын болса, онда "Жал ақысы" шоты дебеттеліп және тиісті ақша каражаттарының шоты кредиттеледі. Олардың есептік кезеңі жеткен кезде, тиесілі жал ақысы өндіріс шоттарына немесе 8-ші бөлімдегі шоттарына ауыстырылады.
2. Қаржыландырылатын жалгерлік. Қаржыландырылатын жал өз мәні бойынша жалға алушының есебінен ұзақ мерзімге алынатын несиелеудің нысаны болып табылады.
Қаржыландырылатын жал -- мүлікке меншіктік құқымен байланысты, жалға берушінің олжасымен қоса, онымен байланысты болатын тәуекелділіктің де үлкен бір бөлігін жалға алушы өз жауапкершілігіне алады. Бұл кезде жалға алушы алынған мүліктерді өз балансында көрсетеді. Ал жалгерлік кезеңдегі құқықтың өзі берілуі немесе берілмеуі мүмкін.
Жалға алушының қаржылық есебінде келесі жайттар айқын көрсетілуі тиіс: қаржыландыратын жалгерлікке алынған мүліктің жалпы құны; мүлікті жалға алу бойынша ағымдағы және үзақ мерзімді міндеттемелер; каржыландырылатын жалгерлік және мерзімі бір жылдан артық біртұтас (кері қайтарымсыз) ағымдағы жалгерлік кезіндегі ең төмен жалгерлік төлемдер (төлемдердің жүзеге асырылу мерзімі мен сомалары қысқаша формада көрсетілуі тиіс) бойынша міндеттемелер; жалгерлікті немесе мүлікті сатып алу уақытын ұзартуды тандау құқығы, келісім-шарттардан туындайтын күтпеген жалгерлік төлемдер және басқа да күтпеген жағдайлар.
Жалга берушінің қаржылық есебінде келесі жайттар айқын көрсетілуі тиіс: қаржыландырылатын жалгерлікке жалпы капитал салымы (ақша қаражатын жұмсау); жалға берілген мүліктен түскен пайдаланбаған табыс; активтердің құны, сондай-ақ осыған байланысты есепті кезең ішіндегі активтердің түрлері бойынша жинақталып қалған амортизациялық аударымдар.
Жалға берілген мүліктің пайдалану құқының басым бөлігі мынадай жағдайда берілуі мүмкін:
жалға алынған мүлікті тұрақталған (тіркелген) бағасы бойынша немесе жал
соңында анықталған бағасы бойынша жалға алушының сатып алу кұқығы бар
болса;
егер де жалға берілген мүліктің пайдалану қызметінің мерзімі 80%-ке жетсе;
егер де негізгі құралдың жал мерзімі біткен кезде бастапқы құны оның 20%-
тін ғана құраса;
бүкіл жал кезеңінде оның дисконтталған құны төленетін жал ақысының 90%
құраса;
- жал мерзімі біткен соң жалға алушы жалға берушіден негізгі құрал объектісін сатып алуға немесс алмауға құқы бар болса.
Жалгерлік төлем ағымдағы бағасы бойынша немесе дисконтталған кұн бойынша есептелуі мүмкін.
дисконтталған құн бойынша есептеген кезде жал ақысының өте аз (минималды) деңгейін анықтау үшін қарастырылған пайыздық мөлшерлемесін пайдаланады, ал егер де оны анықтау мүмкін болмаған жағдайда қарыз капиталына пайдаланатын өсіп (артып) отыратын пайыздық мөлшерлемесін қолданады.
Жалға алушының қарыз капиталына өсіп (артып) отыратын пайыздық мөлшерлеме -- бұл пайыз мөлшерлемесі, оны осы тәріздес жал үшін жалға алушы төлейді; немесе бұл мөлшерлемені жалға алушы жал басында басшылыққа алады.
Жалгерлік мерзімінің барысында келісім-шартқа сәйкес жалға берушіге минималды жал ақысын төлейді.
Минималды жал ақысы -- бұл төлем түрі, оны жалгерлік мерзімінің барысында, жалға алушы жүзеге асырады (көрсетілген қызмет кұны мең салық сомасы шегеріледі, негізінде олар жалға берушіге өтелуі керек).
Қаржыландырылатын жал жағдайында қабылданған жалгерлік актив, "Жалгерлік міндеттемесі" шотында көрініс табады.
Активтердің пайдалану аясына байланысты мына шоттар дебеттеледі:
егер де негізгі қүралдар мен материалдық емес активтер өндіріс аясында пайдаланылса;
егер де негізгі кұрал тауарды (жұмысты, кызметті) сату процесімен байланысты болса;
егер де негізгі кұрал жалпы шаруашылық кажеттілігі не арналған болса бөлімше шоттары кредиттеледі.
Жал мерзімінің барысында жалға алушы жалға алынған активтерді мерзімінен бұрын сатып алуына болады. Ол кезде ақша каражаттарының шоттары кредиттеліп, шоты дебеттеледі. Бұл кезде шоты бөлімше шоттарының тиісті аналитикалық шоттарымен жабылады.
Жалға берілген мүліктің құны есепке түсетін жал міндеттемесі ретінде дисконтталған құн бойынша көрініс табады, яғни активті пайдаланғаны үшін төленетін пайыз сомасы қоса есептелінеді. Қаржыландырылатын жал бойынша төлем жалға беруші инвестицияланған капиталдың қайтарылғаны ретінде карастырады және табыс алған болып есептелінеді. Ал минималды жал төлемі жалға салған күрделі салымдарынан түскен табыс ретінде танылады. ну арқылы қаржыландырылған жал операцияларын керсету жолын қарастырып көрейік. Шаруашылық жүргізуші субъектілер кұрал-жабдықты жалға беру үшін, өзара мынадай жағдайлар бойынша
Қаржылық лизингісі. Қаржылық лизинг -- бұл мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін жалға алу, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады. Лизингтік мәміленің тараптары:
лизинг беруші (жалға беруші);
лизинг алушылар (жалға алушылар) болып табылады.
Басқаша сөзбен айтқанда, каржылық лизинг -- бұл инвестициялық кызметтің біртүрі;онда:
лизинг беруші сатып алушыдан лизинг бұйымын лизинг келісім-шарты бойынша өз меншігіне алуды, сосын оны лизинг алушыға белгілі бір ақыға, белгілі
бір мерзімге, белгілі бір уақытта иелік ету жағдайына және кәсіпкерлік мақсаты
үшін пайдалануына беруді міндетіне алады. Бұл кезде лизинг бұйымы лизинг
алушыға берілгенде, оның мерзімі амортизацияланатын мерзіммен шамалас немесе
оның 80% бөлігіне сәйкес келуі тиіс;
лизинг алушы келісім-шартқа сәйкес төленуге жататын төлемдерді кезеңімен
тиянақты түрде төлеп тұруды өз міндетіне алады. Келісім-шарттың мерзімі өткен
соң лизинг бұйымы лизинг алушының меншігіне өтуі мүмкін, егер бұндай жағдай
шартта қарастырылған болса.
Лизинг бұйымдарына: ғимараттар, қондырғылар, машиналар, күрал-жабдықтар, транспорт құралдары, жер төлімі т.б. мүліктер жатады. Лизинг түрлері:
-қайтарылатын лизинг -- лизингтің бір түрі, онда сатушы осы бұйымды (нәрсені) кері кайтарып ала алатын болса ғана лизинг алушыға лизинг ретінде
сатады;
банкі лизингі -- лизингтің бір түрі, онда лизингті беруші ролін банк атқарады;
толық лизинг -- лизингтің бір түрі, онда лизинг беруші ағымдағы жөндеу
және оның лизинг бұйымына (нәрсесіне) техникалық қызмет көрсету жұмысын
атқарады;
таза лизинг -- лизингтің бір түрі,онда лизинг алушы ағымдағы жөндеу және оның лизинг бұйымына (нәрсесіне) техникалық қызмет көрсету жүмысын атқарады.
Лизинг өз нысаны бойынша ішкі және халықаралық болып бөлінуі мүмкін. Ішкі лизингте лизинг беруші де, лизинг алушы да және сатушы да Қазақстан Республикасының резиденті болып табылады. Халықаралық лизингті, негізінен Қазақстан Республикасының резиденттері емес тұлғалары жүзеге асырады. Лизинг берушінің де, лизинг алушының да және сатушының да жауапкершілігі лизинг келісім-шартымен, сатып алу-сату келісім-шартымен және Қазақстан Республикасының заң актілерімен белгіленеді. Лизинг келісім-шарты мынадай міндетті мәнді жағдайлардан тұруы тиіс, онсыз ол келісілген деп саналмайды: келісімшарт жасалатын нәрсесі; лизинг нәрсесін сатушының аты-жөні және сатушыны тандауды кім жүзеге асырғаны көрсетіледі; лизинг нәрсесін лизингті алушыға берудің мерзімі мен жағдайы; лизинг төлемінің мерзімділігі мен мөлшері;
лизинг нәрсесінің кұны; келісім-шарттың әрекет ету мерзімі; лизинг нәрсесінің лизинг алушының меншігіне өту жағдайы; лизинг нәрсесін суреттеу (сипаттау); лизинг нәрсесін ұстау мен жөндеу тәртібі; сақтандыру; лизинг берушінің атына лизинг нәрсесін мемлекеттік тіркеуден өткізуін екі жақтың біріне жүктеу; тараптардың жауапкершілігі. Қозғалмайтын мүлік бойынша жасалатын келісім-шарттар міндетті түрде, заң актілерімен анықталатын тәртіпте мемлекеттік тіркеуден өтеді. Қозғалыстағы мүліктер кепілдік ретінде міндетті түрде мемлекеттік тіркеуге жатады.
Лизинг бойынша марапаттау өз кезегінде екі әдісті пайдаланады: не өсіп (артып) отыратын пайыздық мөлшерлемесін, немесе алдын-ала қарастырылған пайыздық мөлшерлемесін.
Бухгалтерлік есепте қаржылық лизинг бойынша жасалатын операциялар онда қарастырылған келісім-шарттың жағдайына байланысты көрініс табады.

1.2 Қазақстан Республикасындағы жалдауды құқықтық реттеу мәселелерi

Жалпы жалдау қатынастары біздің заманымызға дейін 2000 жылдары пайда болған және оның заты ретінде жер учаскесі танылған. Кейін жалдау объектісі ретінде тек қана жер ғана емес, сонымен бірге, ғимараттар, құрылыстар, барлық заттар, тіпті ядролық энергетикалық кешендер де таныла бастады. АҚШ-та жалдаудың дамуы 1950 жылдардан басталып 1987 жылы жалға берілген мүліктің бағасы 107,9 млрд долларды құрап, әр жыл сайын 7 пайызға өсіп отырған [1, 59 б.].
Жалдаудың түсінігі ең алғашқы мәмілелер жасалуы басталған кезден әлі өзгермеген: бір тарап белгілі бір мүлікті жалға бергені үшін төлемақы алады, ал екінші тарап жалға алушы мүлікті пайдаланғанынан кіріс алады және ол мүлікті сатып алу үшін шығындалмайды. Ойға бай іскер тұлғалар көп уақыт бойы жалдаудың бастапқы нысандарын дамытуға ат салысып келеді. Жалдаудың, әрине қарапайымдылық нысаны сақталған, бірақ сарапшылардың айтуы бойынша ерекше жайлылыққа ие болған. Әмбебап азаматтық құндылық және адамзат ойының ерекше жетістігі ретінде жалдау тек қана жайлы емес, сонымен бірге, нарықтық жағдайға өту барысындағы қоғам үшін объективтік қажеттілік болып табылады. Жалдаудың пайда болуы - әрбір азаматтың дербес кәсіпкерлікке құқығын жүзеге асырудың табиғи салдары. Көптеген елдерде жалдаудың еркін етек жайып өндірісті ұйымдастырудың, ол мүлікті жеке меншікке берумен салыстырғанда бірден-бір ұтымды әдісі ретінде танылуы тегін емес. Қазақстан Республикасының эволюциялық нарықтық экономикасының қалыптасуының позитивтік жақтарының болуы да жалдауға сәйкес баға бермегендіктен болып отыр [2, 32 б.].
Жалпы жалдау (аренда) дегеніміз - латын тілінен аударғанда жалға алу немесе белгілі бір шарттармен мүлікті беруге шарт жасау деген түсінікті білдіреді. Г.Т. Айгаринованың ойынша, жалдаудың әдеттегі анықтамасы бір тараптың жалға берушінің екінші бір тұлғаға жалға алушыға белгілі бір мүлікті ақылы түрде уақытша пайдалану мен иеленуге беруі. Қазақстан Республикасында нарықтық жағдайға өтуге байланысты әртүрлі меншік нысандарының пайда болуы, шаруашылық етуші субъектілердің және олардың нысандарының көбеюі жалдауды шектемейді, керісінше, оның әрі қарай дамуына алғышарт ретінде танылады [3, 90 б.].
Жер учаскесін жылжымайтын мүлік ретінде және негізгі өндіріс құралы ретінде жалдау нысанына келесідей негізгі қағидалар тән:
Жер учаскесінде шаруашылық етуші субъектінің алмасуы, яғни, жер учаскесін жалға алушының иелігіне беруі. Бұл жағдайда жер учаскесінде еңбек етушіге жер учаскесін иелену, пайдалану және еңбек нәтижесіне билік ету құқығы беріледі;
Жалға алынған жер учаскесін меншік иесіне заттай түрде қайтаруы; Осыған сәйкес, жалға беруші мен жалға алушы тұлғаның арасында жер айналымы туындайды;
Жер учаскесін жалға алудың ақылығы. Бұл жағдайда салық салудың жүйесін белгілеу үшін объективтік негіз пайда болады;
Жер учаскесін жалға беруші мен жалға алушының жер учаскесін ұтымды және нысаналы пайдалануға байланысты өзара заңды жауапкершілігі;
Жер учаскесін жалға беруші мен жалға алушының арасындағы шарттық қатынастардың қалыптасуы және тараптардың теңдігі. Сонымен бірге, жалға алушының жер учаскесін ұтымды пайдалануымен қатар, толық шаруашылық дербестік беріледі.
Жалдау жүйесін қалыптастыру көптеген жалдау түрі, жалдау мерзімі, жалға алушының шаруашылық және экономикалық дербестігі сияқты шарттарға байланысты. Жер учаскесін жалға алушының экономикалық дербестігі жалға берушінің берген құқықтарының көлеміне байланысты болады. Сонымен қатар, жалдау нысаны мен түрі жалдау қатынастарына қатысушыларға байланысты.
Л.Қ. Еркінбаева мен Г.Т. Айгаринованың пайымдауынша, жерді жалға беру ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктеріне байланысты айрықша мәнге ие: жердегі өндірістік циклдардың ұзақтылығы, ауа райының жағдайына байланысты өнімнің әркелкі шығуы, ғылыми техникалық өркениет жағдайында жер көлемінің бірлігіне барған сайын едәуір күрделі қаржы тарту қажеттілік және т.б. Осындай жағдайда жерді жалға беру еңбек өнімділік мен өнімділігін арттыру үшін экономикалық ынталандыруды дамытуға жағдай жасауы тиіс. Осының бәрі экономикалық құрлымдардың бір қалыпты жұмыс істеуін қолдайтын, өзара тиімді негізінде жалға берушінің де, жалға алушының да мүдделерін қорғайтын заңдық және нормативтік актілердің жүйесін құруды талап етеді [4, 35 б.].
Мысалы- еуропалық елдерде жалға беру қатынастары жалпы мемлекеттік мәндегі заң актілерімен, АҚШ пен Канада жекелеген провинциялар мен шарттардың заңдарымен реттеледі.
Жерді жалға берудің ең бірінші шарты ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшелігін ескеретін келісім-шарт жасасудың мерізімі болып табылады. Бұл жағдайда егер жалға беру міндеттеме үнемі орындалатын болса. Жалға берушінің жерді ұзақ уақыт бойы пайдалану құқығын сақтау өте маңызды. Жалға берудің мерзімі, әдетте ең аз дегенде ауыспалы егіс кезін де білдіреді.
Жалға беру қатынастардың кең тараған екінші факторы - өндірістік процесте меншік иесі мен жалға берутордың әріптестігі. Әріптестік екі жақтың экономикалық мүдделерінің барынша жақындасуын қамтамасыз етеді және тәжірибе жүзінде төрт тәсілде жүзеге асырылады. Олар: еңбекке қатысу негізіндегі жалға беру, өндірістің тең құқықты қатысушыларының тікелей әріптестігі, басқарушылық және контрактілік әріптестіктер [5, 70 б.].
Жерді пайдаланған үшін жалға беру ақысы әдетте екі компоненттен тұрады:
А) Учаскенің құнарлылығына байланысты болатын жер рентасы, оған І және ІІ дифференцаилды рента, монопольдық және абсолютті рента кіреді;
В) Жұмсалған капитал мен жердің аталмыш учаскесіндегі үйлер мен ғимараттардың амортизациясы үшін ссудалық процент.
1.Жалға беру төлемдер мынандай болады: ақшалай, натуралдық, аралас және үлестік. Бұл жағдайда былай бөлінеді:
Белгіленген ақыны ақшалай төлеу жалға берутордың жер иесіне алдын ала белгіленген соманы жалға беру мерзімінің басында немесе белгілі бір уақыт өткеннен кейін төлеуі болып табылады. Бұл жағдайда жалға беруторлар өз бетінше жұмыс істеуге мүмкіндік алып, барлық алынған өнім мен табысты өз беттерінше бөлуге құқылы. Сонымен бірге олар белгілі бір қаржылық-шаруашылық тәуекел бел байлайды. Өйткені, олар өндірістің барлық шығындарын ақтап, қажетті табысты алатындықтарын алдын ала білмейді. Жалға беру ақының көлемі рынок конъюнктурасын есепке ала отырып, мерзімдік тұрғыда (1-3 жылда) қайта қаралып отырылады. Жер иесінің шығындары бойынша жалға беру ақы белгілеу әдісі пайдаланылған жағдайда меншік иесі қайтаруға тиісті алқап бірлігіне кеткен шығындар есептептеледі. Оған жерге, салыққа және қамсыздандыру төлеміне, үйлерге, суландыру жүйелеріне және тағы басқаларға кеткен шығындардың проценті кіреді.
2.Жер меншігі иесінің алынған өнімінен немесе өнімді сатудан түскен пайдаға қатысу үлесі. Бұл ретте оның қаржылық жағдайы жалға берутор жұмысының нәтижелеріне тікелей байланысты болады. Ренталық (жалға беру) төлемдер көлемі табыс үлесі немесе жалға берутор мен жалға беруші өндіріске қосқан материалдық ақшалай шығынға салыстырғанда өнім түрінде анықталады. Бұл үшін әр жақтың шығыны есептеліп, шығын құрылымы айқындалып, соған сәйкес әр жаққа тиісті өнім немесе табыс проценті белгілі болады.
Малшаруашылығы өнімінің үлесінен жалға берудің екі нұсқасы бар. Біріншісі бойынша жер, мал және өндірістік үйлер жалға берушінің меншігі болып табылады, ол жалға берутор еңбек етіп, жем-шөпке, мал дәрігерлік қызмет көрсетуге және тағы басқаларға кететін шығынды өзі төлейді. Мұндай жағдайда әр жақтың шығындары дәл көрсетіліп, контракт жасалады және жалға берутор мен меншік иесі малшаруашылығы өнімінен алынған табысты өзара теңдей бөліп алады. Екінші нұсқа бойынша меншік иесі жерді белгілі бір мерзімге мал бағу және шөп шабу үшін жалға береді. Мұндай жағдайда әрбір мал басына бір айға немесе жайлымдықтың (шабындықтың) бір гектарына есептеліп, кәдімгі жалға беру ақы белгіленеді [6, 110 б.].
Г.Т. Айгаринова пікірінше, жалдау мәмілелерін ұйымдастыру барысында орталық және маңызды буынды экономикалық негізделген жалдау ақысы алады. Жалдау ақысы дегеніміз - жер учаскесін жалға беруші мен жалға алушының арасындағы экономикалық қатынастардың нысаны [3, 91 б.].
Меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде, мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа тұлғаға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері үшін төлемақының мөлшері, мерзімдері мен нысаны Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына сәйкес сатып алу-сату немесе мүлік жалдау шарттарымен айқындалады.
Жер учаскесіне уақытша өтеулі қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жер пайдалану, яғни жалдау құқығы азаматтарға, мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, сондай-ақ халықаралық ұйымдарға табысталуы мүмкін.
Егер Қазақстан Республикасының заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, өз міндеттерін тиісінше орындаған уақытша өтеулі жер пайдаланушы, яғни, жалға алушы шарт мер-зімі аяқталғаннан кейін, басқа тең жағдайларда, жаңа мерзімге шарт жасасуға басқа тұлғалар алдында басым құқығы болады. Жалға алушы осындай шарт жасасу ниеті туралы жалға берушіні шартта көрсетілген мерзімде, егер шартта мұндай мерзім көрсетілмесе, шарттың қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін үш ай мерзімде жазбаша хабардар етуге міндетті.
Мемлекеттен уақытша өтеулі ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын сатып алған мемлекеттік емес жер пайдаланушылар өздеріне тиесілі жер учаскелерін немесе оның бір бөлігін жалға немесе қосалқы жалға немесе уақытша өтеусіз пайдалануға беруге құқылы, егер Жер кодексінде белгіленбесе, жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органға хабарлай отырып, жер учаскесі меншік иесінің келісімінсіз, жер учаскесін жалға беру шартының мерзімі шегінде өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын иеліктен шығаруға құқылы.
Аталған жағдайларда, жалдау құқықтарын кепілге беруді қоспағанда, жер учаскесінің жаңа жалға алушысы жалға берушінің алдында жер учаскесін жалдау шарты бойынша жауапты болады.
Жалға берілетін жер учаскесін үйлердің, құрылыстар мен ғимараттардың меншік иелері сатып алатын жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін сату кезінде осы жер учаскесін жалға алушының ортақ меншік құқығындағы үлесін бөгде тұлғаға сатуы үшін Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген жағдайлар бойынша оны сатып алуға басым құқығы бар.
Бастапқы жер пайдаланушы өзінің жер пайдалану құқығын иелігінен шығармай, ал өзіне тиесілі учаскені немесе оның бір бөлігін жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органға хабарлай отырып, басқа тұлғаға уақытша жер пайдалануға беретін жағдайларда, кейінгі жер пайдалану туралы шарттың негізінде кейінгі жер пайдалану құқығы туындайды.
Кейінгі жер пайдаланушы әрдайым уақытша жер пайдаланушы болып табылады, өз құқықтарын басқа жер пайдаланушыларға беруге құқығы болмайды.
Жер учаскесін кейінгі жер пайдалануға берген кезде бастапқы және кейінгі жер пайдаланушылар жер пайдаланушының мемлекет алдындағы міндеттерін толық көлемде атқарады.
Кейінгі жер пайдалану туралы шарт жалдау шарты немесе уақытша өтеусіз пайдалану туралы шарт нысанында жасалады.
Жалпы, жалға алу қатынастары жалға берушi мен жалдаушы арасындағы келiсiм шарт негiзiнде туындайды. Жер учаскесiн жалға алу азаматтық заңның жалпы талаптарына мүдделi болғандықтан, бұл қатынастарды жер заңдарымен қоса азаматтық заңдар да реттейдi.
Сонымен бiрге, жер заңдарында меншiк иесi жер учаскесiн сатқан немесе жалға берген кезде, мемлекеттiк емес жер пайдаланушы өзiне тиесiлi жер пайдалану құқығын басқа тұлғаларға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесiн кейiнгi жер пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелерi үшiн ақы төлеудiң мөлшерi, мерзiмi мен нысаны азаматтық заңдарға сәйкес сатып алу-сату немесе мүлiктiк жалдау шарттарымен белгiленедi делiнген.
Азаматтық кодекс жалға алу объектiсiн, жалға берушi мен жалдаушының құқықтық жағдайын, жалдау шартының нысанын және шарт бекiтуге, орындауға қойылатын талаптарды анықтайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 540-бабына сәйкес, жалдау шарты бойынша, жалға берушi жалдаушыға мүлiктi ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге мiндеттенедi. Яғни, жалға алушы жер учаскесiн жалға ала отырып оны иеленедi, пайдаланады, пайдалы қасиеттерiн алады және заңға сәйкес, пайдалану нәтижесiнде алынған өнiмдер мен кiрiстерге билiк ете алады [7].
Жалға берушi ретiнде көбiнесе тек жер меншiк иесi болуы мүмкiн. Бұл, яғни, мемлекеттiк емес жер пайдаланушылардың iшiнде жеке меншiгiнде немесе тұрақты жер пайдалану құқығы бойынша пайдаланып жатқан заңды немесе жеке тұлғалар болуы мүмкiн, бұл тұлғалар сонымен қатар, өздерiнiң сенiмдi өкiлдерi арқылы да жердi жалға беруi мүмкiн.
Ал, жердi жалға алушы ретiнде бұл жерде, мемлекеттiк және мемлекеттiк емес жер пайдаланушылар, ұлттық, шетелдiк және азаматтығы жоқ адамдар, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Жердi жалға алушы субъектiлер көбiнесе уақытша жер пайдаланушылар болып табылады. Яғни, олар жер пайдалану құқығын белгiлi бiр мерзiмге ғана алып отыр.
Жалға алған жалдаушының заңда көзделген белгiлi бiр құқықтары мен мiндеттерi болады. Жалдаушы жер учаскесiне жалдау шарты шегiнде пайдалану және иелену құқығын жүзеге асырады. Жер учаскесiн жалдаушы шарт және жер заңдарының негiзiнде нысаналы мақсатта пайдаланады. Азаматтық кодекске сәйкес, жер учаскесiн жалға алған жалдаушы жалдау кезiндегi жер учаскесiнен алынған табыстарға, өнiмдерге және пайдаларға меншiк құқығын жүзеге асырады.
Жалдаушының құқықтарымен бiрге, жердi пайдалануға белгiлi мiндеттерi де болады. Меншiк иесi сенiмдi жалдаушы да жердi пайдалану мен иелену құқығын жүзеге асыру кезiнде тиiстi мiндеттерге ие болады.
Жердi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.