Ауыспалы егісті ұйымдастыру әдістемесі
Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық министрлігі
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
Ақмола облысы Целиноград ауданы Ақмол ЖШС-нің кадастрлық құнын анықтау және егістік жерлерді орналастыру жобасы
Мамандығы 5B090300-Жерге орналастыру
Нұр - Сұлтан 2021
Қ Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы Министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
_____
Кафедра меңгерушісі
___________Төлеубекова Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақмола облысы Целиноград ауданы Ақмол ЖШС-нің кадастрлық құнын анықтау және егістік жерлерді орналастыру жобасы
Мамандық 5В090300 - Жерге орналастыру
Орындаған Тулеуов А.
Ғылыми жетекші Омарова Г.Н
Нұр- Сұлтан 2021
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Жер ресурстарын басқару, сәулет және дизайн факультеті
Жерге орналастыру және геодезия кафедрасы
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
(Шифр, атауы)
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
__________Төлеубекова Ж.З.
(қолы)
_____________2021ж
(күні, айы, жылы)
Студент Тулеуов А.
Дипломдық жобаны орындауға
ТАПСЫРМА
Жобаның тақырыбы: Ақмола облысы Целиноград ауданы Ақмол ЖШС-нің кадастрлық құнын анықтау және егістік жерлерді орналастыру жобасы
30.11.2021 ж. № 1729 бұйрықпен бекітілген.
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі 17 мамыр 2021ж
Жобаның бастапқы мәліметтері:
Кіріспе
Әдебиетке шолу
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы
2.1. Жалпы мәліметтер
2.2 Табиғи - климаттық жағдайлары
3 Жобаның мазмұны мен негізделуі
3.1. Ауыспалы егіс территориясын ұйымдастыру және олардың
территориясын реттестірудің сипаттамасы
3.2. Жыртылған жердің территориясын реттестіруінің
экономикалық негізделуі
3.3 Кадастрлық құнды анықтау жерді пайдалану
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек)
1. Осы күнгі жер пайдаланушылық планы (1:25 000-1 : 500 000)
2. Шаруа қожалықтарының жер пайдаланушылықтарын жетілдіру жобасы
(1:25 000; 1: 500 000)
Ұсынылған негізгі әдебиет:
1. ҚР Жер кодексі 20 маусым 2003 ж. (өзгертулер және толықтыруларымен);
2. М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми негіздері, Оқулық, Астана 2004;
3. Қырықбаев Ж.Қ., Карбозов Т.Е. Шаруашылықаралық жерге орналасты-рудың теориялық және әдістемелік негіздері: Оқу құралы, Астана, 2004
4. Қырықбаев Ж.Қ., Ахметов Е.С., Жұпархан Б.Ж. Қазіргі жерге орналастырудың және кадастрдың теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы, Алматы, 2014
Жoбa бoйыншa кеңесшiлеp (oлapғa қaтысты жoбa бөлiмдеpiн көpсетiңiз)
Бөлiм
Кеңесшi
Бaқылaу
Меpзiмi
Қoлы
Тaпсыpмa aлу
Омарова Г.Н
Кipiспе
Омарова Г.Н
1 бөлiм
Омарова Г.Н
01.03.2021
2 бөлiм
Омарова Г.Н
05.04.2021
3 бөлiм
Омарова Г.Н
19.04.2021
Қopытынды
Омарова Г.Н
11.05.2021
Жұмысты кaфедpaғa тaпсыpу
Омарова Г.Н
Жoбaның жетекшiсi Омарова Г.Н.,аға оқытушы
Қoлы, aты-жөнi, лaуaзымы
Тaпсыpмaны opындaуғa aлғaн студент Тулеуов А.
(студенттiң aты-жөнi, қoлы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1. Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Табиғи - климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3 Жобаның мазмұны мен негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1. Ауыспалы егіс территориясын ұйымдастыру және олардың
территориясын реттестірудің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2. Жыртылған жердің территориясын реттестіруінің
экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.3 Кадастрлық құнды анықтау жерді пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 51
4 Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
5 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Кіріспе
Жер - аса маңызды өндіріс құралы. Сондықтан ол қоғамның басты байлығының бірі болып табылады. Осыған байланысты оны иелену қоғамның әр түрлі таптары мен топтарының мүліктік және әлеуметтік орындарын себептейді. Жерді иелену, үлестіру, сату, сатып алу, жалға беру, пайдалануын ұйымдастыру және басқа көптеген осы тәріздес сан алуан әлеуметтік-экономикалық байланыстар жер қатынастары жүйесін құрайды. Қысқаша айтқанда, жер қатынастары - бұл жерді өндіріс құралы және қоғам байлығы ретінде пайдалануға және иеленуге байланысты орын алатын өндірістік қатынастар.Әр түрлі таптардың, ұжымдардың және жеке адамдардың өндіріс құралдарына деген қатынастарын белгілейтін өндірістік қатынастар құрамында жер қатынастарының орны ерекше. Олардың басты элементі - жер меншігі. Жер кімнің қолында болса - байлық та, билік те соның қолында. Бұл әрқашан қоғам таптарының арасындағы күрестің негізгі себебі.Сондықтан да жер қатынастары аграрлық саясаттың іргелі және негізгі мәселесі, осы саясаттың аса күрделі аспектісі болып табылады. [3]
Қазақстан Республикасының жер заңдары бойынша жерге орналастыру - бұл жер заңдарын және басқа нормативтік актілерді жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге, жердің пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі.Жалпы түрде бұл жүйе құқықтық, экономикалық және техникалық шараларды қамтиды. [1]
Жыртылған жер территориясын ұйымдастыру ауыспалы егістерді ұйымдастыру және олардың территориясын ұйымдастыру жыртылған жер территориясын ұйымдастыру ауыспалы егістерді реттестіруу мен олардың территориясын ұйымдастыру жұмыстарынан тұрады. Ауыспалы егістіктерді реттестіру бірқатар өзара байланысты және кешенді түрде қарастырылатын жобалық міндеттерді қамтиды. Ауыспалы егістерді реттестіру олардың типін, түрін, санын, ауданын, дақылдардың кезектелу схемасын анықтауды және ауыспалы егістерді территорияда орналастыруды қамтиды.
Ауыспалы егіс - бұл кеңістікте және уақыт аралығында ауылшаруашылық дақылдардың белгілі бір территориядағы алмасуы. Ол танаптардан тұрады. Ауыспалы егістердің танаптары а.ш.дақылдарын өсіріп, өндіру және агротехникалық механикаландырылған жұмыстарды орындау үшін арналған ауыспалы егіс массивінің тең ауданды бөліктері. Кейде танаптар жұмысшы учаскелерге бөлінеді. Танаптар мен жұмысшы учаскелердің межелері бойынша алқаптық жолдар жүргізіледі.
Ауыспалы егістерді жобалау және олардың территориясын реттестіру
кезінде белгіленген талаптар ескеріледі. Ауыспалы егіс массиві орналасуы
тиіс:
- а.ш.дақылдарын өсіріп, өндіру үшін жарамды топырақтарда;
- агроэкологиялық біртекті территорияларда;
- ықшамды.
Ауыспалы егістердегі а.ш.дақылдарын топырақты ескере отырып орналастырады. Мысалы, кезектелу схемасында жүгері егістігі бар ауыспалы егістерді тұзданған немесе эрозияланған топырақтарда орналастыруға болмайды. Тұзданған топырақтарда арпа немесе көпжылдық шөп егістігін орналастырған жөн. Ауыспалы егіс массиві ықшамды, яғни ұзындығы минималды болуы тиіс.
Ауыспалы егістердің танаптарын жобалау кезінде ескерілетін талаптар:
- бірегей сапалы;
- тең ауданды;
- формасы және өлшемі бойынша тиімді;
- бұрынғы ұйымдастырылған территорияны ескере отырып.
Жыл сайын ауыспалы егістерден бірдей мөлшерде өнім алу үшін, олар тең ауданды және тең сапалы болу тиіс. Сондықтан танаптарды жобалау кезінде ауыспалы егіс бойынша танаптардың ауданы орташа ауданнан ауытқу шамасын ескеру қажет. Егер танап жұмысшы учаскелерден құралса, онда жұмысшы учаскелердің тең ауданды болуы міндетті емес.Машина-трактор агрегаттарын тиімді пайдалану үшін, танаптардың конфигурациясы дұрыс, өлшемдері тиімді болуы тиіс. Ауыспалы егістанаптары әдетте, ықшамды, бір немесе аздаған учаскелерден жобаланады. Тік төртбұрышты немесе тік бұрышты трапециялы формалы танап, дұрыс конфигурациялы болып саналады. Тікбұрышты формалы танаптың бұрыштары 30 градустан аз болмауы тиіс. Жақтарының ара қатынасы 1:1 ден 1:4 дейін болады. Далалық аймақтағы тегіс жерлерде танаптардың тиімді ауданы 300-400га аралығында. Жыртылған жерді өңдеу кезіндегі айдау ұзындығы шамамен 2000м. Танаптың ұзындығы мен ауданына байланысты ені 1000 м ден 3000 м шамасында жобаланады.
Танаптар және жұмысшы учаскелердің межелерімен бірге байланыстырыла отырып алқаптық жолдар жобаланады. Жол желісін жобалау кезінде келесі талаптар сақталуы тиіс:
- шаруашылық орталығы мен негізгі жыртылған жер массиві арасында
байланыс жасауға қолайлы;
- әрбір жұмысшы учаскесіне келуге қолайлы;
- жолдың ұзындығының минималды болуы;
- тік сызықты;
- бұрынғы жолдарды қайта салуға кететін шығынның минималды.
Жобада, мүмкіндікке қарай, ауыспалы егіс пен танаптардың межелерін бұрынғы жол желісімен сәйкес жүргізіп, жыртылған жер территориясының бұрынғы ұйымдастырылған қалпын сақтауға тырысу керек. Ең алдымен алқаптық магистраль болып табылатын және шаруашылық орталығын негізгі жыртылған жер массивімен байланыстыратын жолдарды сақтау керек.
1. Әдебиетке шолу
1.1 Жерге орналастыру және оның экологиялық, әлеуметтік және экономикалық тиімділігі.
Жерге орналастыру - аса күрделі инженерлік-экономикалық, техникалық және ұйымдастыру шаруашылық, сонымен бірге, құқықтық шаралар кешенін қамтиды. Бұл шаралар кешені жерді тиімді пайдалануға, бірінші кезекте, қорғауға көзделген.
Жалпы, жерге орналастыру - Республиканың жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге, жерге иелік етудің барлық түрлерін тең құқықпен қолайлы жағдайлар қамтамасыз етуге, жерді аса күрделі табиғи ресурс және өндіріс құралы ретінде тиімді, ұтымды пайдалануға жан-жақты мүмкіншілік жасауға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі. [3]
Жерге орналастырудың тиімділігі өндірістің дамуымен және табиғи ресурстарының пайдалануымен бірге қарастырылады. Ол жерге орналастыру іс-қимылдарының нәтижесінде пайда болатын тиімділік және өндірістің, еңбектің, сонымен бірге жерді пайдаланудың дұрыс, өзара байланысты түрде ұйымдастырылуымен себептеледі. Жерге орналастыру тиімділігінің үш түрін айырып белгілеуге болады: экологиялық, экономикалық және әлеуметтік. Жерге орналастырудың экологиялық тиімділігі табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды орынды пайдалану мен ұдайы өндіру қажеттілігінен туындайды.
Ол ерді эрозиядан сақтауды, табиғат қорғау әрекеттерін жүзеге асыруды, топырақ қыртысын қалпына келтіруді және т.б. қамтитын жерге орналастыру шараларының қоршаған орта мен жердің өңделуіне әсер етуі арқылы байқалады. Жерге орналастырудың экономикалық тиімділігі өндірістің қолайлы салалық құрамы мен территориялық реттілігін қалыптастыру және шаруашылық жүргізу жағдайларын жақсарту нәтижесінде пайда болады.
Жерге орналастырудың әлеуметтік тиімділігі болып жер қатынастарының нығаюы, жер иеленушілері мен пайдаланушылары құқықтарының сақталуы және ауыл еңбеккерлерінің мәдени-тұрмыс жағдайларының жақсаруы табылады. [4]
Кейде үкімет, құқықтық және экономикалық шаралармен қатар, жер қорын басқаруда, жерге орналастыру арқылы аграрлық реформаларды жүзеге асыру жөніндегі саяси шараларды да қолданады. Бұндай жағдайда жерге орналастыру әлеуметтік - экономикалық маңызбен қатар, саяси сипатқа ие болады және үкіметтің аграрлық саясатты жүзеге асыру құралына айналады.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың, азаматтардың, шаруашылық құрылымдарының агроөнеркәсіп кешенінде және басқа да өндірістік кешендерде, сонымен бірге өндірістік емес салада жұмыс істеулеріне себепті, жерге орналастыру тиімділігі халықшаруашылық және шаруашылық- есептік түрлеріне бөлінеді. Бірінші жағдайда жерге орналастыру жер қорын категорияларға, жер иеленушілер мен жер пайдаланушыларға, алаптарға бөлу құралы болып табылады және осы ретінде жалпы халық шаруашылығына, сондай-ақ аграрлық экономикаға әсер етеді. Бұнда жерге орналастырудың халықшаруашылық тиімділігі халық шаруашылық индикативтік жоспарлаумен, жер ресурстарын пайдалану және қорғау жөнін-дегі бас, облыстық және аудандық схемаларды әзірлеумен, сонымен қатар, белгілі бір шамада, шаруашылықаралық, ішкішаруашылық және учаскелік жерге орналастырумен байланысты. Жерге орналастырудың шаруашылық-есептік тиімділігі, белгі-ленген территориялық реттіліктің еңбек ұжымдарының өндірістік бағ-дарламаларды орындауына және жыл сайынғы өндіріс шығындары-ның азаюына әсер етуін қамтып көрсетеді. Тәжірибенің көрсетуінше, ішкішаруашылық жерге орналастыру жобалары игерілген ауылшаруашылық кәсіпорындарында, басқала-рына қарағанда, бір жұмысшыға алынатын өнімнің көлемі 15-20% жоғары болады екен. [5]
ІШЖО жобаларының жүзеге асырылуы өте төмен. Оның үстіне өткен ғасырдың аяғында орын алған дағдарыс бұндай жұмыстардың толық тоқталуына әкеліп соқты. Өкінішке орай, бұндай жағдай әлі де орын алады. Оның үстіне шкішаруашылық жерге орналастыру және учаскелік жерге орналастыруға қатысты жұмыстарды қаржыландыру міндеті жер иелері мен жер пайдаланушылардың өздеріне заңды түрде жүктеліп отыр. Бұл, аталған жобаларға тапсырыс күрт қысқарады деген сөз. Ақыр аяғында, дер кезінде жүргізілмеген ІШЖО салдары ауыспалы егістіктер жүйесінің, жалпы ішкішаруашылық территория реттілігінің бұзылуына, жердің иесіз қалуына әкеліп соғады. Соңғысы жер иелері мен жер пайдаланушылардың өздерінің заңда қамтылған жерді тиімді пайдалану және қорғау жөніндегі міндеттерін толық орындамауға себеп болады. Сондықтан, жер қатынастары мен жалпы жерге орналастыру жүйесін әрі қарай жетілдіру, жерге орналастыру ғылымында көпшілікпен танылған оның өндірістік процесін, жобаларды жасау, экономикалық және экологиялық тұрғыдан негіздеу реттілігін қалпына келтіру, бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің біріне айналып отыр. Жерге орналастыру жұмыстарының іс жүзіндегі тиімділігі тек бірер жыл өткесін ғана анықталуы мүмкін. Мысалы, жыртылған жерде ауыспалы егістің айналым аяқталғаннан кейін. Осыған себепті жерге орналастыру жобаларының күтудегі экономикалық тиімділігі анықтау қажет, ал іс жүзіндегі тиімділігін жобаны игеру мерзімінен кейін анықтауға болады. [6]
1.2 Ішкішаруашылық жерге орналастыру оның түсінігі және міндеттері
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) ауылшаруашылығы өндірісімен айналысатын барлық кәсіпорындардың территориясында оларға бекітілген жерлерде жүргізіледі. Демек, ішкі шаруашылық жерге орналастырудың объектісі ауылшаруашылық кәсіпорын территориясы болып табылады.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру түсінігін былайша тұжырымдауға болады: бұл - еңбекті және ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығы мен жердің басқа да пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарының еңбек етуі мен өмір сүруі ушін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп, мемлекеттік немесе мемлекеттік емес меншік формаларындагы әр турлі шаруашылықтық құрылымдардың ауылшаруашылық өндірісін территорияда ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар жүйесі.
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу. [3]
ІШЖО-дың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді әсерлерден қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.
ІШЖО кезінде өндірісті территориялық ұйымдастыру негізін шаруашылықтық учаскелер мен сызықтық контурлардың аудандары құрайды. Территорияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар басқа да маңызды міндеттер шешіледі:
- жерді, еңбекті, аш техникасын пайдалану кезінде максималды экономикалық тиімділік алу үшін экономикалық міндеттерді шешу;
- топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту жөніндегі экологиялық міндет;
- айнала қоршаған ортаны сақтау арқылы және шаруашылық экономикасын нығайту кезінде шешілетін әлеуметтік міндет.
ІШЖО жобаларының топтары табиғи-шаруашылықтық жағдайлары бойынша жобалар топтамаларына бөлінеді: богарлы егіншілік аймағындағы ІШЖО жобалары; суармалы егіншілік аймағындағы ІШЖОжобалары; топырақ эрозиясы аймағындағы ІШЖО жобалары; отарлы мал шаруашылығы жағдайларындағы ІШЖО жобалары. Шаруашылық жүргізу формасы бойынша ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобалары және шаруа қожалықтарының ІШЖО жобалары болып бөлінеді. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобаларында шаруашылықтың ішкі территориясын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік формасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1) өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2) ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженерлік ғимараттарды орналастыру;
3) алаптарды ұйымдастыру;
4) ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын орналастыру;
5) жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектік, жүзімдік) территориясын орналастыру;
6) мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
ІШЖО жобасының нәтижесі ауылшаруашылық өндірісінің терри-торияда ұйымдастырылуын көрсететін шаруашылықтық учаскелердің экономикалық негізделген ауданын, межелерін және орналасқан жерін планда графикалық көрініспен дәл анықтау болып табылады. [6]
ІШЖО жобаларының топтары табиғи-шаруашылықтық жағдайлары бойынша жобалар топтамаларына бөлінеді: богарлы егіншілік аймағындағы ІШЖО жобалары; суармалы егіншілік аймағындағы ІШЖОжобалары; топырақ эрозиясы аймағындағы ІШЖО жобалары; отарлы мал шаруашылығы жағдайларындағы ІШЖО жобалары. Шаруашылық жүргізу формасы бойынша ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобалары және шаруа қожалықтарының ІШЖО жобалары болып бөлінеді. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобаларында шаруашылықтың ішкі территориясын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
1.3 Жер алаптары туралы түсінік және оларды топтастыру, ұйымдастыру
Алап дегеніміз табиғи-тарихи және басқа қасиеттерінде сапалық айырмашылығы бар, белгілі бір өндірістік мақсаттар үшін жопарлы және жүйелі түрде пайдаланылатын жер учаскелерін (массивтерін) айтамыз. Өндірісте пайдалану сипаты және табиғи қасиеттері бойынша ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылығы жер алаптарына бөлінеді. Өз кезегінде олар ауылшаруашылықтық және ауылшаруашылықтық емес болып топтастырылады.
Қазіргі кездегі топтастыру негізгі а.ш.алаптарын бөліп көрсетеді. Оларға а.ш.өнімін өндіру үшін жүйелі түрде пайдаланылатын жерлер жатқызылады: жыртылған жер, көпжылдық жеміс-жидек көшеттері, тыңайма, шабындық, жайылым.
Жыртылған жер - ең құнды және өнімді алап. Оған топырағы құнарлы, ауылшаруашылық дақылдар егістігі үшін жүйелі түрде өңделетін, сонымен қатар парға бөлінген жерлер жатады.
Көпжылдық жеміс-жидек көшеттері - жеміс-жидек немесе жүзмдік өнімін, сонымен қатар арнайы техникалық және дәрі-дәрмектік дақылдар өсіру үшін арналған, мәдени бұталы немесе көпжылдық шөптер егілген ауылшаруашылық алаптары. [6]
Тыңайма - бұрын жыртылған жерге пайдаланылған және бір жылдан астам ауылшаруашылық дақылдары егілмеген немесе парға пайдаланылмаған жер учаскелері.
Шабындық - ылғалдылығы жоғары немесе суарылатын шалғынды топырақта орналасқан учаскелер. Ондағы өсімдіктер шөп дайындау үшін жүйелі түрде орылып отырады.
Жайылым - мал жаю үшін жүйелі түрде пайдаланылатын жерлер.
Ауылшаруашылықтық емес алаптарға егіншілік өнімдері үшін пайдаланылмайтын алаптар жатады: ормандар, бұталар, жолдар, су қоймалары, құрылыстар, сонымен қатар сортаңдар, құмдар, жыралар және т.б. астындағы жерлер.
Ауылшаруашылықтық емес алаптарды келесідей топтарға бөлуге болады: ауылшаруашылық алаптарына қызмет көрсететін жер алаптары: жоладар, құрылыстар, мал айдайтын жолдар, елді мекендер, орман көшеттері, гидротехникалық қондырғылар, су астындағы жерлер және а.ш. пайдалануға жарамсыз жерлер (бұталар, тұзданған жерлер, құмдар және т.б.).
Алаптарды ұйымдастыру дегеніміз трансформациялау және жақсарту арқылы олардың құрамы мен ара қатынасын анықтау және территорияда шаруашылыққа тиімді орналастыру. Оның мақсаты топырақ құнарлығын сақтай отырып, максималды мөлшерде ауылшаруашылық өнімдерін алу үшін, жерді пайдалану интенсивтілігін көтеру. Жобаның осы құрамдас бөлігінің басты міндеті жерді жоғары интенсивтілікпен пайдалану үшін жағдай жасауға болатын кӛлемде алаптардың құрамын анықтап, орналстыру.
Алаптарды ұйымдастырудың негізгі бағыттары: трансформация және жақсарту. Алаптардың нақты құрылымынан жобалық құрылымға ауысу оларды бірте-бірте трансформациялау арқылы жүргізіледі. Трансформация дегеніміз алаптардың түрін өзгерту (қайта құру), яғни жерді бір алап түрінен басқа түріне ауыстыру. Алаптарды жақсарту - алаптарды пайдалану интенсивтілігін көтеретін (өнімділігін көтеретін), бірақ олардың түрін өзгертпейтін шаралар. Алаптарды ұйымдастыру нәтижесі жер алаптарының жобалық құрылымы болып табылады. Алаптардың құрамы мен ара қатынасы, оларды территорияда орналастыру келесідей талаптарға сай болуы тиісті: табиғи қасиеттеріне сәйкес бүкіл жерді тиімді пайдалануға; эрозиялық процестерді тоқтату, жою және ландшафты жақсартуға; топырақтың құнарлығын жүйелі түрде қалпына келтіріп отыруға және көтеруге; салалардың мамандығына және олардың үйлесіміне, алаптарды ұйымдастыру жобасының сәйкес келуіне; мал шаруашылығының мал азығымен тұрақты қамтамасыз етілуіне; өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын жүмсалуына; еңбек өнімділігін көтеруге және машина-трактор агрегаттарын жоғары өнімде пайдалануға қолайлы жағдайлар құруға; жаңа жерлерді игеруге күрделі қаржыны аз жүмсауға, өнделіп жүрген жердің пайдаланылу қарқындылығын көтеруге және жүмсалған қаржының тез қайтарылуына; аш алаптарының ішкі территориясын реттестіру үшін қолайлы жағдайлар құруға. [7]
Алаптарды ұйымдастырудың тиімділігі олардың сапасының жоғарылауы, ауылшаруашылық өнімінің жалпы шығымының көтерілуі, таза кірістің өсуі және күрделі қаржының қайтарылу мерзімі бойынша анықталады. Ауылшаруашылық алаптарының сапасының жоғарылауын жердің экономикалық бағасының және топырақтың бонитет балының өсуімен сипаттауға болады. Алаптарды ұйымдастыру жобасының тиімділігін анықтау кезінде техникалық-экономикалық(таза) және экономикалық (құнды) көрсеткіштер есептеледі. Техникалық-экономикалық көрсеткіштерге алаптар құрылымын сипаттайтын коэффициенттер (жер пайдалану, ауылшаруашылық алаптарын пайдалану қарқындылығының, жыртылғандығының, экологиялық тұрақтылығының) және ауылшаруашылық алаптарының сапалық құрамын сипаттайтын бонитет балы жатады. Экономикалық көрсеткіштерге алаптарды трансформациялау және жақсарту тиімділігі (шығындардың қайтарылу мерзімі, алаптарды трансформациялау және жақсарту кезіндегі таза кіріс).
Алаптардың нақты және жобалық құрылымын сипаттайтын коэффициенттер есептеледі.
1.4 Ауыспалы егісті ұйымдастыру мазмұны мен әдістемесі.
Жыртылған жер территориясын реттестіру ауыспалы егістерді ұйымдастыру және олардың территориясын орналастыру жөніндегі жүйелілік әдіспен шешілетін кешенді міндеттерді қамтиды. Ауыспалы егістерді ұйымдастыру олардың типін, түрін, дақылдардың кезектелу схемасын, ауданын анықтауды және олардың территориясын орналастыруды қамтиды.
Ауыспалы егіс - а.ш.дақылдарының уақыт пен кеңістікте кезектелуі жүргізілетін территория. Ауыспалы егіс келесідей талаптарды қанағаттандыруы тиіс: а) нарық сұранысын қанағаттандыратын көлемде өсімдік шаруашылығының жалпы және товарлы өнімін өндіруді; б) әрбір жер учаскесін оның табиғи қасиеттерін, ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін, олардың шығымдылығын және экологиялық тұрақтылығын ескере отырып пайдалануды; в) топырақ эрозиясымен және басқа табиғаттың кері құбылыстарымен күресу жӛніндегі шараларды жүзеге асыруды; г) жұмысшы күшін, ауылшаруашылық техникасын, транспорт және басқа механизмдерді толық, тиімді пайдалану үшін жағдай жасауды. [4]
Ауыспалы егісті ұйымдастыру әдістемесі.
* Ауыспалы егіс типтері мен түрлерін анықтау.
* Ауыспалы егіс типтері мен түрлері шаруашылықтың мамандандырылуы анықталады.
* Ауыспалы егістің саны мен ауданы анықталады, ауыспалы егіс орналастырылады және олардың территориясы реттестіріледі.
Мұнда келесідей талаптар басшылыққа алынады: ауыспалы егістер а.ш.дақылдардың топыраққа қоятын талаптарын ескере отырып орналастырылады. Мысалы, дақылдардың кезектелу схемасында жүгері егістігі бар ауыспалы егістерді тұзданған немесе эрозияланған топырақтарда орналастырмаған жөн. Тұзданған топырақтарда арпа немес көпжылдық шөп егістігін орналастыруға болады. Ауыспалы егіс массиві компактілі болуы тиіс.
Әртүрлі типті ауыспалы егістерді ұйымдастыру
Ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік мақсаттағы ауыспалы егістің ең негізгі төрт тобы жатады. Олар: алқаптық, мал азықтық, арнайы, топырақ қорғайтын. Ауыспалы егіс типтері түрлерге бөлінеді.
Алқаптық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамына далалық дақылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Алқаптық ауыспалы егістер әр түрлі болуы мүмкін: пар -- дәнді дақылды, пар -- дәнді-отамалы, дәнді - отамалы, сонымен қатар, қант қызылшалық, мақталық және т.б. Ақаптық ауыспалы егістерді жобалауға келесідей факторлар әсер етеді: топырақ, қалыптасқан және болашақта қоныстандырылуы, шаруашылық-ұйымдастырулық құрылымы, жыртылған жер массивтерінің өлшемдері, парлы жердің ауданы мен далалық дақылдар жиынтығы, еңбектің ұйымдастырылуы. Ең көп таралғаны мамандандырылған дәнді-дақылды ауыспалы егістер. ҚР астық өндіретін өңірлеріндегі солтүстік және орталық облыстарында 4-5 танапты ауыспалы егістер кеңінен таралған. Олардағы таза пардың үлес салмағы 25%, ал дәнді дақылдардың үлес салмағы 75-80%.
Мал азықтық ауыспалы егістің 50%-дан астамына мал азықтық дақылдар егіледі. Олардың мынадай түрлері болады: ферма маңындағы, лагерьлік және шабындықты -- жайылымдық ауыспалы егістер. Мал азықтық ауыспалы егістерді жобалау негізінде төмендегідей өте маңызды экономикалық талаптар жатыр. Транспорттық және басқа шығындарды азайту мақсатында, мал азығы өндірісін қажетсіну орындарына жақындату. Осы талапты ескере отырып, ферма маңында орналасқан далалық ауыспалы егістерде және ауыспалы егістен тыс учаскелерде мал азықтық дақылдарды өсіруге болады. Ферма маңындағы ауыспалы егсітер негізінен қыстық шырынды мал азығын өсіруге арналған. Онда әдетте, тамыр жемістілер, тамыр түйнектілер, мал азықтық бақшалық және сүрлемдік дақылдар өндіріледі. [7]
Арнайы ауыспалы егістерге қоректену жағдайларына жоғары талап қоятын (көкөністік, кейбір техникалық дақылдар) немесе оларды өсіруге жоғары талап қоятын (темекі, дәрі -- дәрмектік және т.б.) дақылдар егіледі. Сонымен қатар біріктірілген (көкөністік-мал азықтық, мал азықтық-далалық және т.б.) ауыспалы егістер жүргізілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының бүкіл территориясы күрт континентальды аумалы егіншілк аймағында орналасуына байланысты, көбінесе ылғал сүйгіш дақылдар егістігі шоғырланған арнайы ауыспалы егістерді, сумен үнемі қамтамасыз ететін су кӛздері бар суармалы массивтерде ғана жүргізу мүмкін.
Көкөністік дақылдардың көпшілігі темекі, дәрі-дәрмектік өсімдіктер және басқалары топырақ құнарлығына жоғары талап қояды. Оларға борпылдақ жеңіл саздақты немесе механикалық құрамы құмдақ топырақтар қажет. Бедері бойынша ӛзен аңғарлары, жайылмалары, беткейдің зиянды желдерден қорғалған төменгі бөліктері, жақсы жылынатын бөліктері жарамды. Көп еңбек шығынын талап етуіне байланысты көкөністік ауыспалы егістер елді мекендерге, мал фермаларына жақын орналастырылады.
Топырақ қорғайтын ауыспалы егістердің екі түрі болады: пар мен көпжылдық және біржылдық ауылшаруашылық дақылдары егістігін жолақтап отырғызылған және танаптың бір бөлігіне көпжылдық шөп, ал қалған бөлігіне біржылдық ауылшаруашылық дақылдары жаппай себілген шөпті танапты ауыспалы егіс.
Ауыспалы егістен тыс учаскелерді жобалау
Ауыспалы егістерден тыс учаскелерге ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасы бойынша жыртылған жерге ауыстырылмайтын дақылдар егілетін учаскелер жатады.
Ауыспалы егістен тыс учаскелер мынадай жағдайларда жобаланады: мал азықтық дақылдарды тасымалдауға транспорттық шығындарды азайту үшін, мал азығын қажетсіну орындарына жақындату мақсатында ферма маңына орналастырылады; қоршаған жыртылған жер массивінен ерекшеленетін учаскелерде; негізгі массивтен сапасы бойынша ерекшеленетін кішігірім жыртылған жер учаскелерінде.
Ауыспалы егістерді ұйымдастыруды экономикалық негіздеу
Ауыспалы егістерді ұйымдастыру кезінде келесідей экономикалық көрсеткіштер қолданылады:
1. Алғы егісті ескергендегі а.-ш. дақылдардың жалпы өнімінің құны.
2. Мал азықтық дақылдарды тасымалдаудың транспорттық шығындары. Ол мал азықтық ауыспалы егістен (немесе ауыспалы егістен тыс учаскеден) мал азығын қажетсіну орындарына (фермаларға) дейін мал азығын тасымалдау ара қашықтығына байланысты.
3. Ауыспалы егіс массивінде техниканың бос жүрістерінің шығыны.
Ауыспалы егіс танаптары мен жұмысшы учаскелерді орналастыру. Ауыспалы егіс танаптары массивтің тең ауданды бөлігі бола отырып, оларда ауылшаруашылық дақылдарын кезектестіріп отырғызу және осы мақсат үшін қажетті жұмыстарды орындауға арналған. Кейбір жағдайларда танаптардың іші ұйымдастырылады, яғни танаптар жұмысшы учаскелерге бөлінеді немесе басқа алаптармен шектелген жыртылған жер контурларынан тұрады.
Ауыспалы егіс танаптарын қалыптастыру кезінде топырақтың құнарлығы, агротехникалық және динамикалық жағдайлары ескеріледі. Ауыспалы егіс танаптары шамамен тең сапалы болуы тиіс. Бір танапқа құнарлығы төмен топырақтарды қосуға болмайды, өйткені олар дақылдар үшін жарамдылығы аз немесе мүлдем жарамсыз болуы мүмкін. Бұл өз кезегінде ауылшаруашылық өнімнің төмендеуіне немесе ауыспалы егістің бұзылуына әкеліп соғады. Сонымен қатар агротехникалық ерекшеліктері мен эрозияға қарсы бейімдеу кешенінің мазмұнының бір типтілігін ескеру қажет. [6]
Ауыспалы егіс танаптарын орналастыруға топырақтың динамикалық қасиеттері де белгілі бір әсерін тигізеді. Механикалық құрамы әр түрлі топырақтар әр түрлі салыстырмалы қарсылық көрсетеді. Ал трактор агрегаттарының өнімділігі осыған байланысты болады. Бір танапқа механикалық құрамы әр түрлі топырақ қосылса, оның кейбір бөліктерінде трактор агрегаттарының жұмысына әр түрлі әсер етеді. Егер осы танапта жалпы бүкіл танап бойынша өңдеу жүргізілетін болса, онда агрегаттарды іріктеп сайлау, салыстырмалы қарсылыгы жоғары топырақта оның жүмыс істеу мүмкінділгі ескеріліп жүргізіледі.
Ауыспалы егіс, жоспарланған өнім шығымын, барлық жыл бойы жұмысшы күші мен құралдардың бірқалыпты пайдаланылуын қамтамасыз етуі тиісті. Бұл талапты орындауға қол жеткізу үшін ауыспалы егіс танаптары тең ауданды жобалануы керек. Дегенмен, кеңістік жағдайлар танаптың орташа өлшемінен ауытқу қажеттілігін тудырады. Кейбір танаптардағы ауытқулар шамасы топырақтың құнарлылығына байланысты. Топырақ құнарлығы жоғары танаптардың ауданын кішірейтуге және керісінше, құнарлығы төмен танаптарда үлкейтуге болады. Ол үшін ауыспалы егіс танаптарының нақты ауданы шартты ауданға аударылады, яғни бір сапаға келтіріліп, танаптың орташа өлшемінен ауытқуы анықталады. [8]
Танаптарды жобалау кезінде оларды ұзын жақтарымен баурайға көлденең орналастыру маңызды болып табылады. Бұл жағдайда ұзын жақтарының бағыты бойынша орындалатын негізгі жұмыстар горизонталдардың бағытымен жүргізіледі. Осы арқылы эрозия процестері тоқтатылады, өйткені жер бетіндегі су ағыстары тежеледі. Осы тоқтатылған су ағыстарынан сол жердің ылғал қоры молайып, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің артуына әсерін тигізеді.
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы.
2.1 Жалпы мәліметтер.
Ақмол ЖШС-ы Целиноград ауданы округіне кіреді. Орналақан орны Ақмола облысы Целиноград ауданының шығыс бөлігінде аудан орталығы Ақмол болып табылады. Аудан орталығынан Ақмол ЖШС-ы оңтүстікке қарай 28 - км жерде орналасқан. Аудан орталығымен көліктік байланыс ұсақтаспен қапталған қазба жол арқылы жүрізіледі.
Ақмол ЖШС-нің маңында бекітілген егістік аумағы 10027 га, жайылым 5331 га құрайды. Жалпы Ақмол ЖШС-ның ауданы 15933 га. (кесте-1).
1 Кесте - Жер экспликациясы
Өл
шем бірлік
тер
Жердің барлы
ғы
Оның ішінде алаптардың түрлері бойынша
А.ш. алптар
дың барлығы
Оның ішінде
Басқа алаптар
жырт. Жер
жайылым
барлығы
жақсар тылғаны
га
15933
15471
10027
5444
4131
575
%
100
97,1
64,8
35,2
26,7
2,9
Жер пайдаланушылық планының сызбасы 1 суретте көрсетілген.
1 сурет Ақмол ЖШС-ның жер пайдаланушылық планының сызбасы
2.2. Табиғи-климаттық сипаттамасы
2.2.1Климаты
Целиноград ауылдық округінің территориясы ылғалдылықтың 0,35-0,4 коэффициентін құрайтын қуаң құрғақ аймақта орналасқан. Климаты өткір-континенттік, орташажылдық ауа температурасы жағымды және +2,1C-қа тең келеді. Көпжылдық бақылауларға сәйкес, ең суық мезгіл ақпан айы болып табылады, орташа айлық температурасы - 10°C-дан - 21,7°C-ға дейін ауысып тұрады. Ең жылы мезгіл шілде айы болып табылады, айлық орташа температура +18,1°C-дан +22,2°C-ға дейін өзгереді. Күрт өзгерістер тек қыс пен жаздың арасында емес, сонымен қатар тәулік бойында да байқалады, бұл климаттың өткір континенттілігін көрсетеді. Климаттың жағымсыз ерекшелігі - суықтың көктемде кеш және күзде ерте түсуі. Көктемгі суықтық мамырдың үшінші жартысында басылады, бірақ кейде маусымның бірінші жартысына дейін жалғасады. Күзгі суықтық қыркүйектің бірінші жартысында байқалады, кейде дегенмен суық күндер тамыздың үшінші жартысында да байқалады. Суықсыз уақыт ұзақтығы орташа 122 күнді құрайды. +5°C арқылы ауаның орташа айлық көктемгі ауысу уақыты сәуірдің ортасына сәйкес келеді. +10°C арқылы ауаның орташа айлық көктемгі ауысу уақыты мамырдың басына сәйкес келеді. Жылдық орташа жауын-шашын жиынтығы 269,9 мм-ді құрайды. Жыл ішінде жауын-шашын әркелкі болады, олардың көп үлесі көктемгі-жазғы уақытқа сәйкес келеді. Жауын-шашынның ең көп мөлшері маусым-шілде айларында көп жауады, бірақ осыған қарамастан, жазғы уақыт құрғақшылықпен сипатталады, өйткені булану жауын-шашынның көлемін арттырады. Қар жамылғысы қазанның үшінші жартысында немесе қарашаның бірінші онкүндігінде түседі. Қар жамылғысымен қосқандағы бір жыл ішіндегі күндер саны 150-ге тең. Қар жамылғысының биіктігі орта шамамен 16-22 см-ге тең келеді, жекелеген жылдары 8-ден 77 см-ге дейін ауытқуы мүмкін. Тұрақты қар жамылғысы сәуірдің бірінші жартысына сай келеді. Аймақтың жеткіліксіз ылғалдануы жауын-шашынның аз түсуімен байқалып қана қоймай, сонымен қатар орташа шамамен 70%-ды құрайтын ауаның аз ылғалдануында да көрінеді. Қыста ол ең көп 91% және жазда ең аз мөлшер 49%-ды көрсетеді.
Жел әрекеті барлық жылдың ішінде тоқтамайды. Жазда желдің жылдамдығы - 2,4-4,2 мс, қыста - 63-7,1 мс. Желдің көпжылдық орташа жылдамдығы - 3,8 мс.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, климаттың жағымсыз жақтарына көктемгі кеш және күзгі ерте суықтықты, желдің қатты әрекетін, жауын-шашынның жеткіліксіз мөлшерін жатқызамыз.
2.2.2 Жер бедері
Жер пайдаланудың оңтүстік бөлігінде су айыратын жон бөлінеді, абсолют биіктігі 374-377 м-ді құрайтын ең биік жер. Су айыратын бөлік екі бөктерден тұрады.
Су айыратын жоннан оңтүстікке қарай орналасқан территория солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай ортақ бағыты бар екі шағын бөктерден тұрады.
Су айыратын жоннан солтүстікке қарай орналасқан территория жазықтың жайпақ-толқынды бөктерінен құралған. Бұдыр жазықтық қазіргі заманғы құбырлармен бөлшектелген, олар жайпақ түпті жіңішке алқаптар құрған, сондықтан бұл жер толықтай жыртылып тасталған.
Су айыратын жайпақ-толқынды жазықтың жалғасы болып табылатын жер пайдаланудың шығыс бөлігі бірте-бірте кең, тұрақты, нашар құрғатылған жазықтыққа айналады. Жайпақ-толқынды жазықтықты үш жіңішке ағыс жыралары кесіп өтеді, олардың түбі көптеген шұңқырлар жырымдалған. Тұрақты жазықтың жалғасы болып табылатын жер пайдаланудың солтүстік-шығыс бөлігінде, әдетте, сор мен сортаңдар көп шоғырланған, бұл жердегі абсолюттік биіктік 329 м - 325 м-ге дейін төмендейді. Жер пайдаланудың солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде жекелеген биік емес төбешіктер ретінде ұсақ шоқылар кездеседі. Төбешіктердің баурайы жазық, барлық бағытта, төбелерінің басы тегіс болып келеді. Бұл аймақтарда толықтай дамымаған немесе аз дамыған топырақтар көзге түседі. Вознесен ауылдық округінің аумағындағы жер бедерінің аккумуляциялық түрлеріне көл алқаптары және басқа ұсақ төмпешіктер жатады. Көл бойындағы жазықтар негізінен тегіс болып келеді, уақыт өте олар көлдің түбіне айналады. Көл жағалары биік емес, әдетте жазық.Көлдерге жалғасатын территория тұрақты сәл толқынды жазық болып келеді. Жазықтардың сипатты ерекшелігі қатты көрінген микрорельеф болып табылады. Бұл микрорельефтық кедір-бұдырлылық көлемі жағынан маңызды болмаса да, бірақ олар топырақ қабатының контурын анықтайды. Микрорельеф негізінен шағын тұйық төмендеулер мен әртүрлі форма мен тереңдіктегі қуыстармен көрсетілген. Жер бедері территориясының көп бөлігі механикаландырылғын өңдеулер үшін қолайлы.
2.3. Топырақ қабатының сипаттамасы.
Целиноград ауылдық округінің территориясы құрғақ дала аймағында орналасқан, бұл жерде топырақ құрылымының оңтүстік қара топырақ түр тармақтары кең таралған. Аймақтық топырақтардың арасынан орташа қуатты карбонатты топырақ түрлері мол таралған. Аймақтық топырақтардан басқа интразоналық топырақтар да кеңінен таралған: шабындық, шабындық-батпақтық, сортаң және басқалары.
Кесте № 2- Целиноград ауданының топырақ типтеріндегі қарашірінді мөлшері
Аудан
Топырақ типі
Көлемі,
га
Границы групп, %
Өте төмен
Төмен
Орташа
Жоғарылау
Жоғары
га
%
га
%
Га
%
га
%
га
%
Целиноград
Ч1
183283
6360
3,5
9572
5,2
22118
12,1
63092
34,4
82141
44,8
К2
2557
-
-
-
-
-
-
-
-
2557
100
Ч2
2691
595
22,1
559
20,8
-
-
1537
57,1
-
-
Бар лығы
188531
6955
3,7
10131
5,4
22118
11,7
64629
34,3
84698
44,9
Ч1-оңтүстік қаратопырағы, Ч2-кәдімгі қаратопырақтар, К2-қоңыр топырақтар.
Кесте № 3 - Целиноград ауданының ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің бонитет баллдары (2019 ж.)
Аудан
Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің банитет баллдары
Егістік
Жайылым
Тыңайған жер
Целиноград
44
43
37
Кәдімгі қара топырақ А жиегі қалың 30-40см, күңгірт-сұр немесе қара түсті, айқын дәнді немесе кесек дәнді түйіртпектерден тұрады. Ол біртіндеп келесі күрең реңді күңгірт-сұр кесекті немесе кесек-призма түрлі В1 жиекшеге ауысады. Жалпы гумус жиегінің АВ1 қалыңдығы=65-80 см.
В1 астында гумус ағыны бар В2 жиекше орналасқан, ол көбінесе карбонатты иллювилік жиекпен ұштасқан немесе оған дереу ауысады. Карбонаттар ақкөз түрінде айқындалған. Бұл белгі-кәдімгі қара топырақтың жоғарыда сыпатталған типшелерінен айырмашылығы. Банитет баллы (40-70).
Оңтүстік қара топырақ дала аймағының оңтүстік бөлегін қамтып, күңгірт-қара қоңыр топырақтармен шектеседі. Гумустық жиек қалыңдығы =25-40 см, оның түсі күңгірт-сұр немесе қоңыр-күрең, кесекті келеді. Одан төмен айқын қоңыр-күрең түсті, кесек-призма түрлі, түйіртпектілі В1 жиекше жатады.Жалпы гумустық жиек А+В1 қалыңдығы 45-60 см жетеді.Иллювилік жиекте Вк карбонат ақкөздері айқын көрінеді. Тұз қышқылының тасу тереңдігі В1-дің төменгі бөлегінде немесе гумустық жиектің шекарасында жатады. Төменгі 1,5-2м, кейде одан терең жынысты, ұсақ кристаллды ғаныш, кейде көтеріңкі мөлшерде жеңіл еритін тұздар кездеседі. Қара топыраққұралу үрдісі нәтижесінде топырақтың механикалық құрамында кескін бойы айтарлықтай өзгеріс болмайды. Тек күлгінденген, кейде сілтісізденген, тектер кескіні төменгі жалынды тозаңды түйірлер мөлшерінің аздап көбейгені байқалады. Керісінше кебірленген және кермектелген тектес кескінінің жоғарғы бөлегінде тозаң мөлшері артқаны байқалады. Минералогиялық құрамында біріншілік минералдар басым, екіншілік жоғары дисперсті минералдар монтморилонит пен сулыслюда тобынан тұрады. Тозаң тобына солармен қатар кристаллданған бір жарым тотықты минералдар гетит,гибсит, аморфты заттар мен аз мөлшерде жоғары дисперсті тым майда кварц кіреді.
Қара топырақтың химиялық құрамына мына негізгі ерекшеліктер тән: кескінінің жоғарғы жағында гумус пен қоректік заттардың N,Р,К, микроэлементтер биотекті жиналғаны, кескін бойы минералды бөлшектің жалпы құрамы салыстырмалы тұрақты болуы және одан қарбонаттардың иллювилі шайылымды типті таралуы және одан жеңіл еритін тұздардың шайылғандығы. Топырақ кескініндегі қарашірінді таралуын алсақ, оның мөлшері жоғарғы жиекті көтеріңкі де, кескін тереңдеген сайын біртіндеп кеми береді. Гумус түзілудегі бұл ерекшелік шөптесін өсімдік тамырларының тарауымен тығыз байланысты екенін көрсетеді. Қара топырақ қарашіріндісі құрамында гумин қышқылдары гқ басым Сгк:Сфк=1,5-2. Олардың өзегінде ядро жоғары дәрежелі конденсацияланған күрделенген және кальциймен байланған топ басым; күлгін топыраққа қарағанда, фульвоқышқылдар тобы күрделі келеді де оның еркін белсенді фракциясы мүлдем болмайды. Сондықтан қарашірінді суда шамалы ериді 1200-1250 бөлегі.
Гумустің мөлшері топырақ құралу жағдайлары мен аналық жыныстар құрамына байланысты өзгереді: ең көп қор орташа балшықты және ауыр құмбалшықты, қалыпты, сілтісізденген және кәдімгі қара топырақ типшелеріне келеді. Топырақтағы азот үлесі 0,2-0,5 проц гумус мөлшеріне сәйкес өзгереді.
Кремний қышқылы мен бір жарым тотықты қосындылардың таралу жалпы мөлшері кескін бойы біркелкі, яғни топырақта минералдар бұзылуының жоқ екенін көрсетеді. Тек күлгінденген және сәл сілтісізденген қара топырақтар кескіні жоғарғы бөлегінде біржарым тотықтылар азайғанымен кремний қышқылының өскені байқалады;бұл құбылыстар топыраққұралу үрдісінің ерекшеліктеріне күлгіндену, кебірлену немесе кермектенугебайланысты. Карбонаттардың иллювилі шайынды түрлі таралуы топырақ кескінінде су-жылулық құбылымдар ерекшеліктеріне, топырақ ауасы мен ерітіндісі арасында жүретін көмір қышқыл газы динамикасына жылжуына байланысты.
Қара топырақтың гумуске байлығы, кальцийдің қарқынды биотекті жылжуы, оның қолайлы физикалық-химиялық қасиеттерін қалыптастырады. Қара топырақ жоғары негіздер сіңіру сиымы 30-70 мг-экв 100 г т, сіңіру кешені негіздермен қанығуы, жоғарғы жиектер реакциясының бейтараптылығы және жоғары буферлігі мен қайсарлылығы ерекшеленеді. Сіңірілетін алмаспалы катиондар арасында кальцийдің маңызы зор, ал сіңірілген магний үлесі катиондар жиынтығының 15-20 процентіне тең. Күлгінденген және сілтісізденген типшелер сіңіру кешеніне сутегі ионы кіретіндіктен оларда біраз 5-7 мг-экв гидролитикалық қышқылдылық байқалады. Кәдімгі және оңтүстік типшелер сіңіретін катиондар құрамына шамалы натрий кіреді де басқа типшелерге қарағанда, магний үлесі жоғарылайды. Кебірленген қара топырақ кешеніне енген натрий катионы саны өскен. Еркін карбонатты топырақ жиегінің ортасы сәл сілті рН=7,5-8,5 тартқан.
Қара топырақтың жақсы физикалық және суфизикалық қасиеттері оның жоғары гумустілігі, қарашірінді жиегінің қалыңдығы және суға төзімді түйіртпектілігіне байланысты. Қолайлы физикалық және жоғарғы су сіңіру, су ұстау қабілетін анықтайды.
Құрғақ дала аймағының басты типі қара-қоңыр топырақ.
Қара-қоңыр топырақтар қалыптасуы ұзақ, құрғақ жылы жазда және суық, жұқа қарлы қыста ызғарлы климат жағдайында өтеді. Аймақтың ортажылдық температурасы ұ дан 2-30 С-ға төмендейді. Аймақтың басым бөлігі жазық және ойлы-қырлы құрылық, оның бедері көлемді.ал тұрпаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
Ақмола облысы Целиноград ауданы Ақмол ЖШС-нің кадастрлық құнын анықтау және егістік жерлерді орналастыру жобасы
Мамандығы 5B090300-Жерге орналастыру
Нұр - Сұлтан 2021
Қ Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы Министрлігі
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
_____
Кафедра меңгерушісі
___________Төлеубекова Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақмола облысы Целиноград ауданы Ақмол ЖШС-нің кадастрлық құнын анықтау және егістік жерлерді орналастыру жобасы
Мамандық 5В090300 - Жерге орналастыру
Орындаған Тулеуов А.
Ғылыми жетекші Омарова Г.Н
Нұр- Сұлтан 2021
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті АҚ
Жер ресурстарын басқару, сәулет және дизайн факультеті
Жерге орналастыру және геодезия кафедрасы
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
(Шифр, атауы)
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
__________Төлеубекова Ж.З.
(қолы)
_____________2021ж
(күні, айы, жылы)
Студент Тулеуов А.
Дипломдық жобаны орындауға
ТАПСЫРМА
Жобаның тақырыбы: Ақмола облысы Целиноград ауданы Ақмол ЖШС-нің кадастрлық құнын анықтау және егістік жерлерді орналастыру жобасы
30.11.2021 ж. № 1729 бұйрықпен бекітілген.
Студент бітірген жобаның тапсыру мерзімі 17 мамыр 2021ж
Жобаның бастапқы мәліметтері:
Кіріспе
Әдебиетке шолу
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы
2.1. Жалпы мәліметтер
2.2 Табиғи - климаттық жағдайлары
3 Жобаның мазмұны мен негізделуі
3.1. Ауыспалы егіс территориясын ұйымдастыру және олардың
территориясын реттестірудің сипаттамасы
3.2. Жыртылған жердің территориясын реттестіруінің
экономикалық негізделуі
3.3 Кадастрлық құнды анықтау жерді пайдалану
Графикалық материалдың тізімі (міндетті нақты сызбаларды көрсету керек)
1. Осы күнгі жер пайдаланушылық планы (1:25 000-1 : 500 000)
2. Шаруа қожалықтарының жер пайдаланушылықтарын жетілдіру жобасы
(1:25 000; 1: 500 000)
Ұсынылған негізгі әдебиет:
1. ҚР Жер кодексі 20 маусым 2003 ж. (өзгертулер және толықтыруларымен);
2. М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев. Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми негіздері, Оқулық, Астана 2004;
3. Қырықбаев Ж.Қ., Карбозов Т.Е. Шаруашылықаралық жерге орналасты-рудың теориялық және әдістемелік негіздері: Оқу құралы, Астана, 2004
4. Қырықбаев Ж.Қ., Ахметов Е.С., Жұпархан Б.Ж. Қазіргі жерге орналастырудың және кадастрдың теориясы мен тәжірибесі. Оқу құралы, Алматы, 2014
Жoбa бoйыншa кеңесшiлеp (oлapғa қaтысты жoбa бөлiмдеpiн көpсетiңiз)
Бөлiм
Кеңесшi
Бaқылaу
Меpзiмi
Қoлы
Тaпсыpмa aлу
Омарова Г.Н
Кipiспе
Омарова Г.Н
1 бөлiм
Омарова Г.Н
01.03.2021
2 бөлiм
Омарова Г.Н
05.04.2021
3 бөлiм
Омарова Г.Н
19.04.2021
Қopытынды
Омарова Г.Н
11.05.2021
Жұмысты кaфедpaғa тaпсыpу
Омарова Г.Н
Жoбaның жетекшiсi Омарова Г.Н.,аға оқытушы
Қoлы, aты-жөнi, лaуaзымы
Тaпсыpмaны opындaуғa aлғaн студент Тулеуов А.
(студенттiң aты-жөнi, қoлы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1. Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Табиғи - климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
3 Жобаның мазмұны мен негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1. Ауыспалы егіс территориясын ұйымдастыру және олардың
территориясын реттестірудің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2. Жыртылған жердің территориясын реттестіруінің
экономикалық негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
3.3 Кадастрлық құнды анықтау жерді пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 51
4 Еңбекті қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
5 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Кіріспе
Жер - аса маңызды өндіріс құралы. Сондықтан ол қоғамның басты байлығының бірі болып табылады. Осыған байланысты оны иелену қоғамның әр түрлі таптары мен топтарының мүліктік және әлеуметтік орындарын себептейді. Жерді иелену, үлестіру, сату, сатып алу, жалға беру, пайдалануын ұйымдастыру және басқа көптеген осы тәріздес сан алуан әлеуметтік-экономикалық байланыстар жер қатынастары жүйесін құрайды. Қысқаша айтқанда, жер қатынастары - бұл жерді өндіріс құралы және қоғам байлығы ретінде пайдалануға және иеленуге байланысты орын алатын өндірістік қатынастар.Әр түрлі таптардың, ұжымдардың және жеке адамдардың өндіріс құралдарына деген қатынастарын белгілейтін өндірістік қатынастар құрамында жер қатынастарының орны ерекше. Олардың басты элементі - жер меншігі. Жер кімнің қолында болса - байлық та, билік те соның қолында. Бұл әрқашан қоғам таптарының арасындағы күрестің негізгі себебі.Сондықтан да жер қатынастары аграрлық саясаттың іргелі және негізгі мәселесі, осы саясаттың аса күрделі аспектісі болып табылады. [3]
Қазақстан Республикасының жер заңдары бойынша жерге орналастыру - бұл жер заңдарын және басқа нормативтік актілерді жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге, жердің пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған шаралар жүйесі.Жалпы түрде бұл жүйе құқықтық, экономикалық және техникалық шараларды қамтиды. [1]
Жыртылған жер территориясын ұйымдастыру ауыспалы егістерді ұйымдастыру және олардың территориясын ұйымдастыру жыртылған жер территориясын ұйымдастыру ауыспалы егістерді реттестіруу мен олардың территориясын ұйымдастыру жұмыстарынан тұрады. Ауыспалы егістіктерді реттестіру бірқатар өзара байланысты және кешенді түрде қарастырылатын жобалық міндеттерді қамтиды. Ауыспалы егістерді реттестіру олардың типін, түрін, санын, ауданын, дақылдардың кезектелу схемасын анықтауды және ауыспалы егістерді территорияда орналастыруды қамтиды.
Ауыспалы егіс - бұл кеңістікте және уақыт аралығында ауылшаруашылық дақылдардың белгілі бір территориядағы алмасуы. Ол танаптардан тұрады. Ауыспалы егістердің танаптары а.ш.дақылдарын өсіріп, өндіру және агротехникалық механикаландырылған жұмыстарды орындау үшін арналған ауыспалы егіс массивінің тең ауданды бөліктері. Кейде танаптар жұмысшы учаскелерге бөлінеді. Танаптар мен жұмысшы учаскелердің межелері бойынша алқаптық жолдар жүргізіледі.
Ауыспалы егістерді жобалау және олардың территориясын реттестіру
кезінде белгіленген талаптар ескеріледі. Ауыспалы егіс массиві орналасуы
тиіс:
- а.ш.дақылдарын өсіріп, өндіру үшін жарамды топырақтарда;
- агроэкологиялық біртекті территорияларда;
- ықшамды.
Ауыспалы егістердегі а.ш.дақылдарын топырақты ескере отырып орналастырады. Мысалы, кезектелу схемасында жүгері егістігі бар ауыспалы егістерді тұзданған немесе эрозияланған топырақтарда орналастыруға болмайды. Тұзданған топырақтарда арпа немесе көпжылдық шөп егістігін орналастырған жөн. Ауыспалы егіс массиві ықшамды, яғни ұзындығы минималды болуы тиіс.
Ауыспалы егістердің танаптарын жобалау кезінде ескерілетін талаптар:
- бірегей сапалы;
- тең ауданды;
- формасы және өлшемі бойынша тиімді;
- бұрынғы ұйымдастырылған территорияны ескере отырып.
Жыл сайын ауыспалы егістерден бірдей мөлшерде өнім алу үшін, олар тең ауданды және тең сапалы болу тиіс. Сондықтан танаптарды жобалау кезінде ауыспалы егіс бойынша танаптардың ауданы орташа ауданнан ауытқу шамасын ескеру қажет. Егер танап жұмысшы учаскелерден құралса, онда жұмысшы учаскелердің тең ауданды болуы міндетті емес.Машина-трактор агрегаттарын тиімді пайдалану үшін, танаптардың конфигурациясы дұрыс, өлшемдері тиімді болуы тиіс. Ауыспалы егістанаптары әдетте, ықшамды, бір немесе аздаған учаскелерден жобаланады. Тік төртбұрышты немесе тік бұрышты трапециялы формалы танап, дұрыс конфигурациялы болып саналады. Тікбұрышты формалы танаптың бұрыштары 30 градустан аз болмауы тиіс. Жақтарының ара қатынасы 1:1 ден 1:4 дейін болады. Далалық аймақтағы тегіс жерлерде танаптардың тиімді ауданы 300-400га аралығында. Жыртылған жерді өңдеу кезіндегі айдау ұзындығы шамамен 2000м. Танаптың ұзындығы мен ауданына байланысты ені 1000 м ден 3000 м шамасында жобаланады.
Танаптар және жұмысшы учаскелердің межелерімен бірге байланыстырыла отырып алқаптық жолдар жобаланады. Жол желісін жобалау кезінде келесі талаптар сақталуы тиіс:
- шаруашылық орталығы мен негізгі жыртылған жер массиві арасында
байланыс жасауға қолайлы;
- әрбір жұмысшы учаскесіне келуге қолайлы;
- жолдың ұзындығының минималды болуы;
- тік сызықты;
- бұрынғы жолдарды қайта салуға кететін шығынның минималды.
Жобада, мүмкіндікке қарай, ауыспалы егіс пен танаптардың межелерін бұрынғы жол желісімен сәйкес жүргізіп, жыртылған жер территориясының бұрынғы ұйымдастырылған қалпын сақтауға тырысу керек. Ең алдымен алқаптық магистраль болып табылатын және шаруашылық орталығын негізгі жыртылған жер массивімен байланыстыратын жолдарды сақтау керек.
1. Әдебиетке шолу
1.1 Жерге орналастыру және оның экологиялық, әлеуметтік және экономикалық тиімділігі.
Жерге орналастыру - аса күрделі инженерлік-экономикалық, техникалық және ұйымдастыру шаруашылық, сонымен бірге, құқықтық шаралар кешенін қамтиды. Бұл шаралар кешені жерді тиімді пайдалануға, бірінші кезекте, қорғауға көзделген.
Жалпы, жерге орналастыру - Республиканың жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге, жерге иелік етудің барлық түрлерін тең құқықпен қолайлы жағдайлар қамтамасыз етуге, жерді аса күрделі табиғи ресурс және өндіріс құралы ретінде тиімді, ұтымды пайдалануға жан-жақты мүмкіншілік жасауға бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі. [3]
Жерге орналастырудың тиімділігі өндірістің дамуымен және табиғи ресурстарының пайдалануымен бірге қарастырылады. Ол жерге орналастыру іс-қимылдарының нәтижесінде пайда болатын тиімділік және өндірістің, еңбектің, сонымен бірге жерді пайдаланудың дұрыс, өзара байланысты түрде ұйымдастырылуымен себептеледі. Жерге орналастыру тиімділігінің үш түрін айырып белгілеуге болады: экологиялық, экономикалық және әлеуметтік. Жерге орналастырудың экологиялық тиімділігі табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды орынды пайдалану мен ұдайы өндіру қажеттілігінен туындайды.
Ол ерді эрозиядан сақтауды, табиғат қорғау әрекеттерін жүзеге асыруды, топырақ қыртысын қалпына келтіруді және т.б. қамтитын жерге орналастыру шараларының қоршаған орта мен жердің өңделуіне әсер етуі арқылы байқалады. Жерге орналастырудың экономикалық тиімділігі өндірістің қолайлы салалық құрамы мен территориялық реттілігін қалыптастыру және шаруашылық жүргізу жағдайларын жақсарту нәтижесінде пайда болады.
Жерге орналастырудың әлеуметтік тиімділігі болып жер қатынастарының нығаюы, жер иеленушілері мен пайдаланушылары құқықтарының сақталуы және ауыл еңбеккерлерінің мәдени-тұрмыс жағдайларының жақсаруы табылады. [4]
Кейде үкімет, құқықтық және экономикалық шаралармен қатар, жер қорын басқаруда, жерге орналастыру арқылы аграрлық реформаларды жүзеге асыру жөніндегі саяси шараларды да қолданады. Бұндай жағдайда жерге орналастыру әлеуметтік - экономикалық маңызбен қатар, саяси сипатқа ие болады және үкіметтің аграрлық саясатты жүзеге асыру құралына айналады.
Мемлекеттік және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың, азаматтардың, шаруашылық құрылымдарының агроөнеркәсіп кешенінде және басқа да өндірістік кешендерде, сонымен бірге өндірістік емес салада жұмыс істеулеріне себепті, жерге орналастыру тиімділігі халықшаруашылық және шаруашылық- есептік түрлеріне бөлінеді. Бірінші жағдайда жерге орналастыру жер қорын категорияларға, жер иеленушілер мен жер пайдаланушыларға, алаптарға бөлу құралы болып табылады және осы ретінде жалпы халық шаруашылығына, сондай-ақ аграрлық экономикаға әсер етеді. Бұнда жерге орналастырудың халықшаруашылық тиімділігі халық шаруашылық индикативтік жоспарлаумен, жер ресурстарын пайдалану және қорғау жөнін-дегі бас, облыстық және аудандық схемаларды әзірлеумен, сонымен қатар, белгілі бір шамада, шаруашылықаралық, ішкішаруашылық және учаскелік жерге орналастырумен байланысты. Жерге орналастырудың шаруашылық-есептік тиімділігі, белгі-ленген территориялық реттіліктің еңбек ұжымдарының өндірістік бағ-дарламаларды орындауына және жыл сайынғы өндіріс шығындары-ның азаюына әсер етуін қамтып көрсетеді. Тәжірибенің көрсетуінше, ішкішаруашылық жерге орналастыру жобалары игерілген ауылшаруашылық кәсіпорындарында, басқала-рына қарағанда, бір жұмысшыға алынатын өнімнің көлемі 15-20% жоғары болады екен. [5]
ІШЖО жобаларының жүзеге асырылуы өте төмен. Оның үстіне өткен ғасырдың аяғында орын алған дағдарыс бұндай жұмыстардың толық тоқталуына әкеліп соқты. Өкінішке орай, бұндай жағдай әлі де орын алады. Оның үстіне шкішаруашылық жерге орналастыру және учаскелік жерге орналастыруға қатысты жұмыстарды қаржыландыру міндеті жер иелері мен жер пайдаланушылардың өздеріне заңды түрде жүктеліп отыр. Бұл, аталған жобаларға тапсырыс күрт қысқарады деген сөз. Ақыр аяғында, дер кезінде жүргізілмеген ІШЖО салдары ауыспалы егістіктер жүйесінің, жалпы ішкішаруашылық территория реттілігінің бұзылуына, жердің иесіз қалуына әкеліп соғады. Соңғысы жер иелері мен жер пайдаланушылардың өздерінің заңда қамтылған жерді тиімді пайдалану және қорғау жөніндегі міндеттерін толық орындамауға себеп болады. Сондықтан, жер қатынастары мен жалпы жерге орналастыру жүйесін әрі қарай жетілдіру, жерге орналастыру ғылымында көпшілікпен танылған оның өндірістік процесін, жобаларды жасау, экономикалық және экологиялық тұрғыдан негіздеу реттілігін қалпына келтіру, бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің біріне айналып отыр. Жерге орналастыру жұмыстарының іс жүзіндегі тиімділігі тек бірер жыл өткесін ғана анықталуы мүмкін. Мысалы, жыртылған жерде ауыспалы егістің айналым аяқталғаннан кейін. Осыған себепті жерге орналастыру жобаларының күтудегі экономикалық тиімділігі анықтау қажет, ал іс жүзіндегі тиімділігін жобаны игеру мерзімінен кейін анықтауға болады. [6]
1.2 Ішкішаруашылық жерге орналастыру оның түсінігі және міндеттері
Ішкішаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) ауылшаруашылығы өндірісімен айналысатын барлық кәсіпорындардың территориясында оларға бекітілген жерлерде жүргізіледі. Демек, ішкі шаруашылық жерге орналастырудың объектісі ауылшаруашылық кәсіпорын территориясы болып табылады.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру түсінігін былайша тұжырымдауға болады: бұл - еңбекті және ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығы мен жердің басқа да пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарының еңбек етуі мен өмір сүруі ушін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп, мемлекеттік немесе мемлекеттік емес меншік формаларындагы әр турлі шаруашылықтық құрылымдардың ауылшаруашылық өндірісін территорияда ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар жүйесі.
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу, оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу. [3]
ІШЖО-дың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен антропогенді әсерлерден қорғау, сонымен қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді пайдалану және еңбекті ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.
ІШЖО кезінде өндірісті территориялық ұйымдастыру негізін шаруашылықтық учаскелер мен сызықтық контурлардың аудандары құрайды. Территорияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар басқа да маңызды міндеттер шешіледі:
- жерді, еңбекті, аш техникасын пайдалану кезінде максималды экономикалық тиімділік алу үшін экономикалық міндеттерді шешу;
- топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту жөніндегі экологиялық міндет;
- айнала қоршаған ортаны сақтау арқылы және шаруашылық экономикасын нығайту кезінде шешілетін әлеуметтік міндет.
ІШЖО жобаларының топтары табиғи-шаруашылықтық жағдайлары бойынша жобалар топтамаларына бөлінеді: богарлы егіншілік аймағындағы ІШЖО жобалары; суармалы егіншілік аймағындағы ІШЖОжобалары; топырақ эрозиясы аймағындағы ІШЖО жобалары; отарлы мал шаруашылығы жағдайларындағы ІШЖО жобалары. Шаруашылық жүргізу формасы бойынша ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобалары және шаруа қожалықтарының ІШЖО жобалары болып бөлінеді. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобаларында шаруашылықтың ішкі территориясын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік формасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1) өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2) ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженерлік ғимараттарды орналастыру;
3) алаптарды ұйымдастыру;
4) ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын орналастыру;
5) жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектік, жүзімдік) территориясын орналастыру;
6) мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
ІШЖО жобасының нәтижесі ауылшаруашылық өндірісінің терри-торияда ұйымдастырылуын көрсететін шаруашылықтық учаскелердің экономикалық негізделген ауданын, межелерін және орналасқан жерін планда графикалық көрініспен дәл анықтау болып табылады. [6]
ІШЖО жобаларының топтары табиғи-шаруашылықтық жағдайлары бойынша жобалар топтамаларына бөлінеді: богарлы егіншілік аймағындағы ІШЖО жобалары; суармалы егіншілік аймағындағы ІШЖОжобалары; топырақ эрозиясы аймағындағы ІШЖО жобалары; отарлы мал шаруашылығы жағдайларындағы ІШЖО жобалары. Шаруашылық жүргізу формасы бойынша ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобалары және шаруа қожалықтарының ІШЖО жобалары болып бөлінеді. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының ІШЖО жобаларында шаруашылықтың ішкі территориясын дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор.
1.3 Жер алаптары туралы түсінік және оларды топтастыру, ұйымдастыру
Алап дегеніміз табиғи-тарихи және басқа қасиеттерінде сапалық айырмашылығы бар, белгілі бір өндірістік мақсаттар үшін жопарлы және жүйелі түрде пайдаланылатын жер учаскелерін (массивтерін) айтамыз. Өндірісте пайдалану сипаты және табиғи қасиеттері бойынша ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылығы жер алаптарына бөлінеді. Өз кезегінде олар ауылшаруашылықтық және ауылшаруашылықтық емес болып топтастырылады.
Қазіргі кездегі топтастыру негізгі а.ш.алаптарын бөліп көрсетеді. Оларға а.ш.өнімін өндіру үшін жүйелі түрде пайдаланылатын жерлер жатқызылады: жыртылған жер, көпжылдық жеміс-жидек көшеттері, тыңайма, шабындық, жайылым.
Жыртылған жер - ең құнды және өнімді алап. Оған топырағы құнарлы, ауылшаруашылық дақылдар егістігі үшін жүйелі түрде өңделетін, сонымен қатар парға бөлінген жерлер жатады.
Көпжылдық жеміс-жидек көшеттері - жеміс-жидек немесе жүзмдік өнімін, сонымен қатар арнайы техникалық және дәрі-дәрмектік дақылдар өсіру үшін арналған, мәдени бұталы немесе көпжылдық шөптер егілген ауылшаруашылық алаптары. [6]
Тыңайма - бұрын жыртылған жерге пайдаланылған және бір жылдан астам ауылшаруашылық дақылдары егілмеген немесе парға пайдаланылмаған жер учаскелері.
Шабындық - ылғалдылығы жоғары немесе суарылатын шалғынды топырақта орналасқан учаскелер. Ондағы өсімдіктер шөп дайындау үшін жүйелі түрде орылып отырады.
Жайылым - мал жаю үшін жүйелі түрде пайдаланылатын жерлер.
Ауылшаруашылықтық емес алаптарға егіншілік өнімдері үшін пайдаланылмайтын алаптар жатады: ормандар, бұталар, жолдар, су қоймалары, құрылыстар, сонымен қатар сортаңдар, құмдар, жыралар және т.б. астындағы жерлер.
Ауылшаруашылықтық емес алаптарды келесідей топтарға бөлуге болады: ауылшаруашылық алаптарына қызмет көрсететін жер алаптары: жоладар, құрылыстар, мал айдайтын жолдар, елді мекендер, орман көшеттері, гидротехникалық қондырғылар, су астындағы жерлер және а.ш. пайдалануға жарамсыз жерлер (бұталар, тұзданған жерлер, құмдар және т.б.).
Алаптарды ұйымдастыру дегеніміз трансформациялау және жақсарту арқылы олардың құрамы мен ара қатынасын анықтау және территорияда шаруашылыққа тиімді орналастыру. Оның мақсаты топырақ құнарлығын сақтай отырып, максималды мөлшерде ауылшаруашылық өнімдерін алу үшін, жерді пайдалану интенсивтілігін көтеру. Жобаның осы құрамдас бөлігінің басты міндеті жерді жоғары интенсивтілікпен пайдалану үшін жағдай жасауға болатын кӛлемде алаптардың құрамын анықтап, орналстыру.
Алаптарды ұйымдастырудың негізгі бағыттары: трансформация және жақсарту. Алаптардың нақты құрылымынан жобалық құрылымға ауысу оларды бірте-бірте трансформациялау арқылы жүргізіледі. Трансформация дегеніміз алаптардың түрін өзгерту (қайта құру), яғни жерді бір алап түрінен басқа түріне ауыстыру. Алаптарды жақсарту - алаптарды пайдалану интенсивтілігін көтеретін (өнімділігін көтеретін), бірақ олардың түрін өзгертпейтін шаралар. Алаптарды ұйымдастыру нәтижесі жер алаптарының жобалық құрылымы болып табылады. Алаптардың құрамы мен ара қатынасы, оларды территорияда орналастыру келесідей талаптарға сай болуы тиісті: табиғи қасиеттеріне сәйкес бүкіл жерді тиімді пайдалануға; эрозиялық процестерді тоқтату, жою және ландшафты жақсартуға; топырақтың құнарлығын жүйелі түрде қалпына келтіріп отыруға және көтеруге; салалардың мамандығына және олардың үйлесіміне, алаптарды ұйымдастыру жобасының сәйкес келуіне; мал шаруашылығының мал азығымен тұрақты қамтамасыз етілуіне; өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын жүмсалуына; еңбек өнімділігін көтеруге және машина-трактор агрегаттарын жоғары өнімде пайдалануға қолайлы жағдайлар құруға; жаңа жерлерді игеруге күрделі қаржыны аз жүмсауға, өнделіп жүрген жердің пайдаланылу қарқындылығын көтеруге және жүмсалған қаржының тез қайтарылуына; аш алаптарының ішкі территориясын реттестіру үшін қолайлы жағдайлар құруға. [7]
Алаптарды ұйымдастырудың тиімділігі олардың сапасының жоғарылауы, ауылшаруашылық өнімінің жалпы шығымының көтерілуі, таза кірістің өсуі және күрделі қаржының қайтарылу мерзімі бойынша анықталады. Ауылшаруашылық алаптарының сапасының жоғарылауын жердің экономикалық бағасының және топырақтың бонитет балының өсуімен сипаттауға болады. Алаптарды ұйымдастыру жобасының тиімділігін анықтау кезінде техникалық-экономикалық(таза) және экономикалық (құнды) көрсеткіштер есептеледі. Техникалық-экономикалық көрсеткіштерге алаптар құрылымын сипаттайтын коэффициенттер (жер пайдалану, ауылшаруашылық алаптарын пайдалану қарқындылығының, жыртылғандығының, экологиялық тұрақтылығының) және ауылшаруашылық алаптарының сапалық құрамын сипаттайтын бонитет балы жатады. Экономикалық көрсеткіштерге алаптарды трансформациялау және жақсарту тиімділігі (шығындардың қайтарылу мерзімі, алаптарды трансформациялау және жақсарту кезіндегі таза кіріс).
Алаптардың нақты және жобалық құрылымын сипаттайтын коэффициенттер есептеледі.
1.4 Ауыспалы егісті ұйымдастыру мазмұны мен әдістемесі.
Жыртылған жер территориясын реттестіру ауыспалы егістерді ұйымдастыру және олардың территориясын орналастыру жөніндегі жүйелілік әдіспен шешілетін кешенді міндеттерді қамтиды. Ауыспалы егістерді ұйымдастыру олардың типін, түрін, дақылдардың кезектелу схемасын, ауданын анықтауды және олардың территориясын орналастыруды қамтиды.
Ауыспалы егіс - а.ш.дақылдарының уақыт пен кеңістікте кезектелуі жүргізілетін территория. Ауыспалы егіс келесідей талаптарды қанағаттандыруы тиіс: а) нарық сұранысын қанағаттандыратын көлемде өсімдік шаруашылығының жалпы және товарлы өнімін өндіруді; б) әрбір жер учаскесін оның табиғи қасиеттерін, ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін, олардың шығымдылығын және экологиялық тұрақтылығын ескере отырып пайдалануды; в) топырақ эрозиясымен және басқа табиғаттың кері құбылыстарымен күресу жӛніндегі шараларды жүзеге асыруды; г) жұмысшы күшін, ауылшаруашылық техникасын, транспорт және басқа механизмдерді толық, тиімді пайдалану үшін жағдай жасауды. [4]
Ауыспалы егісті ұйымдастыру әдістемесі.
* Ауыспалы егіс типтері мен түрлерін анықтау.
* Ауыспалы егіс типтері мен түрлері шаруашылықтың мамандандырылуы анықталады.
* Ауыспалы егістің саны мен ауданы анықталады, ауыспалы егіс орналастырылады және олардың территориясы реттестіріледі.
Мұнда келесідей талаптар басшылыққа алынады: ауыспалы егістер а.ш.дақылдардың топыраққа қоятын талаптарын ескере отырып орналастырылады. Мысалы, дақылдардың кезектелу схемасында жүгері егістігі бар ауыспалы егістерді тұзданған немесе эрозияланған топырақтарда орналастырмаған жөн. Тұзданған топырақтарда арпа немес көпжылдық шөп егістігін орналастыруға болады. Ауыспалы егіс массиві компактілі болуы тиіс.
Әртүрлі типті ауыспалы егістерді ұйымдастыру
Ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік мақсаттағы ауыспалы егістің ең негізгі төрт тобы жатады. Олар: алқаптық, мал азықтық, арнайы, топырақ қорғайтын. Ауыспалы егіс типтері түрлерге бөлінеді.
Алқаптық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамына далалық дақылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Алқаптық ауыспалы егістер әр түрлі болуы мүмкін: пар -- дәнді дақылды, пар -- дәнді-отамалы, дәнді - отамалы, сонымен қатар, қант қызылшалық, мақталық және т.б. Ақаптық ауыспалы егістерді жобалауға келесідей факторлар әсер етеді: топырақ, қалыптасқан және болашақта қоныстандырылуы, шаруашылық-ұйымдастырулық құрылымы, жыртылған жер массивтерінің өлшемдері, парлы жердің ауданы мен далалық дақылдар жиынтығы, еңбектің ұйымдастырылуы. Ең көп таралғаны мамандандырылған дәнді-дақылды ауыспалы егістер. ҚР астық өндіретін өңірлеріндегі солтүстік және орталық облыстарында 4-5 танапты ауыспалы егістер кеңінен таралған. Олардағы таза пардың үлес салмағы 25%, ал дәнді дақылдардың үлес салмағы 75-80%.
Мал азықтық ауыспалы егістің 50%-дан астамына мал азықтық дақылдар егіледі. Олардың мынадай түрлері болады: ферма маңындағы, лагерьлік және шабындықты -- жайылымдық ауыспалы егістер. Мал азықтық ауыспалы егістерді жобалау негізінде төмендегідей өте маңызды экономикалық талаптар жатыр. Транспорттық және басқа шығындарды азайту мақсатында, мал азығы өндірісін қажетсіну орындарына жақындату. Осы талапты ескере отырып, ферма маңында орналасқан далалық ауыспалы егістерде және ауыспалы егістен тыс учаскелерде мал азықтық дақылдарды өсіруге болады. Ферма маңындағы ауыспалы егсітер негізінен қыстық шырынды мал азығын өсіруге арналған. Онда әдетте, тамыр жемістілер, тамыр түйнектілер, мал азықтық бақшалық және сүрлемдік дақылдар өндіріледі. [7]
Арнайы ауыспалы егістерге қоректену жағдайларына жоғары талап қоятын (көкөністік, кейбір техникалық дақылдар) немесе оларды өсіруге жоғары талап қоятын (темекі, дәрі -- дәрмектік және т.б.) дақылдар егіледі. Сонымен қатар біріктірілген (көкөністік-мал азықтық, мал азықтық-далалық және т.б.) ауыспалы егістер жүргізілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының бүкіл территориясы күрт континентальды аумалы егіншілк аймағында орналасуына байланысты, көбінесе ылғал сүйгіш дақылдар егістігі шоғырланған арнайы ауыспалы егістерді, сумен үнемі қамтамасыз ететін су кӛздері бар суармалы массивтерде ғана жүргізу мүмкін.
Көкөністік дақылдардың көпшілігі темекі, дәрі-дәрмектік өсімдіктер және басқалары топырақ құнарлығына жоғары талап қояды. Оларға борпылдақ жеңіл саздақты немесе механикалық құрамы құмдақ топырақтар қажет. Бедері бойынша ӛзен аңғарлары, жайылмалары, беткейдің зиянды желдерден қорғалған төменгі бөліктері, жақсы жылынатын бөліктері жарамды. Көп еңбек шығынын талап етуіне байланысты көкөністік ауыспалы егістер елді мекендерге, мал фермаларына жақын орналастырылады.
Топырақ қорғайтын ауыспалы егістердің екі түрі болады: пар мен көпжылдық және біржылдық ауылшаруашылық дақылдары егістігін жолақтап отырғызылған және танаптың бір бөлігіне көпжылдық шөп, ал қалған бөлігіне біржылдық ауылшаруашылық дақылдары жаппай себілген шөпті танапты ауыспалы егіс.
Ауыспалы егістен тыс учаскелерді жобалау
Ауыспалы егістерден тыс учаскелерге ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасы бойынша жыртылған жерге ауыстырылмайтын дақылдар егілетін учаскелер жатады.
Ауыспалы егістен тыс учаскелер мынадай жағдайларда жобаланады: мал азықтық дақылдарды тасымалдауға транспорттық шығындарды азайту үшін, мал азығын қажетсіну орындарына жақындату мақсатында ферма маңына орналастырылады; қоршаған жыртылған жер массивінен ерекшеленетін учаскелерде; негізгі массивтен сапасы бойынша ерекшеленетін кішігірім жыртылған жер учаскелерінде.
Ауыспалы егістерді ұйымдастыруды экономикалық негіздеу
Ауыспалы егістерді ұйымдастыру кезінде келесідей экономикалық көрсеткіштер қолданылады:
1. Алғы егісті ескергендегі а.-ш. дақылдардың жалпы өнімінің құны.
2. Мал азықтық дақылдарды тасымалдаудың транспорттық шығындары. Ол мал азықтық ауыспалы егістен (немесе ауыспалы егістен тыс учаскеден) мал азығын қажетсіну орындарына (фермаларға) дейін мал азығын тасымалдау ара қашықтығына байланысты.
3. Ауыспалы егіс массивінде техниканың бос жүрістерінің шығыны.
Ауыспалы егіс танаптары мен жұмысшы учаскелерді орналастыру. Ауыспалы егіс танаптары массивтің тең ауданды бөлігі бола отырып, оларда ауылшаруашылық дақылдарын кезектестіріп отырғызу және осы мақсат үшін қажетті жұмыстарды орындауға арналған. Кейбір жағдайларда танаптардың іші ұйымдастырылады, яғни танаптар жұмысшы учаскелерге бөлінеді немесе басқа алаптармен шектелген жыртылған жер контурларынан тұрады.
Ауыспалы егіс танаптарын қалыптастыру кезінде топырақтың құнарлығы, агротехникалық және динамикалық жағдайлары ескеріледі. Ауыспалы егіс танаптары шамамен тең сапалы болуы тиіс. Бір танапқа құнарлығы төмен топырақтарды қосуға болмайды, өйткені олар дақылдар үшін жарамдылығы аз немесе мүлдем жарамсыз болуы мүмкін. Бұл өз кезегінде ауылшаруашылық өнімнің төмендеуіне немесе ауыспалы егістің бұзылуына әкеліп соғады. Сонымен қатар агротехникалық ерекшеліктері мен эрозияға қарсы бейімдеу кешенінің мазмұнының бір типтілігін ескеру қажет. [6]
Ауыспалы егіс танаптарын орналастыруға топырақтың динамикалық қасиеттері де белгілі бір әсерін тигізеді. Механикалық құрамы әр түрлі топырақтар әр түрлі салыстырмалы қарсылық көрсетеді. Ал трактор агрегаттарының өнімділігі осыған байланысты болады. Бір танапқа механикалық құрамы әр түрлі топырақ қосылса, оның кейбір бөліктерінде трактор агрегаттарының жұмысына әр түрлі әсер етеді. Егер осы танапта жалпы бүкіл танап бойынша өңдеу жүргізілетін болса, онда агрегаттарды іріктеп сайлау, салыстырмалы қарсылыгы жоғары топырақта оның жүмыс істеу мүмкінділгі ескеріліп жүргізіледі.
Ауыспалы егіс, жоспарланған өнім шығымын, барлық жыл бойы жұмысшы күші мен құралдардың бірқалыпты пайдаланылуын қамтамасыз етуі тиісті. Бұл талапты орындауға қол жеткізу үшін ауыспалы егіс танаптары тең ауданды жобалануы керек. Дегенмен, кеңістік жағдайлар танаптың орташа өлшемінен ауытқу қажеттілігін тудырады. Кейбір танаптардағы ауытқулар шамасы топырақтың құнарлылығына байланысты. Топырақ құнарлығы жоғары танаптардың ауданын кішірейтуге және керісінше, құнарлығы төмен танаптарда үлкейтуге болады. Ол үшін ауыспалы егіс танаптарының нақты ауданы шартты ауданға аударылады, яғни бір сапаға келтіріліп, танаптың орташа өлшемінен ауытқуы анықталады. [8]
Танаптарды жобалау кезінде оларды ұзын жақтарымен баурайға көлденең орналастыру маңызды болып табылады. Бұл жағдайда ұзын жақтарының бағыты бойынша орындалатын негізгі жұмыстар горизонталдардың бағытымен жүргізіледі. Осы арқылы эрозия процестері тоқтатылады, өйткені жер бетіндегі су ағыстары тежеледі. Осы тоқтатылған су ағыстарынан сол жердің ылғал қоры молайып, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің артуына әсерін тигізеді.
2 Жобалау объектісінің сипаттамасы.
2.1 Жалпы мәліметтер.
Ақмол ЖШС-ы Целиноград ауданы округіне кіреді. Орналақан орны Ақмола облысы Целиноград ауданының шығыс бөлігінде аудан орталығы Ақмол болып табылады. Аудан орталығынан Ақмол ЖШС-ы оңтүстікке қарай 28 - км жерде орналасқан. Аудан орталығымен көліктік байланыс ұсақтаспен қапталған қазба жол арқылы жүрізіледі.
Ақмол ЖШС-нің маңында бекітілген егістік аумағы 10027 га, жайылым 5331 га құрайды. Жалпы Ақмол ЖШС-ның ауданы 15933 га. (кесте-1).
1 Кесте - Жер экспликациясы
Өл
шем бірлік
тер
Жердің барлы
ғы
Оның ішінде алаптардың түрлері бойынша
А.ш. алптар
дың барлығы
Оның ішінде
Басқа алаптар
жырт. Жер
жайылым
барлығы
жақсар тылғаны
га
15933
15471
10027
5444
4131
575
%
100
97,1
64,8
35,2
26,7
2,9
Жер пайдаланушылық планының сызбасы 1 суретте көрсетілген.
1 сурет Ақмол ЖШС-ның жер пайдаланушылық планының сызбасы
2.2. Табиғи-климаттық сипаттамасы
2.2.1Климаты
Целиноград ауылдық округінің территориясы ылғалдылықтың 0,35-0,4 коэффициентін құрайтын қуаң құрғақ аймақта орналасқан. Климаты өткір-континенттік, орташажылдық ауа температурасы жағымды және +2,1C-қа тең келеді. Көпжылдық бақылауларға сәйкес, ең суық мезгіл ақпан айы болып табылады, орташа айлық температурасы - 10°C-дан - 21,7°C-ға дейін ауысып тұрады. Ең жылы мезгіл шілде айы болып табылады, айлық орташа температура +18,1°C-дан +22,2°C-ға дейін өзгереді. Күрт өзгерістер тек қыс пен жаздың арасында емес, сонымен қатар тәулік бойында да байқалады, бұл климаттың өткір континенттілігін көрсетеді. Климаттың жағымсыз ерекшелігі - суықтың көктемде кеш және күзде ерте түсуі. Көктемгі суықтық мамырдың үшінші жартысында басылады, бірақ кейде маусымның бірінші жартысына дейін жалғасады. Күзгі суықтық қыркүйектің бірінші жартысында байқалады, кейде дегенмен суық күндер тамыздың үшінші жартысында да байқалады. Суықсыз уақыт ұзақтығы орташа 122 күнді құрайды. +5°C арқылы ауаның орташа айлық көктемгі ауысу уақыты сәуірдің ортасына сәйкес келеді. +10°C арқылы ауаның орташа айлық көктемгі ауысу уақыты мамырдың басына сәйкес келеді. Жылдық орташа жауын-шашын жиынтығы 269,9 мм-ді құрайды. Жыл ішінде жауын-шашын әркелкі болады, олардың көп үлесі көктемгі-жазғы уақытқа сәйкес келеді. Жауын-шашынның ең көп мөлшері маусым-шілде айларында көп жауады, бірақ осыған қарамастан, жазғы уақыт құрғақшылықпен сипатталады, өйткені булану жауын-шашынның көлемін арттырады. Қар жамылғысы қазанның үшінші жартысында немесе қарашаның бірінші онкүндігінде түседі. Қар жамылғысымен қосқандағы бір жыл ішіндегі күндер саны 150-ге тең. Қар жамылғысының биіктігі орта шамамен 16-22 см-ге тең келеді, жекелеген жылдары 8-ден 77 см-ге дейін ауытқуы мүмкін. Тұрақты қар жамылғысы сәуірдің бірінші жартысына сай келеді. Аймақтың жеткіліксіз ылғалдануы жауын-шашынның аз түсуімен байқалып қана қоймай, сонымен қатар орташа шамамен 70%-ды құрайтын ауаның аз ылғалдануында да көрінеді. Қыста ол ең көп 91% және жазда ең аз мөлшер 49%-ды көрсетеді.
Жел әрекеті барлық жылдың ішінде тоқтамайды. Жазда желдің жылдамдығы - 2,4-4,2 мс, қыста - 63-7,1 мс. Желдің көпжылдық орташа жылдамдығы - 3,8 мс.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, климаттың жағымсыз жақтарына көктемгі кеш және күзгі ерте суықтықты, желдің қатты әрекетін, жауын-шашынның жеткіліксіз мөлшерін жатқызамыз.
2.2.2 Жер бедері
Жер пайдаланудың оңтүстік бөлігінде су айыратын жон бөлінеді, абсолют биіктігі 374-377 м-ді құрайтын ең биік жер. Су айыратын бөлік екі бөктерден тұрады.
Су айыратын жоннан оңтүстікке қарай орналасқан территория солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай ортақ бағыты бар екі шағын бөктерден тұрады.
Су айыратын жоннан солтүстікке қарай орналасқан территория жазықтың жайпақ-толқынды бөктерінен құралған. Бұдыр жазықтық қазіргі заманғы құбырлармен бөлшектелген, олар жайпақ түпті жіңішке алқаптар құрған, сондықтан бұл жер толықтай жыртылып тасталған.
Су айыратын жайпақ-толқынды жазықтың жалғасы болып табылатын жер пайдаланудың шығыс бөлігі бірте-бірте кең, тұрақты, нашар құрғатылған жазықтыққа айналады. Жайпақ-толқынды жазықтықты үш жіңішке ағыс жыралары кесіп өтеді, олардың түбі көптеген шұңқырлар жырымдалған. Тұрақты жазықтың жалғасы болып табылатын жер пайдаланудың солтүстік-шығыс бөлігінде, әдетте, сор мен сортаңдар көп шоғырланған, бұл жердегі абсолюттік биіктік 329 м - 325 м-ге дейін төмендейді. Жер пайдаланудың солтүстік және солтүстік-шығыс бөліктерінде жекелеген биік емес төбешіктер ретінде ұсақ шоқылар кездеседі. Төбешіктердің баурайы жазық, барлық бағытта, төбелерінің басы тегіс болып келеді. Бұл аймақтарда толықтай дамымаған немесе аз дамыған топырақтар көзге түседі. Вознесен ауылдық округінің аумағындағы жер бедерінің аккумуляциялық түрлеріне көл алқаптары және басқа ұсақ төмпешіктер жатады. Көл бойындағы жазықтар негізінен тегіс болып келеді, уақыт өте олар көлдің түбіне айналады. Көл жағалары биік емес, әдетте жазық.Көлдерге жалғасатын территория тұрақты сәл толқынды жазық болып келеді. Жазықтардың сипатты ерекшелігі қатты көрінген микрорельеф болып табылады. Бұл микрорельефтық кедір-бұдырлылық көлемі жағынан маңызды болмаса да, бірақ олар топырақ қабатының контурын анықтайды. Микрорельеф негізінен шағын тұйық төмендеулер мен әртүрлі форма мен тереңдіктегі қуыстармен көрсетілген. Жер бедері территориясының көп бөлігі механикаландырылғын өңдеулер үшін қолайлы.
2.3. Топырақ қабатының сипаттамасы.
Целиноград ауылдық округінің территориясы құрғақ дала аймағында орналасқан, бұл жерде топырақ құрылымының оңтүстік қара топырақ түр тармақтары кең таралған. Аймақтық топырақтардың арасынан орташа қуатты карбонатты топырақ түрлері мол таралған. Аймақтық топырақтардан басқа интразоналық топырақтар да кеңінен таралған: шабындық, шабындық-батпақтық, сортаң және басқалары.
Кесте № 2- Целиноград ауданының топырақ типтеріндегі қарашірінді мөлшері
Аудан
Топырақ типі
Көлемі,
га
Границы групп, %
Өте төмен
Төмен
Орташа
Жоғарылау
Жоғары
га
%
га
%
Га
%
га
%
га
%
Целиноград
Ч1
183283
6360
3,5
9572
5,2
22118
12,1
63092
34,4
82141
44,8
К2
2557
-
-
-
-
-
-
-
-
2557
100
Ч2
2691
595
22,1
559
20,8
-
-
1537
57,1
-
-
Бар лығы
188531
6955
3,7
10131
5,4
22118
11,7
64629
34,3
84698
44,9
Ч1-оңтүстік қаратопырағы, Ч2-кәдімгі қаратопырақтар, К2-қоңыр топырақтар.
Кесте № 3 - Целиноград ауданының ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің бонитет баллдары (2019 ж.)
Аудан
Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің банитет баллдары
Егістік
Жайылым
Тыңайған жер
Целиноград
44
43
37
Кәдімгі қара топырақ А жиегі қалың 30-40см, күңгірт-сұр немесе қара түсті, айқын дәнді немесе кесек дәнді түйіртпектерден тұрады. Ол біртіндеп келесі күрең реңді күңгірт-сұр кесекті немесе кесек-призма түрлі В1 жиекшеге ауысады. Жалпы гумус жиегінің АВ1 қалыңдығы=65-80 см.
В1 астында гумус ағыны бар В2 жиекше орналасқан, ол көбінесе карбонатты иллювилік жиекпен ұштасқан немесе оған дереу ауысады. Карбонаттар ақкөз түрінде айқындалған. Бұл белгі-кәдімгі қара топырақтың жоғарыда сыпатталған типшелерінен айырмашылығы. Банитет баллы (40-70).
Оңтүстік қара топырақ дала аймағының оңтүстік бөлегін қамтып, күңгірт-қара қоңыр топырақтармен шектеседі. Гумустық жиек қалыңдығы =25-40 см, оның түсі күңгірт-сұр немесе қоңыр-күрең, кесекті келеді. Одан төмен айқын қоңыр-күрең түсті, кесек-призма түрлі, түйіртпектілі В1 жиекше жатады.Жалпы гумустық жиек А+В1 қалыңдығы 45-60 см жетеді.Иллювилік жиекте Вк карбонат ақкөздері айқын көрінеді. Тұз қышқылының тасу тереңдігі В1-дің төменгі бөлегінде немесе гумустық жиектің шекарасында жатады. Төменгі 1,5-2м, кейде одан терең жынысты, ұсақ кристаллды ғаныш, кейде көтеріңкі мөлшерде жеңіл еритін тұздар кездеседі. Қара топыраққұралу үрдісі нәтижесінде топырақтың механикалық құрамында кескін бойы айтарлықтай өзгеріс болмайды. Тек күлгінденген, кейде сілтісізденген, тектер кескіні төменгі жалынды тозаңды түйірлер мөлшерінің аздап көбейгені байқалады. Керісінше кебірленген және кермектелген тектес кескінінің жоғарғы бөлегінде тозаң мөлшері артқаны байқалады. Минералогиялық құрамында біріншілік минералдар басым, екіншілік жоғары дисперсті минералдар монтморилонит пен сулыслюда тобынан тұрады. Тозаң тобына солармен қатар кристаллданған бір жарым тотықты минералдар гетит,гибсит, аморфты заттар мен аз мөлшерде жоғары дисперсті тым майда кварц кіреді.
Қара топырақтың химиялық құрамына мына негізгі ерекшеліктер тән: кескінінің жоғарғы жағында гумус пен қоректік заттардың N,Р,К, микроэлементтер биотекті жиналғаны, кескін бойы минералды бөлшектің жалпы құрамы салыстырмалы тұрақты болуы және одан қарбонаттардың иллювилі шайылымды типті таралуы және одан жеңіл еритін тұздардың шайылғандығы. Топырақ кескініндегі қарашірінді таралуын алсақ, оның мөлшері жоғарғы жиекті көтеріңкі де, кескін тереңдеген сайын біртіндеп кеми береді. Гумус түзілудегі бұл ерекшелік шөптесін өсімдік тамырларының тарауымен тығыз байланысты екенін көрсетеді. Қара топырақ қарашіріндісі құрамында гумин қышқылдары гқ басым Сгк:Сфк=1,5-2. Олардың өзегінде ядро жоғары дәрежелі конденсацияланған күрделенген және кальциймен байланған топ басым; күлгін топыраққа қарағанда, фульвоқышқылдар тобы күрделі келеді де оның еркін белсенді фракциясы мүлдем болмайды. Сондықтан қарашірінді суда шамалы ериді 1200-1250 бөлегі.
Гумустің мөлшері топырақ құралу жағдайлары мен аналық жыныстар құрамына байланысты өзгереді: ең көп қор орташа балшықты және ауыр құмбалшықты, қалыпты, сілтісізденген және кәдімгі қара топырақ типшелеріне келеді. Топырақтағы азот үлесі 0,2-0,5 проц гумус мөлшеріне сәйкес өзгереді.
Кремний қышқылы мен бір жарым тотықты қосындылардың таралу жалпы мөлшері кескін бойы біркелкі, яғни топырақта минералдар бұзылуының жоқ екенін көрсетеді. Тек күлгінденген және сәл сілтісізденген қара топырақтар кескіні жоғарғы бөлегінде біржарым тотықтылар азайғанымен кремний қышқылының өскені байқалады;бұл құбылыстар топыраққұралу үрдісінің ерекшеліктеріне күлгіндену, кебірлену немесе кермектенугебайланысты. Карбонаттардың иллювилі шайынды түрлі таралуы топырақ кескінінде су-жылулық құбылымдар ерекшеліктеріне, топырақ ауасы мен ерітіндісі арасында жүретін көмір қышқыл газы динамикасына жылжуына байланысты.
Қара топырақтың гумуске байлығы, кальцийдің қарқынды биотекті жылжуы, оның қолайлы физикалық-химиялық қасиеттерін қалыптастырады. Қара топырақ жоғары негіздер сіңіру сиымы 30-70 мг-экв 100 г т, сіңіру кешені негіздермен қанығуы, жоғарғы жиектер реакциясының бейтараптылығы және жоғары буферлігі мен қайсарлылығы ерекшеленеді. Сіңірілетін алмаспалы катиондар арасында кальцийдің маңызы зор, ал сіңірілген магний үлесі катиондар жиынтығының 15-20 процентіне тең. Күлгінденген және сілтісізденген типшелер сіңіру кешеніне сутегі ионы кіретіндіктен оларда біраз 5-7 мг-экв гидролитикалық қышқылдылық байқалады. Кәдімгі және оңтүстік типшелер сіңіретін катиондар құрамына шамалы натрий кіреді де басқа типшелерге қарағанда, магний үлесі жоғарылайды. Кебірленген қара топырақ кешеніне енген натрий катионы саны өскен. Еркін карбонатты топырақ жиегінің ортасы сәл сілті рН=7,5-8,5 тартқан.
Қара топырақтың жақсы физикалық және суфизикалық қасиеттері оның жоғары гумустілігі, қарашірінді жиегінің қалыңдығы және суға төзімді түйіртпектілігіне байланысты. Қолайлы физикалық және жоғарғы су сіңіру, су ұстау қабілетін анықтайды.
Құрғақ дала аймағының басты типі қара-қоңыр топырақ.
Қара-қоңыр топырақтар қалыптасуы ұзақ, құрғақ жылы жазда және суық, жұқа қарлы қыста ызғарлы климат жағдайында өтеді. Аймақтың ортажылдық температурасы ұ дан 2-30 С-ға төмендейді. Аймақтың басым бөлігі жазық және ойлы-қырлы құрылық, оның бедері көлемді.ал тұрпаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz