Елді мекендердің жерлері
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Сембек Б.Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Балқаш қаласы аумағының жер-шаруашылық орналастыру жобасын жетілдіру.
Мамандығы 5B090300-Жерге орналастыру
Нұр - Сұлтан 2021
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы Министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
_____
Кафедра меңгерушісі
___________Төлеубекова Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Балқаш қаласы аумағының жер-шаруашылық орналастыру жобасын жетілдіру.
Мамандық 5В090300 - Жерге орналастыру
Орындаған Сембек Б.Б
Ғылыми жетекші Шиназбаев Қ.У
Нұр- Сұлтан 2021
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Жер ресурстарын басқару, сәулет және дизайн факультеті
Жерге орналастыру және геодезия кафедрасы
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
(Шифр, атауы)
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
__________Төлеубекова Ж.З.
.
(қолы)
_____________2021ж
(күні, айы, жылы)
Студент Сембек Б.Б
Дипломдық жобаны орындауға
ТАПСЫРМА
Жобаның тақырыбы: Балқаш қаласы аумағының жер-шаруашылық орналастыру жобасын жетілдіру.
30.11.2020 ж. № 1729 Б бұйрықпен бекітілген.
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі 01 маусым 2021ж
Жобаның бастапқы мәліметтері:
Кіріспе
Әдебиетке шолу
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы
2.1. Жалпы мәліметтер
2.2 Табиғи - климаттық жағдайлары
3 Жобаның мазмұны мен негізделуі
3.1. Ауыспалы егіс территориясын ұйымдастыру және олардың
территориясын реттестірудің сипаттамасы
3.2. Жыртылған жердің территориясын реттестіруінің
экономикалық негізделуі
3.3 Кадастрлық құнды анықтау жерді пайдалану
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек)
1. Осы күнгі жер пайдаланушылық планы (1:25 000-1 : 500 000)
2. Шаруа қожалықтарының жер пайдаланушылықтарын жетілдіру жобасы
(1:25 000; 1: 500 000)
Ұсынылған негізгі әдебиет:
1. ҚР Жер кодексі 20 маусым 2003 ж. (өзгертулер және толықтыруларымен);
2. М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми негіздері, Оқулық, Астана 2004;
3. Қырықбаев Ж.Қ., Карбозов Т.Е. Шаруашылықаралық жерге орналасты-рудың теориялық және әдістемелік негіздері: Оқу құралы, Астана, 2004
4. Қырықбаев Ж.Қ., Ахметов Е.С., Жұпархан Б.Ж. Қазіргі жерге орналастырудың және кадастрдың теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы, Алматы, 2014
Жoбa бoйыншa кеңесшiлеp (oлapғa қaтысты жoбa бөлiмдеpiн көpсетiңiз)
Бөлiм
Кеңесшi
Бaқылaу
Меpзiмi
Қoлы
Тaпсыpмa aлу
Шиназбаев Қ.У
Кipiспе
Шиназбаев Қ.У
1 бөлiм
Шиназбаев Қ.У
01.03.2021
2 бөлiм
Шиназбаев Қ.У
05.04.2021
3 бөлiм
Шиназбаев Қ.У
19.04.2021
Қopытынды
Шиназбаев Қ.У
11.05.2021
Жұмысты кaфедpaғa тaпсыpу
Шиназбаев Қ.У
Жoбaның жетекшiсi Шиназбаев Қ.У,аға оқытушы
Қoлы, aты-жөнi, лaуaзымы
Тaпсыpмaны opындaуғa aлғaн студент Сембек Б.Б
(студенттiң aты-жөнi, қoлы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 8
1 Елді мекендердегі жер-шаруашылық орналастырудың теориялық негіздері 10
1.1 Елді мекендер жерлерінің құрамы және олардың мақсаты 12
1.2 Елді мекендерді жер-шаруашылық орналастыру кезінде орындалатын жұмыстардың сипаттамасы 16
2 Балқаш қаласында жер-шаруашылық орналастыруды жобалау 20
2.1 Балқаш қаласы жер қорының сипаттамасы 20
2.2 Балқаш қаласының табиғи-экономикалық сипаттамасы 28
2.3 Балқаш қаласында жер-шаруашылық орналастыру жобасының мазмұны және негіздемесі 44
2.4 Балқаш қаласы жер-шаруашылық орналастыруды жетілдіру 10
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиет тізімі 50
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Елді мекеннің жер-шаруашылық құрылысы-бұл әлеуметтік-экономикалық, экологиялық-шаруашылық және әкімшілік-құқықтық процесс және жерді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, халықтың тіршілік әрекеті үшін қолайлы экологиялық жағдайлар жасау, елді мекендегі жер пайдалану мен жер қатынастарын реттеу, кәсіпорындар мен шаруашылықтарды егжей-тегжейлі жайластыру, қоныстану аумақтарының ландшафтарын дақылдау жөніндегі іс-шаралар жүйесі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ел экономикасының, ғылымы мен мәдениетінің дамуы, бүкіл халық шаруашылығында, ең алдымен оның агроөнеркәсіптік кешенінде ғылыми-техникалық прогресті жүзеге асыру өндірістің маңызды құралы және табиғи ресурс болып табылатын жерді ұтымды пайдаланумен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы үлкен жер байлығы бар алып мемлекет саналады. Бірыңғай мемлекеттік жер қоры 272,5 млн. гектарды құрайды. Сондықтан да барлық жер ресурстарын ұтымды пайдалану, жер қатынастарын реттеу өте күрделі мәселе болып табылады.
Қазақстан Республикасының әкімшілік - аумақтық құрылысы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы жүйесіне әкімшілік-аумақтық бірліктер: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс кіреді.
Тақырыптық зерттелу деңгейі. Жоғарыда айтылғандардан қазіргі заманғы жерге орналастыру - жер қатынастарын реттеуге және жерді толық және ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Жер Заңнамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жүйесі ретінде, өндірістің маңызды құралы, операциялық базаретінде қызмет ететінін байқауымызға болады. Сондықтан мемлекеттік, жеке және қоғамдық мұқтаждар үшін жер учаскелерін бөлу, сондай-ақ қалалардың, кенттердің және ауылдық елді мекендердің шегін белгілеу және өзгерту мемлекеттік Жерге орналастыруды күтіп-ұстаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Мазмұнның күрделілігіне байланысты жерге орналастырудың көптеген түрлері бар. Ол объектінің аймақтық және экономикалық ерекшеліктеріне, фермалардың әлеуметтік және өндірістік түріне, шаруашылық нысандарының әр түрлілігіне байланысты әртүрлі формалармен сипатталады.
Біз зерттеу объектісі ретінде алып отырған Балқаш қаласы өндіріс орындарымен, туристік мекен саналатындығымен ерекшеленеді. Соған сәйкес, жер-шаруашылық орналастыру мәселелері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - Балқаш қаласының орналасуын зерттеу, қазіргі жағдайына шолу жасау, және қандай нәрселерді жетілдіру керек екенін толық анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты жазу кезінде Балқаш қаласындағы қазіргі ахуал толықтай ескерілді, сонымен қатар, экологиялық проблемаларға баса назар аударылды. Туризм мәселесі де назардан тыс қалған жоқ.
Зерттеу материалдары мен дереккөздері. Жұмысты жазу кезінде ҚР Жер Кодексі, Балқаш қаласының Бас жоспары, түрлі отандық және орыс ғалымдарының теориялықматериалдары, Балқаш қаласы туралы түрлі мәліметтер қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Жер-шаруашылық орналастыру жөніндегі жұмыстарды жүргізу:
-әкімшілік-аумақтық құрылымдардың шекараларын белгілеу және округтің жер қорын қалыптастыру, федералды жерлерді, округ жерлерін, муниципалитеттерді, заңды тұлғалар мен азаматтарды бөлу;
- округтік схемалар мен жобаларды әзірлеу, өндірістік күштерді дамыту және орналастыру, табиғат қорғау, табиғи-қорық, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді ұйымдастыру;
- елді мекендердің жерлерін пайдалануды ұйымдастыру, т. б.
Зерттеу пәні. Қарағанды облысы, Балқаш қаласын жер шаруашылық орналастыру.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар мен анықталған мәселелер. Дипломдық жұмыстың нәтижесінде Балқаш қаласын жер-шаруашылық орналастыру бойынша жоспарлар қаралып, елді мекеннің дамуына тағы қандай жоспар қосуға болатыны саралыанды. Қалалық елді мекендер аумағының жер-шаруашылық құрылымы жоспарының құрылымдық мазмұнының ерекшелігі кешенді тәсіл болып табылады:
- Қаланың жалпы орналасу жағдайын бағалауға;
- Оның жоспарлау құрылымын ұйымдастыруды бағалау;
- Экологиялық жағдайды бағалау;
- Аумақты пайдалану қарқындылығын бағалау;
- Аумақты қала құрылысы және экономикалық бағалау;
- Іс-шаралардың барлық түрлері бойынша егжей-тегжейлі жобалық пысықтаумен құрылыс салынбаған аумақтардың нысаналы пайдаланылуын белгілеу бойынша жоспарлар қаралды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі екі тараудан тұрады. Негізгі бөлімнің бірінші бөлімі екі тараушадан тұрады, екінші бөлімі төрт тараушаға бөлінген. Дипломдық жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Жобалық іс-шаралар үш бағыт бойынша әзірленді:
1. құрылыс салынған аумақтың (аумақтық аймақтар шекарасында) жұмыс істеуінің қолайсыз жағдайларын төмендету);
2. қолайлы жұмыс істейтін аумақтық аймақтарды сақтау;
3. қаланың құрылыс салынбаған аумақтарын (резервтік) одан әрі инженерлік игеру.
Қолайсыз жағдайлардың төмендеуіне келесі шаралар кешені ықпал етеді:
- ұсынылған схема бойынша қаланы нақты аумақтық аймақтарға бөлу;
- экологиялық аймақтарға бөлу схемасында көрсетілген қала аумағын пайдаланудың ерекше құқықтық режимін ескере отырып аймақтарға бөлу;
- анықталған бұзушылықтарды ескере отырып, қаланың барлық аумақтарын пайдалану режимінің сақталуына қатаң бақылау енгізу (55 %);
- ескірген қорларды жою салдарынан тұрғын үй және өндірістік мақсаттағы ескі объектілерді бұзу немесе көшіру (15%);
- көше желісін қайта жаңартуды ескере отырып, қаланың жоспарлау құрылымын өзгерту; экологиялық Жасыл негіздегі қала аумағының экологиялық жағдайын жақсарту;
- қаланың орталық бөлігінде су басу кезінде су бұру арналарын төсеу; жағалауларды орнату; қала аумағында кәріз жүйелерін енгізу.
1 ЕЛДІ МЕКЕНДЕРДЕГІ ЖЕР-ШАРУАШЫЛЫҚ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Елді мекендер жерлерінің құрамы және олардың мақсаты
Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының орталығында екі континенттің түйіскен тұсында орналасқан, 272,5 миллион га жер аумағын алып жатыр, республика аумағының бір бөлігі Еуропада, негізгі бөлігі Азияда орналасқан. Жер көлемі бойынша Қазақстан әлемдегі ең ірі мемлекеттердің ондығына кіреді, ал жан басына шаққандағы жермен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша әлемде Австралия мен Канададан кейін үшінші орын алады [1, 1]
Қазақстан Республикасының әкімшілік - аумақтық құрылысы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы жүйесіне әкімшілік-аумақтық бірліктер: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс кіреді [3, 2]
Республикалық және жергілікті мүдделерді оңтайлы ұштастыру негізінде мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының аумағы екі негізгі санатқа - өңірлер мен елді мекендерге бөлінеді.
Өңір бірнеше елді мекенді қамтитын, Республика мүддесі үшін құрылатын және басқарылатын республика аумағының бір бөлігі.
Өңірлер республикалық әкімшілік-аумақтық құрылыстың негізгі буындары ретінде облыс, аудан және ауылдық округ болып табылады.
Елді мекен - республика халқының саны 50 адамнан кем емес, азаматтардың шаруашылық және өзге де қоғамдық қызметі нәтижесінде қалыптасқан, заңда белгіленген тәртіппен есепке алынған және тіркелген, жергілікті өкілді және атқарушы органдар басқаратын жинақы қоныстанған аумағының бір бөлігі.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде елді мекендердің жерлерінің тұжырымдамасы мен құрамы нақты анықталған. Осы нормативтік-құқықтық актінің талаптарына сәйкес, елді мекендердің жері деп елді мекендерді салу және дамыту үшін пайдаланылатын және соған арналған жер учаскелерін айтамыз [5, 3].
Жер заңнамасымен реттелген ережелерге сәйкес, жер учаскесінің шекарасы елді мекендердің жерін белгілеудің негізі саналады. Сонымен қатар, бұл шекара міндетті түрде елді мекендердің жерлерін басқа санаттарға жататын басқа жерлерден бөлу үшін белгіленуі керек.
Жер есебінің деректерін талдау жер санаттары бойынша алаңдарды бөлуде жыл сайын әртүрлі өзгерістер болатынын көрсетеді, бұл туралы 2-кестеде және 2-суретте келтірілген 2019 және өткен 2018 жылдардағы жер қорының құрылымы туралы ақпарат куәландырады.
1991-2019 ж.ж. жер санаттары бойынша жер қорының динамикасы
Жер санаттарының атауы
1991 ж.
2018 ж.
2019 ж.
Өзгерістер(+, - )
2019 ж. -
1991 ж.
2019 ж.
- 2018 г.
1.Ауыл шаруашылық жерлері
218 375,8
105 337,4
106 432,6
-111 943,2
1 095,2
2.Елді мекендердің жерлері
3 747,2
24 053,2
24 077,2
+20 330,0
+24,0
оның ішінде:
қалалар мен кенттер
2 053,5
2 372,6
2 437,4
+383,9
+64,8
ауылдық елді мекендер
1 693,7
21 680,6
21 639,8
+19 946,1
-40,8
3.Өнеркәсіп жерлері,
18 796,8
2 244,6
2 317,7
-16 479,1
+73,1
көлік, байланыс, үшін
ғарыш қызметі,
қорғаныс, ұлттық
қауіпсіздік және өзге де
ауыл шаруашылығы емес
тағайындау
4.Ерекше қорғалатын
775,1
7 284,3
7 696,7
+6 921,6
+412,4
табиғи аумақтар, жерлер
сауықтыру,
рекреациялық және тарихи-
мәдени мақсаттағы жерлер
5.Орман қорының жері
10 179,2
22 737,6
22 398,2
+12 219,0
-339,4
6.Су қорының жерлері
819,9
4 144,6
4 222,1
+3 402,2
+77,5
7.Жер қорлары
18 952,3
96 706,5
95 716,1
+76 763,8
-990,4
Қорытынды жиын
271 646,3
262 508,2
262 860,6
-8 785,7
+352,4
оның ішінде басқа
мемлекеттердің аумағында
149,8
0,9
0,9
-148,9
-
пайдаланылатын жерлер
Басқа мемлекеттер пайдаланатын
993,7
9 982,9
9 630,5
+8 636,8
-352,4
жерлер
Республика аумағы
272 490,2
272 490,2
272 490,2
-
-
Жер санаттары бойынша жер қоры құрылымының даму серпіні, 2019 ж. %
Жер санаттары
Ауыл шаруашылығы 40,5
мақсатындағы жерлер
Елді мекендердің жерлері 9.2
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, 0,9
қорғаныс және
ауыл шаруашылығына
арналмаған өзге де жерлер
Ерекше қорғалатын 2.9
табиғи аумақтардың жері
Орман қорының жері 8.5
Су қорының жері 1.6
Қосымша қор жері 36.4
Республиканың тарихи қалыптасқан әкімшілік-аумақтық құрылысы және біртектес емес табиғи-климаттық жағдайлар ел өңірлеріндегі жер санаттары бойынша жер қорының әртүрлі дәрежеде үйлесуі мен құрылымын айқындайды.
Жер санаттарының аудандарында болған өзгерістер әртүрлі мақсаттар үшін жер учаскелерін беруге және жүргізілетін түгендеу мен жерді нақтылау нәтижесінде олардың алаңдарын нақтылауға байланысты жерді бір санаттан екінші санатқа ауыстырумен түсіндіріледі [1, 4].
Қазақстан Республикасында жерге орналастыру жер қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған жер заңнамасының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі саналады.
Елді мекеннің жер-шаруашылық орналасуы - әлеуметтік-экономикалық, экологиялық-шаруашылық және әкімшілік-құқықтық процесс, жерді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, халықтың тіршілік әрекеті үшін қолайлы экологиялық жағдайлар жасау, елді мекендегі жер пайдалану мен жер қатынастарын реттеу, кәсіпорындар мен шаруашылықтарды егжей-тегжейлі жайластыру, қоныстану аумақтарының ландшафтарын дақылдау жөніндегі іс-шаралар жүйесі [16, 5].
Яғни елді мекендердің жерлері - қалаларды, ауылдарды және басқа да муниципалдық бірлестіктерді салу немесе дамыту үшін пайдаланылатын аумақтар. Әдетте, мұндай жер тікелей қалалық немесе ауылдық типтегі ғимараттарды, сондай-ақ қоғамдық мекемелерді салуға арналған жер учаскелерін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде елді мекендердің жерлерінің тұжырымдамасы мен құрамы нақты анықталған. Осы нормативтік-құқықтық актінің талаптарына сәйкес, елді мекендердің жері деп елді мекендерді салу және дамыту үшін пайдаланылатын және соған сәйкес арналған жер учаскелері түсініледі.
Республикада жерге орналастыру атқарушы органдардың шешімі бойынша республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен де, мүдделі жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өтінімдері бойынша да олардың есебінен жүргізіледі.
Елді мекендерге арналған жер өзінің жеке сипаттамаларына ие. Ең алдымен, ол адамдар тұратын жерлерде немесе олардың округінде орналасқан. Бұл елді мекендерге арналған жер адамдарға бөлінетіндігіне байланысты, яғни қалаларға, қалаларға және тіпті мегаполистерге қызмет көрсету үшін қажет.
Елді мекендердің екінші ерекшелігі - нақты шекарасының болуы. Негізінен елді мекендерге арналған жерлер ол орналасқан аймақтағы қалалар, ауылдар мен ауылдар сияқты шекараларға ие. Аумақтық елді мекендердің шекарасын өзгерту елді мекенде орналасқан барлық құрылыс жоспарларын келіскен кезде ғана мүмкін болады. Жер заңнамасымен реттелген ережелерге сәйкес, жер учаскесінің шекарасының болуы елді мекендердің жерін белгілеу үшін негіз болып табылады. Сонымен қатар, бұл шекара міндетті түрде елді мекендердің жерлерін басқа санаттарға жататын басқа жерлерден бөлу үшін белгіленуі керек.
Елді мекендерге арналған жерлердің үшінші ерекшелігі - олардың ұйымдастырылуы құрылыстың белгіленген жоспарына және басқа жобаларға сәйкес жұмыс істейтін қала әкімшілігінің қатысуымен жүреді.
Мұндай жер учаскелері жыл бойы тұрақты тұруға жарамды тұрғын үйлер мен ғимараттар; осы елді мекенде тұратын барлық азаматтардың өмір сүру мүмкіндігін қамтамасыз етуге арналған ғимараттар мен құрылыстарды орналастыруға арналған жеке аумақ мақсатында пайдаланылады.
Елді мекендердің жерлері, әдетте, басқа жерлерге қарағанда өте аз болады. Сол себепті оларды ұлғайту үшін осы елді мекеннің шекарасын өзгерту қажет болады. Шекаралардың ұлғаюы - бұл көп уақыт пен шығындарды қажет ететін өте күрделі және көп уақытты қажет ететін процесс. Дәл осы себепті халықтың көпшілігі шекараны ұлғайтумен емес, тығыз орналасатын елдімекенішілік дамуды жөн көреді.
Ағымдағы заңнамаға сәйкес елді мекендерге мыналар жатады:
1. Қалалар
2. Кенттер
3. Ауылдар
3.1 Ауыл (село) -- саны 100 адамнан кем емес елді мекен.
3.2 Халқының саны 50 адамнан кем шаруа және өзге де қоныстар ең жақын елді мекеннің құрамына енгізіледі.
Қазақстан Республикасының аумағындағы елді мекендер қалалық және ауылдық болып бөлінеді.
Қалалық елді мекендерге республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар қалалар, сондай-ақ олардың әкімшілік бағыныстылығының аумағындағы кенттер; ауылдық елді мекендерге әкімшілік бағыныстылығына қарамастан қалған барлық елді мекендер жатады.
Елді мекендердің құрамдас бөліктері болады. Шағын аудандар, алаңдар, даңғылдар, бульварлар, көшелер, тұйық көшелер, саябақтар, скверлер, көпірлер және басқа да бөліктер елді мекендердің құрамдас бөліктері болып табылады.
Халық саны 400 мың адамнан асатын облыстық маңызы бар қаладағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы аудан қаладағы аудан болып табылады.
Қалалар мен елді мекендер төмендегідей бөлінеді:
1) Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе халқының саны бір миллион адамнан асатын елді мекендер жататын Республикалық маңызы бар қалалар;
2) Ірі экономикалық және мәдени орталықтар болып табылатын, дамыған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымы бар және саны 50 мыңнан асатын елді мекендер жататын облыстық маңызы бар қалалар;
3) Аумағында өнеркәсіп кәсіпорындары, коммуналдық шаруашылық, мемлекеттік тұрғын үй қоры, оқу және мәдени-ағарту, емдеу және сауда объектілерінің дамыған желісі бар, халқының саны кемінде 10 мың адам болатын, оның ішінде жұмысшылар, қызметшілер және олардың отбасы мүшелері халықтың жалпы санының үштен екісінен астамын құрайтын аудандық маңызы бар қалалар жатады;
4) Халық саны кемінде 3 мың адам өнеркәсіптік кәсіпорындар, құрылыстар, теміржол станциялары және экономикалық маңызды басқа да объектілер жанындағы елді мекендер жататын, олардан жұмысшылар, қызметшілер және олардың отбасы мүшелері кемінде үштен екісін құрайтын кенттер құрайды;
Кенттерге сондай-ақ емдік маңызы бар елді мекендерде орналасқан, халқы кемінде 2 мың адам елді мекендер теңестіріледі, олардың ішінде емделуге және демалуға жыл сайын келетіндердің саны ең кемі адамдарды құрайды; оларға сондай-ақ қала тұрғындарының жазғы демалыс орындары болып табылатын саяжай кенттері де жатады, оларда ересек халықтың кемінде 25 пайызы тұрақты түрде ауыл шаруашылығымен айналысады;
5) Ауыл - саны 50 адамнан кем емес елді мекен, оның ішінде ауыл, орман және аңшылық шаруашылығында, омарта шаруашылығында, балық аулауда және балық өсіруде жұмыс істейтін жұмыскерлер, олардың отбасы мүшелері және денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, мәдениет және спорт мамандары халықтың кемінде жартысын құрайды.
Жыл сайын жер құқығы қатынастарының нәтижесінде республикада жер қорының құрамы үнемі қайта бөлінеді. Жер санаттарын жер, орман және су заңнамаларына сәйкес келтіру жөніндегі жұмыстар жалғастырылыды.
Осылайша, жер заңнамасының талаптарына сәйкес, қалалық елді мекендер билік жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылатын қала немесе елді мекенді білдіреді. Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендер аумақтық түрде бір елді мекенге біріктіріледі, онда өзін-өзі басқару осы мақсаттар үшін арнайы таңдалған жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жергілікті жерлерде де жүзеге асырылады [54, 6].
Тиісінше, жер заңнамасының негізінде елді мекендер бір ортақ аумаққа біріктірілген бірнеше қалалық және ауылдық елді мекендерді қамтуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде, елді мекендерге арналған жерлерді белгілі бір аймақтарға бөлу қарастырылған. Елді мекендер жерінің құрамына:
1) Құрылыстар және көппәтерлі және көпқабатты тұрғын үйлер, үй жанындағы жер учаскелері бар жеке тұрғын үйлер, салынып жатқан тұрғын үй құрылыстарының аумағы;
2) Денсаулық сақтау, мәдениет салалары, сауда, қоғамдық тамақтану орындары, тұрмыстық қызмет көрсету, коммерциялық қызмет объектілері, сондай-ақ жалпы білім беретін, арнаулы орта және жоғары білім беру мекемелері, әкімшілік, ғылыми-зерттеу мекемелері, ғибадатханалар, шіркеулер, мешіттер сияқты діни сипаттағы ғимараттар және өзге де іскерлік үйлер, құрылыстар мен ғимараттар орналасқан және оларды орналастыруға арналған қоғамдық іскерлік құрылыс аумақтары;
3) Өнеркәсіпке қажетті, коммуналдық және қойма объектілері, инженерлік және көлік инфрақұрылымының объектілерінің жерлері;
4) Теміржол, тас жол, су, әуе және құбыр көлігі, инженерлік инфрақұрылым және байланыс магистральдары орналасқан және соларға арналған көлік, байланыс, инженерлік коммуникацияларға арналған жерлер;
5) Айрықша қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсатта пайдаланылатын аумақтар;
6) Өзендер, табиғи және жасанды су айдындары мен акваториялар, су қорғау аймақтары, гидротехникалық және басқа да су айдындарының аумағы;
7) Ауыл шаруашылығына арналған жерлер;
8) Алаңдар, көшелер, скверлер, бульварлар, тротуарлар, өтпе жолдар, жолдар, жағалаулар, саябақтар, скверлер, қала ормандары, бульварлар, су айдындары, жағажайлар, зираттар және халық игілігі үшін салынған, ашылған өзге де объектілер (су құбырлары, жылыту құбырлары, тазарту құрылыстары және жалпыға ортақ пайдаланылатын басқа да инженерлік жүйелер);
9) Резервтік және қала құрылысына тартылмаған, елді мекеннің аумағын дамытуға және жеке үй (қосалқы) шаруашылығын дамытуға арналған басқа да объектілер;
10) Тұрмыстық қалдықтарды үйетін және арнайы нормативтер мен қағидалар арқылы ғана пайдаланылатын өзге де объектілер аумағы кіреді [2, 2].
Жер қонысының аталған бөліктерінің әрқайсысында әртүрлі түсіндірмелері мен ережелері бар. Сондай-ақ, олардың әрқайсысы үшін ережелер қарастырылған, оларды сақтау әрбір аумақтық объектіні салу кезінде міндетті түрде ескерілуі қажет. Сондықтан елді мекендерге арналған жер аумағында орналасқан барлық учаскелер осы ерекшеліктерге сәйкес бірнеше түрге бөлінеді. Жер учаскелері жеке аумақ болуы мүмкін, бірақ кейбір аймақтарды жекешелендіруге заң бойынша тыйым салынады. Әдетте, саябақтар, жолдар, өзендер және басқа да қоғамдық орындарды жекенің қолына беруге тыйым салынады.
Бүгінгі күні елді мекен учаскелері былайша бөлінеді:
* Әлеуметтік. Аумағында мемлекеттік ұйымдардың немесе коммерциялық емес компаниялардың ғимараттары орналасқан телімдер;
* Коммерциялық. Аумағында өндіріске арналған ғимараттар: асханалар, базарлар және дара кәсіпкерлердің қызметі үшін қажетті өзге де объектілер орналасқан телімдер;
* Тұрғын үй. Бұл тұрғын үй үшін көп қабатты ғимараттар салу үшін, сондай-ақ коттедждер мен саяжай үйлерін салу үшін пайдаланылатын жер учаскелері саналады.
Одан бөлек, қала маңындағы аймақтар да бар. Мұндай аймақтардың құрамына қаламен біртұтас әлеуметтік, табиғи және шаруашылық аумақ құрайтын және өзге де қоныстар жерінің құрамына кірмейтін қала қоныстарының шегінен тыс жерлер енгізілуі мүмкін. Қала маңындағы аймақтарда ауыл шаруашылығы өндірісінің аумақтары, халықтың демалыс аймақтары, қаланы дамыту үшін резервтік жерлер бөлінеді.
1.2 Елді мекендерді жер-шаруашылық орналастыру кезінде орындалатын жұмыстардың сипаттамасы
Қала немесе кент шегін белгілеу жөніндегі жерге орналастыру жұмыстары әкімшілік-аумақтық мәртебесі бар қаланың немесе кенттің жергілікті билік органдарының тапсырмасы бойынша орындалады. Қала немесе кент, жалпы елді мекендер аумағы даму барысында өзгертулерге ұшырайтыны сөзсіз. Бірақ елді мекендер аумағының шегі сол елді мекен аумағын кеңейту үшін қажетті жаңа жерлер енгізілген жағдайда өзгереді [65, 7].
Кейбір жағдайларда жерді пайдалану қалалық елді мекендердің аумағының бөлігі болып табылады және олардың екі жағында да, кейде толығымен орналасуы мүмкін. Сонымен бірге, жер учаскелерін қала немесе кент шегіне қосу жекелеген жағдайларда бұл учаскелерге меншік, пайдалану және жалға алу құқығын тоқтатуға әкеп соқпайды.
Әрбір салынып жатқан ғимарат дұрыс аймаққа сәйкес келуі керек, бірақ сонымен бірге кейбір аймақтардың бір-бірімен араласуы мүмкін екенін ескерген жөн, бұл өз кезегінде рұқсат етілген пайдалану түріне тікелей әсер етеді. Сондықтан жерді қоныстандыру үшін пайдалануды бастамас бұрын, олардың схемасын егжей-тегжейлі қарап, зерттеу керек және заңнамада белгіленген барлық нормалар мен ережелерді ескеру қажет.
Қала немесе кент шегін белгілеу немесе өзгерту жобасы мынадай ретпен орындалады:
1. Жобалауға арналған тапсырманы әзірлеу;
2. Дайындық жұмыстарын жүргізу;
3. Жобаны жасау;
4. Жобаны қарау және бекіту;
5. Жобалық ұсыныстарды жергілікті жерге көшіру;
6. Құжаттарды дайындау және тапсырыс берушіге беру.
Жобалауға арналған тапсырма мыналарды қамтиды:
- Жобаның атауы;
- Жобалау негізі;
- Тапсырыс беруші және жобаны әзірлеуші;
- Жобаны немесе оның бөліктерін әзірлеу мерзімдері;
- Қаланың немесе кенттің қазіргі шегі немесе шекарасы туралы мәліметтер;
- Қаланың немесе кенттің жер қорының жай-күйі және оны пайдалану туралы деректер;
- Бекітілген Бас жоспар бойынша қаланың немесе кенттің аумақтық дамуы туралы мәліметтер;
- Тапсырыс берушінің қала немесе кент шегін белгілеу немесе өзгерту жөніндегі ұсыныстары;
- Зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін белгіленген аумақтардың тізімі;
- Табиғатты қорғау іс-шараларының тізбесі және қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптар;
- Тапсырыс берушіге беру үшін қажетті материалдардың құрамы.
Тапсырмаға қоса беріледі:
* қала немесе кент аумағының және онымен шектес жерлердің жоспары;
* қаланы, кентті дамытудың Бас жоспарының көшірмелері;
* қала, кент жерлерін пайдалану және олардың аумағына қосу белгіленген жерлер туралы деректер;
* жобалау кезінде қолдануға болатын қолда бар материалдардың тізімі.
Тапсырманы құрастырғаннан кейін дайындық жұмыстары жүргізіледі, дайындық жұмыстарына мыналар кіреді:
1) Қолданыстағы жер шегіне жер-құқықтық құжаттарды зерделеу;
2) Жер қоры және қалалық қоныстардың жай-күйі туралы жер есебі материалдары мен статистикалық деректерді жинау және өңдеу;
3) Қала шегіне іргелес және олардың аумағына қосу үшін белгіленген жерлерді зерделеу;
4) Графикалық материалдарды жинау, өңдеу және бірыңғай масштабқа келтіру;
5) Жоспарлы-картографиялық материалдардан көшірмелердің қажетті санын дайындау;
6) Тапсырыс берушінің және басқа да мүдделі тараптардың тілектерін анықтау және зерделеу;
7) Жобаның сипатына байланысты басқа да мәселелер.
Қалалық, кенттік желі жобасы мыналарды қамтиды:
- жобалық жоспар;
- түсіндірме жазба;
- басқа көмекші сызбалар.
Жобаны жасау кезінде негіздемеге ерекше назар аудару керек:
1. Қала шекарасына жақын орналасқан елді мекендерді, жеке тұрған өнеркәсіп кәсіпорындарын қала шегіне қосу мүмкіндіктері.
2. Ауыл шаруашылығы алқаптарын қалалық жерлерден алып тастаудың орындылығы.
3. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер есебінен қалалық және кенттік аумақтарды кеңейтудің қажеттілігі мен орындылығы.
4. Қала аумағының мөлшері, оны пайдаланудың ұтымдылығы мен орындылығы.
Жобалық жоспарда:
* қаланың толық сызбасы;
* қала ішіндегі жерлерді заманауи пайдалану;
* іргелес жатқан жерлерді қазіргі заманғы пайдалану;
* бекітілген Бас жоспардың немесе басқа қала құрылысы құжаттамасының жобалық ұсыныстары. Елді мекен жерлерінің тәртібін, пайдаланылуы мен қорғалуын бақылауды белгілеу елді мекенді дамытудың Бас жоспары арқылы жүзеге асырудың негізі болып табылады.
* жобаланып отырған қалалық шегі;
* көршілес жерлердің қаласымен, кентімен сипаттамасы;
* қала, кент жерлерінің экспликациясы болады.
Түсіндірме жазбада:
- Қала, кент шекарасының қазіргі жағдайы, жерді пайдалану, жерді санаттар, жер пайдаланушылар бойынша бөлу туралы мазмұндама;
- Қала құрылысы құжаттамасы бойынша жобалық шешімдерді баяндау;
- Қала, кент шегін белгілеу немесе өзгерту бойынша жобалық ұсыныстардың негіздемесі ;
- Қала шегінен шығарылған және енгізілген жерлердің экспликациясы;
- Қала, кент жерлерінің жиынтық балансы;
- Жобалық қала, кент ерекшеліктерін сипаттау.
Сондықтан елді мекеннің жер-шаруашылық құрылысы - әлеуметтік-экономикалық, экологиялық-шаруашылық және әкімшілік-құқықтық процесс және жерді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, халықтың тіршілік әрекеті үшін қолайлы экологиялық жағдайлар жасау, елді мекендегі жер пайдалану мен жер қатынастарын реттеу, кәсіпорындар мен шаруашылықтарды егжей-тегжейлі жайластыру, қоныстану аумақтарының ландшафтарын дақылдау жөніндегі іс-шаралар жүйесі [45, 8].
Елді мекен аумағында кенттік сызық шегінде жобалау құжатының сипаты мен мазмұны бойынша үш түрлі әзірленеді:
1) Құрылыс салынған немесе осы мақсатқа арналған жерлерге-жоспарлау және құрылыс салу жобалары;
2) Құрылыс салуға жатпайтын немесе уақытша салынбаған жерлерге-елді мекеннің жер-шаруашылық орналастыру жоспарлары;
3) Елді мекеннің егжей-тегжейлі жер-шаруашылық құрылысының жобалары.
Қоныстың жер-шаруашылық орналастыру жоспары жерді пайдалану, елді мекендердің аумақтарын игеру және пайдалану жөніндегі негізгі ережелерді, сондай-ақ аумақты инженерлік даярлаудың тапсырмасы мен графикалық материалдарын (схемаларын) қамтиды. Қоныстың жер-шаруашылық орналастыру жоспары құрылыс салуға арналмаған және уақытша салынбаған аумақтарды анықтау негізінде жасалады. Жоспардың іс-шараларымен елді мекендердің жер алқаптарын мақсаты, түрлері және пайдалану мерзімдері бойынша жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар арасында бөлу айқындалады.
Жер-шаруашылық орналастыру жоспарын әзірлеу кезінде мынадай мәселелер шешіледі:
а) жерді пайдалану түрлері мен шаруашылық жүргізу нысандары бойынша бөлу және қайта бөлу;
б) ауыл шаруашылығы мақсатындағы кәсіпорындардың жер пайдалануын ұйымдастыру және орналастыру және ауыл шаруашылығы жерлерін ұтымды пайдалану;
в) жасыл екпелерді: орман саябақтарын, саябақтарды, бақтарды, қорғаныштық екпелерді орналастыру және ұйымдастыру;
г) демалыс және туризм орындарын орналастыру және ұйымдастыру;
д) саяжай аумақтарын, санаторийлерді, жергілікті маңызы бар курорттарды орналастыру;
е) су және басқа да табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану;
ж) су айдындарын орнату, көшкіндердің, су басулардың, опырылулардың, шайылулардың алдын алу, батпақтарды кептіру жөніндегі іс-шаралар;
з) қала маңындағы магистральдар мен шаруашылық жолдар желісін ұйымдастыру және орналастыру;
и) аумақты инженерлік дайындау және ұйымдастыру жөніндегі іс-шаралар, мелиорациялық жұмыстар;
к) құрылыс салынбаған аумақтарда орналасқан жер пайдалану мен жер иеліктерінің шекарасын белгілеу қағидаттарына негізделеді.
Графикалық материал елді мекендердің жерлерін қазіргі заманғы пайдалану жоспарын және елді мекендердің салынбаған аумақтарының жер-шаруашылық құрылымының схемасын қамтиды.
Елді мекеннің жер-шаруашылық құрылысының егжей-тегжейлі жобасы елді мекен аумағында жекелеген ұйымдастырылған және жұмыс істеп тұрған объектілер бойынша жасалатын аумақтың ішкі шаруашылық ұйымының жинақталған, жиынтық жобасын білдіреді [1, 9].
Аумақты ұйымдастырудың егжей-тегжейлі жобасының құрамына мына жобаларды әзірлеу кіреді:
- орман парктері;
- мәдениет және демалыс саябақтары;
- бағбандық серіктестіктер;
- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының аумағын шаруашылықішілік ұйымдастыруды;
- магистралдық жолдарды, су объектілерін және т.б жобалау.
Жобалаудың әр түрі үшін егжей-тегжейлі жобаларды құрудың мазмұны, толықтығы мен технологиясы бақтар, саябақтар, жолдар және т. б. жобаларын әзірлеу бойынша тиісті нұсқаулар мен нұсқауларда көрсетілген.
Осы жобалардың барлығы елді мекеннің жер-шаруашылық құрылымының егжей-тегжейлі бірыңғай жобасына жинақталады және ол бекітілгеннен кейін жүзеге асырылады.
Құрылыс аумақтарын абаттандыру мен көгалдандыруды азаматтар да, елді мекеннің коммуналдық қызметтері де жүргізеді. Жеке тұрғын үй құрылысы аймақтарында азаматтар бекітілген жер учаскесінде бақша дақылдарын өсіруге, көгалдандырумен, гүл өсірумен елді мекеннің эстетикалық келбетін бұзбайтын тәсілдермен айналысуға құқық алады.
2 БАЛҚАШ ҚАЛАСЫНДА ЖЕР-ШАРУАШЫЛЫҚ ОРНАЛАСТЫРУДЫ ЖОБАЛАУ
2.1 Балқаш қаласы жер қорының сипаттамасы
Балқаш қаласы Қазақстан картасында 1937 жылы, жұмысшы қонысының орнында пайда болды. Балқаш көлінің солтүстік жағалауында, Қарағанды қаласынан 380 км қашықтықта, Бертіс шығанағының жанында, Сарыарқа жазығының оңтүстігінде орналасқан. Негізінен қала 1931 жылы Қоңырат мыс кен орны мен Қарағанды көмірінің негізінде мыс өңдейтін зауыт құрылысына байланысты іргетасы қалана бастаған.
1-сурет. Балқаш қаласының таңбасы
Қала тарихи өлшем бойынша жас, сондықтан мұнда ежелгі ескерткіштерді таба алмаймыз, бірақ Қазақстанның жуырдағы тарихы туралы көп сыр шертетін көрікті жерлер бар.
Балқаш көлі - қаланың ең басты байлығы деуге болады. Ол Каспий және Арал теңіздерінен кейінгі ең ірі ағынсыз су айдыны. Көлдің ұзындығы - 614 км, ені - 3,5-тен 44 км-ге дейін, максималды тереңдігі 26 метрге жетеді.
Іле өзенінен су алатын Батыс бассейні - тұщы, шығысы - тұзды. Іле-Балқаш бассейнінің су айдындары биоалуантүрлілік және бағалы балық түрлерінің өсімін молайту тұрғысынан неғұрлым маңызды болып табылады [14, 10].
Бір сөзбен айтқанда, Балқаш қаласы ең ірі елді мекен және мәдени орталық, сондай-ақ Балқаш өнеркәсіптік торабының ұйымдастырушы орталығы болып табылады. Қала аттас көлдің әлсіз адырлы төмен жағалауында, Бертіс шығанағының жанында, мыс балқыту зауытының жанында орналасқан. Ол бір -- бірінен 3-7 км қашықтықта орналасқан бірнеше бөлек ауылдардан тұрады.
Балқаш қаласының аумағы, 1-карта.
Олардың алғашқысы шығанақтың жағасында пайда болды, онда құрылыс материалдары бастапқыда зауыт пен қаланы салу үшін көлге жеткізілді. Қазіргі уақытта Бертіс шығанағының жағасында Набережный, Техснаб ауылдары, Бертіс айлағы және т. б. орналасқан., Сары-Шаған шығанағының жағасында-Рыб-трест ауылы бар.
Алғашқы кенттердің жағасы мен солтүстігінен сәл әрі қарай кішігірім кенттер пайда болды -- жұмысшы, Орталық, Солтүстік және т. 1938 жылы Балқаш қаласы құрылысының бас жоспары бойынша енді оның негізгі, орталық бөлігіне айналған жаңа қала салынды.
Қала әдемі көп қабатты кварталдармен салынған, жалпы ауданы 13 гектарға жуық алты саябақ салынған. Үлкен әдемі екі және бес қабатты кірпіш ғимараттарда қалалық, оқу, емдеу, мәдени-ағарту мекемелері, соның ішінде 30-ға жуық мектеп бар. Тұрғын үй комбинаттары теплофицирленген, су құбыры, канализациясы бар. 1952 жылы Металлургтер мәдениет сарайы пайдалануға берілді -- ол қаланың ең үлкен және ең әдемі ғимараты, 850 орындық көрермендер залы, 400 орындық кинозал және дәріс залы бар [45, 11].
2-карта. Балқаш қаласының бас жоспары, 2021 ж.
Келушілер үшін қалада 8 қонақ үй бар, орын саны 185. Оның ішінде 2-3 жұлдызды - "Альпина" және "Жемчужина" қонақ үй кешені. "Барс", "Металлург" спорттық-сауықтыру кешендері, "Балқаштүстімет" ӨБ бассейні, су-спорт станциясы, "Қазақмыс" Аэроклубы жұмыс істейді.
Балқашта тарихи өлкетану музейі, екі спорт кешені, бассейін, Қазақ балық шаруашылық ғылыми-зерттеу институты, Тау-кен металлургия техникумы, педагогикалық және медициналық училищелер, Қарағанды политехникалық университетінің жалпы техникалық факультеті, Саз мектептері, жиырма орта білім беретін және сегіз жылдық мектеп, екі халық театры, бейнестудия сияқты мәдениет мекемелері бар. "Металлург" және "Строитель" стадиондары жұмыс істейді. Жазда көлде серуендеу қайықтары мен қайықтар жұмыс істейді.
Балқаш көлі - қаланың бірегей құндылығы. Онда балықтың 20-ға жуық түрі кездеседі, сонымен қатар құстардың 120 түрі бар, олардың 12-сі Қызыл кітапқа енген.
Балқаш көлінде жағажай туризмі, су спортының түрлері: желкенді қайық, байдарка мен каноэда есу, спорттық балық аулау өте танымал демалыс түрлері болып табылады.
Көлдің рекреациялық әлеуеті және оның айналасындағы көрікті жерлер көптеген туристерді тартады.
3-карта. Балқаш қаласының бас жоспары, 2021 ж.
Қаладан солтүстікке қарай 70 км жерде Бектау Ата шатқалы, демалыс аймақтары мен балаларға арналған жазғы лагерь орналасқан [127, 13].
Солтүстік-шығыс пен батыстан қала желге төзімді орман алқаптарымен қоршалған. Қала тұрғындары құрылыс алаңдарының астына байырғы жыныстардың шығысымен көтерілген бетті тегістеу және қаланы көгалдандыру үшін топырақ жасау үшін көп күш жұмсады. Тас топырақ жарылды және оның орнына тереңдігі 1 -- 1,5 м дейін құм қабаты және көп мөлшерде тыңайтқыш қолданылды. Гүлзарлар мен ағаш екпелерін суаруға арналған құбырлар арқылы қалаға Балқаш көлінен су жеткізілді. Қазіргі уақытта қала қарағаш, қарағай, және басқа да құрғақшылыққа төзімді сәндік ағаш екпелерімен жақсы көгалдандырылған. Қала өсіп келеді [147, 14].
Көгалдандыру қаланы безендіруге ғана емес, сонымен қатар оны шөлден, шаң мен құм борататын қатты желден, қыста қарлы бораннан қорғауға мүмкіндік береді. Балқаш қаласының шегіне кіретін басқа елді мекендердің ішіндегі неғұрлым елеулі кент - Бертіс темір жол станциясы болып табылады.
Бертіс станциясы қаладан солтүстікке қарай 3 км жерде орналасқан. Ол Қарағанды-Балқаш теміржол желісінің соңғы станциясы болып табылады. Бұл - вокзалы мен қызметтік жайлары бар стандартты бір және екі қабатты ағаш үйлер салынған типтік теміржол кенті. Станция қаламен тұрақты автобус қатынасымен байланысқан. Өнеркәсіптік торап аумағында орналасқан барлық дерлік ауылдар шағын ағаш үйлерден, барактардан және құрылыстың басында қала құрылысына келген алғашқы жұмысшылар орналасқан жеке құрылыстардан тұрады.
Балқаш қаласының солтүстігінде Балқаш өнеркәсіптік торабының шегінде екінші Қоңырат және бірінші Қоңырат кенттері орналасқан. Бұл кенттер Балқаш мыс балқыту зауытына мыс кенін жеткізетін аттас кеніш кезінде пайда болған. Екінші Қоңырат Балқаш қаласынан 18 км жерде орналасқан. Ол екі, үш пәтерлі кірпіш немесе ағаш үйлермен салынған, онда шахталардың жұмысшылары мен қызметкерлері орналасқан. Кентте үлкен клуб, мектептер, қолөнер училищесі, кітапханалар, балабақшалар, амбулаториялар, пошта, телеграф, телефон, жинақ кассалары және басқа да мекемелер бар.
Бұл жерде ағын судың болмауы ауылды абаттандыруға кедергі болған. Су құбыры жүргізілгеннен кейін кент тез көгалдандырылып, абаттандырыла бастады. Кентте мәдениет саябағы бар.
Қоңырат мыс кені карьері әлемдегі ең үлкен кен орындарының бірі болып табылады. Уақыт өте келе Балқаш маңына құлатушы жарылыстар орын алып, босатылған жыныс пен шаңды ауаға шығарады. Экскаваторлардың, бұрғылау машиналарының, электровоздардың дауысы және т.б. үздіксіз шу осы алып шұңқырда күндіз-түні қайнап жатқан қарқынды өндірістік жұмысты көрсетеді.
Мойынты-Балқаш қаласынан батысқа қарай 137 км жерде, ауданның оңтүстік-батыс темір жолындағы станциясы бар.
Мойынты станциясы 1938 жылы Қарағанды -- Балқаш теміржол желісінің құрылысы кезінде пайда болды және Балқаш қаласының әкімшілік аумағына кірді.
Станцияның темір жол желісінің оңтүстік-батыс шығыңқы бөлігінде орналасуы Қарағанды темір жолын Түркістан-Сібір темір жолымен жалғастыратын Мойынты-Шу темір жолын салу кезінде оны тораптық станция ретінде таңдауға жол ашты.
Енді Мойынты арқылы Сібір мен Орта Азиядан, сондай-ақ Солтүстік және Оңтүстік Қазақстаннан өндірілген тауарлар транзитпен өтеді, оларды Мойынты станциясы шаруашылығын одан әрі дамытуда пайдалануға болады. Жезқазған өнеркәсіптік торабы сияқты Балқаш өнеркәсіптік торабы Қарағанды облысы аумағының аз қоныстанған оңтүстік бөлігін игеруде, әсіресе Солтүстік Балқаш маңы мен Бетпақ-дала жер қойнауының байлығын игеруде үлкен маңызға ие [87, 17].
Балқаш қаласынан 60 шақырым жерде Бектау-Ата тау сілемі орналасқан, ол альпинизммен айналысатындар үшін таптырмас орын. Ерекше формасы бар көптеген шатқалдар мен жартастар бар. Шыңдар, кішігірім тау көлдері мен бұлақтар бар. Таулар гранитті ерітетін лаваның бетіне шашыраған жанартаудың пайда болуынан пайда болды. Осылайша таңғажайып конфигурациялардың жартастары пайда болды.
2-сурет.
Қала Қарағанды облысының құрамында 1997 жылдан бері жұмыс істейді. Балқаш қаласының әкімшілік құрылымы 2013 жылы шағын аудан ретінде Қоңырат кенті қосылған кезде соңғы өзгерістерге ұшыраған болатын.
Бірақ одан кейін, 2020 жылы НҚА ашық порталында Балқаш қаласының шекарасын өзгерту туралы Үкіметтің қаулысының жобасын жария талқылау аяқталды. Талқылаудың нәтижесі бойынша, Балқаш аумағын шамамен 40%-ға - 23 мың гектардан 31,7 мың гектарға дейін ұлғайту жоспарланып отыр.
Бүгінде қалада жұмыс істеп тұрған демалыс аймақтары Бертіс шығанағының саяжай алабында шоғырланған. Барлығы 10 демалыс аймағы бар.
Қаланың қалған аумағы жаңа туристік нысандарды құруға жарамсыз. Сондықтан облыс билігі оған 25 шақырым жерде орналасқан көл жағасындағы екі ауылдың қосылуы туралы бастама көтерді.
Егер Үкімет бұл ұсынысты мақұлдайтын болса Қарағанды облысы әкімдігінің бірлескен қаулысы мен Қарағанды облыстық мәслихатының Шұбартүбек ауылының 4 524 га жерін және Ақтоғай ауданы Тораңғалық ауылдық округінің 4 220 га жерін Балқаш қаласының әкімшілік бағынысына беру арқылы Балқаш қаласы мен Ақтоғай ауданының шекарасын өзгерту туралы шешімі шығарылады [56, 18].
Туризмді одан әрі дамыту үшін билік Бертіс шығанағы аймағында құны 3,5 млрд теңге болатын инженерлік коммуникациялар салуды жоспарлап отыр. Қазір кәсіпкерлер кернеудің төмендеуі және орталықтандырылған кәріздің болмауы проблемаларын бастан кешуде, өйткені қолданыстағы инфрақұрылым жазғы тұрғындардың қажеттіліктеріне негізделген. Олар 2023 жылға дейін Жаңа қуаттылыққа қол жеткізеді деп күтілуде.
Қала аумағында мал шаруашылығына арналған жерлер де бар. Статистика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Сембек Б.Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Балқаш қаласы аумағының жер-шаруашылық орналастыру жобасын жетілдіру.
Мамандығы 5B090300-Жерге орналастыру
Нұр - Сұлтан 2021
Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы Министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
_____
Кафедра меңгерушісі
___________Төлеубекова Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Балқаш қаласы аумағының жер-шаруашылық орналастыру жобасын жетілдіру.
Мамандық 5В090300 - Жерге орналастыру
Орындаған Сембек Б.Б
Ғылыми жетекші Шиназбаев Қ.У
Нұр- Сұлтан 2021
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Жер ресурстарын басқару, сәулет және дизайн факультеті
Жерге орналастыру және геодезия кафедрасы
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
(Шифр, атауы)
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
__________Төлеубекова Ж.З.
.
(қолы)
_____________2021ж
(күні, айы, жылы)
Студент Сембек Б.Б
Дипломдық жобаны орындауға
ТАПСЫРМА
Жобаның тақырыбы: Балқаш қаласы аумағының жер-шаруашылық орналастыру жобасын жетілдіру.
30.11.2020 ж. № 1729 Б бұйрықпен бекітілген.
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі 01 маусым 2021ж
Жобаның бастапқы мәліметтері:
Кіріспе
Әдебиетке шолу
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы
2.1. Жалпы мәліметтер
2.2 Табиғи - климаттық жағдайлары
3 Жобаның мазмұны мен негізделуі
3.1. Ауыспалы егіс территориясын ұйымдастыру және олардың
территориясын реттестірудің сипаттамасы
3.2. Жыртылған жердің территориясын реттестіруінің
экономикалық негізделуі
3.3 Кадастрлық құнды анықтау жерді пайдалану
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек)
1. Осы күнгі жер пайдаланушылық планы (1:25 000-1 : 500 000)
2. Шаруа қожалықтарының жер пайдаланушылықтарын жетілдіру жобасы
(1:25 000; 1: 500 000)
Ұсынылған негізгі әдебиет:
1. ҚР Жер кодексі 20 маусым 2003 ж. (өзгертулер және толықтыруларымен);
2. М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми негіздері, Оқулық, Астана 2004;
3. Қырықбаев Ж.Қ., Карбозов Т.Е. Шаруашылықаралық жерге орналасты-рудың теориялық және әдістемелік негіздері: Оқу құралы, Астана, 2004
4. Қырықбаев Ж.Қ., Ахметов Е.С., Жұпархан Б.Ж. Қазіргі жерге орналастырудың және кадастрдың теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы, Алматы, 2014
Жoбa бoйыншa кеңесшiлеp (oлapғa қaтысты жoбa бөлiмдеpiн көpсетiңiз)
Бөлiм
Кеңесшi
Бaқылaу
Меpзiмi
Қoлы
Тaпсыpмa aлу
Шиназбаев Қ.У
Кipiспе
Шиназбаев Қ.У
1 бөлiм
Шиназбаев Қ.У
01.03.2021
2 бөлiм
Шиназбаев Қ.У
05.04.2021
3 бөлiм
Шиназбаев Қ.У
19.04.2021
Қopытынды
Шиназбаев Қ.У
11.05.2021
Жұмысты кaфедpaғa тaпсыpу
Шиназбаев Қ.У
Жoбaның жетекшiсi Шиназбаев Қ.У,аға оқытушы
Қoлы, aты-жөнi, лaуaзымы
Тaпсыpмaны opындaуғa aлғaн студент Сембек Б.Б
(студенттiң aты-жөнi, қoлы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 8
1 Елді мекендердегі жер-шаруашылық орналастырудың теориялық негіздері 10
1.1 Елді мекендер жерлерінің құрамы және олардың мақсаты 12
1.2 Елді мекендерді жер-шаруашылық орналастыру кезінде орындалатын жұмыстардың сипаттамасы 16
2 Балқаш қаласында жер-шаруашылық орналастыруды жобалау 20
2.1 Балқаш қаласы жер қорының сипаттамасы 20
2.2 Балқаш қаласының табиғи-экономикалық сипаттамасы 28
2.3 Балқаш қаласында жер-шаруашылық орналастыру жобасының мазмұны және негіздемесі 44
2.4 Балқаш қаласы жер-шаруашылық орналастыруды жетілдіру 10
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиет тізімі 50
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Елді мекеннің жер-шаруашылық құрылысы-бұл әлеуметтік-экономикалық, экологиялық-шаруашылық және әкімшілік-құқықтық процесс және жерді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, халықтың тіршілік әрекеті үшін қолайлы экологиялық жағдайлар жасау, елді мекендегі жер пайдалану мен жер қатынастарын реттеу, кәсіпорындар мен шаруашылықтарды егжей-тегжейлі жайластыру, қоныстану аумақтарының ландшафтарын дақылдау жөніндегі іс-шаралар жүйесі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ел экономикасының, ғылымы мен мәдениетінің дамуы, бүкіл халық шаруашылығында, ең алдымен оның агроөнеркәсіптік кешенінде ғылыми-техникалық прогресті жүзеге асыру өндірістің маңызды құралы және табиғи ресурс болып табылатын жерді ұтымды пайдаланумен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы үлкен жер байлығы бар алып мемлекет саналады. Бірыңғай мемлекеттік жер қоры 272,5 млн. гектарды құрайды. Сондықтан да барлық жер ресурстарын ұтымды пайдалану, жер қатынастарын реттеу өте күрделі мәселе болып табылады.
Қазақстан Республикасының әкімшілік - аумақтық құрылысы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы жүйесіне әкімшілік-аумақтық бірліктер: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс кіреді.
Тақырыптық зерттелу деңгейі. Жоғарыда айтылғандардан қазіргі заманғы жерге орналастыру - жер қатынастарын реттеуге және жерді толық және ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Жер Заңнамасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жүйесі ретінде, өндірістің маңызды құралы, операциялық базаретінде қызмет ететінін байқауымызға болады. Сондықтан мемлекеттік, жеке және қоғамдық мұқтаждар үшін жер учаскелерін бөлу, сондай-ақ қалалардың, кенттердің және ауылдық елді мекендердің шегін белгілеу және өзгерту мемлекеттік Жерге орналастыруды күтіп-ұстаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Мазмұнның күрделілігіне байланысты жерге орналастырудың көптеген түрлері бар. Ол объектінің аймақтық және экономикалық ерекшеліктеріне, фермалардың әлеуметтік және өндірістік түріне, шаруашылық нысандарының әр түрлілігіне байланысты әртүрлі формалармен сипатталады.
Біз зерттеу объектісі ретінде алып отырған Балқаш қаласы өндіріс орындарымен, туристік мекен саналатындығымен ерекшеленеді. Соған сәйкес, жер-шаруашылық орналастыру мәселелері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты - Балқаш қаласының орналасуын зерттеу, қазіргі жағдайына шолу жасау, және қандай нәрселерді жетілдіру керек екенін толық анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмысты жазу кезінде Балқаш қаласындағы қазіргі ахуал толықтай ескерілді, сонымен қатар, экологиялық проблемаларға баса назар аударылды. Туризм мәселесі де назардан тыс қалған жоқ.
Зерттеу материалдары мен дереккөздері. Жұмысты жазу кезінде ҚР Жер Кодексі, Балқаш қаласының Бас жоспары, түрлі отандық және орыс ғалымдарының теориялықматериалдары, Балқаш қаласы туралы түрлі мәліметтер қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Жер-шаруашылық орналастыру жөніндегі жұмыстарды жүргізу:
-әкімшілік-аумақтық құрылымдардың шекараларын белгілеу және округтің жер қорын қалыптастыру, федералды жерлерді, округ жерлерін, муниципалитеттерді, заңды тұлғалар мен азаматтарды бөлу;
- округтік схемалар мен жобаларды әзірлеу, өндірістік күштерді дамыту және орналастыру, табиғат қорғау, табиғи-қорық, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді ұйымдастыру;
- елді мекендердің жерлерін пайдалануды ұйымдастыру, т. б.
Зерттеу пәні. Қарағанды облысы, Балқаш қаласын жер шаруашылық орналастыру.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар мен анықталған мәселелер. Дипломдық жұмыстың нәтижесінде Балқаш қаласын жер-шаруашылық орналастыру бойынша жоспарлар қаралып, елді мекеннің дамуына тағы қандай жоспар қосуға болатыны саралыанды. Қалалық елді мекендер аумағының жер-шаруашылық құрылымы жоспарының құрылымдық мазмұнының ерекшелігі кешенді тәсіл болып табылады:
- Қаланың жалпы орналасу жағдайын бағалауға;
- Оның жоспарлау құрылымын ұйымдастыруды бағалау;
- Экологиялық жағдайды бағалау;
- Аумақты пайдалану қарқындылығын бағалау;
- Аумақты қала құрылысы және экономикалық бағалау;
- Іс-шаралардың барлық түрлері бойынша егжей-тегжейлі жобалық пысықтаумен құрылыс салынбаған аумақтардың нысаналы пайдаланылуын белгілеу бойынша жоспарлар қаралды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі екі тараудан тұрады. Негізгі бөлімнің бірінші бөлімі екі тараушадан тұрады, екінші бөлімі төрт тараушаға бөлінген. Дипломдық жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Жобалық іс-шаралар үш бағыт бойынша әзірленді:
1. құрылыс салынған аумақтың (аумақтық аймақтар шекарасында) жұмыс істеуінің қолайсыз жағдайларын төмендету);
2. қолайлы жұмыс істейтін аумақтық аймақтарды сақтау;
3. қаланың құрылыс салынбаған аумақтарын (резервтік) одан әрі инженерлік игеру.
Қолайсыз жағдайлардың төмендеуіне келесі шаралар кешені ықпал етеді:
- ұсынылған схема бойынша қаланы нақты аумақтық аймақтарға бөлу;
- экологиялық аймақтарға бөлу схемасында көрсетілген қала аумағын пайдаланудың ерекше құқықтық режимін ескере отырып аймақтарға бөлу;
- анықталған бұзушылықтарды ескере отырып, қаланың барлық аумақтарын пайдалану режимінің сақталуына қатаң бақылау енгізу (55 %);
- ескірген қорларды жою салдарынан тұрғын үй және өндірістік мақсаттағы ескі объектілерді бұзу немесе көшіру (15%);
- көше желісін қайта жаңартуды ескере отырып, қаланың жоспарлау құрылымын өзгерту; экологиялық Жасыл негіздегі қала аумағының экологиялық жағдайын жақсарту;
- қаланың орталық бөлігінде су басу кезінде су бұру арналарын төсеу; жағалауларды орнату; қала аумағында кәріз жүйелерін енгізу.
1 ЕЛДІ МЕКЕНДЕРДЕГІ ЖЕР-ШАРУАШЫЛЫҚ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Елді мекендер жерлерінің құрамы және олардың мақсаты
Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының орталығында екі континенттің түйіскен тұсында орналасқан, 272,5 миллион га жер аумағын алып жатыр, республика аумағының бір бөлігі Еуропада, негізгі бөлігі Азияда орналасқан. Жер көлемі бойынша Қазақстан әлемдегі ең ірі мемлекеттердің ондығына кіреді, ал жан басына шаққандағы жермен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша әлемде Австралия мен Канададан кейін үшінші орын алады [1, 1]
Қазақстан Республикасының әкімшілік - аумақтық құрылысы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы жүйесіне әкімшілік-аумақтық бірліктер: ауыл, кент, ауылдық округ, қаладағы аудан, қала, аудан, облыс кіреді [3, 2]
Республикалық және жергілікті мүдделерді оңтайлы ұштастыру негізінде мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының аумағы екі негізгі санатқа - өңірлер мен елді мекендерге бөлінеді.
Өңір бірнеше елді мекенді қамтитын, Республика мүддесі үшін құрылатын және басқарылатын республика аумағының бір бөлігі.
Өңірлер республикалық әкімшілік-аумақтық құрылыстың негізгі буындары ретінде облыс, аудан және ауылдық округ болып табылады.
Елді мекен - республика халқының саны 50 адамнан кем емес, азаматтардың шаруашылық және өзге де қоғамдық қызметі нәтижесінде қалыптасқан, заңда белгіленген тәртіппен есепке алынған және тіркелген, жергілікті өкілді және атқарушы органдар басқаратын жинақы қоныстанған аумағының бір бөлігі.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде елді мекендердің жерлерінің тұжырымдамасы мен құрамы нақты анықталған. Осы нормативтік-құқықтық актінің талаптарына сәйкес, елді мекендердің жері деп елді мекендерді салу және дамыту үшін пайдаланылатын және соған арналған жер учаскелерін айтамыз [5, 3].
Жер заңнамасымен реттелген ережелерге сәйкес, жер учаскесінің шекарасы елді мекендердің жерін белгілеудің негізі саналады. Сонымен қатар, бұл шекара міндетті түрде елді мекендердің жерлерін басқа санаттарға жататын басқа жерлерден бөлу үшін белгіленуі керек.
Жер есебінің деректерін талдау жер санаттары бойынша алаңдарды бөлуде жыл сайын әртүрлі өзгерістер болатынын көрсетеді, бұл туралы 2-кестеде және 2-суретте келтірілген 2019 және өткен 2018 жылдардағы жер қорының құрылымы туралы ақпарат куәландырады.
1991-2019 ж.ж. жер санаттары бойынша жер қорының динамикасы
Жер санаттарының атауы
1991 ж.
2018 ж.
2019 ж.
Өзгерістер(+, - )
2019 ж. -
1991 ж.
2019 ж.
- 2018 г.
1.Ауыл шаруашылық жерлері
218 375,8
105 337,4
106 432,6
-111 943,2
1 095,2
2.Елді мекендердің жерлері
3 747,2
24 053,2
24 077,2
+20 330,0
+24,0
оның ішінде:
қалалар мен кенттер
2 053,5
2 372,6
2 437,4
+383,9
+64,8
ауылдық елді мекендер
1 693,7
21 680,6
21 639,8
+19 946,1
-40,8
3.Өнеркәсіп жерлері,
18 796,8
2 244,6
2 317,7
-16 479,1
+73,1
көлік, байланыс, үшін
ғарыш қызметі,
қорғаныс, ұлттық
қауіпсіздік және өзге де
ауыл шаруашылығы емес
тағайындау
4.Ерекше қорғалатын
775,1
7 284,3
7 696,7
+6 921,6
+412,4
табиғи аумақтар, жерлер
сауықтыру,
рекреациялық және тарихи-
мәдени мақсаттағы жерлер
5.Орман қорының жері
10 179,2
22 737,6
22 398,2
+12 219,0
-339,4
6.Су қорының жерлері
819,9
4 144,6
4 222,1
+3 402,2
+77,5
7.Жер қорлары
18 952,3
96 706,5
95 716,1
+76 763,8
-990,4
Қорытынды жиын
271 646,3
262 508,2
262 860,6
-8 785,7
+352,4
оның ішінде басқа
мемлекеттердің аумағында
149,8
0,9
0,9
-148,9
-
пайдаланылатын жерлер
Басқа мемлекеттер пайдаланатын
993,7
9 982,9
9 630,5
+8 636,8
-352,4
жерлер
Республика аумағы
272 490,2
272 490,2
272 490,2
-
-
Жер санаттары бойынша жер қоры құрылымының даму серпіні, 2019 ж. %
Жер санаттары
Ауыл шаруашылығы 40,5
мақсатындағы жерлер
Елді мекендердің жерлері 9.2
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, 0,9
қорғаныс және
ауыл шаруашылығына
арналмаған өзге де жерлер
Ерекше қорғалатын 2.9
табиғи аумақтардың жері
Орман қорының жері 8.5
Су қорының жері 1.6
Қосымша қор жері 36.4
Республиканың тарихи қалыптасқан әкімшілік-аумақтық құрылысы және біртектес емес табиғи-климаттық жағдайлар ел өңірлеріндегі жер санаттары бойынша жер қорының әртүрлі дәрежеде үйлесуі мен құрылымын айқындайды.
Жер санаттарының аудандарында болған өзгерістер әртүрлі мақсаттар үшін жер учаскелерін беруге және жүргізілетін түгендеу мен жерді нақтылау нәтижесінде олардың алаңдарын нақтылауға байланысты жерді бір санаттан екінші санатқа ауыстырумен түсіндіріледі [1, 4].
Қазақстан Республикасында жерге орналастыру жер қатынастарын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған жер заңнамасының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі саналады.
Елді мекеннің жер-шаруашылық орналасуы - әлеуметтік-экономикалық, экологиялық-шаруашылық және әкімшілік-құқықтық процесс, жерді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, халықтың тіршілік әрекеті үшін қолайлы экологиялық жағдайлар жасау, елді мекендегі жер пайдалану мен жер қатынастарын реттеу, кәсіпорындар мен шаруашылықтарды егжей-тегжейлі жайластыру, қоныстану аумақтарының ландшафтарын дақылдау жөніндегі іс-шаралар жүйесі [16, 5].
Яғни елді мекендердің жерлері - қалаларды, ауылдарды және басқа да муниципалдық бірлестіктерді салу немесе дамыту үшін пайдаланылатын аумақтар. Әдетте, мұндай жер тікелей қалалық немесе ауылдық типтегі ғимараттарды, сондай-ақ қоғамдық мекемелерді салуға арналған жер учаскелерін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде елді мекендердің жерлерінің тұжырымдамасы мен құрамы нақты анықталған. Осы нормативтік-құқықтық актінің талаптарына сәйкес, елді мекендердің жері деп елді мекендерді салу және дамыту үшін пайдаланылатын және соған сәйкес арналған жер учаскелері түсініледі.
Республикада жерге орналастыру атқарушы органдардың шешімі бойынша республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен де, мүдделі жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өтінімдері бойынша да олардың есебінен жүргізіледі.
Елді мекендерге арналған жер өзінің жеке сипаттамаларына ие. Ең алдымен, ол адамдар тұратын жерлерде немесе олардың округінде орналасқан. Бұл елді мекендерге арналған жер адамдарға бөлінетіндігіне байланысты, яғни қалаларға, қалаларға және тіпті мегаполистерге қызмет көрсету үшін қажет.
Елді мекендердің екінші ерекшелігі - нақты шекарасының болуы. Негізінен елді мекендерге арналған жерлер ол орналасқан аймақтағы қалалар, ауылдар мен ауылдар сияқты шекараларға ие. Аумақтық елді мекендердің шекарасын өзгерту елді мекенде орналасқан барлық құрылыс жоспарларын келіскен кезде ғана мүмкін болады. Жер заңнамасымен реттелген ережелерге сәйкес, жер учаскесінің шекарасының болуы елді мекендердің жерін белгілеу үшін негіз болып табылады. Сонымен қатар, бұл шекара міндетті түрде елді мекендердің жерлерін басқа санаттарға жататын басқа жерлерден бөлу үшін белгіленуі керек.
Елді мекендерге арналған жерлердің үшінші ерекшелігі - олардың ұйымдастырылуы құрылыстың белгіленген жоспарына және басқа жобаларға сәйкес жұмыс істейтін қала әкімшілігінің қатысуымен жүреді.
Мұндай жер учаскелері жыл бойы тұрақты тұруға жарамды тұрғын үйлер мен ғимараттар; осы елді мекенде тұратын барлық азаматтардың өмір сүру мүмкіндігін қамтамасыз етуге арналған ғимараттар мен құрылыстарды орналастыруға арналған жеке аумақ мақсатында пайдаланылады.
Елді мекендердің жерлері, әдетте, басқа жерлерге қарағанда өте аз болады. Сол себепті оларды ұлғайту үшін осы елді мекеннің шекарасын өзгерту қажет болады. Шекаралардың ұлғаюы - бұл көп уақыт пен шығындарды қажет ететін өте күрделі және көп уақытты қажет ететін процесс. Дәл осы себепті халықтың көпшілігі шекараны ұлғайтумен емес, тығыз орналасатын елдімекенішілік дамуды жөн көреді.
Ағымдағы заңнамаға сәйкес елді мекендерге мыналар жатады:
1. Қалалар
2. Кенттер
3. Ауылдар
3.1 Ауыл (село) -- саны 100 адамнан кем емес елді мекен.
3.2 Халқының саны 50 адамнан кем шаруа және өзге де қоныстар ең жақын елді мекеннің құрамына енгізіледі.
Қазақстан Республикасының аумағындағы елді мекендер қалалық және ауылдық болып бөлінеді.
Қалалық елді мекендерге республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар қалалар, сондай-ақ олардың әкімшілік бағыныстылығының аумағындағы кенттер; ауылдық елді мекендерге әкімшілік бағыныстылығына қарамастан қалған барлық елді мекендер жатады.
Елді мекендердің құрамдас бөліктері болады. Шағын аудандар, алаңдар, даңғылдар, бульварлар, көшелер, тұйық көшелер, саябақтар, скверлер, көпірлер және басқа да бөліктер елді мекендердің құрамдас бөліктері болып табылады.
Халық саны 400 мың адамнан асатын облыстық маңызы бар қаладағы, республикалық маңызы бар қаладағы, астанадағы аудан қаладағы аудан болып табылады.
Қалалар мен елді мекендер төмендегідей бөлінеді:
1) Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе халқының саны бір миллион адамнан асатын елді мекендер жататын Республикалық маңызы бар қалалар;
2) Ірі экономикалық және мәдени орталықтар болып табылатын, дамыған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымы бар және саны 50 мыңнан асатын елді мекендер жататын облыстық маңызы бар қалалар;
3) Аумағында өнеркәсіп кәсіпорындары, коммуналдық шаруашылық, мемлекеттік тұрғын үй қоры, оқу және мәдени-ағарту, емдеу және сауда объектілерінің дамыған желісі бар, халқының саны кемінде 10 мың адам болатын, оның ішінде жұмысшылар, қызметшілер және олардың отбасы мүшелері халықтың жалпы санының үштен екісінен астамын құрайтын аудандық маңызы бар қалалар жатады;
4) Халық саны кемінде 3 мың адам өнеркәсіптік кәсіпорындар, құрылыстар, теміржол станциялары және экономикалық маңызды басқа да объектілер жанындағы елді мекендер жататын, олардан жұмысшылар, қызметшілер және олардың отбасы мүшелері кемінде үштен екісін құрайтын кенттер құрайды;
Кенттерге сондай-ақ емдік маңызы бар елді мекендерде орналасқан, халқы кемінде 2 мың адам елді мекендер теңестіріледі, олардың ішінде емделуге және демалуға жыл сайын келетіндердің саны ең кемі адамдарды құрайды; оларға сондай-ақ қала тұрғындарының жазғы демалыс орындары болып табылатын саяжай кенттері де жатады, оларда ересек халықтың кемінде 25 пайызы тұрақты түрде ауыл шаруашылығымен айналысады;
5) Ауыл - саны 50 адамнан кем емес елді мекен, оның ішінде ауыл, орман және аңшылық шаруашылығында, омарта шаруашылығында, балық аулауда және балық өсіруде жұмыс істейтін жұмыскерлер, олардың отбасы мүшелері және денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру, мәдениет және спорт мамандары халықтың кемінде жартысын құрайды.
Жыл сайын жер құқығы қатынастарының нәтижесінде республикада жер қорының құрамы үнемі қайта бөлінеді. Жер санаттарын жер, орман және су заңнамаларына сәйкес келтіру жөніндегі жұмыстар жалғастырылыды.
Осылайша, жер заңнамасының талаптарына сәйкес, қалалық елді мекендер билік жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылатын қала немесе елді мекенді білдіреді. Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендер аумақтық түрде бір елді мекенге біріктіріледі, онда өзін-өзі басқару осы мақсаттар үшін арнайы таңдалған жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жергілікті жерлерде де жүзеге асырылады [54, 6].
Тиісінше, жер заңнамасының негізінде елді мекендер бір ортақ аумаққа біріктірілген бірнеше қалалық және ауылдық елді мекендерді қамтуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінде, елді мекендерге арналған жерлерді белгілі бір аймақтарға бөлу қарастырылған. Елді мекендер жерінің құрамына:
1) Құрылыстар және көппәтерлі және көпқабатты тұрғын үйлер, үй жанындағы жер учаскелері бар жеке тұрғын үйлер, салынып жатқан тұрғын үй құрылыстарының аумағы;
2) Денсаулық сақтау, мәдениет салалары, сауда, қоғамдық тамақтану орындары, тұрмыстық қызмет көрсету, коммерциялық қызмет объектілері, сондай-ақ жалпы білім беретін, арнаулы орта және жоғары білім беру мекемелері, әкімшілік, ғылыми-зерттеу мекемелері, ғибадатханалар, шіркеулер, мешіттер сияқты діни сипаттағы ғимараттар және өзге де іскерлік үйлер, құрылыстар мен ғимараттар орналасқан және оларды орналастыруға арналған қоғамдық іскерлік құрылыс аумақтары;
3) Өнеркәсіпке қажетті, коммуналдық және қойма объектілері, инженерлік және көлік инфрақұрылымының объектілерінің жерлері;
4) Теміржол, тас жол, су, әуе және құбыр көлігі, инженерлік инфрақұрылым және байланыс магистральдары орналасқан және соларға арналған көлік, байланыс, инженерлік коммуникацияларға арналған жерлер;
5) Айрықша қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсатта пайдаланылатын аумақтар;
6) Өзендер, табиғи және жасанды су айдындары мен акваториялар, су қорғау аймақтары, гидротехникалық және басқа да су айдындарының аумағы;
7) Ауыл шаруашылығына арналған жерлер;
8) Алаңдар, көшелер, скверлер, бульварлар, тротуарлар, өтпе жолдар, жолдар, жағалаулар, саябақтар, скверлер, қала ормандары, бульварлар, су айдындары, жағажайлар, зираттар және халық игілігі үшін салынған, ашылған өзге де объектілер (су құбырлары, жылыту құбырлары, тазарту құрылыстары және жалпыға ортақ пайдаланылатын басқа да инженерлік жүйелер);
9) Резервтік және қала құрылысына тартылмаған, елді мекеннің аумағын дамытуға және жеке үй (қосалқы) шаруашылығын дамытуға арналған басқа да объектілер;
10) Тұрмыстық қалдықтарды үйетін және арнайы нормативтер мен қағидалар арқылы ғана пайдаланылатын өзге де объектілер аумағы кіреді [2, 2].
Жер қонысының аталған бөліктерінің әрқайсысында әртүрлі түсіндірмелері мен ережелері бар. Сондай-ақ, олардың әрқайсысы үшін ережелер қарастырылған, оларды сақтау әрбір аумақтық объектіні салу кезінде міндетті түрде ескерілуі қажет. Сондықтан елді мекендерге арналған жер аумағында орналасқан барлық учаскелер осы ерекшеліктерге сәйкес бірнеше түрге бөлінеді. Жер учаскелері жеке аумақ болуы мүмкін, бірақ кейбір аймақтарды жекешелендіруге заң бойынша тыйым салынады. Әдетте, саябақтар, жолдар, өзендер және басқа да қоғамдық орындарды жекенің қолына беруге тыйым салынады.
Бүгінгі күні елді мекен учаскелері былайша бөлінеді:
* Әлеуметтік. Аумағында мемлекеттік ұйымдардың немесе коммерциялық емес компаниялардың ғимараттары орналасқан телімдер;
* Коммерциялық. Аумағында өндіріске арналған ғимараттар: асханалар, базарлар және дара кәсіпкерлердің қызметі үшін қажетті өзге де объектілер орналасқан телімдер;
* Тұрғын үй. Бұл тұрғын үй үшін көп қабатты ғимараттар салу үшін, сондай-ақ коттедждер мен саяжай үйлерін салу үшін пайдаланылатын жер учаскелері саналады.
Одан бөлек, қала маңындағы аймақтар да бар. Мұндай аймақтардың құрамына қаламен біртұтас әлеуметтік, табиғи және шаруашылық аумақ құрайтын және өзге де қоныстар жерінің құрамына кірмейтін қала қоныстарының шегінен тыс жерлер енгізілуі мүмкін. Қала маңындағы аймақтарда ауыл шаруашылығы өндірісінің аумақтары, халықтың демалыс аймақтары, қаланы дамыту үшін резервтік жерлер бөлінеді.
1.2 Елді мекендерді жер-шаруашылық орналастыру кезінде орындалатын жұмыстардың сипаттамасы
Қала немесе кент шегін белгілеу жөніндегі жерге орналастыру жұмыстары әкімшілік-аумақтық мәртебесі бар қаланың немесе кенттің жергілікті билік органдарының тапсырмасы бойынша орындалады. Қала немесе кент, жалпы елді мекендер аумағы даму барысында өзгертулерге ұшырайтыны сөзсіз. Бірақ елді мекендер аумағының шегі сол елді мекен аумағын кеңейту үшін қажетті жаңа жерлер енгізілген жағдайда өзгереді [65, 7].
Кейбір жағдайларда жерді пайдалану қалалық елді мекендердің аумағының бөлігі болып табылады және олардың екі жағында да, кейде толығымен орналасуы мүмкін. Сонымен бірге, жер учаскелерін қала немесе кент шегіне қосу жекелеген жағдайларда бұл учаскелерге меншік, пайдалану және жалға алу құқығын тоқтатуға әкеп соқпайды.
Әрбір салынып жатқан ғимарат дұрыс аймаққа сәйкес келуі керек, бірақ сонымен бірге кейбір аймақтардың бір-бірімен араласуы мүмкін екенін ескерген жөн, бұл өз кезегінде рұқсат етілген пайдалану түріне тікелей әсер етеді. Сондықтан жерді қоныстандыру үшін пайдалануды бастамас бұрын, олардың схемасын егжей-тегжейлі қарап, зерттеу керек және заңнамада белгіленген барлық нормалар мен ережелерді ескеру қажет.
Қала немесе кент шегін белгілеу немесе өзгерту жобасы мынадай ретпен орындалады:
1. Жобалауға арналған тапсырманы әзірлеу;
2. Дайындық жұмыстарын жүргізу;
3. Жобаны жасау;
4. Жобаны қарау және бекіту;
5. Жобалық ұсыныстарды жергілікті жерге көшіру;
6. Құжаттарды дайындау және тапсырыс берушіге беру.
Жобалауға арналған тапсырма мыналарды қамтиды:
- Жобаның атауы;
- Жобалау негізі;
- Тапсырыс беруші және жобаны әзірлеуші;
- Жобаны немесе оның бөліктерін әзірлеу мерзімдері;
- Қаланың немесе кенттің қазіргі шегі немесе шекарасы туралы мәліметтер;
- Қаланың немесе кенттің жер қорының жай-күйі және оны пайдалану туралы деректер;
- Бекітілген Бас жоспар бойынша қаланың немесе кенттің аумақтық дамуы туралы мәліметтер;
- Тапсырыс берушінің қала немесе кент шегін белгілеу немесе өзгерту жөніндегі ұсыныстары;
- Зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін белгіленген аумақтардың тізімі;
- Табиғатты қорғау іс-шараларының тізбесі және қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптар;
- Тапсырыс берушіге беру үшін қажетті материалдардың құрамы.
Тапсырмаға қоса беріледі:
* қала немесе кент аумағының және онымен шектес жерлердің жоспары;
* қаланы, кентті дамытудың Бас жоспарының көшірмелері;
* қала, кент жерлерін пайдалану және олардың аумағына қосу белгіленген жерлер туралы деректер;
* жобалау кезінде қолдануға болатын қолда бар материалдардың тізімі.
Тапсырманы құрастырғаннан кейін дайындық жұмыстары жүргізіледі, дайындық жұмыстарына мыналар кіреді:
1) Қолданыстағы жер шегіне жер-құқықтық құжаттарды зерделеу;
2) Жер қоры және қалалық қоныстардың жай-күйі туралы жер есебі материалдары мен статистикалық деректерді жинау және өңдеу;
3) Қала шегіне іргелес және олардың аумағына қосу үшін белгіленген жерлерді зерделеу;
4) Графикалық материалдарды жинау, өңдеу және бірыңғай масштабқа келтіру;
5) Жоспарлы-картографиялық материалдардан көшірмелердің қажетті санын дайындау;
6) Тапсырыс берушінің және басқа да мүдделі тараптардың тілектерін анықтау және зерделеу;
7) Жобаның сипатына байланысты басқа да мәселелер.
Қалалық, кенттік желі жобасы мыналарды қамтиды:
- жобалық жоспар;
- түсіндірме жазба;
- басқа көмекші сызбалар.
Жобаны жасау кезінде негіздемеге ерекше назар аудару керек:
1. Қала шекарасына жақын орналасқан елді мекендерді, жеке тұрған өнеркәсіп кәсіпорындарын қала шегіне қосу мүмкіндіктері.
2. Ауыл шаруашылығы алқаптарын қалалық жерлерден алып тастаудың орындылығы.
3. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер есебінен қалалық және кенттік аумақтарды кеңейтудің қажеттілігі мен орындылығы.
4. Қала аумағының мөлшері, оны пайдаланудың ұтымдылығы мен орындылығы.
Жобалық жоспарда:
* қаланың толық сызбасы;
* қала ішіндегі жерлерді заманауи пайдалану;
* іргелес жатқан жерлерді қазіргі заманғы пайдалану;
* бекітілген Бас жоспардың немесе басқа қала құрылысы құжаттамасының жобалық ұсыныстары. Елді мекен жерлерінің тәртібін, пайдаланылуы мен қорғалуын бақылауды белгілеу елді мекенді дамытудың Бас жоспары арқылы жүзеге асырудың негізі болып табылады.
* жобаланып отырған қалалық шегі;
* көршілес жерлердің қаласымен, кентімен сипаттамасы;
* қала, кент жерлерінің экспликациясы болады.
Түсіндірме жазбада:
- Қала, кент шекарасының қазіргі жағдайы, жерді пайдалану, жерді санаттар, жер пайдаланушылар бойынша бөлу туралы мазмұндама;
- Қала құрылысы құжаттамасы бойынша жобалық шешімдерді баяндау;
- Қала, кент шегін белгілеу немесе өзгерту бойынша жобалық ұсыныстардың негіздемесі ;
- Қала шегінен шығарылған және енгізілген жерлердің экспликациясы;
- Қала, кент жерлерінің жиынтық балансы;
- Жобалық қала, кент ерекшеліктерін сипаттау.
Сондықтан елді мекеннің жер-шаруашылық құрылысы - әлеуметтік-экономикалық, экологиялық-шаруашылық және әкімшілік-құқықтық процесс және жерді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, халықтың тіршілік әрекеті үшін қолайлы экологиялық жағдайлар жасау, елді мекендегі жер пайдалану мен жер қатынастарын реттеу, кәсіпорындар мен шаруашылықтарды егжей-тегжейлі жайластыру, қоныстану аумақтарының ландшафтарын дақылдау жөніндегі іс-шаралар жүйесі [45, 8].
Елді мекен аумағында кенттік сызық шегінде жобалау құжатының сипаты мен мазмұны бойынша үш түрлі әзірленеді:
1) Құрылыс салынған немесе осы мақсатқа арналған жерлерге-жоспарлау және құрылыс салу жобалары;
2) Құрылыс салуға жатпайтын немесе уақытша салынбаған жерлерге-елді мекеннің жер-шаруашылық орналастыру жоспарлары;
3) Елді мекеннің егжей-тегжейлі жер-шаруашылық құрылысының жобалары.
Қоныстың жер-шаруашылық орналастыру жоспары жерді пайдалану, елді мекендердің аумақтарын игеру және пайдалану жөніндегі негізгі ережелерді, сондай-ақ аумақты инженерлік даярлаудың тапсырмасы мен графикалық материалдарын (схемаларын) қамтиды. Қоныстың жер-шаруашылық орналастыру жоспары құрылыс салуға арналмаған және уақытша салынбаған аумақтарды анықтау негізінде жасалады. Жоспардың іс-шараларымен елді мекендердің жер алқаптарын мақсаты, түрлері және пайдалану мерзімдері бойынша жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар арасында бөлу айқындалады.
Жер-шаруашылық орналастыру жоспарын әзірлеу кезінде мынадай мәселелер шешіледі:
а) жерді пайдалану түрлері мен шаруашылық жүргізу нысандары бойынша бөлу және қайта бөлу;
б) ауыл шаруашылығы мақсатындағы кәсіпорындардың жер пайдалануын ұйымдастыру және орналастыру және ауыл шаруашылығы жерлерін ұтымды пайдалану;
в) жасыл екпелерді: орман саябақтарын, саябақтарды, бақтарды, қорғаныштық екпелерді орналастыру және ұйымдастыру;
г) демалыс және туризм орындарын орналастыру және ұйымдастыру;
д) саяжай аумақтарын, санаторийлерді, жергілікті маңызы бар курорттарды орналастыру;
е) су және басқа да табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану;
ж) су айдындарын орнату, көшкіндердің, су басулардың, опырылулардың, шайылулардың алдын алу, батпақтарды кептіру жөніндегі іс-шаралар;
з) қала маңындағы магистральдар мен шаруашылық жолдар желісін ұйымдастыру және орналастыру;
и) аумақты инженерлік дайындау және ұйымдастыру жөніндегі іс-шаралар, мелиорациялық жұмыстар;
к) құрылыс салынбаған аумақтарда орналасқан жер пайдалану мен жер иеліктерінің шекарасын белгілеу қағидаттарына негізделеді.
Графикалық материал елді мекендердің жерлерін қазіргі заманғы пайдалану жоспарын және елді мекендердің салынбаған аумақтарының жер-шаруашылық құрылымының схемасын қамтиды.
Елді мекеннің жер-шаруашылық құрылысының егжей-тегжейлі жобасы елді мекен аумағында жекелеген ұйымдастырылған және жұмыс істеп тұрған объектілер бойынша жасалатын аумақтың ішкі шаруашылық ұйымының жинақталған, жиынтық жобасын білдіреді [1, 9].
Аумақты ұйымдастырудың егжей-тегжейлі жобасының құрамына мына жобаларды әзірлеу кіреді:
- орман парктері;
- мәдениет және демалыс саябақтары;
- бағбандық серіктестіктер;
- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының аумағын шаруашылықішілік ұйымдастыруды;
- магистралдық жолдарды, су объектілерін және т.б жобалау.
Жобалаудың әр түрі үшін егжей-тегжейлі жобаларды құрудың мазмұны, толықтығы мен технологиясы бақтар, саябақтар, жолдар және т. б. жобаларын әзірлеу бойынша тиісті нұсқаулар мен нұсқауларда көрсетілген.
Осы жобалардың барлығы елді мекеннің жер-шаруашылық құрылымының егжей-тегжейлі бірыңғай жобасына жинақталады және ол бекітілгеннен кейін жүзеге асырылады.
Құрылыс аумақтарын абаттандыру мен көгалдандыруды азаматтар да, елді мекеннің коммуналдық қызметтері де жүргізеді. Жеке тұрғын үй құрылысы аймақтарында азаматтар бекітілген жер учаскесінде бақша дақылдарын өсіруге, көгалдандырумен, гүл өсірумен елді мекеннің эстетикалық келбетін бұзбайтын тәсілдермен айналысуға құқық алады.
2 БАЛҚАШ ҚАЛАСЫНДА ЖЕР-ШАРУАШЫЛЫҚ ОРНАЛАСТЫРУДЫ ЖОБАЛАУ
2.1 Балқаш қаласы жер қорының сипаттамасы
Балқаш қаласы Қазақстан картасында 1937 жылы, жұмысшы қонысының орнында пайда болды. Балқаш көлінің солтүстік жағалауында, Қарағанды қаласынан 380 км қашықтықта, Бертіс шығанағының жанында, Сарыарқа жазығының оңтүстігінде орналасқан. Негізінен қала 1931 жылы Қоңырат мыс кен орны мен Қарағанды көмірінің негізінде мыс өңдейтін зауыт құрылысына байланысты іргетасы қалана бастаған.
1-сурет. Балқаш қаласының таңбасы
Қала тарихи өлшем бойынша жас, сондықтан мұнда ежелгі ескерткіштерді таба алмаймыз, бірақ Қазақстанның жуырдағы тарихы туралы көп сыр шертетін көрікті жерлер бар.
Балқаш көлі - қаланың ең басты байлығы деуге болады. Ол Каспий және Арал теңіздерінен кейінгі ең ірі ағынсыз су айдыны. Көлдің ұзындығы - 614 км, ені - 3,5-тен 44 км-ге дейін, максималды тереңдігі 26 метрге жетеді.
Іле өзенінен су алатын Батыс бассейні - тұщы, шығысы - тұзды. Іле-Балқаш бассейнінің су айдындары биоалуантүрлілік және бағалы балық түрлерінің өсімін молайту тұрғысынан неғұрлым маңызды болып табылады [14, 10].
Бір сөзбен айтқанда, Балқаш қаласы ең ірі елді мекен және мәдени орталық, сондай-ақ Балқаш өнеркәсіптік торабының ұйымдастырушы орталығы болып табылады. Қала аттас көлдің әлсіз адырлы төмен жағалауында, Бертіс шығанағының жанында, мыс балқыту зауытының жанында орналасқан. Ол бір -- бірінен 3-7 км қашықтықта орналасқан бірнеше бөлек ауылдардан тұрады.
Балқаш қаласының аумағы, 1-карта.
Олардың алғашқысы шығанақтың жағасында пайда болды, онда құрылыс материалдары бастапқыда зауыт пен қаланы салу үшін көлге жеткізілді. Қазіргі уақытта Бертіс шығанағының жағасында Набережный, Техснаб ауылдары, Бертіс айлағы және т. б. орналасқан., Сары-Шаған шығанағының жағасында-Рыб-трест ауылы бар.
Алғашқы кенттердің жағасы мен солтүстігінен сәл әрі қарай кішігірім кенттер пайда болды -- жұмысшы, Орталық, Солтүстік және т. 1938 жылы Балқаш қаласы құрылысының бас жоспары бойынша енді оның негізгі, орталық бөлігіне айналған жаңа қала салынды.
Қала әдемі көп қабатты кварталдармен салынған, жалпы ауданы 13 гектарға жуық алты саябақ салынған. Үлкен әдемі екі және бес қабатты кірпіш ғимараттарда қалалық, оқу, емдеу, мәдени-ағарту мекемелері, соның ішінде 30-ға жуық мектеп бар. Тұрғын үй комбинаттары теплофицирленген, су құбыры, канализациясы бар. 1952 жылы Металлургтер мәдениет сарайы пайдалануға берілді -- ол қаланың ең үлкен және ең әдемі ғимараты, 850 орындық көрермендер залы, 400 орындық кинозал және дәріс залы бар [45, 11].
2-карта. Балқаш қаласының бас жоспары, 2021 ж.
Келушілер үшін қалада 8 қонақ үй бар, орын саны 185. Оның ішінде 2-3 жұлдызды - "Альпина" және "Жемчужина" қонақ үй кешені. "Барс", "Металлург" спорттық-сауықтыру кешендері, "Балқаштүстімет" ӨБ бассейні, су-спорт станциясы, "Қазақмыс" Аэроклубы жұмыс істейді.
Балқашта тарихи өлкетану музейі, екі спорт кешені, бассейін, Қазақ балық шаруашылық ғылыми-зерттеу институты, Тау-кен металлургия техникумы, педагогикалық және медициналық училищелер, Қарағанды политехникалық университетінің жалпы техникалық факультеті, Саз мектептері, жиырма орта білім беретін және сегіз жылдық мектеп, екі халық театры, бейнестудия сияқты мәдениет мекемелері бар. "Металлург" және "Строитель" стадиондары жұмыс істейді. Жазда көлде серуендеу қайықтары мен қайықтар жұмыс істейді.
Балқаш көлі - қаланың бірегей құндылығы. Онда балықтың 20-ға жуық түрі кездеседі, сонымен қатар құстардың 120 түрі бар, олардың 12-сі Қызыл кітапқа енген.
Балқаш көлінде жағажай туризмі, су спортының түрлері: желкенді қайық, байдарка мен каноэда есу, спорттық балық аулау өте танымал демалыс түрлері болып табылады.
Көлдің рекреациялық әлеуеті және оның айналасындағы көрікті жерлер көптеген туристерді тартады.
3-карта. Балқаш қаласының бас жоспары, 2021 ж.
Қаладан солтүстікке қарай 70 км жерде Бектау Ата шатқалы, демалыс аймақтары мен балаларға арналған жазғы лагерь орналасқан [127, 13].
Солтүстік-шығыс пен батыстан қала желге төзімді орман алқаптарымен қоршалған. Қала тұрғындары құрылыс алаңдарының астына байырғы жыныстардың шығысымен көтерілген бетті тегістеу және қаланы көгалдандыру үшін топырақ жасау үшін көп күш жұмсады. Тас топырақ жарылды және оның орнына тереңдігі 1 -- 1,5 м дейін құм қабаты және көп мөлшерде тыңайтқыш қолданылды. Гүлзарлар мен ағаш екпелерін суаруға арналған құбырлар арқылы қалаға Балқаш көлінен су жеткізілді. Қазіргі уақытта қала қарағаш, қарағай, және басқа да құрғақшылыққа төзімді сәндік ағаш екпелерімен жақсы көгалдандырылған. Қала өсіп келеді [147, 14].
Көгалдандыру қаланы безендіруге ғана емес, сонымен қатар оны шөлден, шаң мен құм борататын қатты желден, қыста қарлы бораннан қорғауға мүмкіндік береді. Балқаш қаласының шегіне кіретін басқа елді мекендердің ішіндегі неғұрлым елеулі кент - Бертіс темір жол станциясы болып табылады.
Бертіс станциясы қаладан солтүстікке қарай 3 км жерде орналасқан. Ол Қарағанды-Балқаш теміржол желісінің соңғы станциясы болып табылады. Бұл - вокзалы мен қызметтік жайлары бар стандартты бір және екі қабатты ағаш үйлер салынған типтік теміржол кенті. Станция қаламен тұрақты автобус қатынасымен байланысқан. Өнеркәсіптік торап аумағында орналасқан барлық дерлік ауылдар шағын ағаш үйлерден, барактардан және құрылыстың басында қала құрылысына келген алғашқы жұмысшылар орналасқан жеке құрылыстардан тұрады.
Балқаш қаласының солтүстігінде Балқаш өнеркәсіптік торабының шегінде екінші Қоңырат және бірінші Қоңырат кенттері орналасқан. Бұл кенттер Балқаш мыс балқыту зауытына мыс кенін жеткізетін аттас кеніш кезінде пайда болған. Екінші Қоңырат Балқаш қаласынан 18 км жерде орналасқан. Ол екі, үш пәтерлі кірпіш немесе ағаш үйлермен салынған, онда шахталардың жұмысшылары мен қызметкерлері орналасқан. Кентте үлкен клуб, мектептер, қолөнер училищесі, кітапханалар, балабақшалар, амбулаториялар, пошта, телеграф, телефон, жинақ кассалары және басқа да мекемелер бар.
Бұл жерде ағын судың болмауы ауылды абаттандыруға кедергі болған. Су құбыры жүргізілгеннен кейін кент тез көгалдандырылып, абаттандырыла бастады. Кентте мәдениет саябағы бар.
Қоңырат мыс кені карьері әлемдегі ең үлкен кен орындарының бірі болып табылады. Уақыт өте келе Балқаш маңына құлатушы жарылыстар орын алып, босатылған жыныс пен шаңды ауаға шығарады. Экскаваторлардың, бұрғылау машиналарының, электровоздардың дауысы және т.б. үздіксіз шу осы алып шұңқырда күндіз-түні қайнап жатқан қарқынды өндірістік жұмысты көрсетеді.
Мойынты-Балқаш қаласынан батысқа қарай 137 км жерде, ауданның оңтүстік-батыс темір жолындағы станциясы бар.
Мойынты станциясы 1938 жылы Қарағанды -- Балқаш теміржол желісінің құрылысы кезінде пайда болды және Балқаш қаласының әкімшілік аумағына кірді.
Станцияның темір жол желісінің оңтүстік-батыс шығыңқы бөлігінде орналасуы Қарағанды темір жолын Түркістан-Сібір темір жолымен жалғастыратын Мойынты-Шу темір жолын салу кезінде оны тораптық станция ретінде таңдауға жол ашты.
Енді Мойынты арқылы Сібір мен Орта Азиядан, сондай-ақ Солтүстік және Оңтүстік Қазақстаннан өндірілген тауарлар транзитпен өтеді, оларды Мойынты станциясы шаруашылығын одан әрі дамытуда пайдалануға болады. Жезқазған өнеркәсіптік торабы сияқты Балқаш өнеркәсіптік торабы Қарағанды облысы аумағының аз қоныстанған оңтүстік бөлігін игеруде, әсіресе Солтүстік Балқаш маңы мен Бетпақ-дала жер қойнауының байлығын игеруде үлкен маңызға ие [87, 17].
Балқаш қаласынан 60 шақырым жерде Бектау-Ата тау сілемі орналасқан, ол альпинизммен айналысатындар үшін таптырмас орын. Ерекше формасы бар көптеген шатқалдар мен жартастар бар. Шыңдар, кішігірім тау көлдері мен бұлақтар бар. Таулар гранитті ерітетін лаваның бетіне шашыраған жанартаудың пайда болуынан пайда болды. Осылайша таңғажайып конфигурациялардың жартастары пайда болды.
2-сурет.
Қала Қарағанды облысының құрамында 1997 жылдан бері жұмыс істейді. Балқаш қаласының әкімшілік құрылымы 2013 жылы шағын аудан ретінде Қоңырат кенті қосылған кезде соңғы өзгерістерге ұшыраған болатын.
Бірақ одан кейін, 2020 жылы НҚА ашық порталында Балқаш қаласының шекарасын өзгерту туралы Үкіметтің қаулысының жобасын жария талқылау аяқталды. Талқылаудың нәтижесі бойынша, Балқаш аумағын шамамен 40%-ға - 23 мың гектардан 31,7 мың гектарға дейін ұлғайту жоспарланып отыр.
Бүгінде қалада жұмыс істеп тұрған демалыс аймақтары Бертіс шығанағының саяжай алабында шоғырланған. Барлығы 10 демалыс аймағы бар.
Қаланың қалған аумағы жаңа туристік нысандарды құруға жарамсыз. Сондықтан облыс билігі оған 25 шақырым жерде орналасқан көл жағасындағы екі ауылдың қосылуы туралы бастама көтерді.
Егер Үкімет бұл ұсынысты мақұлдайтын болса Қарағанды облысы әкімдігінің бірлескен қаулысы мен Қарағанды облыстық мәслихатының Шұбартүбек ауылының 4 524 га жерін және Ақтоғай ауданы Тораңғалық ауылдық округінің 4 220 га жерін Балқаш қаласының әкімшілік бағынысына беру арқылы Балқаш қаласы мен Ақтоғай ауданының шекарасын өзгерту туралы шешімі шығарылады [56, 18].
Туризмді одан әрі дамыту үшін билік Бертіс шығанағы аймағында құны 3,5 млрд теңге болатын инженерлік коммуникациялар салуды жоспарлап отыр. Қазір кәсіпкерлер кернеудің төмендеуі және орталықтандырылған кәріздің болмауы проблемаларын бастан кешуде, өйткені қолданыстағы инфрақұрылым жазғы тұрғындардың қажеттіліктеріне негізделген. Олар 2023 жылға дейін Жаңа қуаттылыққа қол жеткізеді деп күтілуде.
Қала аумағында мал шаруашылығына арналған жерлер де бар. Статистика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz