Компьютер жұмысының принципi
Қазiргi ғылыми.техникалық даму кезеңiнде инженер.лiк, экономикалық,басқару,ғылыми және басқа түрлi есептердi тиiмдi түрде шешу мен медициналық диагноз қою т.б. зерттеу нәтижелерiн жоғары дәлдiкпен алуды электронды.есептеуiш мәшинелерсiз (ЭЕМ.сiз) ұйымдастыру мүмкiн емес.Осы се.бептi орта және жоғары бiлiмдi мамандар өз бiлiмiн ЭЕМ.дi тиiмдi пайдалану әдiстерiмен кеңiнен үйлестiре алатын болуы тиiс. Бұл олардың келешек жұмысында ЭЕМ.мен жұмыс iс.теудi күнделiктi дағдыға айналдыруы үшiн де қажет.
Ақпарат. Информатика ЭЕМ, оның
даму кезеңдерi
А қ п а р а т (И н ф о р м а ц и я) . дәл анықтамасы жоқ кең ұғым. Қарапайым түрде айтқанда,түрлi обúектiлер,құбылыстар мен процестер т.б. жөнiндегi мағлұматтар Ақпарат делiнедi. Мысалы, айналадағы кеңiстiктен жер жағдайы, өсiмдiктер жөнiнде көп Ақпарат аламыз.Ауада найзағайдың ойнауы.күннiң бұлтты екенiн және жауын жаууы мүмкiндiгiн т.б. бiлдiретiн Ақпарат.Көшеге iлiнген бағдаршамның көк не қызыл түсте жарықтануы . жолды кесiп өтуге болатынын не болмайтынын бiлдiретiн Ақпарат. Радио,телевизор арқы.лы берiлетiн хабарлар мен ғылыми.техникалық жаңалықтар да Ақпарат түрлерiнiң бiрi.
Қоғам өмiрiнiң сандық заңдылығын бейнелейтiн статистикалық Ақпарат өте күрделi.Онымен айналысатын арнайы ұйымдардың әр жылда не тоқсан сайын дайындаған Ақпаратсын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғылыми түрде басқаруды ұйымдастыру мүмкiн болмас едi. Ұшу траекториясына әсер ететiн бүкiләлемдiк тартылыс заңын, денеге үйкелiс әсерiн және т.б. қажеттi Ақпаратны бiлмей, ғарыш кемесiн ұшыруға болмайтыны да белгiлi.
Ақпаратны сандық кесте, сурет, текст сияқты түрлi түрде көрсету, жинастыру мүмкiн. Мысалы,өсiмдiктiң био¬логиялық қасиеттерiн зерттеп, нәтижесiн кесте түрiнде да¬йындау; ренген сәулелерi арқылы адам организмi кескiнiн суретке түсiру; мәлiметтiк Ақпаратны газет, журнал бет¬те¬рiнде басып шығару‚ т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өр¬кен¬деуiне байланысты, түрлi Ақпаратны жинастыру, өң¬деу, сақтау және оларды тұтынушыларға тез жеткiзiп беру прцестерi (Ақпаратлық процестер) үлкен көлемдi әрi маңыз¬ды жұмыстардың бiрi болып отыр.
50 жылдардың бас кездерiнен бастап көптеп жарыққа шыға бастаған электронды есептеуiш мәшинелерiн (ЭЕМ.дердi) осы жұмыстарға пайдалану оларды орындаудың шап¬шаң¬дығын күрт арттыруға мүмкiндiк туғызуда
Ақпарат. Информатика ЭЕМ, оның
даму кезеңдерi
А қ п а р а т (И н ф о р м а ц и я) . дәл анықтамасы жоқ кең ұғым. Қарапайым түрде айтқанда,түрлi обúектiлер,құбылыстар мен процестер т.б. жөнiндегi мағлұматтар Ақпарат делiнедi. Мысалы, айналадағы кеңiстiктен жер жағдайы, өсiмдiктер жөнiнде көп Ақпарат аламыз.Ауада найзағайдың ойнауы.күннiң бұлтты екенiн және жауын жаууы мүмкiндiгiн т.б. бiлдiретiн Ақпарат.Көшеге iлiнген бағдаршамның көк не қызыл түсте жарықтануы . жолды кесiп өтуге болатынын не болмайтынын бiлдiретiн Ақпарат. Радио,телевизор арқы.лы берiлетiн хабарлар мен ғылыми.техникалық жаңалықтар да Ақпарат түрлерiнiң бiрi.
Қоғам өмiрiнiң сандық заңдылығын бейнелейтiн статистикалық Ақпарат өте күрделi.Онымен айналысатын арнайы ұйымдардың әр жылда не тоқсан сайын дайындаған Ақпаратсын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғылыми түрде басқаруды ұйымдастыру мүмкiн болмас едi. Ұшу траекториясына әсер ететiн бүкiләлемдiк тартылыс заңын, денеге үйкелiс әсерiн және т.б. қажеттi Ақпаратны бiлмей, ғарыш кемесiн ұшыруға болмайтыны да белгiлi.
Ақпаратны сандық кесте, сурет, текст сияқты түрлi түрде көрсету, жинастыру мүмкiн. Мысалы,өсiмдiктiң био¬логиялық қасиеттерiн зерттеп, нәтижесiн кесте түрiнде да¬йындау; ренген сәулелерi арқылы адам организмi кескiнiн суретке түсiру; мәлiметтiк Ақпаратны газет, журнал бет¬те¬рiнде басып шығару‚ т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өр¬кен¬деуiне байланысты, түрлi Ақпаратны жинастыру, өң¬деу, сақтау және оларды тұтынушыларға тез жеткiзiп беру прцестерi (Ақпаратлық процестер) үлкен көлемдi әрi маңыз¬ды жұмыстардың бiрi болып отыр.
50 жылдардың бас кездерiнен бастап көптеп жарыққа шыға бастаған электронды есептеуiш мәшинелерiн (ЭЕМ.дердi) осы жұмыстарға пайдалану оларды орындаудың шап¬шаң¬дығын күрт арттыруға мүмкiндiк туғызуда
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Алғы сөз
Қазiргi ғылыми-техникалық даму кезеңiнде инженер-лiк,
экономикалық,басқару,ғылыми және басқа түрлi есептердi тиiмдi түрде шешу
мен медициналық диагноз қою т.б. зерттеу нәтижелерiн жоғары дәлдiкпен алуды
электронды-есептеуiш мәшинелерсiз (ЭЕМ-сiз) ұйымдастыру мүмкiн емес.Осы
се-бептi орта және жоғары бiлiмдi мамандар өз бiлiмiн ЭЕМ-дi тиiмдi
пайдалану әдiстерiмен кеңiнен үйлестiре алатын болуы тиiс. Бұл олардың
келешек жұмысында ЭЕМ-мен жұмыс iс-теудi күнделiктi дағдыға айналдыруы
үшiн де қажет.
Ақпарат. Информатика ЭЕМ, оның
даму кезеңдерi
А қ п а р а т (И н ф о р м а ц и я) - дәл анықтамасы жоқ кең ұғым.
Қарапайым түрде айтқанда,түрлi обúектiлер,құбылыстар мен процестер т.б.
жөнiндегi мағлұматтар Ақпарат делiнедi. Мысалы, айналадағы кеңiстiктен жер
жағдайы, өсiмдiктер жөнiнде көп Ақпарат аламыз.Ауада найзағайдың ойнауы-
күннiң бұлтты екенiн және жауын жаууы мүмкiндiгiн т.б. бiлдiретiн
Ақпарат.Көшеге iлiнген бағдаршамның көк не қызыл түсте жарықтануы - жолды
кесiп өтуге болатынын не болмайтынын бiлдiретiн Ақпарат. Радио,телевизор
арқы-лы берiлетiн хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңалықтар да Ақпарат
түрлерiнiң бiрi.
Қоғам өмiрiнiң сандық заңдылығын бейнелейтiн статистикалық Ақпарат
өте күрделi.Онымен айналысатын арнайы ұйымдардың әр жылда не тоқсан сайын
дайындаған Ақпаратсын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғылыми түрде
басқаруды ұйымдастыру мүмкiн болмас едi. Ұшу траекториясына әсер ететiн
бүкiләлемдiк тартылыс заңын, денеге үйкелiс әсерiн және т.б. қажеттi
Ақпаратны бiлмей, ғарыш кемесiн ұшыруға болмайтыны да белгiлi.
Ақпаратны сандық кесте, сурет, текст сияқты түрлi түрде көрсету,
жинастыру мүмкiн. Мысалы,өсiмдiктiң биологиялық қасиеттерiн зерттеп,
нәтижесiн кесте түрiнде дайындау; ренген сәулелерi арқылы адам организмi
кескiнiн суретке түсiру; мәлiметтiк Ақпаратны газет, журнал беттерiнде
басып шығару‚ т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуiне байланысты,
түрлi Ақпаратны жинастыру, өңдеу, сақтау және оларды тұтынушыларға тез
жеткiзiп беру процестерi (Ақпаратлық процестер) үлкен көлемдi әрi маңызды
жұмыстардың бiрi болып отыр.
50 жылдардың бас кездерiнен бастап көптеп жарыққа шыға бастаған
электронды есептеуiш мәшинелерiн (ЭЕМ-дердi) осы жұмыстарға пайдалану
оларды орындаудың шапшаңдығын күрт арттыруға мүмкiндiк туғызуда.
ЭЕМ-дi компьютер деп, автоматты құрылғының не адамның өңдеуiне
бейiмделiп дайындалған сандық,‚ символ-дық,‚ текстiк т.б.Ақпаратны
берiлгендер деп те атайды.
Мақсатқа жету үшiн Ақпаратны ЭЕМ-де арнайы ережелер бойынша
түрлендiру оны өңдеу деп аталады. ЭЕМ арқылы берiлгендердi өңдеу
мәшинеге түсiнiктi нұсқаулар тiзбегi (программа) арқылы жүргiзiледi.
Түрлi салаларда жиi пайдаланылатын берiлгендер мен программалар көп
болғандықтан, олар әр түрлi материалдар-дан тұратын магниттiк таспаларға,
дискiлерге (тасымалдаушы-ларға) жазылып,сақталып қойылатын болды.
Сақтаулы Ақпаратны iздеп,оны тұтынушуларға жеткiзiп беру инфрмациялық
қызмет көрсету (ИҚК) делiнедi. Республика мен ТМД мемлекеттерiнде тек
ғылыми-техни-калық ИҚК- мен айналысатын 16 мыңнан аса кiтапхана бар.
Олардың анықтамалық-Ақпаратлық қорында ғана 2 млрд.тан аса Ақпаратлық
мәлiметтер жинақталып,көп мәлiметтер компьютер дискiлерiне жазылып
қойылған. Осы-лардың арасынан қажеттiсiн iздеп, тауып беру көп еңбектi
керек ететiнi, бiрақ бұл жұмыстың маңыздылығы сөзсiз. ИҚК-ның маңыздылығына
бiр ғана мысал: егер өндiрiс бас-қармасын қажеттi Ақпаратмен, түрлi ғылыми-
техникалық жаңалықтармен дер кезiнде қамтамасыз етiп отырмаса, ол жаңа
техниканы пайдалануды жоспарлауға, өндiрiсте еңбек өнiмдiлiгiн арттыруға
үлкен кедергi келтiрер едi. ИҚК-де ком-пьютердi пайдалану түрлерi көп.
Мысалы:
* абоненттiң телефон нөмiрi сұралған кезде компьютерде жазулы
телефондар анықтамалығын пайдаланып жауап беру;
* үлкен қалаларда транспорт билеттерiн сатуды ұйым-дастыру (әр рейске
сатылған және бос орындар компьютерге тiркелiнетiндiктен, оларды
пайдаланып, билет сатуды ұйым-дастыру қиын емес);
* байланыс каналдары бойынша қосылған компьютер-лер жүйесi арқылы
түрлi мәлiметтердi, iс қағаздарын, фото-суреттердi бiр қаладан екiншi
қалаға жiберу;
* медицина саласындағы компьютерге енгiзiлген экс-перттiк жүйенi
(бiлiм қорын) пайдаланып, адам ауруының тү-рiн анықтау және емдеу
тәсiлдерiн белгiлеу;
* пайдаланушы текстерiн компьютердiң баспа құрылғысы (принтер) арқылы
қағазға басып шығару т.б.
Қазiргi кезде Ақпаратны тиiмдi түрде пайдалану-шылар дүние жүзiнде
негiзгi позиция алып келедi.Осыған байланысты, қоғам келешекте Ақпаратлық
қоғам болаты-ны сөзсiз.
И н ф о р м а т и к а - Ақпарат қасиеттерiн және оның көрсетiлуi мен
автоматты түрде өңдеу әдiстерiн зерттейтiн комплекстi ғылым.
ЭЕМ-нiң техникалық мүмкiндiктерiн пайдаланып, Ақпаратны жинақтау,
өңдеу және оны пайдаланушыларға жеткiзiп беру тәсiлдерiн Ақпаратлық не
компьютерлiк тех- нология деп те атайды (texne (техно)- шеберлiк, logos
(логия)-iлiм).
Жалпы,Ақпаратны ЭЕМ-де өңдеп, нәтижесiн тал-дауды ұйымдастыру үшiн
орындалатын әрекеттер мынадай:
* Ақпаратны алып,өңдеуге мүмкiндiк туғызатын үлгiсiн дайындау;
* оны өңдеу үшiн жинақты түрде нұсқаулар тiзбегiн алгоритмiн) құру;
* мәшине түсiне алатын командаларды (командалар жүйесiн) пайдаланатын
бiр программалау тiлiнде алгоритмдi программаға айналдыру;
* программаны ЭЕМ-де орындап,нәтиже алу;
* нәтиженi зерттеу. Егер құрылған үлгiде‚алгоритмде не программада
қате кеткен болса,оны дұрыстау;
* керек кезiнде пайдалану үшiн берiлгендер мен дұрыс-талған
программаны тасымалдаушыға тиеп, сақтау.
Бұл әрекеттердiң көпшiлiгi,мысалы,үлгi дайындау, про-грамма құру оңай
жұмыс емес. Олар кiтаптың келесi тарау-ларында қарастырылады.
Күрделi Ақпаратны әмбебап компьютерде ғана өңдеуге мүмкiндiк бар.
Сондықтан информатикаға қатысты мәселелер Ақпаратны өңдеу тәсiлдерiн
зерттеу мен ком-пьютерде түрлi есептердi шешу ғана емес. Ақпаратны өңдеу
және ИҚК үшiн ЭЕМ-дi кең түрде пайдаланудың жаңа
жолдарын iздестiру, осыған сәйкес компьютердiң дамытылған үлгiлерiн
құрастыру және оларды қамтамасыз ететiн программалар дайындау (мәшине
архитектурасын дамыту) да информатикаға тиiстi негiзгi жұмыстардың бiрi.
Э Е М ж ө н i н д е. Алғашқы кездерде жарыққа шыға бастаған негiзгi
өңдеу құралы - бiрiншi буын ЭЕМ-дерiнiң iшкi құрылымы элементтерi жеке
бөлшектерден дайындалған электрондық логикалық схемаларға негiзделген
болатын. Бұл бөлшектердiң негiзгiлерi вакуумдық электрондық шамдар едi.
Мұндай компьютерлердiң көлемдерi үлкен, сенiмдiлiгi жоғары емес, тездiк
жылдамдықтары бiр секөнтте 5-6 мың қарапайым операция шамасынан аспайтын.
(Екi санды қосу,көбейту не символдарды салыстыру сияқты бiр әрекет
қарапайым операция деп аталынады да, оны орындайтын команда мәшинелiк
команда делiнедi). Оның үс-тiне,мұндай мәшинелер үшiн құрылатын программа
мәшинелiк командалардан тұратын да, программалау жұмысы көп еңбектi қажет
еткiзетiн, ЭЕМ-нiң өзi тек есептеу жұмыстарын жүргiзу үшiн
пайдаланылатын.)
Транзисторды ойлап шығаруға байланысты, 50 жылдардың соңғы кезiнде
техникалық негiздерi түгелдей алмастырылған, негiзгi элементтерi жартылай
өткiзгiштi транзисторлардан тұратын екiншi буын ЭЕМ-дерi жарыққа шықты.
Мұндай элементтер мәшиненiң әрекет тездiгiн және мәшиненiң сенiмдiлiгiн
елеулi түрде арттыруға мүмкiндiк бердi. Екiншi буын мәшинелерiнiң сырт
аумағы, массасы, энергияны пайдалану шамасы көп төмендегендiктен, олардың
өзiндiк құны да бiрiншi буын мәшинелерiне қарағанда көп төмендетiлдi. Оның
үстiне,бұл ЭЕМ-дерде жоғарғы деңгейлi (Алгол, Фортран,Бейсик‚ т.б.)
программалау тiлдерiнде операторлардан тұратын программалармен жұмыс
iстеу мүмкiндiгi туды. (Өңдеу операторы – бiрнеше, тiптi ондаған,
жүздеген мәшинелiк командалардан тұруы мүмкiн программалық команда
(әрекеттер тiзбегiнiң негiздiк бiрлiгi.))
Сонымен тиiмдi программа құру технологиясына же-ту арқылы
жұмсалатын адам еңбегiн үнемдеудiң екiншi ке-зеңi аяқталды.
Алпысыншы жылдардың екiншi жартысында және жетпiсiншi жылдардың
бас кездерiнде ЭЕМ құрылымына одан әрi сапалы, күрделi өзгерiстер
енгiзiлiп, элементтiк негiзi ин- тегралдық схема (ИС), үлкен
интегралдық схема (ИС) және аса үлкен интегралдық схема (АИС)
болатын үшiн-шi, төртiншi буын мәшинелерi көптеп жасалына бастады.
Интегралдық (бiртұтас) схема-мүмкiндiгi күрделi тран-зисторлық
схемадай болатын, аумағы 1 кв.см.-ге де жетпейтiн фунциональдық блок. Ол
жартылай өткiзгiштi кристалдан (негiзiнен кремнийден) тұрады да,
элементтерi- транзисторлар, диодтар, конденсаторлар, резисторлар осы
платада тұтас құрастырылады.( Плата-түрлi электрондық схемаларды орна-
ластыруға мүмкiндiк беретiн материалдан құрылған көп қа-батты пластинка.)
Интегралдық схеманы пайдалану ЭЕМ-нiң сырт аумағын шұғыл кiшiрейтуге
және оның жұмыс өнiмдiлiгiн жүздеген – мыңдаған есе жоғарылатуға себеп
болды.
Мәшине жұмысын басқарушы және арифметикалық-логикалық Ақпаратны
өңдеуге арналған компьютердiң негiзгi құрылғыларын бiрге қосып процессор
деп, ал бiр не бiрнеше АИС-тен тұратын процессорды микропроцессор деп
атайды. Бiр микропроцессордың құрамында кемiнде бiр-неше ондаған мың
транзистор бар. Мысалы, 1981-жылы Intel фирмасының жасап шығарған алғашқы
8086 нөмiрлi микропроцессорының өзiнде 29000 транзистор орналастырылған
және аумағы 5.7 кв.мм ғана болатын.
Қазiргi кездiң күрделi ЭЕМ-дерiне орталық (негiзгi) және шет
аймақтық деп аталатын бiрнеше микропроцессор орналастырылған. Олар
мәшинеге енгiзiлген бiрнеше про-грамманы уақытты үзу деп аталатын режимде
шамамен бiр мезгiлде “қатар” орындап шығуға мүмкiндiк туғызып отыр.
Ақпаратны осылайша өңдеудi мультипрограммалық режимде өңдеу деп атайды
(мульти-көп).
ЭЕМ-дер үлкен,өте үлкен (супер),кiшi (мини),өте кiшi (микро)
компьютерлер болып,бiрнеше типке бөлiнедi. лкен ЭЕМ-дер (ЕС ЭЕМ
1035,1046,...) секөнтiне миллионнан ар-тық қарапайым операцияларды орындай
алады.(ЭЕМ-нiң бағасы оның жабдығы және қамтамасыздандыру програм-малары
бағаларының қосындысына тең.) Мысалы,80 жылдар-дың басында Ресейде
құрастырылған ЕС 1046 үлкен ком-пьютерiнiң сипаттамасы мынадай:
орталық процессордың өнiмдiлiгi 1,3 млн оперс
негiзгi жад көлемi 8 Мбайт
алатын орны 17 X 6,5 кв.м
(Жад ұғымы 7-тақырыпта берiлген.)
Интегралдық схеманы пайдалану және ЭЕМ-дi құрас-тыруды автоматтандыру
жылдамдығы 250-800 мың операцияс болатын миниЭЕМ-дердi (СМ3-СМ4,...)
және микроЭЕМ-дердi (арзан микрокалькуляторлар мен iштей орналастырыл-
ған микроЭЕМ - дердi, бiр жазу столына толық сыйып кететiн дербес
компьютерлердi) көптеп шығаруға мүмкiндiк туғызды. Қазiргi кезде
пайдаланылып жүрген дербес компьютерлер - IBM PC және оған үйлесiмдi
компьютерлер,т.б.
IBM PC-ге үйлесiмдi дербес компьютерлер жұмыс iстеу мүмкiндiгi
жағынан алпысыншы жылдары шығарылған үлкен ЭЕМ-дерден кем түспейдi. Оларды
оқу орындары, мекемелер, инженерлер, т.б. түрлi Ақпаратны өңдеуге, iс
қағаздарын жүргiзуге, басқарудың автоматты жүйесiн ұйым-дастыруға және тағы
басқалар үшiн пайдалануда.
Микрокалькуляторлармен есептеу жұмыстары жүргiзiледi де, iштей
орналастырылған микроЭЕМ-дер тұрмыстық, өнеркәсiптiк т.б.құралдарға iштей
орналастырылып, осы құралдарды не олардың бөлiктерiнiң жұмысын автоматты
түрде бақылау не басқару үшiн пайдаланылады.
1.2.Компьютер жұмысының принципi.
Iшкi жад. Екiлiк код. Ақпаратның
өлшем бiрлiгi
Компьютер Ақпаратны арнайы құрылған про-граммалар арқылы ғана өңдей
алады. Жалпы, оның орындай-тын н е г i з г i ж ұ м ы с ы : Ақпаратны
ендiру, оны өңдеу, өңделген Ақпаратны сыртқа шығару,сақтау (1-сурет).
Ақпарат мәшинеге оның ж а д (не i ш к i ж а д, ж ы л д а м ж а д, о п
е р а т и в т i ж а д) деп аталатын құрылғысына кодталған (шифрланған)
күйде ендiрiледi. Шифрлау ұғымын түсiндiру үшiн ескi телеграф аппараты
арқылы телеграмма жiберу тәсiлiн қарастырайық.. Онда қабылдаушы-
ендiру сақтау шығару
1.1-сурет. Компьютер жұмысының принципi
ның аппаратына телеграмма Морзе әлiппесi арқылы шифрланып жiберiлетiн.
Мысалы, кейбiр қазақ алфавитi әрiптерiнiң Морзе әлiппесi бойынша шифрлары
мынадай:
.( (А), (... (Б), ... (C) т.б.
Телеграмма жiберу мынадай қасиетке негiзделген: теле-грамма жiберушiнiң
аппаратында түйiсу лезде тұйықталып ажыратылса,қабылдаушының жылжымалы
қағаз таспасына нүкте, сәл уақыт тұйықталып ажыратылса, сызықша қойылып
шығады.Осы қасиеттi пайдаланып жiберiлген
(... . ( ...
телеграмма үзiндiсiн қабылдаушының БАС деп оқып шығуы қиын емес.
Компьютер үшiн пайдаланылатын код - 0 мен 1-ден тұратын тiзбек. 0 мен
1 -екiлiк санау жүйесiнiң цифрлары (1.4-тақырыпты қараңыз). Информатикада
код түзетiн мұндай цифрлар б и т деп аталады (binarу digit-екiлiк цифр).
Екiлiк санау жүйесiнiң сандары ондық сандар сияқты бiр разрядты, екi
разрядты не көп разрядты болып келуi мүмкiн.шiншi және одан жоғарғы
буындық компьютерлерде бiр символды кодтау үшiн сегiз разрядты екiлiк код
пайда-ланылады, мысалы, 11000101. Мұның компьютер жадына жiберiлу түрi
мынадай: код жадқа сегiз өткiзгiш бойымен электр сигналдары арқылы
жiберiледi де, жадтың электрондық схемалары қабылдайтын жоғарғы деңгейлi
кернеу 1 арқылы, төменгi деңгейлi кернеу 0 арқылы кодталады. Ол схемалық
түрде 1.2-суретте көрсетулi. Жадта бiр биттен тұратын Ақпаратны сақтайтын
электрондық құрылғыны т р и г г е р деп атайды (триггер-iлмек).
U 1 1 0 0 0 1 0 1
уақыт
1.2-сурет.Екiлiк код (байт)
Есептеуiш техникада Ақпаратның өлшем бiрлiгi үшiн б и т және б а й
т алынған (ағылш.byte-байт).
Байт-8 биттен тұратын тiзбек. Практикада байттан үлкен килобайт (Кбайт),
мегабайт (Мбайт),гигабайт (Гбайт) өлшем-дерi де пайдаланылады:
1 байт = 8 бит = 23 бит,
1 Кбайт = 1024 байт = 210 байт,
1 Мбайт= 1024 Кбайт = 220 байт,
1 Гбайт = 1024 Мбайт= 230 байт.
Кбайт, Мбайт өлшемдерiнiң шамалары мынадай : жазу машинкасында терiлген
бiр беттiк текстiң көлемi 2 Кбайттан сәл аздау,ал 500 беттiк кiтапқа
енгiзiлген текстiң көлемi шамамен-1 Мбайт.
Компьютердiң жұмыс iстеуi үшiн оны түрлi програм-малармен жабдықтау
қажет.Мәшине түсiне алатын (Бейсик, Паскаль т.б.) тiлдердiң бiрiнде сөз
тiркесiн, құрылысын (синтаксисiн) сақтап дайындалған, өзiнше бiр тиянақты
нәтиже беретiн нұсқаулар (командалар) тiзбегiн программа деп атайды.
Программалардың екi түрi бар. Бiрiншiсi мәшине жұмысын басқаруға
арналған, оларды жүйелiк программалар не операциялық жүйе деп атайды.
Екiншiсi - Ақпаратны өңдеп, нәтиже алу үшiн пайдалунышылардың (мәшинемен
жұмыс iстейтiн адамдардың) дайындаған программалары. Оларды қ олданбалы
программалар деп атайды.
1.3. Жадтың сыйымдылығы.Адрес.
Мәшинелiк сөз. Кодтар кестесi
А. Қазiргi кездегi дербес компьютерлердiң iшкi жа-дында 0-ден бастап
нөмiрленiп қойылған,әрқайсысы бiр байттан тұратын мыңдаған, миллиондаған
ұ я ш ы қ т а р бар. Әр ұяшықты байт деп те атайды, ол - биттердi
белгiлейтiн екi тұрақты жағдайы бар сегiз физикалық құрылғылар тiзбегi.
Жадта орналастырылған байттар санын жадтың сыйым- дылығы не көлемi
деп, әр байттың нөмiрiн оның адресi деп,адреске сыятын биттер санын
ұяшықтың ұзындығы деп атайды. Сыйымдылық Кбайт, Мбайт,Гбайт
өлшемдерiмен бе-рiлуi де мүмкiн. Мысалы, IBM PC компьютерлерiне қарағанда
қарапайым Ямаха MSX-1 атаулы дербес компьютерде жадтың сыйымдылығы 64
Кбайт,1120 арқылы нөмiрленген ұяшықтың адресi-1120, оның ұзындығы-8 екiлiк
таңба (1 байт).
Күрделi дербес компьютерлердiң көбiнде программа командалары, бүтiн
және нақты сандардан тұратын берiл-гендер қатар орналасқан екi байттан
тұратын өрiске (ұяшық-қа) ендiрiледi де, өрiстiң адресi үшiн бiрiншi
байттың адресi алынады (ол жұп сан болуы тиiс). Мысалы, 1120,1121, 1122,
1123,1124,1125 нөмiрлi байттарға сәйкес өрiстердiң адрестерi -
1120,1122,1124. Өрiске енгiзiлген екiлiк кодты мәшинелiк сөз, не қысқаша
с ө з деп атайды. Есептеуiш техникасында сөз де Ақпаратның екiншi түрдегi
өлшем бiрлiгi ретiнде алын-ған.
Соңғы шыққан,мүмкiндiгi мол,дербес ЭЕМ-дерде өрiс-тiк ұяшық төрт не
одан да көп байттан тұрады (төрт байттық ұяшықтың адресi 4-ке еселi).
Компьютер жад өрiсiне (адреске) енгiзiлген инфор-мацияға бiрден
айналым жасап, оны өңдей алатын етiп құрылған. Осылайша өңделетiн биттер
санын процессордың разрядтығы деп атайды, ол-ЭЕМ-нiң негiзгi
сипаттамаларының бiрi.
Процессорда командалар мен берiлгендер енгiзiлетiн арнайы ұяшықтар
бар. Оларды регистр деп атайды.
Б. 1.2-тақырыпта әр символ бiр байт арқылы код-талатыны ескертiлген
болатын. Байтты 256 түрде (00000000, 00000001, 00000010,
00000011,...,11111111) жазу мүмкiн бол-ғандықтан (28 =256),компьютердiң жұмыс
iстеуi үшiн 256 түрлi символды таңдап алуға болады. Iс жүзiнде пайда-
ланылатын символдардың кейбiрi әр елде әр түрлi. Мысалы, бiздiң
республикада олардың қатарында қазақ,орыс алфавит-терiнiң әрiптерi бар.
Компьютердiң түсiнуi үшiн символдарды 256-ға дейiнгi байттармен жеке-жеке
нөмiрлеп қояды да, оларды сәйкес символдардың кодтары ретiнде қабылдайды.
Бiздiң елде дербес компьютерлер үшiн пайдаланылатын кодтар ИАК-8 т.б.
кестелерге енгiзiлген (ИАК – Ақпаратны алмастыру кодтары). Осы кестелер
бойынша латын алфавитiне тиiстi
А әрпiнiң коды-0100 0001 (65),
В әрпiнiң коды-0100 0010 (66) т.с.с.
Мұндағы жақшалардың iшiнде жазылған ондық сандар - екiлiк кодтардың ондық
санау жүйесiнде өрнектелуi (1.4-тақырыпты қараңыз).
ИАК-8 кестесiнде 32-ге дейiнгi кодтар түрлi басқару командалары үшiн
арналған; символдарды кодтау 32-ден басталады. Оның үстiне,127-ге дейiнгi
кодтар дүние жүзi елдерiнде пайдаланылатын ASCII атаулы кодтармен бiрдей
етiп алынған. 128-255 аралығындағы сандар - қазақорыс әрiптерi мен түрлi
псевдографикалық символдардың кодтары.
(Windows’та 1251 атаулы код пайдаланылады)
1.4. Кодты және бүтiн санды түрлi санау
жүйелерiнде өрнектеу
Өткен тақырыпта компьютер екiлiк кодта жазылған Ақпаратмен, яғни 0
және 1 цифрларының тiзбегi арқылы шифрланған сандармен жұмыс iстейтiнi
баяндалған болатын. Мұндай сандар екiлiк санау жүйесiнде берiлген
делiнедi.
Жалпы, санау жүйесi дегенiмiз - сандарды цифрлық таңбалар арқылы
жазу мен оқу тәсiлдерiнiң жиынтығы. Санау жүйелерiнiң позициялық және
позициялық емес болып бө-лiнетiн екi түрi бар екенi белгiлi. Мұның
бiрiншiсi-ерте кезден қалыптасқан ондық санау жүйесi,екiншiсi-римдiк санау
жүйесi. Жалпы алғанда, позициялық жүйе тек ондық санау жүйесi ғана
болмауы мүмкiн. Егер сан түзетiн цифрлар раз-рядтарының бiрлiктерi оңнан
солға қарай есептегенде бiр-бiрiнен тұрақты бiр сан есе, мысалы, q есе
артып отыратын болса, онда сан q санау жүйесiнде берiлген деп,ал q осы жү-
йеенiң н е г i з i деп аталады.Ондық санау жүйесi үшiн q=10. Позициялық
санау жүйесiнде санды жазу үшiн 0-ден бастап (q-1)-ге дейiн бүтiн сандар
пайдаланылады да,олар осы жүйенiң базистiк (негiздiк) цифрлары деп
аталынады.
Дербес компьютер негiзiнен екiлiк, ондық, оналты- лық санау
жүйелерiнде жазылған кодтармен не сандармен жұмыс iстейдi (базистiк
цифрларын 1-кестеден қараңыз).
Соңғы санау жүйесiндегi A,B,C,D,E,F әрiптерi-осы жүйенiң сәйкес
10,11,12,13,14,15 цифрларын анықтайтын символдар.
q санау жүйесiнде n разрядтан тұратын кодтың не бүтiн санның жазылу
үлгiсi: (an an-1 ... a1 a0)q.
1-кесте
q Базистiк цифрлар (символдар)
2 0‚1
10 0‚1‚2‚3‚4‚5‚6‚7‚8‚9
16 0‚1‚2‚3‚4‚5‚6‚7‚8‚9‚A,B,C,D,E,F,
q=2 үшiн мұндағы аk цифрлары 0 не 1 болатын екiлiк са-нау жүйесiнiң
базистiк цифрлары (k=0,1,...,n).
1-е р е ж е. Кез келген жүйеде берiлген кодты не бүтiн санды ондық
санау жүйесiнде өрнектеу үшiн оны
an * qn + an-1 * qn-1 + ... + a1 * q + a0 * q0
түрiнде жазып, есептеудi ондық жүйеде жүргiзсе болғаны (q=2,16,...).
Мысалы, латынша А әрпiнiң екiлiк кодын (01000001 )2 ондық кодта өрнектеу
тәсiлi мынадай (n=7):
0*27+1*26+0*25+0*24+0*23+0*22+0*21+ 1*20=6510 .
Осы сияқты,
111111112 =25510 ; 11111111 111111112 =6553510 .
2-е р е ж е. N-ге тең ондық кодты (не ондық санау жүйесiнде берiлген
бүтiн санды) q санау жүйесiнде өрнектеу үшiн, алдымен N-дi q-ге бөлiп,
оны N=q*p1+r1 түрiнде жазып алу керек (p1-бөлiндi, r1-қалдық). Егер
p1=q болса, оны да q-ге бөлiп, p1=q*p2+r2 түрiне келтiру керек,
т.с.с. Бұл процестi pkq болған кезде тоқтатып, соңғы бөлiндi мен соңынан
басталған қалдықтарды бiр-бiрiне тiркеп жазып шықса болғаны. Яғни
N10=(pk rk-1 rk-2 ...r1 )q ; k=1, pkq.
Мысал. 65 ондық кодын екiлiк және он алтылық жүйелерде өрнектеу керек.
1) 65=2*32+1 6510 =10000012
32=2*16+0
16=2*8+0
8=2*4+0 Бұл кодтың байт
4=2*2+0 түрiнде жазылуы:
2=2*1+0 01000001
12
2) 65=16*4+1 6510 =4116
416
Керiсiнше, 4116 кодын ондық кодқа айналдыру тәсiлi:
4116 =(4*161+1*160)10 =6510
1.5. Дербес компьютерлер.Олардың құрылғылары.
Адаптер. Жүйелiк шина.Таймер.Драйвер
Дербес компьютерлер тұрмыстық, оқу жүйесiне арнал-ған және кәсiби
(әмбебап) деп аталатын үш түрге бөлiнедi. (Бұдан әрi тек дербес
компьютерлердi қарастырамыз да, дербесң сөзiн компьютер сөзiне көбiнесе
жалғастырмай, тастап кетемiз.)
Тұрмыстық компьютерлер-компьютерлердiң қарапа-йым түрлерi (БК-0010,
Ириша, Apple II т.б.). Олардың жадтары-ның сыйымдылығы үлкен
емес,орындайтын iс-әрекеттерi де шамалы.
80 жылдардан бастап оқу орындарында информатика мен есептеуiш техника
негiздерi пәнiн оқып-үйрену үшiн жад көлемi 64,128 Кбайт шамасында болатын
Корвет, УКНЦ, Ямаха MSX-1, Ямаха MSX-2 т.б. оқулық компьютерлер пайда-
ланылып келдi.
Халық шаруашылығының түрлi салаларында пайдала-нуға болатын,қазiргi
кезде оқу орындарының көпшiлiгiнде бар‚ жұмыс iстеу мүмкiндiгi жоғары және
әрекет жылдамдығы үлкен дербес компьютерлер әмбебап, не кәсiби дербес
ком-пьютерлрер деп аталады.Мұндай мәшинелердi және олардың негiзгi
құрылғысы – микропроцессорларды шығарумен алғаш-қы рет дүние жүзiнде
Apple,IBM, Intel т.б. фирмалар айна-лысқан болатын.Бұл жұмыста,әсiресе,
IBM, Intel фирмала-рының еңбегi көп.Intel фирмасының жасап шығарған түрлi
үлгiлi (модельдi) микропроцессорларын пайдаланып, IBM фирмасы компьютердiң
түрлi сапалы типтерiн дүниеге кел-тiрдi. Фирманың компьютерлерiне,типтерiне
қарай,IBM PC,IBM PC XT,IBM PC AT,IBM PS2 т.б.аттары берiлген (PC (Personal
Computer)-дербес компьютер,XT (extended techno-logy)-кеңейтiлген
технология, PS (Personal System)- дербес жүйе, AT (Advanced Technology) -
алдыңғы технология). Олар, әсiресе, IBM PC AT типтес компьютерлер дүние
жүзiне кең таралған. Оның үстiне, мұндай компьютерлердiң жаңа
жетiлдiрiлген варианттары да жарыққа шығуда.
Қазiргi кезде көп елдердiң зауыттары да IBM PC-ге үйле-сiмдi
компьютерлердi шығаруға бейiмделiп келедi. Мысалы, республикамыздың оқу
орындарының көпшiлiгi IBM PS2 не IBM PC-ге үйлесiмдi Пентиум‚ т.б.
кәсiби компьютерлермен жабдықталған. Олар күрделi әр алуан математикалық,
фи-зикалық есептердi шешiп қана қоймай, логикалық операция-ларды да орындай
алады (логика - ойлау, қисын;логикалық операция - ақылменң орындалатын
әрекеттер). Мысалы, автоматты түрде технологиялық процестердi
басқарады,шахмат ойнайды,күрделi график сызады.Оның үстiне, олар эконо-
микалық ғылымдарда, жоспарлауда, медицинада, биологияда, ауа райын
болжауда, мекеменiң айлық ақпартiзiмiн (ведо-мосын) жасауда, кiтапхана
жұмысын ұйымдастыруда және т.б. салаларда ойдағыдай пайдаланылып келедi.
Дербес компьютердiң негiзгi құрылғылары:
клавиатура,
жүйелiк блок (процессор,жад,сағат‚т.б.),
монитор,
принтер,
иiлгiш магниттiк дискiде жинақтауыш (ИМДЖ,не FDD).
Кәсiби дербес компьютерлердiң құрамында бұларға қоса мынадай құрылғылар да
бар:
- қатты магниттiк дискiде жинақтауыш (вин÷естер,
не НDD),
- тышқан.
Оның үстiне,олардың құрамында сызбаны қағазға басып шы-ғару (сызба
сызушы), суреттердi және графиктiк инфор-мацияны компьютерге ендiру
(сканер), компьютердi бiр-бiрi-мен телефон жүйесi арқылы жалғастыру
(модем) құрылғы-ларының болуы да мүмкiн.
Клавиатура арқылы компьютер жадына программалар мен берiлгендер
енгiзiледi.Жад оларды және өңдеу кезiндегi аралық мәндер мен өңдеу
нәтижесiн уақытша сақтап тұрады.
Монитор жүйелiк блоктан келген Ақпаратны эк-ран бетiне, ал принтер
оны қағазға басып шығарады. (Мо-нитор құрылғысын дисплей деп,ал оны
клавиатурамен бiрге терминал деп атайды (display- көрсеткiш,бейнелеу).
Вин÷естерлiк құрылғы мен ИМДЖ - Ақпаратны магниттiк дискiге жазу не
онда жазылған Ақпаратны мәшине жадына ендiру (о қ у) құрылғылары. (Оларды
және дискiлердi сыртқы есте сақтау құрылғылары деп те атайды).
Т ы ш қ а н - екi не үш түймесi бар, компьютерге электр сымы арқылы
жалғастырылатын төртбұрышты кiшке-не пластмассалық қорап.
Кәсiби компьютердiң жұмысын басқарушы операция-лық жүйенiң түрлерi
көп.Олардың iшiнде IBM PC компью-терлерiнде пайдаланатын жүйенi MS DOS
деп атайды.Оның да бiрнеше варианттары бар, олардың iшiнде соңғы шыққандары
- мүмкiндiгi мол,MS DOS 5.02, 6,0, т.б. Соңғы жылдары MS DOS-тан жүздеген
есе күштi мүмкiндiктi Mic- rosoft Windows атаулы операциялық жүйе де
жарыққа шық-ты. Осы жүйеде компьютермен жұмыс iстеудi жеңiлдету үшiн
тышқан (Microsoft Mouse) пайдаланылады.
Жүйелiк блок - процессор,жад,адаптер (бақылаушы), жүйелiк шина,таймер
т.б.құрылғылар орналастырылған ком-пьютердiң негiзгi бөлiгi.
Процессор мен жад компьютердiң iшкi құрылғылары деп, ал
басқалары (клавиатура,монитор,принтер,...) сыртқы құ- р ы л ғ ы л а р деп
аталады.
Клавиатураны енгiзу құрылғысы деп, монитор мен принтердi шығару
құрылғылары деп те атайды.
Ендiрушығару құрылғылары мен процессор арасында алмастырылатын
Ақпарат алмасу алдында адаптер деп аталатын осы құрылғылардың жұмысын
үйлестiрушi интег-ралдық схемаға келiп түседi (лат.adaptere - лайықтауыш,
үйлестiрушi; оны түсiну үшiн магнитофон адаптерiн көзге елестетсе
болғаны). Адаптердiң жұмысына мысал: екiлiк кодтарды жадтан мониторға
жiберу кезiнде б е й н e а д а п -т е р алдымен оларды түрлi символдарға
аударатын сигналдарға айналдырады; кез келген клавиштi басып, қоя берген
кезде клавиатура сәйкес екiлiк сегiз разрядты кодтың сигналдарын
процессорға бiрiнен соң бiрiн ретiмен жiбере бастайды. Бұл кодты алдымен
клавиатура адаптерi қабыл-дайды да,оны поцессор жұмыс iстей алатын
параллель кодқа айналдырады.
Адаптерлердiң өздерi қабылдаған ағымдық команданы не берiлгендердi
жазып қоятын ұяшықтары бар. Оларды
порт регистрлерi деп атайды.
Адаптерлер процессор және жадпенен жүйелiк шина не магистраль
деп аталатын көп қабатты платаның ток өткiзгiш желiсi арқылы
байланыстырылған. Байланыстыру шинаға дәнекерленiп қосылған порттар
деп аталатын ажы-ратып қосқыштар арқылы орындалады (1.3-сурет).
Жад Процессор
Жүйелiк шина
1
... ...
2
а б в
1.3-сурет. Жүйелiк шинаның схемалық түрi.
1 - ажыратып қосқыштар, 2 - адаптерлер;а,б,в,..
сыртқы құрылғыларға жалғастырылған кабельдер
Шина үш бөлiмдi: адрестiк шина, берiлгендер шинасы және басқару
шинасы. Адрестiк шина арқылы Ақпарат жазылатын ұяшықтың адресi жiберiледi.
Берiлгендер шинасы арқылы Ақпарат, ал басқару шинасы арқылы Инфор-мацияны
жазуң, Ақпаратны оқуң сияқты командалар жi-берiледi.
Әдетте процессордың, адрестiк шинаның және берiлгендер шинасының
разрядтығы (мысалы,бiр уақытта өңделетiн не жiберiлетiн биттер саны) бiрдей
емес. Мысалы, 8088 IBM PC компьютерiнiң процессоры 16 разрядты,адрестiк
шинасы 20 разрядты,берiлгендер шинасы 8 разрядты. Осы себептi про-цессор
бiр уақытта өңделетiн берiл-гендердiң 16 разрядын алуы үшiн,ол жадқа екi
рет айналым жасауы тиiс.
Информатикада құрылғыларды бiр-бiрiмен байланыс-тыратын үйлестiрушi
жүйелер мен сигналдарды интерфейс деп атайды. Мысалы, адаптерлер,
жүйелiк шина және құрылғылардың әрекеттерiн байланыстыру әдiстерi –
интерфейстер.
Таймер - кәдiмгi сағат рөлiн атқаратын интегралдық схема. Оның
қызметiнiң бiрi - монитор экранында кескiндердi қалпына келтiрудiң уақытша
аралықтарын беру, яғни син-хрондау т.б. (timer-уақытты белгiлеу).
Компьютердiң iшкiсыртқы құрылғыларының арасында берiлгендердi алмастыру
драйверлер деп аталатын арнайы программалар арқылы орындалады (driver-
жүргiзушi, басқарушы). Әр сыртқы құрылғының өз жұмысын басқаратын арнайы
программасы (драйверi) бар.
1.6. Клавиатура
Клавиатура (пернетақта)- компьютерге берiлгендер мен командаларды
ендiру құрылғысы.IBM PC AT-ге үйлесiмдi қазiргi кездiң компьютерлерiнде 101-
ге дейiн клавиш болуы мүмкiн (clavis-кiлт. Кейде клавиштi түйме не перне
деп атап жүр). 1.4-суретте IBM PC компьютерiнiң 101 клавиштi клавиатурасы
көрсетiлген.
Клавиштер фунциональдық,‚ алфавиттi- цифрлық және басқару
клавиштерi болып,үш түрге бөлiнедi. Мұндағы F1-F12
клавиштерiнiң әрқайсысы түрлi режимдерде әр түрлi коман-даларды орындайтын
функциональдық клавиштер.
Әрiптер,цифрлар,түрлi басқа символдар жазулы кла-виштер - алфавиттi-
цифрлық. Олар кәдiмгi жазу машинкасы-ның клавиштерi сияқты. Әрiптердi теру
клавиштерiнiң төменгi жағында (төменгi регистрлерде) латын алфавитiнiң
әрiптерi, жоғарғы жағында (жоғарғы регистрлерде) орыс алфавитiнiң әрiптерi
орналасқан (не керiсiнше).
MS DOS жүйесiнде бас әрiптердi клавиатурадан теру үшiн алдын ала Caps
Lock клавишiн басып қою керек (caps lock-бас
әрiпке өту). Осы режимнен кiшi әрiптердi теру режимiне қайта өту үшiн Caps
Lock клавишiн екiншi рет басып қойса бол-ғаны.
MS DOS’та орысқазақ алфавиттерiнiң әрiптерiн теру алдында осы
әрiптердi теруге арналған арнайы программаны компьютердiң iшкi жадына
ендiрiп алу қажет. Мысалы,осыған арнап kazega.com атауы бойынша
Д.К.Иманғазиев,Ф.Ж. Иманғалиевтер дайындаған программаны пайдалануға бола-
ды.Оны жадқа ендiрген соң клавиатурадан қазақ-орыс әрiптерiн теру
режимiне өту үшiн SHIFT + SHIFT клавиштерiн басса болғаны (+ таңбасы
бiрiншi клавиштi басып тұрып,екiншi клавиштi басу керектiгiн бiлдiретiн
белгi ретiнде пайдаланылды). Бұл режимде орыс алфавитiне енбеген қазақ
әрiптерiн (ә, i, ң,...) теру үшiн kazega.com файлын iске қосқан кезде
экранда көрiнетiн нұсқауды пайдалану керек; ал, цифрларды теру үшiн
қосымша (оң жақта орналасқан) клавиатураны пайдалану қажет.
Ескерту. Қазақорыс алфавиттерiнiң әрiптерiн теру режимiнен алғашқы,латын
әрiптерiн теру режимiне қайта өту үшiн SHIFT+SHIFT клавиштерiн қайта
басу жеткiлiктi.
Басқару клавиштерi автоматты түрде арнайы команда-ларды орындауға
арналған:
Enter ( ( ): 1) Бiр жолда клавиатурадан терiлген берiлгендер соңын
белгiлеп не жадқа ендiрiп,курсорды келесi жолдың басына өткiзу (каретканы
қайтару); 2) Клавиатурадан терiлген команданы орындау. Әдетте бұл клавиштi
ендiру не каретканы қайару (КҚ) клавишi деп атайды (enter-ендiру).
Shift ( ( ) - регистрдi ауыстыру, жоғарғы регистрге өту (shift-
жылжыту, регистрдi ауыстыру). Клавиштердiң жоғар-ғы жағында жазулы
символдарды теру үшiн осы клавиштi басып тұру керек. (Shift жеке басылған
кезде ешқандай команда орындалмайды.);
Backspace (BS, не () - курсордың сол жағындағы символды өшiрiп,
курсорды сол орынға керi қайтару (backspace-керi аралыққа);
Delete (Del) -курсор тұрған орындағы символды өшiру (delete - жою,алып
тастау).
Backspace не Delete клавиштерi бiр рет импульстi түрде басылған
кезде өшiрiлетiн символдың оң жағында орналасқан символдар бiр орындық
позицияға солға жылжиды.
Ескерту. BS не Del клавиштерi арқылы өшiрiлетiн символдар жадқа бұдан
бұрын ендiрiлiп қойылса, кейбiр режимдерде (мысалы,Бейсикте) жоғарыдағы
әрекеттерден соң КҚ клавишiн басып қою керек.
Insert (Ins) - жолды ығыстырып кiрiстiру (insert- кiрiстiру).
Мысалы,”жұмыс” сөзiн клавиатурадан теру кезiнде “м” әрпi терiлмей қалып
кетсе, “ы” әрпiнiң алдына кур-сорды апарып, INS клавишiн басу керек.
Осыдан соң “м” әрпiн клавиатурадан терiп алса болғаны. (Компьютер INS
режимiнде iске қосылуы да мүмкiн.Бұл кезде INS клавишiн басудың қажетi
жоқ.);
TAB - курсорды тұрған орнынан 8 орындық позицияға оңға жылжыту
(tabulator-есептеуiш). (Кейбiр режимдерде TAB клавишi басқа мақсат үшiн
пайдаланылады);
Esc - Enter клавишi басылмай тұрған кезде берiлген команданы
өзгертiп,алғашқы режимге өту т.б. (escape-құтылу,шығу);
PrtScr - экрандағы көрiнiстi принтерде басып шығару (print screen
-экрандағыны басу);
Pause (Break)- iске қосылған компьютер жұмысын уақытша тоқтату (pause-
үзiлiс). (Компьютер жұмысын одан әрi жалғас-тыру үшiн кез келген клавиштi
басса болғаны.);
(, (, (, ( - курсорды басқаруға (оңға, жоғары, төмен,солға жылжытуға)
арналған клавиштер. ( ( клавишi басылса,курсор тұрған орнынан осы бағытта
(оңға) бiр позициялық орынға жылжиды т.с.с.)
PgUp,PgDn - экран бетiн керi,алға аудару (Page Up-жоғарғы бетке,Page
Down-келесi бетке);
Home - курсорды жол басына (кей режимдерде эк-ранның сол жақ жоғарғы
бұрышына) бiрден жылжыту;
End - курсорды жол соңына бiрден жылжыту (end-соңы);
Бос Орын (Spaсe) - курсорды басқаруға арналған кла-виш. Әдетте ол
текст iшiнде бос аралықтарды қалдыру үшiн пайдаланылады;
Ctrl, Alt - жеке басылған кезде ешқандай команданы орындамайтын
клавиштер, ал олар кейбiр басқа клавиштер-мен қосылып басылса,оны компьютер
өзiне берiлген команда ретiнде қабылдайды (control-бақылау, alternative-
қосалқы). Мысалы, Ctrl+C не Ctrl+Pause - ағымдық программаның, не
команданың орындалуын тоқтату, Ctrl+Alt+Del – компью-терге өзiндiк
бақылаусыз операциялық жүйенi қайта қосу командасы. (Iске қосулы
компьютердi өшiрiп,электр желiсiне тездетiп қайта қосу қажет болса,соңғы
команданы берген жөн).
Клавиатураның оң жағында қосымша клавиатура бар. Num Lock клавишiн
басып қойған кезде ондағы клавиштер арифметикалық калькулятордың
клавиштерi сияқты жұмыс iстейдi, онсыз олар басқару клавиштерiнiң рөлiн
атқарады (number lock-цифрды бекiту). Num Lock клавишiнiнiң қосыл-ғанын
оның жоғарғы жағында орналасқан көрсеткiштiң (ин-дикатордың)
жарықтануынан байқауға болады.
Ескерту.
* Клавиатурамен жұмыс iстеу кезiнде клавиштердi қатты басу олардың
тез iстен шығуына әсерiн тигiзедi.
* Кейбiр дербес жағдайлардан басқа кезде клавиштi көп уақыт басып
тұру да дұрыс емес.
* Клавиштердi қатар басу кезiнде алдымен бiрiншiсiн,сонан соң екiншiсiн
басу керек.
* Кейбiр клавиштер түрлi режимдерде әр түрлi әрекеттердi орындау
үшiн пайдаланылуы мүмкiн.
1.7. Микропроцессор үлгiлерi.IBM PC
компьютерiнiң iшкi жады
А. 1.1, 1.2, 1.5 - тақырыптарда процессор мен жадтың қызметтерi және
дербес компьютерлердiң типтерi жөнiнде қысқаша мәлiметтер берiлген болатын.
Жалпы,дербес ком-пьютердiң типi онда орналастырылған микропроцессордың
үлгiсiмен анықталады. Мысалы,алғашқы шығарылған 8086,8088 нөмiрлi IBM PC
компьютерлерiнде Intel фирмасы дайындаған осы үлгiлi 16 разрядты
микропроцессорлар пайдаланылды.Олардың адрестiк шинамен интерфейсi 20
разрядты және осыған сәйкес ОЕСҚ-ның көлемi 1 Мбайт болатын.
ОЕСҚ (оперативтi есте сақтау құрылғысы.RAM) – арифметикалық-
логикалық операцияларды орындау алдында және орындау процесiнде
берiлгендер мен программалар уақытша сақталатын iшкi жадтың негiзгi
бөлiмi‚оны жедел жад деп те атайды. ОЕСҚ-ның көлемi адрестiк шинаның раз-
рядтығына байланысты. Атап айтқанда,ол 2-нiң осы шинаның разрядынан тұратын
дәрежесi арқылы анықталады. Сондықтан Intel-8088 (i8088) компьютерiнде
ОЕСҚ-ның көлемi 220 байтқа тең.)
2-кестеде алғашқы IBM PC типтi компьютерлердiң шығарылған жылдары,
микропроцессорларының үлгiлерi мен разрядтығы, ОЕСҚ-ның сыйымдылығы
көрсетулi. Кестеге енгiзiлген соңғы компьютерлердiң алдыңғыларына қарағанда
жұмыс iстеу мүмкiндiктерi мол, жадтарының көлемдерi үлкен және олар жылдам
әрекеттi. (1-4 Мбайттан артық ОЕСҚ-ны пайдалану үшiн арнайы программалар
пайдаланылады.)
Компьютер жұмысының жылдамдығы үшiн,оған балама етiп, электрондық
схемалардың жұмыс ритмiн үйым-дастыратын электр импульстерiнiң тактiлiк
жиiлiгi алынған. Импульс көзi-түрлi сигналдар арасындағы үзiлiстердi ұйым-
дастырушы микросхемадан тұратын импульс генераторы (generator-
өндiрушi).Қазiргi кездегi кәсiби компьютерлерде пайдаланылатын
микропрцессорлар, типiне қарай, 4-50 МГц шамасындағы,тiптi 100 МГц’тен
асатын тактiлiк жиiлiкпен жұмыс iстей алады. (1 МГц=1 000 000 тактс.)
2-
кесте
N Жыл Компьютер Микропроцессордың
типi үлгiсi
1 1981 IBM PC, PC XT8086, 8088
2 1983 IBM PC AT 80286
3 1985 IBM PC AT 80386, 80386 DX
4 1989 IBM PC AT 80486, 80486 DX-50
3-кесте (2-кестенiң жалғасы)
... РазрядтығыАдрестiк шинаның ОЕСҚ
разрядтығы
1... 16 20 1 Мбайт
2... 16 24 16 Мбайт
3... 32 32 4 Гбайт
4... 32 32 4 Гбайт
Әмбебап дербес компьютерлерде,мысалы, 486 DX-те негiзгi процессордан
басқа жылжымалы үтiрлi нақты сандар-мен (мысалы,475.2,1025.6 сандарының
4.752E+2, 1.0256E+3 үлгiлерiнде жазылу түрлерiмен) математикалық амалдарды
орындауға арналған қосымша математикалық процессор да бар. Одан бөлiп
кқрсету үшiн бiрiншiсiн орталық процессор деп атайды.
Процессор үлгiсiнiң варианттары көп.Мысалы,80386 процессорының SX-25,
DX-33, ал 80436 процессорының DX-40, DX-50,DX2-66, т.б.атаулы варианттары
бар.Мұндағы 80486 DX-50 процессоры - 80486 үлгiлi процессордың 50 МГц
тактiлiк жиiлiкпен жұмыс iстейтiн DX атаулы варианты,т.с.с.
Әдетте SX жалғауы бар процессордан DX жалғауы бар процессордың жұмыс
iстеу мүмкiндiгi жоғары. Мысалы, 80386 SX процессорлы компьютерде 16
разрядты, 80386 DX процессорлы компьютерде 32 разрядты берiлгендер шинасы
бар (бұл шинаның разрядтығы өскен сайын берiлгендер процессорға тезiрек
енгiзiлiп-шығарылады).
Соңғы жылдары 64 разрядты шинамен жұмыс iстейтiн P e n t i u m‚
т.б. атаулы мол мүмкiндiктi микропро-цессорлар да көптеп жарыққа шықты.
Б. 80286 және одан жоғарғы процессорлы кәсiби компьютерлердiң iшкi жады
үш бөлiмнен тұрады (1.5-сурет):
1) негiзгi жад (640 Кбайт),
2) жоғарғы жад,
3) қосымша жад.
Жоғарғы жадтың құрамында компьютердi жасап шығарған зауытта DOS-тың бiр
бөлiгi (BIOS) жазылып қойылған бөлiм бар.Оны тұрақты есте сақтау
құрылғысы (ТЕСҚ) деп атай-
Қосымша Жоғары жад Негiзгi
жад жад
... Бейнежад ТЕСҚ
1.5-сурет.Iшкi жад бөлiмдерi
ды.Пайдаланушының ТЕСҚ-ға берiлгендердi не өз про-граммасын ендiруi мүмкiн
емес. Ондағы бейнежад - монитор адаптерi (бейнеадаптер) пайдаланатын жад
бөлiмi.
8088 үлгiлi IBM XT компьютерiнде жоғарғы және қосымша жадтардың сыйымдылығы
384 Кбайттан, ал негiзгi және қосымша жад бөлiмдерi оперативтi есте сақтау
құрыл-ғысын құрайды. (Қосымша жад және негiзгi жад бiрдей
микропроцессорлардан тұратын бөлек платалар.) Сондықтан бұл
компьютердегi ОЕСҚ-ның көлемi 1 Мбайтқа тең (3-кестенi қараңыз).Компьютер
электр желiсiне қосылған кезде ОЕСҚ-ға DOS-тың BIOS-тан басқа бөлiктерi
және түрлi жүйелiк программалар да енгiзiледi.
80386 SX-тен бастап шыға бастаған кәсiби компью-терлердiң жоғарғы
жады (ТЕСҚ-дан басқа бөлiмдерi) мәшиненiң сыртқы құрылғыларының
драйверлерi мен берiлгендер ендiрiлетiн ОЕСҚ-ның бiр бөлiгi ретiнде де
пайдаланылатын болды. Оның үстiне, 80286 AT және одан жоғарғы типтi кәсiби
компьютерлердiң үлкен көлемдi Ақпаратмен жұмыс iстеуi үшiн жадты
динамикалық және виртуальды тәсiлдер бойынша пайдалану режимдерi бар.
Динамикалық тәсiл- жоғарғы жадтың бiр бөлiгiнде 64 Кбайт-тық не одан
да үлкен программа бөлiктерiн (беттерiн) кезе-гiмен бiрден орындап,орындау
аяқталған соң осы үшiн бөлiнген орынды автоматты түрде тазалап қою;
Виртуальды тәсiлмен құрылған жад (виртуальды жад) - арнайы
программалар бойынша iшкi жадтың ТЕСҚ-дан басқа бөлiктерiнен және қатты
(вин÷естерлiк) жадтан құрылатын уақытша жылдам жад. Ол пайдаланылған кезде
шешiлетiн есепке тиiстi берiлгендер дискiде сақтаулы тұрады да, ком-пьютер
оның қажеттiлерiн дер кезiнде ОЕСҚ-ға кезекпенен ендiрiп отырады.
Компьютер электр желiсiнен ажыратылған кезде ол жойылып кетедi
(лат.birtualis-мүмкiн болатын,қияли).
Соңғы кәсiби компьютерлерде ОЕСҚ-ны кеңейту үшiн жүйелiк блокқа жад
орнатылған басқа платаларды да енгiзiп қою мүмкiндiгi бар (қосымша жад).
IBM PC сияқты әмбебаб компьютерлердiң өте жылдам жұмыс iстейтiн кэш-
жад деп аталатын тағы бiр вин÷естерлiк жады бар. Ол компьютердiң жалпы
жұмыс өнiмдiлiгiн арт-тыруға арналған.
1.8. Бейнемонитор. Принтер
Бейнемонитор екi құрылғыдан тұрады : монитор жә-не бейнеадаптер.
Соңғысы бейне құраушы символдарды, график және түрлi түстердi түзетiн
сигналдарды монитор экранына жiберетiн интегралдық микросхема; монитор-
кәдiмгi телевизор экраны сияқты құрылғы.
Әдетте Ақпарат не команда клавиатурадан терiледi де, терiлу кезiнде
ол монитор экранында көрiнедi. Сондықтан клавиатура мен монитор стандартты
ендiрушығару құрылғы-лары.
Бейнеадаптер монитор экранына шығарылатын бей-нелердiң кодтарын
сақтайтын өз жады (бейнежады) бар құрылғы.
Бейнеадаптердiң бейнелердi тудыру мүмкiндiгiне қарай, монитор
жұмысының режимi текстiк және графика-лық болып екiге бөлiнедi.
Монитор текстiк режимде iске қосылған кезде оның сол жақ жоғарғы
бұрышында қалың сызықшадан не кiшкене төртбұрыштан тұратын символ
жарықтанып көрiнедi. Ол - к у р с о р деп аталатын, клавиатурадан
текстi теру кезiнде кезектi символдың экранға шығу орнын көрсетiп тұратын
жылжымалы символ (cursor-көрсеткiш,мезгеуiш).
Монитор үлгiлерiн бiр - бiрiнен ажырату ең алдымен оның экранының
көлденеңi мен биiктiгiне сыятын символдар мен нүктелер санына
байланысты.Текстiк режимде кәсiби компьютер экранына 80 X 25 символ сыяды
(экран жолына 80 символдан 25 жол).Графикалық режимде,монитор үлгiсiне
қарай,экран бетiне 320 X 200, не одан да көп пиксельдердi орналастыру
мүмкiн (пиксель-экранға шығарылатын бейне не түс құрайтын ең кiшi элемент.
Ол қалың нүктеден не кiшкене тiк төртбұрыштан тұруы мүмкiн).
Экранда бейненiң көрiну сапасы және нүктелердiң экранда бiр түстi (ақ)
не түрлi түске боялып көрсетiлуi бейнеадап-терлiң үлгiсiне
байланысты.Олардың кейбiрi 4-кестеде көр-сетiлген. Ондағы қысқарған сөздер:
MDA - Monochrome Display Adapter;
CGA - Color graphics Adapter;
EGA - Enhanced Graphics Adapter;
VGA - Video Grapich Array.
Соңғы кездерi көбiрек пайдаланылатын бейнеадаптер - SVGA (Super-VGA).
SVGA-ның басқа адаптерлерге қарағанда бағасы қымбат, ол пайдаланатын
түстердiң саны көп және мониторда символдар мен нүктелер экранда анығырақ
кө-рiнедi.
Принтер -Ақпаратны қағазға басып шығару құрыл-ғысы. Оның өз жады және
матрицалық,, лазерлiк т.б.типтерi
4-кесте
БейнеадаптеЭкран сыйымдылығы
р
үлгiлерi
Текстiк режим Графикалық режим
MDA 80 x 25, 2 түс
CGA 80 x 25, 16 түс320 х 200‚ 4 түс
EGA 80 х 25‚ 16 түс640 х 200‚ 16 түс
VGA 80 х 25‚ 16 түс640 х 480‚ 16 түс
бар.Олардың iшiндегi арзаны- символдарды қағазға нүктелер жиынтығы арқылы
басып шығаратын матрицалық принтер. Оның Ақпаратны қағазға басып шығару
бөлiгi, вариант-тарына қарай, 9,18 не 24 инелi бастиектен тұрады. Мысалы,
арзан EPSON FX-100 принтерiнiң бастиегi 9 инелi,ал, EPSON LQ-500-360 dpi
принтерiнiң бастиегi 24 инелi. Соңғысының басу жылдамдығы тез, әрi
символдарды басып шығару сапасы жақсы.
Лазерлiк принтер (PostScript,PCL,Laser Jet, т.б.) ин-формацияны
қағазға лазерлiк сәулелер арқылы басып шы-ғарады. Олардың жылдамдықтары
тез, әрi сапалы болған-дықтан, бағалары да қымбат.
Текстермен жұмыс iстеуге арналған программалар пакеттерiнiң (текстiк
редакторлардың) түрлерi көп.Олардың iшiндегi қарапайымы - операциялық жүйе
редакторы. Әдетте мүмкiндiгi мол басқа текстiк редакторлар пайдаланылады,
мысалы, Фотон, Лексикон, Word 6, 7, 97 т.б. Олардың әрқайсысымен жұмыс
iстеу (редакторды шақы-ру,текстi теру‚редакциялау‚дискiге жазу, қағазға
басып шыға-ру‚т.б.) тәсiлдерi әртүрлi.
1.9. Магниттiк дискiлер. Дискiжетек
Түрлi салаларда қайталанып пайдаланылатын текстiк, кестелiк т.б.
берiлгендер мен қолданбалы программалар көп.Оларды сақтайтын дәстүрлi
тасымалдаушылар - магниттiк дискiлер (оларды сыртқы жад деп те
атайды). Дискiлердiң екi түрi (типi) бар : иiлгiш магниттiк диск және
қатты магниттiк диск (вин÷естерлiк диск). Бұлардың бiрiншiсi диаметрлерi
5.25 не 3.5 дюйм болатын, беттерi магниттелген қабаттармен қапталған,
алюминийден жасалған пластинкалар. Олар төртбұрышты пластикалық пакет не
қатты пластикалық корпус iшiнде орналастырылған.Мұндай дискiлердi иiлгiш
магниттик диск, дискет не ф л о п п и д и с к деп те атайды. (6-7
суреттердi қараңыз.) 5.25 дюймдiк (133 мм) дискiде сақтаулы Ақпаратны
кездейсоқ өшiруден сақтау үшiн оның жазудан қорғау кесiгiн қара қағазбен
желiмдеп жауып қойса болғаны. 3.5 дюймдiк (89 мм) дискiде ол үшiн арналған
ауыстырып қосқыш түйме бар (ол 1.7-суретте (к) арқылы бел-гiленген).
Дискiнi бiрiншi рет пайдалану алдында арнайы коман-да бойынша оны
Ақпаратны енгiзуге мүмкiндiк туғызатын етiп дайындап (форматтап) алу
керек.Бұл кезде дискi беттерiне концентрлес (орталық нүктелерi бiр болып,
бiрiнiң iшiне бiрi сызылған) шеңберлер сызылады да, беттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазiргi ғылыми-техникалық даму кезеңiнде инженер-лiк,
экономикалық,басқару,ғылыми және басқа түрлi есептердi тиiмдi түрде шешу
мен медициналық диагноз қою т.б. зерттеу нәтижелерiн жоғары дәлдiкпен алуды
электронды-есептеуiш мәшинелерсiз (ЭЕМ-сiз) ұйымдастыру мүмкiн емес.Осы
се-бептi орта және жоғары бiлiмдi мамандар өз бiлiмiн ЭЕМ-дi тиiмдi
пайдалану әдiстерiмен кеңiнен үйлестiре алатын болуы тиiс. Бұл олардың
келешек жұмысында ЭЕМ-мен жұмыс iс-теудi күнделiктi дағдыға айналдыруы
үшiн де қажет.
Ақпарат. Информатика ЭЕМ, оның
даму кезеңдерi
А қ п а р а т (И н ф о р м а ц и я) - дәл анықтамасы жоқ кең ұғым.
Қарапайым түрде айтқанда,түрлi обúектiлер,құбылыстар мен процестер т.б.
жөнiндегi мағлұматтар Ақпарат делiнедi. Мысалы, айналадағы кеңiстiктен жер
жағдайы, өсiмдiктер жөнiнде көп Ақпарат аламыз.Ауада найзағайдың ойнауы-
күннiң бұлтты екенiн және жауын жаууы мүмкiндiгiн т.б. бiлдiретiн
Ақпарат.Көшеге iлiнген бағдаршамның көк не қызыл түсте жарықтануы - жолды
кесiп өтуге болатынын не болмайтынын бiлдiретiн Ақпарат. Радио,телевизор
арқы-лы берiлетiн хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңалықтар да Ақпарат
түрлерiнiң бiрi.
Қоғам өмiрiнiң сандық заңдылығын бейнелейтiн статистикалық Ақпарат
өте күрделi.Онымен айналысатын арнайы ұйымдардың әр жылда не тоқсан сайын
дайындаған Ақпаратсын басшылыққа алмай, ел экономикасын ғылыми түрде
басқаруды ұйымдастыру мүмкiн болмас едi. Ұшу траекториясына әсер ететiн
бүкiләлемдiк тартылыс заңын, денеге үйкелiс әсерiн және т.б. қажеттi
Ақпаратны бiлмей, ғарыш кемесiн ұшыруға болмайтыны да белгiлi.
Ақпаратны сандық кесте, сурет, текст сияқты түрлi түрде көрсету,
жинастыру мүмкiн. Мысалы,өсiмдiктiң биологиялық қасиеттерiн зерттеп,
нәтижесiн кесте түрiнде дайындау; ренген сәулелерi арқылы адам организмi
кескiнiн суретке түсiру; мәлiметтiк Ақпаратны газет, журнал беттерiнде
басып шығару‚ т.б.
Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуiне байланысты,
түрлi Ақпаратны жинастыру, өңдеу, сақтау және оларды тұтынушыларға тез
жеткiзiп беру процестерi (Ақпаратлық процестер) үлкен көлемдi әрi маңызды
жұмыстардың бiрi болып отыр.
50 жылдардың бас кездерiнен бастап көптеп жарыққа шыға бастаған
электронды есептеуiш мәшинелерiн (ЭЕМ-дердi) осы жұмыстарға пайдалану
оларды орындаудың шапшаңдығын күрт арттыруға мүмкiндiк туғызуда.
ЭЕМ-дi компьютер деп, автоматты құрылғының не адамның өңдеуiне
бейiмделiп дайындалған сандық,‚ символ-дық,‚ текстiк т.б.Ақпаратны
берiлгендер деп те атайды.
Мақсатқа жету үшiн Ақпаратны ЭЕМ-де арнайы ережелер бойынша
түрлендiру оны өңдеу деп аталады. ЭЕМ арқылы берiлгендердi өңдеу
мәшинеге түсiнiктi нұсқаулар тiзбегi (программа) арқылы жүргiзiледi.
Түрлi салаларда жиi пайдаланылатын берiлгендер мен программалар көп
болғандықтан, олар әр түрлi материалдар-дан тұратын магниттiк таспаларға,
дискiлерге (тасымалдаушы-ларға) жазылып,сақталып қойылатын болды.
Сақтаулы Ақпаратны iздеп,оны тұтынушуларға жеткiзiп беру инфрмациялық
қызмет көрсету (ИҚК) делiнедi. Республика мен ТМД мемлекеттерiнде тек
ғылыми-техни-калық ИҚК- мен айналысатын 16 мыңнан аса кiтапхана бар.
Олардың анықтамалық-Ақпаратлық қорында ғана 2 млрд.тан аса Ақпаратлық
мәлiметтер жинақталып,көп мәлiметтер компьютер дискiлерiне жазылып
қойылған. Осы-лардың арасынан қажеттiсiн iздеп, тауып беру көп еңбектi
керек ететiнi, бiрақ бұл жұмыстың маңыздылығы сөзсiз. ИҚК-ның маңыздылығына
бiр ғана мысал: егер өндiрiс бас-қармасын қажеттi Ақпаратмен, түрлi ғылыми-
техникалық жаңалықтармен дер кезiнде қамтамасыз етiп отырмаса, ол жаңа
техниканы пайдалануды жоспарлауға, өндiрiсте еңбек өнiмдiлiгiн арттыруға
үлкен кедергi келтiрер едi. ИҚК-де ком-пьютердi пайдалану түрлерi көп.
Мысалы:
* абоненттiң телефон нөмiрi сұралған кезде компьютерде жазулы
телефондар анықтамалығын пайдаланып жауап беру;
* үлкен қалаларда транспорт билеттерiн сатуды ұйым-дастыру (әр рейске
сатылған және бос орындар компьютерге тiркелiнетiндiктен, оларды
пайдаланып, билет сатуды ұйым-дастыру қиын емес);
* байланыс каналдары бойынша қосылған компьютер-лер жүйесi арқылы
түрлi мәлiметтердi, iс қағаздарын, фото-суреттердi бiр қаладан екiншi
қалаға жiберу;
* медицина саласындағы компьютерге енгiзiлген экс-перттiк жүйенi
(бiлiм қорын) пайдаланып, адам ауруының тү-рiн анықтау және емдеу
тәсiлдерiн белгiлеу;
* пайдаланушы текстерiн компьютердiң баспа құрылғысы (принтер) арқылы
қағазға басып шығару т.б.
Қазiргi кезде Ақпаратны тиiмдi түрде пайдалану-шылар дүние жүзiнде
негiзгi позиция алып келедi.Осыған байланысты, қоғам келешекте Ақпаратлық
қоғам болаты-ны сөзсiз.
И н ф о р м а т и к а - Ақпарат қасиеттерiн және оның көрсетiлуi мен
автоматты түрде өңдеу әдiстерiн зерттейтiн комплекстi ғылым.
ЭЕМ-нiң техникалық мүмкiндiктерiн пайдаланып, Ақпаратны жинақтау,
өңдеу және оны пайдаланушыларға жеткiзiп беру тәсiлдерiн Ақпаратлық не
компьютерлiк тех- нология деп те атайды (texne (техно)- шеберлiк, logos
(логия)-iлiм).
Жалпы,Ақпаратны ЭЕМ-де өңдеп, нәтижесiн тал-дауды ұйымдастыру үшiн
орындалатын әрекеттер мынадай:
* Ақпаратны алып,өңдеуге мүмкiндiк туғызатын үлгiсiн дайындау;
* оны өңдеу үшiн жинақты түрде нұсқаулар тiзбегiн алгоритмiн) құру;
* мәшине түсiне алатын командаларды (командалар жүйесiн) пайдаланатын
бiр программалау тiлiнде алгоритмдi программаға айналдыру;
* программаны ЭЕМ-де орындап,нәтиже алу;
* нәтиженi зерттеу. Егер құрылған үлгiде‚алгоритмде не программада
қате кеткен болса,оны дұрыстау;
* керек кезiнде пайдалану үшiн берiлгендер мен дұрыс-талған
программаны тасымалдаушыға тиеп, сақтау.
Бұл әрекеттердiң көпшiлiгi,мысалы,үлгi дайындау, про-грамма құру оңай
жұмыс емес. Олар кiтаптың келесi тарау-ларында қарастырылады.
Күрделi Ақпаратны әмбебап компьютерде ғана өңдеуге мүмкiндiк бар.
Сондықтан информатикаға қатысты мәселелер Ақпаратны өңдеу тәсiлдерiн
зерттеу мен ком-пьютерде түрлi есептердi шешу ғана емес. Ақпаратны өңдеу
және ИҚК үшiн ЭЕМ-дi кең түрде пайдаланудың жаңа
жолдарын iздестiру, осыған сәйкес компьютердiң дамытылған үлгiлерiн
құрастыру және оларды қамтамасыз ететiн программалар дайындау (мәшине
архитектурасын дамыту) да информатикаға тиiстi негiзгi жұмыстардың бiрi.
Э Е М ж ө н i н д е. Алғашқы кездерде жарыққа шыға бастаған негiзгi
өңдеу құралы - бiрiншi буын ЭЕМ-дерiнiң iшкi құрылымы элементтерi жеке
бөлшектерден дайындалған электрондық логикалық схемаларға негiзделген
болатын. Бұл бөлшектердiң негiзгiлерi вакуумдық электрондық шамдар едi.
Мұндай компьютерлердiң көлемдерi үлкен, сенiмдiлiгi жоғары емес, тездiк
жылдамдықтары бiр секөнтте 5-6 мың қарапайым операция шамасынан аспайтын.
(Екi санды қосу,көбейту не символдарды салыстыру сияқты бiр әрекет
қарапайым операция деп аталынады да, оны орындайтын команда мәшинелiк
команда делiнедi). Оның үс-тiне,мұндай мәшинелер үшiн құрылатын программа
мәшинелiк командалардан тұратын да, программалау жұмысы көп еңбектi қажет
еткiзетiн, ЭЕМ-нiң өзi тек есептеу жұмыстарын жүргiзу үшiн
пайдаланылатын.)
Транзисторды ойлап шығаруға байланысты, 50 жылдардың соңғы кезiнде
техникалық негiздерi түгелдей алмастырылған, негiзгi элементтерi жартылай
өткiзгiштi транзисторлардан тұратын екiншi буын ЭЕМ-дерi жарыққа шықты.
Мұндай элементтер мәшиненiң әрекет тездiгiн және мәшиненiң сенiмдiлiгiн
елеулi түрде арттыруға мүмкiндiк бердi. Екiншi буын мәшинелерiнiң сырт
аумағы, массасы, энергияны пайдалану шамасы көп төмендегендiктен, олардың
өзiндiк құны да бiрiншi буын мәшинелерiне қарағанда көп төмендетiлдi. Оның
үстiне,бұл ЭЕМ-дерде жоғарғы деңгейлi (Алгол, Фортран,Бейсик‚ т.б.)
программалау тiлдерiнде операторлардан тұратын программалармен жұмыс
iстеу мүмкiндiгi туды. (Өңдеу операторы – бiрнеше, тiптi ондаған,
жүздеген мәшинелiк командалардан тұруы мүмкiн программалық команда
(әрекеттер тiзбегiнiң негiздiк бiрлiгi.))
Сонымен тиiмдi программа құру технологиясына же-ту арқылы
жұмсалатын адам еңбегiн үнемдеудiң екiншi ке-зеңi аяқталды.
Алпысыншы жылдардың екiншi жартысында және жетпiсiншi жылдардың
бас кездерiнде ЭЕМ құрылымына одан әрi сапалы, күрделi өзгерiстер
енгiзiлiп, элементтiк негiзi ин- тегралдық схема (ИС), үлкен
интегралдық схема (ИС) және аса үлкен интегралдық схема (АИС)
болатын үшiн-шi, төртiншi буын мәшинелерi көптеп жасалына бастады.
Интегралдық (бiртұтас) схема-мүмкiндiгi күрделi тран-зисторлық
схемадай болатын, аумағы 1 кв.см.-ге де жетпейтiн фунциональдық блок. Ол
жартылай өткiзгiштi кристалдан (негiзiнен кремнийден) тұрады да,
элементтерi- транзисторлар, диодтар, конденсаторлар, резисторлар осы
платада тұтас құрастырылады.( Плата-түрлi электрондық схемаларды орна-
ластыруға мүмкiндiк беретiн материалдан құрылған көп қа-батты пластинка.)
Интегралдық схеманы пайдалану ЭЕМ-нiң сырт аумағын шұғыл кiшiрейтуге
және оның жұмыс өнiмдiлiгiн жүздеген – мыңдаған есе жоғарылатуға себеп
болды.
Мәшине жұмысын басқарушы және арифметикалық-логикалық Ақпаратны
өңдеуге арналған компьютердiң негiзгi құрылғыларын бiрге қосып процессор
деп, ал бiр не бiрнеше АИС-тен тұратын процессорды микропроцессор деп
атайды. Бiр микропроцессордың құрамында кемiнде бiр-неше ондаған мың
транзистор бар. Мысалы, 1981-жылы Intel фирмасының жасап шығарған алғашқы
8086 нөмiрлi микропроцессорының өзiнде 29000 транзистор орналастырылған
және аумағы 5.7 кв.мм ғана болатын.
Қазiргi кездiң күрделi ЭЕМ-дерiне орталық (негiзгi) және шет
аймақтық деп аталатын бiрнеше микропроцессор орналастырылған. Олар
мәшинеге енгiзiлген бiрнеше про-грамманы уақытты үзу деп аталатын режимде
шамамен бiр мезгiлде “қатар” орындап шығуға мүмкiндiк туғызып отыр.
Ақпаратны осылайша өңдеудi мультипрограммалық режимде өңдеу деп атайды
(мульти-көп).
ЭЕМ-дер үлкен,өте үлкен (супер),кiшi (мини),өте кiшi (микро)
компьютерлер болып,бiрнеше типке бөлiнедi. лкен ЭЕМ-дер (ЕС ЭЕМ
1035,1046,...) секөнтiне миллионнан ар-тық қарапайым операцияларды орындай
алады.(ЭЕМ-нiң бағасы оның жабдығы және қамтамасыздандыру програм-малары
бағаларының қосындысына тең.) Мысалы,80 жылдар-дың басында Ресейде
құрастырылған ЕС 1046 үлкен ком-пьютерiнiң сипаттамасы мынадай:
орталық процессордың өнiмдiлiгi 1,3 млн оперс
негiзгi жад көлемi 8 Мбайт
алатын орны 17 X 6,5 кв.м
(Жад ұғымы 7-тақырыпта берiлген.)
Интегралдық схеманы пайдалану және ЭЕМ-дi құрас-тыруды автоматтандыру
жылдамдығы 250-800 мың операцияс болатын миниЭЕМ-дердi (СМ3-СМ4,...)
және микроЭЕМ-дердi (арзан микрокалькуляторлар мен iштей орналастырыл-
ған микроЭЕМ - дердi, бiр жазу столына толық сыйып кететiн дербес
компьютерлердi) көптеп шығаруға мүмкiндiк туғызды. Қазiргi кезде
пайдаланылып жүрген дербес компьютерлер - IBM PC және оған үйлесiмдi
компьютерлер,т.б.
IBM PC-ге үйлесiмдi дербес компьютерлер жұмыс iстеу мүмкiндiгi
жағынан алпысыншы жылдары шығарылған үлкен ЭЕМ-дерден кем түспейдi. Оларды
оқу орындары, мекемелер, инженерлер, т.б. түрлi Ақпаратны өңдеуге, iс
қағаздарын жүргiзуге, басқарудың автоматты жүйесiн ұйым-дастыруға және тағы
басқалар үшiн пайдалануда.
Микрокалькуляторлармен есептеу жұмыстары жүргiзiледi де, iштей
орналастырылған микроЭЕМ-дер тұрмыстық, өнеркәсiптiк т.б.құралдарға iштей
орналастырылып, осы құралдарды не олардың бөлiктерiнiң жұмысын автоматты
түрде бақылау не басқару үшiн пайдаланылады.
1.2.Компьютер жұмысының принципi.
Iшкi жад. Екiлiк код. Ақпаратның
өлшем бiрлiгi
Компьютер Ақпаратны арнайы құрылған про-граммалар арқылы ғана өңдей
алады. Жалпы, оның орындай-тын н е г i з г i ж ұ м ы с ы : Ақпаратны
ендiру, оны өңдеу, өңделген Ақпаратны сыртқа шығару,сақтау (1-сурет).
Ақпарат мәшинеге оның ж а д (не i ш к i ж а д, ж ы л д а м ж а д, о п
е р а т и в т i ж а д) деп аталатын құрылғысына кодталған (шифрланған)
күйде ендiрiледi. Шифрлау ұғымын түсiндiру үшiн ескi телеграф аппараты
арқылы телеграмма жiберу тәсiлiн қарастырайық.. Онда қабылдаушы-
ендiру сақтау шығару
1.1-сурет. Компьютер жұмысының принципi
ның аппаратына телеграмма Морзе әлiппесi арқылы шифрланып жiберiлетiн.
Мысалы, кейбiр қазақ алфавитi әрiптерiнiң Морзе әлiппесi бойынша шифрлары
мынадай:
.( (А), (... (Б), ... (C) т.б.
Телеграмма жiберу мынадай қасиетке негiзделген: теле-грамма жiберушiнiң
аппаратында түйiсу лезде тұйықталып ажыратылса,қабылдаушының жылжымалы
қағаз таспасына нүкте, сәл уақыт тұйықталып ажыратылса, сызықша қойылып
шығады.Осы қасиеттi пайдаланып жiберiлген
(... . ( ...
телеграмма үзiндiсiн қабылдаушының БАС деп оқып шығуы қиын емес.
Компьютер үшiн пайдаланылатын код - 0 мен 1-ден тұратын тiзбек. 0 мен
1 -екiлiк санау жүйесiнiң цифрлары (1.4-тақырыпты қараңыз). Информатикада
код түзетiн мұндай цифрлар б и т деп аталады (binarу digit-екiлiк цифр).
Екiлiк санау жүйесiнiң сандары ондық сандар сияқты бiр разрядты, екi
разрядты не көп разрядты болып келуi мүмкiн.шiншi және одан жоғарғы
буындық компьютерлерде бiр символды кодтау үшiн сегiз разрядты екiлiк код
пайда-ланылады, мысалы, 11000101. Мұның компьютер жадына жiберiлу түрi
мынадай: код жадқа сегiз өткiзгiш бойымен электр сигналдары арқылы
жiберiледi де, жадтың электрондық схемалары қабылдайтын жоғарғы деңгейлi
кернеу 1 арқылы, төменгi деңгейлi кернеу 0 арқылы кодталады. Ол схемалық
түрде 1.2-суретте көрсетулi. Жадта бiр биттен тұратын Ақпаратны сақтайтын
электрондық құрылғыны т р и г г е р деп атайды (триггер-iлмек).
U 1 1 0 0 0 1 0 1
уақыт
1.2-сурет.Екiлiк код (байт)
Есептеуiш техникада Ақпаратның өлшем бiрлiгi үшiн б и т және б а й
т алынған (ағылш.byte-байт).
Байт-8 биттен тұратын тiзбек. Практикада байттан үлкен килобайт (Кбайт),
мегабайт (Мбайт),гигабайт (Гбайт) өлшем-дерi де пайдаланылады:
1 байт = 8 бит = 23 бит,
1 Кбайт = 1024 байт = 210 байт,
1 Мбайт= 1024 Кбайт = 220 байт,
1 Гбайт = 1024 Мбайт= 230 байт.
Кбайт, Мбайт өлшемдерiнiң шамалары мынадай : жазу машинкасында терiлген
бiр беттiк текстiң көлемi 2 Кбайттан сәл аздау,ал 500 беттiк кiтапқа
енгiзiлген текстiң көлемi шамамен-1 Мбайт.
Компьютердiң жұмыс iстеуi үшiн оны түрлi програм-малармен жабдықтау
қажет.Мәшине түсiне алатын (Бейсик, Паскаль т.б.) тiлдердiң бiрiнде сөз
тiркесiн, құрылысын (синтаксисiн) сақтап дайындалған, өзiнше бiр тиянақты
нәтиже беретiн нұсқаулар (командалар) тiзбегiн программа деп атайды.
Программалардың екi түрi бар. Бiрiншiсi мәшине жұмысын басқаруға
арналған, оларды жүйелiк программалар не операциялық жүйе деп атайды.
Екiншiсi - Ақпаратны өңдеп, нәтиже алу үшiн пайдалунышылардың (мәшинемен
жұмыс iстейтiн адамдардың) дайындаған программалары. Оларды қ олданбалы
программалар деп атайды.
1.3. Жадтың сыйымдылығы.Адрес.
Мәшинелiк сөз. Кодтар кестесi
А. Қазiргi кездегi дербес компьютерлердiң iшкi жа-дында 0-ден бастап
нөмiрленiп қойылған,әрқайсысы бiр байттан тұратын мыңдаған, миллиондаған
ұ я ш ы қ т а р бар. Әр ұяшықты байт деп те атайды, ол - биттердi
белгiлейтiн екi тұрақты жағдайы бар сегiз физикалық құрылғылар тiзбегi.
Жадта орналастырылған байттар санын жадтың сыйым- дылығы не көлемi
деп, әр байттың нөмiрiн оның адресi деп,адреске сыятын биттер санын
ұяшықтың ұзындығы деп атайды. Сыйымдылық Кбайт, Мбайт,Гбайт
өлшемдерiмен бе-рiлуi де мүмкiн. Мысалы, IBM PC компьютерлерiне қарағанда
қарапайым Ямаха MSX-1 атаулы дербес компьютерде жадтың сыйымдылығы 64
Кбайт,1120 арқылы нөмiрленген ұяшықтың адресi-1120, оның ұзындығы-8 екiлiк
таңба (1 байт).
Күрделi дербес компьютерлердiң көбiнде программа командалары, бүтiн
және нақты сандардан тұратын берiл-гендер қатар орналасқан екi байттан
тұратын өрiске (ұяшық-қа) ендiрiледi де, өрiстiң адресi үшiн бiрiншi
байттың адресi алынады (ол жұп сан болуы тиiс). Мысалы, 1120,1121, 1122,
1123,1124,1125 нөмiрлi байттарға сәйкес өрiстердiң адрестерi -
1120,1122,1124. Өрiске енгiзiлген екiлiк кодты мәшинелiк сөз, не қысқаша
с ө з деп атайды. Есептеуiш техникасында сөз де Ақпаратның екiншi түрдегi
өлшем бiрлiгi ретiнде алын-ған.
Соңғы шыққан,мүмкiндiгi мол,дербес ЭЕМ-дерде өрiс-тiк ұяшық төрт не
одан да көп байттан тұрады (төрт байттық ұяшықтың адресi 4-ке еселi).
Компьютер жад өрiсiне (адреске) енгiзiлген инфор-мацияға бiрден
айналым жасап, оны өңдей алатын етiп құрылған. Осылайша өңделетiн биттер
санын процессордың разрядтығы деп атайды, ол-ЭЕМ-нiң негiзгi
сипаттамаларының бiрi.
Процессорда командалар мен берiлгендер енгiзiлетiн арнайы ұяшықтар
бар. Оларды регистр деп атайды.
Б. 1.2-тақырыпта әр символ бiр байт арқылы код-талатыны ескертiлген
болатын. Байтты 256 түрде (00000000, 00000001, 00000010,
00000011,...,11111111) жазу мүмкiн бол-ғандықтан (28 =256),компьютердiң жұмыс
iстеуi үшiн 256 түрлi символды таңдап алуға болады. Iс жүзiнде пайда-
ланылатын символдардың кейбiрi әр елде әр түрлi. Мысалы, бiздiң
республикада олардың қатарында қазақ,орыс алфавит-терiнiң әрiптерi бар.
Компьютердiң түсiнуi үшiн символдарды 256-ға дейiнгi байттармен жеке-жеке
нөмiрлеп қояды да, оларды сәйкес символдардың кодтары ретiнде қабылдайды.
Бiздiң елде дербес компьютерлер үшiн пайдаланылатын кодтар ИАК-8 т.б.
кестелерге енгiзiлген (ИАК – Ақпаратны алмастыру кодтары). Осы кестелер
бойынша латын алфавитiне тиiстi
А әрпiнiң коды-0100 0001 (65),
В әрпiнiң коды-0100 0010 (66) т.с.с.
Мұндағы жақшалардың iшiнде жазылған ондық сандар - екiлiк кодтардың ондық
санау жүйесiнде өрнектелуi (1.4-тақырыпты қараңыз).
ИАК-8 кестесiнде 32-ге дейiнгi кодтар түрлi басқару командалары үшiн
арналған; символдарды кодтау 32-ден басталады. Оның үстiне,127-ге дейiнгi
кодтар дүние жүзi елдерiнде пайдаланылатын ASCII атаулы кодтармен бiрдей
етiп алынған. 128-255 аралығындағы сандар - қазақорыс әрiптерi мен түрлi
псевдографикалық символдардың кодтары.
(Windows’та 1251 атаулы код пайдаланылады)
1.4. Кодты және бүтiн санды түрлi санау
жүйелерiнде өрнектеу
Өткен тақырыпта компьютер екiлiк кодта жазылған Ақпаратмен, яғни 0
және 1 цифрларының тiзбегi арқылы шифрланған сандармен жұмыс iстейтiнi
баяндалған болатын. Мұндай сандар екiлiк санау жүйесiнде берiлген
делiнедi.
Жалпы, санау жүйесi дегенiмiз - сандарды цифрлық таңбалар арқылы
жазу мен оқу тәсiлдерiнiң жиынтығы. Санау жүйелерiнiң позициялық және
позициялық емес болып бө-лiнетiн екi түрi бар екенi белгiлi. Мұның
бiрiншiсi-ерте кезден қалыптасқан ондық санау жүйесi,екiншiсi-римдiк санау
жүйесi. Жалпы алғанда, позициялық жүйе тек ондық санау жүйесi ғана
болмауы мүмкiн. Егер сан түзетiн цифрлар раз-рядтарының бiрлiктерi оңнан
солға қарай есептегенде бiр-бiрiнен тұрақты бiр сан есе, мысалы, q есе
артып отыратын болса, онда сан q санау жүйесiнде берiлген деп,ал q осы жү-
йеенiң н е г i з i деп аталады.Ондық санау жүйесi үшiн q=10. Позициялық
санау жүйесiнде санды жазу үшiн 0-ден бастап (q-1)-ге дейiн бүтiн сандар
пайдаланылады да,олар осы жүйенiң базистiк (негiздiк) цифрлары деп
аталынады.
Дербес компьютер негiзiнен екiлiк, ондық, оналты- лық санау
жүйелерiнде жазылған кодтармен не сандармен жұмыс iстейдi (базистiк
цифрларын 1-кестеден қараңыз).
Соңғы санау жүйесiндегi A,B,C,D,E,F әрiптерi-осы жүйенiң сәйкес
10,11,12,13,14,15 цифрларын анықтайтын символдар.
q санау жүйесiнде n разрядтан тұратын кодтың не бүтiн санның жазылу
үлгiсi: (an an-1 ... a1 a0)q.
1-кесте
q Базистiк цифрлар (символдар)
2 0‚1
10 0‚1‚2‚3‚4‚5‚6‚7‚8‚9
16 0‚1‚2‚3‚4‚5‚6‚7‚8‚9‚A,B,C,D,E,F,
q=2 үшiн мұндағы аk цифрлары 0 не 1 болатын екiлiк са-нау жүйесiнiң
базистiк цифрлары (k=0,1,...,n).
1-е р е ж е. Кез келген жүйеде берiлген кодты не бүтiн санды ондық
санау жүйесiнде өрнектеу үшiн оны
an * qn + an-1 * qn-1 + ... + a1 * q + a0 * q0
түрiнде жазып, есептеудi ондық жүйеде жүргiзсе болғаны (q=2,16,...).
Мысалы, латынша А әрпiнiң екiлiк кодын (01000001 )2 ондық кодта өрнектеу
тәсiлi мынадай (n=7):
0*27+1*26+0*25+0*24+0*23+0*22+0*21+ 1*20=6510 .
Осы сияқты,
111111112 =25510 ; 11111111 111111112 =6553510 .
2-е р е ж е. N-ге тең ондық кодты (не ондық санау жүйесiнде берiлген
бүтiн санды) q санау жүйесiнде өрнектеу үшiн, алдымен N-дi q-ге бөлiп,
оны N=q*p1+r1 түрiнде жазып алу керек (p1-бөлiндi, r1-қалдық). Егер
p1=q болса, оны да q-ге бөлiп, p1=q*p2+r2 түрiне келтiру керек,
т.с.с. Бұл процестi pkq болған кезде тоқтатып, соңғы бөлiндi мен соңынан
басталған қалдықтарды бiр-бiрiне тiркеп жазып шықса болғаны. Яғни
N10=(pk rk-1 rk-2 ...r1 )q ; k=1, pkq.
Мысал. 65 ондық кодын екiлiк және он алтылық жүйелерде өрнектеу керек.
1) 65=2*32+1 6510 =10000012
32=2*16+0
16=2*8+0
8=2*4+0 Бұл кодтың байт
4=2*2+0 түрiнде жазылуы:
2=2*1+0 01000001
12
2) 65=16*4+1 6510 =4116
416
Керiсiнше, 4116 кодын ондық кодқа айналдыру тәсiлi:
4116 =(4*161+1*160)10 =6510
1.5. Дербес компьютерлер.Олардың құрылғылары.
Адаптер. Жүйелiк шина.Таймер.Драйвер
Дербес компьютерлер тұрмыстық, оқу жүйесiне арнал-ған және кәсiби
(әмбебап) деп аталатын үш түрге бөлiнедi. (Бұдан әрi тек дербес
компьютерлердi қарастырамыз да, дербесң сөзiн компьютер сөзiне көбiнесе
жалғастырмай, тастап кетемiз.)
Тұрмыстық компьютерлер-компьютерлердiң қарапа-йым түрлерi (БК-0010,
Ириша, Apple II т.б.). Олардың жадтары-ның сыйымдылығы үлкен
емес,орындайтын iс-әрекеттерi де шамалы.
80 жылдардан бастап оқу орындарында информатика мен есептеуiш техника
негiздерi пәнiн оқып-үйрену үшiн жад көлемi 64,128 Кбайт шамасында болатын
Корвет, УКНЦ, Ямаха MSX-1, Ямаха MSX-2 т.б. оқулық компьютерлер пайда-
ланылып келдi.
Халық шаруашылығының түрлi салаларында пайдала-нуға болатын,қазiргi
кезде оқу орындарының көпшiлiгiнде бар‚ жұмыс iстеу мүмкiндiгi жоғары және
әрекет жылдамдығы үлкен дербес компьютерлер әмбебап, не кәсiби дербес
ком-пьютерлрер деп аталады.Мұндай мәшинелердi және олардың негiзгi
құрылғысы – микропроцессорларды шығарумен алғаш-қы рет дүние жүзiнде
Apple,IBM, Intel т.б. фирмалар айна-лысқан болатын.Бұл жұмыста,әсiресе,
IBM, Intel фирмала-рының еңбегi көп.Intel фирмасының жасап шығарған түрлi
үлгiлi (модельдi) микропроцессорларын пайдаланып, IBM фирмасы компьютердiң
түрлi сапалы типтерiн дүниеге кел-тiрдi. Фирманың компьютерлерiне,типтерiне
қарай,IBM PC,IBM PC XT,IBM PC AT,IBM PS2 т.б.аттары берiлген (PC (Personal
Computer)-дербес компьютер,XT (extended techno-logy)-кеңейтiлген
технология, PS (Personal System)- дербес жүйе, AT (Advanced Technology) -
алдыңғы технология). Олар, әсiресе, IBM PC AT типтес компьютерлер дүние
жүзiне кең таралған. Оның үстiне, мұндай компьютерлердiң жаңа
жетiлдiрiлген варианттары да жарыққа шығуда.
Қазiргi кезде көп елдердiң зауыттары да IBM PC-ге үйле-сiмдi
компьютерлердi шығаруға бейiмделiп келедi. Мысалы, республикамыздың оқу
орындарының көпшiлiгi IBM PS2 не IBM PC-ге үйлесiмдi Пентиум‚ т.б.
кәсiби компьютерлермен жабдықталған. Олар күрделi әр алуан математикалық,
фи-зикалық есептердi шешiп қана қоймай, логикалық операция-ларды да орындай
алады (логика - ойлау, қисын;логикалық операция - ақылменң орындалатын
әрекеттер). Мысалы, автоматты түрде технологиялық процестердi
басқарады,шахмат ойнайды,күрделi график сызады.Оның үстiне, олар эконо-
микалық ғылымдарда, жоспарлауда, медицинада, биологияда, ауа райын
болжауда, мекеменiң айлық ақпартiзiмiн (ведо-мосын) жасауда, кiтапхана
жұмысын ұйымдастыруда және т.б. салаларда ойдағыдай пайдаланылып келедi.
Дербес компьютердiң негiзгi құрылғылары:
клавиатура,
жүйелiк блок (процессор,жад,сағат‚т.б.),
монитор,
принтер,
иiлгiш магниттiк дискiде жинақтауыш (ИМДЖ,не FDD).
Кәсiби дербес компьютерлердiң құрамында бұларға қоса мынадай құрылғылар да
бар:
- қатты магниттiк дискiде жинақтауыш (вин÷естер,
не НDD),
- тышқан.
Оның үстiне,олардың құрамында сызбаны қағазға басып шы-ғару (сызба
сызушы), суреттердi және графиктiк инфор-мацияны компьютерге ендiру
(сканер), компьютердi бiр-бiрi-мен телефон жүйесi арқылы жалғастыру
(модем) құрылғы-ларының болуы да мүмкiн.
Клавиатура арқылы компьютер жадына программалар мен берiлгендер
енгiзiледi.Жад оларды және өңдеу кезiндегi аралық мәндер мен өңдеу
нәтижесiн уақытша сақтап тұрады.
Монитор жүйелiк блоктан келген Ақпаратны эк-ран бетiне, ал принтер
оны қағазға басып шығарады. (Мо-нитор құрылғысын дисплей деп,ал оны
клавиатурамен бiрге терминал деп атайды (display- көрсеткiш,бейнелеу).
Вин÷естерлiк құрылғы мен ИМДЖ - Ақпаратны магниттiк дискiге жазу не
онда жазылған Ақпаратны мәшине жадына ендiру (о қ у) құрылғылары. (Оларды
және дискiлердi сыртқы есте сақтау құрылғылары деп те атайды).
Т ы ш қ а н - екi не үш түймесi бар, компьютерге электр сымы арқылы
жалғастырылатын төртбұрышты кiшке-не пластмассалық қорап.
Кәсiби компьютердiң жұмысын басқарушы операция-лық жүйенiң түрлерi
көп.Олардың iшiнде IBM PC компью-терлерiнде пайдаланатын жүйенi MS DOS
деп атайды.Оның да бiрнеше варианттары бар, олардың iшiнде соңғы шыққандары
- мүмкiндiгi мол,MS DOS 5.02, 6,0, т.б. Соңғы жылдары MS DOS-тан жүздеген
есе күштi мүмкiндiктi Mic- rosoft Windows атаулы операциялық жүйе де
жарыққа шық-ты. Осы жүйеде компьютермен жұмыс iстеудi жеңiлдету үшiн
тышқан (Microsoft Mouse) пайдаланылады.
Жүйелiк блок - процессор,жад,адаптер (бақылаушы), жүйелiк шина,таймер
т.б.құрылғылар орналастырылған ком-пьютердiң негiзгi бөлiгi.
Процессор мен жад компьютердiң iшкi құрылғылары деп, ал
басқалары (клавиатура,монитор,принтер,...) сыртқы құ- р ы л ғ ы л а р деп
аталады.
Клавиатураны енгiзу құрылғысы деп, монитор мен принтердi шығару
құрылғылары деп те атайды.
Ендiрушығару құрылғылары мен процессор арасында алмастырылатын
Ақпарат алмасу алдында адаптер деп аталатын осы құрылғылардың жұмысын
үйлестiрушi интег-ралдық схемаға келiп түседi (лат.adaptere - лайықтауыш,
үйлестiрушi; оны түсiну үшiн магнитофон адаптерiн көзге елестетсе
болғаны). Адаптердiң жұмысына мысал: екiлiк кодтарды жадтан мониторға
жiберу кезiнде б е й н e а д а п -т е р алдымен оларды түрлi символдарға
аударатын сигналдарға айналдырады; кез келген клавиштi басып, қоя берген
кезде клавиатура сәйкес екiлiк сегiз разрядты кодтың сигналдарын
процессорға бiрiнен соң бiрiн ретiмен жiбере бастайды. Бұл кодты алдымен
клавиатура адаптерi қабыл-дайды да,оны поцессор жұмыс iстей алатын
параллель кодқа айналдырады.
Адаптерлердiң өздерi қабылдаған ағымдық команданы не берiлгендердi
жазып қоятын ұяшықтары бар. Оларды
порт регистрлерi деп атайды.
Адаптерлер процессор және жадпенен жүйелiк шина не магистраль
деп аталатын көп қабатты платаның ток өткiзгiш желiсi арқылы
байланыстырылған. Байланыстыру шинаға дәнекерленiп қосылған порттар
деп аталатын ажы-ратып қосқыштар арқылы орындалады (1.3-сурет).
Жад Процессор
Жүйелiк шина
1
... ...
2
а б в
1.3-сурет. Жүйелiк шинаның схемалық түрi.
1 - ажыратып қосқыштар, 2 - адаптерлер;а,б,в,..
сыртқы құрылғыларға жалғастырылған кабельдер
Шина үш бөлiмдi: адрестiк шина, берiлгендер шинасы және басқару
шинасы. Адрестiк шина арқылы Ақпарат жазылатын ұяшықтың адресi жiберiледi.
Берiлгендер шинасы арқылы Ақпарат, ал басқару шинасы арқылы Инфор-мацияны
жазуң, Ақпаратны оқуң сияқты командалар жi-берiледi.
Әдетте процессордың, адрестiк шинаның және берiлгендер шинасының
разрядтығы (мысалы,бiр уақытта өңделетiн не жiберiлетiн биттер саны) бiрдей
емес. Мысалы, 8088 IBM PC компьютерiнiң процессоры 16 разрядты,адрестiк
шинасы 20 разрядты,берiлгендер шинасы 8 разрядты. Осы себептi про-цессор
бiр уақытта өңделетiн берiл-гендердiң 16 разрядын алуы үшiн,ол жадқа екi
рет айналым жасауы тиiс.
Информатикада құрылғыларды бiр-бiрiмен байланыс-тыратын үйлестiрушi
жүйелер мен сигналдарды интерфейс деп атайды. Мысалы, адаптерлер,
жүйелiк шина және құрылғылардың әрекеттерiн байланыстыру әдiстерi –
интерфейстер.
Таймер - кәдiмгi сағат рөлiн атқаратын интегралдық схема. Оның
қызметiнiң бiрi - монитор экранында кескiндердi қалпына келтiрудiң уақытша
аралықтарын беру, яғни син-хрондау т.б. (timer-уақытты белгiлеу).
Компьютердiң iшкiсыртқы құрылғыларының арасында берiлгендердi алмастыру
драйверлер деп аталатын арнайы программалар арқылы орындалады (driver-
жүргiзушi, басқарушы). Әр сыртқы құрылғының өз жұмысын басқаратын арнайы
программасы (драйверi) бар.
1.6. Клавиатура
Клавиатура (пернетақта)- компьютерге берiлгендер мен командаларды
ендiру құрылғысы.IBM PC AT-ге үйлесiмдi қазiргi кездiң компьютерлерiнде 101-
ге дейiн клавиш болуы мүмкiн (clavis-кiлт. Кейде клавиштi түйме не перне
деп атап жүр). 1.4-суретте IBM PC компьютерiнiң 101 клавиштi клавиатурасы
көрсетiлген.
Клавиштер фунциональдық,‚ алфавиттi- цифрлық және басқару
клавиштерi болып,үш түрге бөлiнедi. Мұндағы F1-F12
клавиштерiнiң әрқайсысы түрлi режимдерде әр түрлi коман-даларды орындайтын
функциональдық клавиштер.
Әрiптер,цифрлар,түрлi басқа символдар жазулы кла-виштер - алфавиттi-
цифрлық. Олар кәдiмгi жазу машинкасы-ның клавиштерi сияқты. Әрiптердi теру
клавиштерiнiң төменгi жағында (төменгi регистрлерде) латын алфавитiнiң
әрiптерi, жоғарғы жағында (жоғарғы регистрлерде) орыс алфавитiнiң әрiптерi
орналасқан (не керiсiнше).
MS DOS жүйесiнде бас әрiптердi клавиатурадан теру үшiн алдын ала Caps
Lock клавишiн басып қою керек (caps lock-бас
әрiпке өту). Осы режимнен кiшi әрiптердi теру режимiне қайта өту үшiн Caps
Lock клавишiн екiншi рет басып қойса бол-ғаны.
MS DOS’та орысқазақ алфавиттерiнiң әрiптерiн теру алдында осы
әрiптердi теруге арналған арнайы программаны компьютердiң iшкi жадына
ендiрiп алу қажет. Мысалы,осыған арнап kazega.com атауы бойынша
Д.К.Иманғазиев,Ф.Ж. Иманғалиевтер дайындаған программаны пайдалануға бола-
ды.Оны жадқа ендiрген соң клавиатурадан қазақ-орыс әрiптерiн теру
режимiне өту үшiн SHIFT + SHIFT клавиштерiн басса болғаны (+ таңбасы
бiрiншi клавиштi басып тұрып,екiншi клавиштi басу керектiгiн бiлдiретiн
белгi ретiнде пайдаланылды). Бұл режимде орыс алфавитiне енбеген қазақ
әрiптерiн (ә, i, ң,...) теру үшiн kazega.com файлын iске қосқан кезде
экранда көрiнетiн нұсқауды пайдалану керек; ал, цифрларды теру үшiн
қосымша (оң жақта орналасқан) клавиатураны пайдалану қажет.
Ескерту. Қазақорыс алфавиттерiнiң әрiптерiн теру режимiнен алғашқы,латын
әрiптерiн теру режимiне қайта өту үшiн SHIFT+SHIFT клавиштерiн қайта
басу жеткiлiктi.
Басқару клавиштерi автоматты түрде арнайы команда-ларды орындауға
арналған:
Enter ( ( ): 1) Бiр жолда клавиатурадан терiлген берiлгендер соңын
белгiлеп не жадқа ендiрiп,курсорды келесi жолдың басына өткiзу (каретканы
қайтару); 2) Клавиатурадан терiлген команданы орындау. Әдетте бұл клавиштi
ендiру не каретканы қайару (КҚ) клавишi деп атайды (enter-ендiру).
Shift ( ( ) - регистрдi ауыстыру, жоғарғы регистрге өту (shift-
жылжыту, регистрдi ауыстыру). Клавиштердiң жоғар-ғы жағында жазулы
символдарды теру үшiн осы клавиштi басып тұру керек. (Shift жеке басылған
кезде ешқандай команда орындалмайды.);
Backspace (BS, не () - курсордың сол жағындағы символды өшiрiп,
курсорды сол орынға керi қайтару (backspace-керi аралыққа);
Delete (Del) -курсор тұрған орындағы символды өшiру (delete - жою,алып
тастау).
Backspace не Delete клавиштерi бiр рет импульстi түрде басылған
кезде өшiрiлетiн символдың оң жағында орналасқан символдар бiр орындық
позицияға солға жылжиды.
Ескерту. BS не Del клавиштерi арқылы өшiрiлетiн символдар жадқа бұдан
бұрын ендiрiлiп қойылса, кейбiр режимдерде (мысалы,Бейсикте) жоғарыдағы
әрекеттерден соң КҚ клавишiн басып қою керек.
Insert (Ins) - жолды ығыстырып кiрiстiру (insert- кiрiстiру).
Мысалы,”жұмыс” сөзiн клавиатурадан теру кезiнде “м” әрпi терiлмей қалып
кетсе, “ы” әрпiнiң алдына кур-сорды апарып, INS клавишiн басу керек.
Осыдан соң “м” әрпiн клавиатурадан терiп алса болғаны. (Компьютер INS
режимiнде iске қосылуы да мүмкiн.Бұл кезде INS клавишiн басудың қажетi
жоқ.);
TAB - курсорды тұрған орнынан 8 орындық позицияға оңға жылжыту
(tabulator-есептеуiш). (Кейбiр режимдерде TAB клавишi басқа мақсат үшiн
пайдаланылады);
Esc - Enter клавишi басылмай тұрған кезде берiлген команданы
өзгертiп,алғашқы режимге өту т.б. (escape-құтылу,шығу);
PrtScr - экрандағы көрiнiстi принтерде басып шығару (print screen
-экрандағыны басу);
Pause (Break)- iске қосылған компьютер жұмысын уақытша тоқтату (pause-
үзiлiс). (Компьютер жұмысын одан әрi жалғас-тыру үшiн кез келген клавиштi
басса болғаны.);
(, (, (, ( - курсорды басқаруға (оңға, жоғары, төмен,солға жылжытуға)
арналған клавиштер. ( ( клавишi басылса,курсор тұрған орнынан осы бағытта
(оңға) бiр позициялық орынға жылжиды т.с.с.)
PgUp,PgDn - экран бетiн керi,алға аудару (Page Up-жоғарғы бетке,Page
Down-келесi бетке);
Home - курсорды жол басына (кей режимдерде эк-ранның сол жақ жоғарғы
бұрышына) бiрден жылжыту;
End - курсорды жол соңына бiрден жылжыту (end-соңы);
Бос Орын (Spaсe) - курсорды басқаруға арналған кла-виш. Әдетте ол
текст iшiнде бос аралықтарды қалдыру үшiн пайдаланылады;
Ctrl, Alt - жеке басылған кезде ешқандай команданы орындамайтын
клавиштер, ал олар кейбiр басқа клавиштер-мен қосылып басылса,оны компьютер
өзiне берiлген команда ретiнде қабылдайды (control-бақылау, alternative-
қосалқы). Мысалы, Ctrl+C не Ctrl+Pause - ағымдық программаның, не
команданың орындалуын тоқтату, Ctrl+Alt+Del – компью-терге өзiндiк
бақылаусыз операциялық жүйенi қайта қосу командасы. (Iске қосулы
компьютердi өшiрiп,электр желiсiне тездетiп қайта қосу қажет болса,соңғы
команданы берген жөн).
Клавиатураның оң жағында қосымша клавиатура бар. Num Lock клавишiн
басып қойған кезде ондағы клавиштер арифметикалық калькулятордың
клавиштерi сияқты жұмыс iстейдi, онсыз олар басқару клавиштерiнiң рөлiн
атқарады (number lock-цифрды бекiту). Num Lock клавишiнiнiң қосыл-ғанын
оның жоғарғы жағында орналасқан көрсеткiштiң (ин-дикатордың)
жарықтануынан байқауға болады.
Ескерту.
* Клавиатурамен жұмыс iстеу кезiнде клавиштердi қатты басу олардың
тез iстен шығуына әсерiн тигiзедi.
* Кейбiр дербес жағдайлардан басқа кезде клавиштi көп уақыт басып
тұру да дұрыс емес.
* Клавиштердi қатар басу кезiнде алдымен бiрiншiсiн,сонан соң екiншiсiн
басу керек.
* Кейбiр клавиштер түрлi режимдерде әр түрлi әрекеттердi орындау
үшiн пайдаланылуы мүмкiн.
1.7. Микропроцессор үлгiлерi.IBM PC
компьютерiнiң iшкi жады
А. 1.1, 1.2, 1.5 - тақырыптарда процессор мен жадтың қызметтерi және
дербес компьютерлердiң типтерi жөнiнде қысқаша мәлiметтер берiлген болатын.
Жалпы,дербес ком-пьютердiң типi онда орналастырылған микропроцессордың
үлгiсiмен анықталады. Мысалы,алғашқы шығарылған 8086,8088 нөмiрлi IBM PC
компьютерлерiнде Intel фирмасы дайындаған осы үлгiлi 16 разрядты
микропроцессорлар пайдаланылды.Олардың адрестiк шинамен интерфейсi 20
разрядты және осыған сәйкес ОЕСҚ-ның көлемi 1 Мбайт болатын.
ОЕСҚ (оперативтi есте сақтау құрылғысы.RAM) – арифметикалық-
логикалық операцияларды орындау алдында және орындау процесiнде
берiлгендер мен программалар уақытша сақталатын iшкi жадтың негiзгi
бөлiмi‚оны жедел жад деп те атайды. ОЕСҚ-ның көлемi адрестiк шинаның раз-
рядтығына байланысты. Атап айтқанда,ол 2-нiң осы шинаның разрядынан тұратын
дәрежесi арқылы анықталады. Сондықтан Intel-8088 (i8088) компьютерiнде
ОЕСҚ-ның көлемi 220 байтқа тең.)
2-кестеде алғашқы IBM PC типтi компьютерлердiң шығарылған жылдары,
микропроцессорларының үлгiлерi мен разрядтығы, ОЕСҚ-ның сыйымдылығы
көрсетулi. Кестеге енгiзiлген соңғы компьютерлердiң алдыңғыларына қарағанда
жұмыс iстеу мүмкiндiктерi мол, жадтарының көлемдерi үлкен және олар жылдам
әрекеттi. (1-4 Мбайттан артық ОЕСҚ-ны пайдалану үшiн арнайы программалар
пайдаланылады.)
Компьютер жұмысының жылдамдығы үшiн,оған балама етiп, электрондық
схемалардың жұмыс ритмiн үйым-дастыратын электр импульстерiнiң тактiлiк
жиiлiгi алынған. Импульс көзi-түрлi сигналдар арасындағы үзiлiстердi ұйым-
дастырушы микросхемадан тұратын импульс генераторы (generator-
өндiрушi).Қазiргi кездегi кәсiби компьютерлерде пайдаланылатын
микропрцессорлар, типiне қарай, 4-50 МГц шамасындағы,тiптi 100 МГц’тен
асатын тактiлiк жиiлiкпен жұмыс iстей алады. (1 МГц=1 000 000 тактс.)
2-
кесте
N Жыл Компьютер Микропроцессордың
типi үлгiсi
1 1981 IBM PC, PC XT8086, 8088
2 1983 IBM PC AT 80286
3 1985 IBM PC AT 80386, 80386 DX
4 1989 IBM PC AT 80486, 80486 DX-50
3-кесте (2-кестенiң жалғасы)
... РазрядтығыАдрестiк шинаның ОЕСҚ
разрядтығы
1... 16 20 1 Мбайт
2... 16 24 16 Мбайт
3... 32 32 4 Гбайт
4... 32 32 4 Гбайт
Әмбебап дербес компьютерлерде,мысалы, 486 DX-те негiзгi процессордан
басқа жылжымалы үтiрлi нақты сандар-мен (мысалы,475.2,1025.6 сандарының
4.752E+2, 1.0256E+3 үлгiлерiнде жазылу түрлерiмен) математикалық амалдарды
орындауға арналған қосымша математикалық процессор да бар. Одан бөлiп
кқрсету үшiн бiрiншiсiн орталық процессор деп атайды.
Процессор үлгiсiнiң варианттары көп.Мысалы,80386 процессорының SX-25,
DX-33, ал 80436 процессорының DX-40, DX-50,DX2-66, т.б.атаулы варианттары
бар.Мұндағы 80486 DX-50 процессоры - 80486 үлгiлi процессордың 50 МГц
тактiлiк жиiлiкпен жұмыс iстейтiн DX атаулы варианты,т.с.с.
Әдетте SX жалғауы бар процессордан DX жалғауы бар процессордың жұмыс
iстеу мүмкiндiгi жоғары. Мысалы, 80386 SX процессорлы компьютерде 16
разрядты, 80386 DX процессорлы компьютерде 32 разрядты берiлгендер шинасы
бар (бұл шинаның разрядтығы өскен сайын берiлгендер процессорға тезiрек
енгiзiлiп-шығарылады).
Соңғы жылдары 64 разрядты шинамен жұмыс iстейтiн P e n t i u m‚
т.б. атаулы мол мүмкiндiктi микропро-цессорлар да көптеп жарыққа шықты.
Б. 80286 және одан жоғарғы процессорлы кәсiби компьютерлердiң iшкi жады
үш бөлiмнен тұрады (1.5-сурет):
1) негiзгi жад (640 Кбайт),
2) жоғарғы жад,
3) қосымша жад.
Жоғарғы жадтың құрамында компьютердi жасап шығарған зауытта DOS-тың бiр
бөлiгi (BIOS) жазылып қойылған бөлiм бар.Оны тұрақты есте сақтау
құрылғысы (ТЕСҚ) деп атай-
Қосымша Жоғары жад Негiзгi
жад жад
... Бейнежад ТЕСҚ
1.5-сурет.Iшкi жад бөлiмдерi
ды.Пайдаланушының ТЕСҚ-ға берiлгендердi не өз про-граммасын ендiруi мүмкiн
емес. Ондағы бейнежад - монитор адаптерi (бейнеадаптер) пайдаланатын жад
бөлiмi.
8088 үлгiлi IBM XT компьютерiнде жоғарғы және қосымша жадтардың сыйымдылығы
384 Кбайттан, ал негiзгi және қосымша жад бөлiмдерi оперативтi есте сақтау
құрыл-ғысын құрайды. (Қосымша жад және негiзгi жад бiрдей
микропроцессорлардан тұратын бөлек платалар.) Сондықтан бұл
компьютердегi ОЕСҚ-ның көлемi 1 Мбайтқа тең (3-кестенi қараңыз).Компьютер
электр желiсiне қосылған кезде ОЕСҚ-ға DOS-тың BIOS-тан басқа бөлiктерi
және түрлi жүйелiк программалар да енгiзiледi.
80386 SX-тен бастап шыға бастаған кәсiби компью-терлердiң жоғарғы
жады (ТЕСҚ-дан басқа бөлiмдерi) мәшиненiң сыртқы құрылғыларының
драйверлерi мен берiлгендер ендiрiлетiн ОЕСҚ-ның бiр бөлiгi ретiнде де
пайдаланылатын болды. Оның үстiне, 80286 AT және одан жоғарғы типтi кәсiби
компьютерлердiң үлкен көлемдi Ақпаратмен жұмыс iстеуi үшiн жадты
динамикалық және виртуальды тәсiлдер бойынша пайдалану режимдерi бар.
Динамикалық тәсiл- жоғарғы жадтың бiр бөлiгiнде 64 Кбайт-тық не одан
да үлкен программа бөлiктерiн (беттерiн) кезе-гiмен бiрден орындап,орындау
аяқталған соң осы үшiн бөлiнген орынды автоматты түрде тазалап қою;
Виртуальды тәсiлмен құрылған жад (виртуальды жад) - арнайы
программалар бойынша iшкi жадтың ТЕСҚ-дан басқа бөлiктерiнен және қатты
(вин÷естерлiк) жадтан құрылатын уақытша жылдам жад. Ол пайдаланылған кезде
шешiлетiн есепке тиiстi берiлгендер дискiде сақтаулы тұрады да, ком-пьютер
оның қажеттiлерiн дер кезiнде ОЕСҚ-ға кезекпенен ендiрiп отырады.
Компьютер электр желiсiнен ажыратылған кезде ол жойылып кетедi
(лат.birtualis-мүмкiн болатын,қияли).
Соңғы кәсiби компьютерлерде ОЕСҚ-ны кеңейту үшiн жүйелiк блокқа жад
орнатылған басқа платаларды да енгiзiп қою мүмкiндiгi бар (қосымша жад).
IBM PC сияқты әмбебаб компьютерлердiң өте жылдам жұмыс iстейтiн кэш-
жад деп аталатын тағы бiр вин÷естерлiк жады бар. Ол компьютердiң жалпы
жұмыс өнiмдiлiгiн арт-тыруға арналған.
1.8. Бейнемонитор. Принтер
Бейнемонитор екi құрылғыдан тұрады : монитор жә-не бейнеадаптер.
Соңғысы бейне құраушы символдарды, график және түрлi түстердi түзетiн
сигналдарды монитор экранына жiберетiн интегралдық микросхема; монитор-
кәдiмгi телевизор экраны сияқты құрылғы.
Әдетте Ақпарат не команда клавиатурадан терiледi де, терiлу кезiнде
ол монитор экранында көрiнедi. Сондықтан клавиатура мен монитор стандартты
ендiрушығару құрылғы-лары.
Бейнеадаптер монитор экранына шығарылатын бей-нелердiң кодтарын
сақтайтын өз жады (бейнежады) бар құрылғы.
Бейнеадаптердiң бейнелердi тудыру мүмкiндiгiне қарай, монитор
жұмысының режимi текстiк және графика-лық болып екiге бөлiнедi.
Монитор текстiк режимде iске қосылған кезде оның сол жақ жоғарғы
бұрышында қалың сызықшадан не кiшкене төртбұрыштан тұратын символ
жарықтанып көрiнедi. Ол - к у р с о р деп аталатын, клавиатурадан
текстi теру кезiнде кезектi символдың экранға шығу орнын көрсетiп тұратын
жылжымалы символ (cursor-көрсеткiш,мезгеуiш).
Монитор үлгiлерiн бiр - бiрiнен ажырату ең алдымен оның экранының
көлденеңi мен биiктiгiне сыятын символдар мен нүктелер санына
байланысты.Текстiк режимде кәсiби компьютер экранына 80 X 25 символ сыяды
(экран жолына 80 символдан 25 жол).Графикалық режимде,монитор үлгiсiне
қарай,экран бетiне 320 X 200, не одан да көп пиксельдердi орналастыру
мүмкiн (пиксель-экранға шығарылатын бейне не түс құрайтын ең кiшi элемент.
Ол қалың нүктеден не кiшкене тiк төртбұрыштан тұруы мүмкiн).
Экранда бейненiң көрiну сапасы және нүктелердiң экранда бiр түстi (ақ)
не түрлi түске боялып көрсетiлуi бейнеадап-терлiң үлгiсiне
байланысты.Олардың кейбiрi 4-кестеде көр-сетiлген. Ондағы қысқарған сөздер:
MDA - Monochrome Display Adapter;
CGA - Color graphics Adapter;
EGA - Enhanced Graphics Adapter;
VGA - Video Grapich Array.
Соңғы кездерi көбiрек пайдаланылатын бейнеадаптер - SVGA (Super-VGA).
SVGA-ның басқа адаптерлерге қарағанда бағасы қымбат, ол пайдаланатын
түстердiң саны көп және мониторда символдар мен нүктелер экранда анығырақ
кө-рiнедi.
Принтер -Ақпаратны қағазға басып шығару құрыл-ғысы. Оның өз жады және
матрицалық,, лазерлiк т.б.типтерi
4-кесте
БейнеадаптеЭкран сыйымдылығы
р
үлгiлерi
Текстiк режим Графикалық режим
MDA 80 x 25, 2 түс
CGA 80 x 25, 16 түс320 х 200‚ 4 түс
EGA 80 х 25‚ 16 түс640 х 200‚ 16 түс
VGA 80 х 25‚ 16 түс640 х 480‚ 16 түс
бар.Олардың iшiндегi арзаны- символдарды қағазға нүктелер жиынтығы арқылы
басып шығаратын матрицалық принтер. Оның Ақпаратны қағазға басып шығару
бөлiгi, вариант-тарына қарай, 9,18 не 24 инелi бастиектен тұрады. Мысалы,
арзан EPSON FX-100 принтерiнiң бастиегi 9 инелi,ал, EPSON LQ-500-360 dpi
принтерiнiң бастиегi 24 инелi. Соңғысының басу жылдамдығы тез, әрi
символдарды басып шығару сапасы жақсы.
Лазерлiк принтер (PostScript,PCL,Laser Jet, т.б.) ин-формацияны
қағазға лазерлiк сәулелер арқылы басып шы-ғарады. Олардың жылдамдықтары
тез, әрi сапалы болған-дықтан, бағалары да қымбат.
Текстермен жұмыс iстеуге арналған программалар пакеттерiнiң (текстiк
редакторлардың) түрлерi көп.Олардың iшiндегi қарапайымы - операциялық жүйе
редакторы. Әдетте мүмкiндiгi мол басқа текстiк редакторлар пайдаланылады,
мысалы, Фотон, Лексикон, Word 6, 7, 97 т.б. Олардың әрқайсысымен жұмыс
iстеу (редакторды шақы-ру,текстi теру‚редакциялау‚дискiге жазу, қағазға
басып шыға-ру‚т.б.) тәсiлдерi әртүрлi.
1.9. Магниттiк дискiлер. Дискiжетек
Түрлi салаларда қайталанып пайдаланылатын текстiк, кестелiк т.б.
берiлгендер мен қолданбалы программалар көп.Оларды сақтайтын дәстүрлi
тасымалдаушылар - магниттiк дискiлер (оларды сыртқы жад деп те
атайды). Дискiлердiң екi түрi (типi) бар : иiлгiш магниттiк диск және
қатты магниттiк диск (вин÷естерлiк диск). Бұлардың бiрiншiсi диаметрлерi
5.25 не 3.5 дюйм болатын, беттерi магниттелген қабаттармен қапталған,
алюминийден жасалған пластинкалар. Олар төртбұрышты пластикалық пакет не
қатты пластикалық корпус iшiнде орналастырылған.Мұндай дискiлердi иiлгiш
магниттик диск, дискет не ф л о п п и д и с к деп те атайды. (6-7
суреттердi қараңыз.) 5.25 дюймдiк (133 мм) дискiде сақтаулы Ақпаратны
кездейсоқ өшiруден сақтау үшiн оның жазудан қорғау кесiгiн қара қағазбен
желiмдеп жауып қойса болғаны. 3.5 дюймдiк (89 мм) дискiде ол үшiн арналған
ауыстырып қосқыш түйме бар (ол 1.7-суретте (к) арқылы бел-гiленген).
Дискiнi бiрiншi рет пайдалану алдында арнайы коман-да бойынша оны
Ақпаратны енгiзуге мүмкiндiк туғызатын етiп дайындап (форматтап) алу
керек.Бұл кезде дискi беттерiне концентрлес (орталық нүктелерi бiр болып,
бiрiнiң iшiне бiрi сызылған) шеңберлер сызылады да, беттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz