Дақылдың халық шаруашылығындағы ролі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе2.1.Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы2.2.Биологиялық ерекшелігі2.3.Өсіру технологиясыҚорытынды

Кіріспе
Қара бидай қоңырбастар (Poaceae) тұқымдасына және Secale туыстығына жатады да 12 түрді біріктіреді. Дақылда негізінен күздік қара бидай өсіріледі, ал жаздық қара бидай - төмен өнімді, Қазақстанда мүлде өсірілмейді десе де болады. Қазақстанда 2 түрі бар: жабайы қарабидай (Secale sylvestre) және мәдени қарабидай (Secale cereale).Мәдени қара бидай (лат. Secale cereale) -- қара бидай тұқымдасының бір түрі және тағамдық дақыл. Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік қара бидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өсіріледі.Күздік қара бидайдың тамыр жүйесі қуатты дамыған, шашақты, ұрықтық және түйін тамырлардан тұрады, топыраққа 1,0-1,5м дейін бойлайды, алайда негізгі массасы топырақтың беткі қабатында шоғырланады. Күздік қара бидайдың тұқымдары көбінесе 3-4 ұрықтық тамырмен өнеді, олар өсімдіктер тіршілігінің алғашқы кезеңдерінде қоректенуде өте үлкен рөл атқарады. Негізгі өркеннің төменгі түйінінен түйін (екіншілік) тамырлар тарайды, олардың даму деңгейі топырақ-климат ерекшеліктері мен өсіру жағдайларына байланысты өзгереді

2.1Халық шаруашылығындағы маңызы.

Қарабидай -- бидайдан кейінгі маңызды астық дақылы болып есептелінеді. Ұндық-нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана орын бергенімен, нанының калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дөрумендер (рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,8 % ақуыз, 80,9 % көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы. Қарабидай дөнінің қоректік қүндылығы мен химиялық құрамы бойынша арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады.
Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семік дәндері пайдаланылады. Онда протеин (орташа 11-13%-дың орнына 15 % дейін) және жасунық (орташа 2 %-дың орнына 4 % жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Дәні басқа азықтармен қоспаланып пайдаланылады. Малдардың барлық түрлері үшін дәндерді ұнтақталған, немесе түйіртпектелген түрде беру керек. Қарабидайдың көк балаусасы өсіп-жетілуінің тек қана ерте фазаларында жақсы жем, кейін ол қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге төмендейді. Өсімдіктің өсіп-жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның химиялық қүрамы (құрғақзатқа): түтіктену фазасында протеин 16,2%, жасунық 28,6 %; масақтануда -- сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг шөбінде 17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.
Қарабидай сабаны малғақатты азық пен төсеніш, сондай-ақ ол жоғары сапалы қағаз, себет, бас киім және құрылыс материалдарын жасау үшін қолданылады.
Күздік қарабидай көп түптенуі мен тез өсуінің арқасында арам шөптерді жақсы тұншықтырып басып тастайтындықтан, көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары үшін ең жақсы алғы дақылдардың бірі.
Масақтануға дейін орылған қарабидай гектарына орташа 80-150 ц көк балауса өнімін береді. Дән өнімі -- 18-20 ц.

2.2 Морфологиялық сипаттамасы және. Сорттары.

Қарабидай біршаматүрлерімен (12 түрі бар) -- туысына жатады. Оның өндірісте жалғыз түрі -- мәдени қарабидай ғана таралған. Осы түрдің 13 түр тармақтары бар.Тамыр жүйесі көбіне топырақтың беткі қабаттарында орналасатын шашақты. Жеке тамырлары 100-150 см және одан да тереңге енеді.
Сабағы -- іші қуыс, 5-6 буынаралықты, биіктігі 1,5-2 м жетеді.
Жапырағы -- таспалы, бидайдікіне қарағанда жалпақтау. Қынап пен жапырақ тақтасының арасында қысқа жарғақты тілше мен ерте кеуіп кететін құлақшалар болады. Жапырақтың үстіңгі жағы көбіне тікенекшелер жене түктермен көмкерілген.
Гүлшоғыры -- күрделі масақ. Масақшалары екігүлді.
Жемісі -- ұзынша, немесе сопақтау дөнек, бүйірінен шамалы қысыңқы, терең ойықты, үшында айдаршасымен. Дәнінің түсі жасыл, сары, сүр, қоңыр, сондай-ақ аралас -- сары-жасыл. 1000 дәннің салмағы 18-ден 35 г аралығында (4-сурет).
Қарабидай дәні 1-2°С температурадаөніп шыға бастайды, бірақ дәнінің өнуіне қолайлы температура 6-12°С. Қарабидай өскіні бастапқы кезде қызыл-күлгін түсті болғандықтан, басқа астық дақылдары өскінінен тез ажыратылады. Күзде түптенеді, бірақ салқын ауа райында (4-5°С) оның түптенуі мен өсуі тоқтап қалады. Қарабидай қыстың суығын жақсы
көтереді, тіпті қарсыз қыстарда 25-30°С, түптену буынында 18-20°С дейінгі аязға шыдайды.
Күздік қара бидай-құрғақшылыққа салыстырмалы төзімді дақыл, бірақ күздік бидайға қарағанда ылғалды көптеу қажет етеді. Оның транспирациялық коэффициенті -- 340-420. Қарабидайға ылғал күздегі түптену кезеңінде, әсіресе сабақтану мен масақтану фазаларында өте қажет. Тамыр жүйесінін, күшті жетілу мен өте мықты сіңіру қабілетінің арқасында күздік қарабидай қүнары аз қүмдақтопырақтар-дың қоректік заттарымен және ылғалымен өзін жақсы қамтамасыз етеді. Ол қышқыл-дылығы жоғары топырақтардада (рН5,3)өсе береді. Бірақ сонысына қарамастан, қараби-дайға топырақ қүнары мен жоғары агротех-никақажет.

Тамыр жүйесі. Күздік қара бидайдың тамыр жүйесі қуатты дамыған, шашақты, ұрықтық және түйін тамырлардан тұрады, топыраққа 1,0-1,5м дейін бойлайды, алайда негізгі массасы топырақтың беткі қабатында шоғырланады. Күздік қара бидайдың тұқымдары көбінесе 3-4 ұрықтық тамырмен өнеді, олар өсімдіктер тіршілігінің алғашқы кезеңдерінде қоректенуде өте үлкен рөл атқарады. Негізгі өркеннің төменгі түйінінен түйін (екіншілік) тамырлар тарайды, олардың даму деңгейі топырақ-климат ерекшеліктері мен өсіру жағдайларына байланысты өзгереді
Сабағы - сабан, іші қуыс, биіктігі 0,6-1,8 м дейін және буынаралығы төрттен жетіге дейін, оның жапырылуы сабақтың биіктігі, төменгі буынаралығының ұзындығы мен жуандығына қарай өзгереді.
Жапырақтары - ланцетті, бидаймен салыстырғанда ендірек.
Гүл шоғыры - күрделі масақ, ақшыл-сары, масақ білігі мен масақшалар бекитін тұғырдан құралған. Масақ білігінің тұғырлары қысқа, түкті келген, сопақ, сатылы орналасқан. Әрбір тұғырда бір бірден масақша орналасқан, ал қос гүлді, үшіншісінің сілемдері анық байқалады. Гүл қауыздары бес жүйкелі және бір-екі килі болады. Масақта 30-40 масақшалар дамиды.
Жемісі - жіңішке ұзынша келген немесе сопақша келген дән, жасыл, сары, сұр және басқа түсті, 1000 санының массасы - 18-25 г. Қара бидай - айқас тозаңданатын өсімдік (желмен немесе бір бөлігі жәндіктермен).

Биологиялық ерекшеліктері. Жылуға қажетсінуі. Күздік қара бидай тұқымы жеткілікті ылғал жағдайында 0,5-2,00С-да өне бастайды, ал температура 300С-дан асып кетсе - өнуі тоқтатылады.
Күздік қара бидай ауаның, 50С тәуліктік орташа температурасында жақсы түптенеді, жоғарырақ температурада оның түптенуі тездетіледі, алайда өркен саны аз қалыптасады. Күздік дақылдардың ішінде күздік қара бидай төменгі температураға барынша төзімді. Тіпті қар қабаты төмен болған қыстың өзінде ол - 25-300С аязды көтереді, ал қар қабаты 30-40 см болғанда күзгі шынығудан өткен өсімдіктер бір апта бойы - 40-430С аязды көтере алады. Қалыпты масақтану және гүлденуге қолайлы температура 14-150С. Ол гүлдену кезеңінде жоғары температураға өте сезімтал, дегенмен бидай мен сұлыға қарағанда шамалы деңгейде зақымданады. Жоғары температуралар дәннің байлануын күрт төмендетеді де босдәнділік пайызын арттырып жібереді. Пісу кезеңінде күздік бидайға оңтайлысы - 22-250С. Тұқымның өнуінен дәннің пісуіне дейінгі қажетті температура жиынтығы күздік қара бидайдың ерте пісетін сорттарында - 1000-17000С, орташа мерзімде пісетіндерінде - 1200-18000С, ал кеш пісетіндерінде - 1300-18500С.
Ылғалға қажетсінуі. Күздік қара бидайды негізінен ылғалды өңірлерде өсіреді, алайда оны құрғақшылыққа төзімді дақылдар қатарына жатқызады. Ол бидай мен сұлыға қарағанда ылғалды аз талап етеді. Транспирациялық орташа коэффициенті - 400-420, сортына топырақ-климат жағдайлары мен себу мерзіміне байланысты ол көрсеткіш 240-тан 585-бірлікке дейін өзгереді. Ол үшін өте маңыздысы күзде түптену кезеңінде жеткілікті ылғал мөлшерімен қамтамасыз етілуі. Күздік қара бидай алғашқы даму кезеңінде ылғалға қажетсінуі шамалы, бірақ түптену кезеңінде ылғалды 3 есе артық шығындайды. Түптену кезеңінде ылғал жеткіліксіздігі байқалғанда қысқа қарсы жақсы түптеніп үлгермейді де егістіктің селдір болуына және астық өнімінің төмендеуіне әкеліп соғады. Күздік бидайдың ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі түтікке шығудан толық масақтануға дейін созылады, бұл кезеңдегі жеткіліксіз ылғал қоры, дәннің толысу кезеңінде де, босдәнділікке ұрындырады және өнімді төмендетеді.
Жарыққа қажетсінуі. Күздік қара бидай ұзақ күннің өсімдігі. Күзгі шынығуды өткенде ол жарыққа жоғары талап қояды. Күннің пәрменділі жарығы күзгі түптену кезеңінде күздік бидай жапырақтары мен түптену түйінінде көп мөлшерде пластикалық заттарды, әсіресе қантты, жинақтауды қамтамасыз етеді. Бұл уақытта органикалық заттарды белсенді синтездейді, нәтижесінде күздік қара бидайдың аязға төзімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды. Көктемгі ұзақ ашық күн оның шапшаң өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді және ауаның температурасы 150С-дан жоғары болғанда масақтануы және кейінгі кезеңдері тездетіледі. Органикалық заттарды толассыз түзу үшін басқа кезеңдерде де жарық күннің жеткілікті болғаны абзал.
Топыраққа және қоректік элементтерге қажетсінуі. Күздік қара бидай басқа дәнді дақылдарға қарағанда топыраққа азырақ талап қояды. Оның тамыр жүйесі жоғары сіңіру қабілетімен ерекшеленеді, әсіресе қиын еритін фосфор қосылыстарынан қоректік фосфорды жақсы сіңіреді. Оған жақсысы қара, күңгірт-қоңыр топырақтар, бірақ ауыр саз және батпақтанған топырақтардың жарамдылығы шамалы. Әрбір центнер астық пен соған сәйкес сабанды қалыптастыру үшін күздік қара бидай топырақтан 3 кг азот, 1,5 кг фосфор және 2,5 кг калий шығындайды. Күздік қара бидай өсімдіктері фосфор қоректік затын бүкіл тіршілік үрдісінде біркелкі пайдаланса, азот пен калийдің барынша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.