Қазақ тіліндегі халықтық өлшемдердің ерекшеліктерін анықтап, мән-мағынасын айқындап, танымдық тұрғыдан зерттей отырып, олардың ұлттық сипатын ашып, этностың ұлттық санасына, наным-сеніміне, тілдік табиғатына тереңірек үңіліп, жан-жақты зерттеу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда әрбір халық үшін оның өткен өмірі, тарихы, болмыс-бітімі, салт-дәстүрі өте маңызды болып табылады. Сонымен қатар ықылым заманда халық қолданысына енген тілдік ерекшеліктер де жан-жақты дамуымызға, мәдениетімізге, әдет-ғұрпымызға айтарлықтай әсер етті. Тумасынан қызығушылығы зор ата-бабамыз еш жазудың, кітаптың көмегінсіз-ақ өлшем бірліктерді ойлап таба білді. Неліктен біз өлшем бірліктерді халықтық өлшем бірліктер деп атаймыз?Өйткені дарындылығы басым халқымыз ұзындықты, салмақ-көлемді, мезгілді, ара қашықтықты, санды табиғат сыры, адамның дене мүшелері, төрт түлік мал, әдет-ғұрыпқа байланысты өлшеудің өзіндік ұтымды тәсілін ұсынды. Аршын, құлаш, түйе көш жер, ат шаптырым жер, сүт пісірім уақыт, бір қора қой, бір үйір жылқы, бір айдам жер, бір мая шөп, бір қарын май, түн ортасында, таң аппақ атқанда, бір құшақ, қол созым жер, бір табан жақын, сала құлаш жіп, таяқ тастам жер, бір елі, үш елі, аспан мен жердей, бір үзім нан, бір асым ет. Шындығында, қазіргі математикалық өлшемдердің астарында қазақ халқының ойлап тапқан өлшемдік атаулары жатыр. Бұл халықтық өлшем атаулары қазіргі таңға қалай жетті?Халық ауыз әдебиеті тәрізді ауызша, халықтан-халыққа, ұрпақтан-ұрпаққа тарады. Өткен өмірімізді, салт-дәстүрімізді бүгінгі ұрпаққа насихаттайтын өлшем атауларында төрт түлік малдың кездесуі тегіннен-тегін емес. Мәселен, түйе көш жер, ат шаптырым жер, қозы көш жер деп аталатын ара қашықтықты білдіретін өлшем атауларынан ата-бабамыздың төрт түлік малды қастерлеп, жауға шапқанда-көлік, жесе-тамақ, кисе-киім ретінде қолданып, өз пайдасына жаратқанын түсінеміз. Қазақ халықтық өлшем атауларының ұлттық-мәдени ерекшеліктеріне көңіл бөліп, олардың ортақ айшықтарын тауып, қазақ халқының рухани мұрасы болған халықтық өлшемдердегі құнды деректер мен мәліметтерді ғылыми түрде зерттеуге деген қажеттілік осы жұмыстың өзектілігін айқындайды. Бүгінгі таңда әрбір ұлт, әрбір халық етек-жеңін жинап, өз дүниесін өзі түгендеп жатқанда түрлі өлшем атауларын қалыптасқан математикалық қасаң атауларға сүйеніп қолдана бермей, халықтық қолданыстағы атаулармен атасақ нұр үстіне нұр болар еді. Жұмыстың мақсат - міндеттері. Қазақ тіліндегі халықтық өлшемдердің ерекшеліктерін анықтап, мән-мағынасын айқындап, танымдық тұрғыдан зерттей отырып, олардың ұлттық сипатын ашып, этностың ұлттық санасына, наным-сеніміне, тілдік табиғатына тереңірек үңіліп, жан-жақты зерттеуді жұмысымыздың басты мақсаты етіп белгіледік. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделді:

- құрамында ұлттық-мәдени компонеттері бар, қазақ тіліндегі халықтық өлшемдерді жинақтап, тақырыптық-мағыналық топтарға бөлу;

- анықталған топтардан қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларының қолданыс аясының аз-көптігінің негізін қарастыру;

- қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларының шығу тарихының дерек көздерін, мағыналық қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттеу;

- қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларының қолданылу аясын айқындау; Жұмыстың зерттеу нысаны. Тіліміздегі уақыт, салмақ-көлем, ұзындық, арақашықтық пен жақындық және сандық өлшем бірлігіне жататын байырғы өлшем атауларының тақырыптық, семантикалық ерекшеліктерін анықтау. Жұмыстың дереккөздері. Халықтық өлшем атауларына байланысты қазақ тіл біліміндегі тақырыпқа сай зерттелген түрлі материалдар мен сөздіктер, мәдени-танымдық ақпарат құралдарында жарық көрген мақалалар және ғылыми зерттеу еңбектерінен қажетті мәліметтер алынды. Сондай-ақ, лексикографиялық деректер: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 1-10 т., 1974-1986; Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2006; І. Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, 1977; Лингвистикалық сөздіктер: А. Салқынбай., Е. Абақан. Лингвистикалық түсіндірме сөздік, 1998; Сүлейменова Э. Д. Тіл білімі сөздігі, 1998. Сонымен қатар қазақ ауыз әдебиетінің нұсқалары, көркем әдебиет туындылары мен баспасөз материалдары негізінде жинақталған картотека. Жұмыстың әдістері. Жұмыста сипаттау, жүйелеу, этимологиялық, тақырыптық, танымдық, семантикалық талдау әдістері қолданылды. Сонымен қатар жалпы тіл біліміндегі, қазақ тіл біліміндегі өлшемдік атауларға байланысты теориялық тұжырымдар алынды. Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ХАЛЫҚТЫҚ ӨЛШЕМ БІРЛІКТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ СИПАТЫ

1. 2. Қазақ тіліндегі халықтық өлшем бірліктер Өлшем - бір нәрсенің көлемін, салмағын анықтайтын өлшеу бірлігі. Өлшем категориясын философия тарихында алғаш кең түрде талдаған немістің ғұлама ойшылы Гегель, оны мәңгіліктің ең алғашқы нышаны деп анықтаған. Жер бетін мекен еткен басқа этностар сияқты қазақ халықының танымында да сан - мөлшер мен өлшем - межені анықтап белгілеуде ешкімге ұқсамайтын өзіндік, этнотанымдық, ментальдық, мәдени символикаға негізделген. Заттарды сандық тұрғыдан анықтау, оның сапалық қасиеттерін тану негізінде біртектілігін, мөлшерін, көлемін ажыратудан басталады. Бір-біріне ұқсамайтын нәрселердің айырмашылығында сапалық, ал бір-біріне ұқсас нәрселердің айырмашылығында сандық сипат бар. “Сан дегеніміз - заттың біртекті бөліктерге бөлуге (реалды немесе ойша) және осы бөліктерді қайта қосуға болатындығын білдіретін оның айқындамасы” деген Аристотельден бастаған түсінік, сандық категориясын күні бүгінге дейін анықтайды. Сандық айқындылық заттардың бөлшектік сипаты көптік ұғымында есептеледі, ал тұтастық сипаты көлемдік қалпында өлшенеді, мөлшерленеді. Бөлшектік сандық, айқындылық сандық категория тұлғасында көрінсе, тұтастық сандық ұғым сапа-сындық қасиеттердің мөлшерлік тұлғасында көрініс табады. Олай болса, болмыстың әрбір өзгеше формасы, ол - өлшем екен. Демек, өлшем - даму процесінде сапаның бұрынғы қалпын қайтадан орнықтыру емес, сол сапаның сандық өзгерістердегі толыса өзгерген дәрежесі. Сонымен, Гегельдің анықтауынша “өлшем дегеніміз сапаның анықталған саны, өлшемі бәрінен де бұрын тұрмыс-тіршіліктің аясында анықталған сандар, мөлшерлер, межелер, шамалар жүйесі” [ 1, 5 б. ] . Өлшем бірліктері бүтіннің бөлшегі ретінде кеңістік қатынасының құрамдас бөлігі болып саналады. Кеңістік пен уақыттың айқындылықтары мен өлшемдері тек заттық, табиғи құбылыстарға ғана тән деп қабылдау адамдардың күнделікті үйреншікті сезімдеріне, ойлау салтында берік бекінген. Сондықтан халықтық өлшем адамның айналадағы құбылыс пен заттардың алыс жақындығын, ауқымын, көлемін, мөлшерін, жылдамдығын, уақыт мөлшерін, аласа-биіктігін, тар-кеңдігін, тағы басқа жағдайын шартты түрде болса да анықтауға арналған. Халық өлшемі ғасырлар бойы қалыптасқан қажеттіліктен пайда болған тілдің көмегімен, бейнелі тәсілмен дүниеге келген, реальды өмір құбылысы іс-әрекетпен тікелей жалғасты, олардың күнделікті істерінде, қатынастарында болды, оларды атау сөздермен бекітті. Сандық ұғымның мәні көпшілік жағдайда есептеп дәл бір сандық мөлшерде айқындала бермейді, кей тілдік жағдаяттарда, айтылымдарда сандық мағынаны түрлі себептерге байланысты дәл беруі мүмкін болмаса, екінші бір жағдайда ондай дәлдік қажет те болмайды. Мысалы, үй айналасында үш-төрт түйе, төрт-бес жылқы жайылып жүр . Бұл айтылымда автор малдың сандық мөлшерін дәл беруді мақсат тұтпаған, олардың аздық мөлшерін тек шамамен аз сандар қатарымен көрсетіп отыр. Бұл құбылыстардың баршасы қалай болса солай көрінген құбылыс пен заттың әрекетіне, қимылына, ісіне, мөлшеріне қарап, соны атаудан туған дәл өлшем емес, сол заттар мен құбылыстардың образдылығына арналған шамамен айтылған өлшем. Бірақ, шамамен айтылса да, халықтық өлшемдер өмір тіршіліктің барлық саласында қолданылатын, қажеттікті өтейтін өлшемдердің санатында болғандығын атап айтқан жөн. Осыған қарағанда қазақ халқы өзінің өмірінде шамалап өлшеп, нақты өлшеуден қашуды қалаған. Халық өлшемдері - ұлт мәдениеті мен этнографиясының қызықты салаларының бірі болып саналады. «Халық айтса қалып айтпайды» дегендей халық өлшемі анық өлшем десек қателеспейміз. Өйткені оны ата-бабаларымыз бірнеше ғасырлар бойы қолданып және сол арқылы өлшем негіздерін жасаған. Енді халық өлшемдерінің негізгі түрлеріне жеке -жеке тоқталайық. Мұны халықтың өзі белгілегеніндей салмақ өлшемдері, көлем өлшемі мен мөлшері, ұзындық өлшемі, қашықтық өлшемі, уақыт және мезгіл өлшемдері деп бөлуге болады [10, 56 б. ] . Халықтық өлшемдер тым ерте кездерден қолданыла бастаса да, күні бүгінге дейін тіл қолданысынан шықпай өлшем мағынасындағы ұғымды бейнелеп, баяндаудың бір тәсілі болып саналады. Халықтық өлшемдерге байланысты Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев, Б. Қиянатұлы, Е. Аққошқаров және басқа көптеген ғалымдардың танымдық мақсаттағы зерттеулері мен ғылыми мақалалары жарық көрді. Мысалы, өлшем мәселесіне қатысты Е. Н. Жанпейісов «Этнокультурная лексика казахского языка» атты монографиясының III-тарауында М. Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясында кездескен халықтық өлшемдердің шығу төркініне, этнолингвистикалық мәні мен мағынасына тілдің даму барысындағы қолдану аясына тоқталған [5, 135 б. ] . Ә. Хасенов сан мағыналы сөздерді үш топқа бөліп қарастырады: 1) Сан есімнің тура мағынасындағы, яғни дәл сан мағынасын білдіретін сөздер: жарты, жалғыз, жарым, қос, егіз, сыңар т. б. ; 2) Абстрактылы сан ұғымды сөздер: бір үйір жылқы, бір кем түйе, бір табын сиыр, бір отар қой, таяқ тастам жер, көз көрім жер, ат шаптырым жер, қоралы қой т. б. ; 3) Счеттік сөздер: бір үзім нан, бір қарын май, бір жұтым су, бір уыс бидай, бір құлаш арқан, т. б. [11, 300 б. ] . Сол сияқты, қазақ тілі оқулықтарында да зат есімдерден құралған сөз тіркестерінің мағыналық қатынастары туралы мағлұмат берілген. Ол заттың өлшемдік мағынасын білдіретін бір асым ет, қап-қап астық, бір атым насыбай, т. б. мысалдарды келтіріп, бірқатар зат есімдер қосарлана айтылғанда ғана басқа зат есімдермен тіркесіп қолданылады: қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, т. б. Арнайы ғылыми тұрғыдан түркі тілдерінде нумеративті сөздерді арнайы зерттеу объектісі етіп, қарастырған алғашқы ғалымдардың бірі - Ж. Ш. Ахмедова. Ол, диссертациялық жұмысында тек халықтық нумеративті сөздерді негізге алған және төмендегідей тұжырым жасаған: «Есептік сөздер (счетные слова) заттың өзін білдірмейді, оның санауымен байланысты ұғымдарды білдіреді», - деп есептік сөздерді үш топқа бөліп көрсетеді: 1) Зат немесе нәрсе бірліктерінің есебі: бас, тал, түп және т. б. ; 2) Адамдардың тобының есебі: тайпа, топ, қауым және т. б. ; 3) Малдардың тобының есебі: үйір, табын, қора және т. б. [12, 148 б. ] . Соңғы жылдары К. Қ. Күркебаев тарапынан қорғалған кандидаттық диссертацияда тіліміздегі ұзындық, арақашықтық, салмақ-көлем ұғымдарын білдіретін байырғы өлшем атауларының этнолингвистикалық, когнитивтік-концептуалдық, лексика-семантикалық сипаттары зерттелген. “Өлшем атауларына байланысты қолданылатын терминдер” атты тараушасында өлшем мәнді нумератив сөздердің қазақ тілінде мол ұшырасатыны көрсетілген [6, 15-20 б. ] . Сөйтіп, ол өз еңбегінде халықтық өлшем атауларын үш топқа бөліп қарастырған, атап айтқанда ұзындық, арақашықтық, салмақ-көлем. Біз осы диплом жұмысында қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларын төмендегіше топтарға бөліп қарастырдық:

Уақытты білдіретін өлшем атаулары
Салмақ-көлем өлшем атаулары
Ұзындықты білдіретін өлшем атаулары
Қашықтық пен жақындықты білдіретін өлшем атаулары

Ендігі ретте халықтық өлшем атауларының мағыналық топтарына жеке -жеке тоқталамыз.

2. 2. Уақытты білдіретін өлшем атаулары. Уақыт - өлшемдер жүйесінің оқиғаларды реттеу, олардың ұзақтығын және араларындағы интервалдарын сипаттауда, және нәрселердің қозғалысын сипаттауда пайдаланатын маңызды мүшесі. Қазақ халқы үшін уақыт аса маңызды болып есептелген. Уақыттың көз ілеспес жылдамдығын, оны босқа өткізіп, өмірді өксітпеуді, алтын мезетті пайдалы іске арнауды уағыздайтын тілдерінде уақытқа қатысты уақыт -білгенге қазына, білмегенге - быламық. Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық, ерте тұрған еркектің ырысы артық деген мақал-мәтелдері уақытты ұтымды пайдаланып, тынбай еңбек етсең, мол қазынаға кенелесің деген ұғыммен уақыттың негізінде қалыптасқан. Қазақ халқы көшіп-қонып, көшпенділік дәуірді ұзақ уақыт басынан өткізгендігі белгілі. Олардың жаз жайлауда, күз күзекте, қыс қыстауда бірден-бірге көшіп-қонып жүргенде уақыт мерзіміне қатысты, сол уақыттың тұрмыс-тіршілігіне лайық өз өлшемдері болған. Мәселен, ол замандарда секунд, минут, сағат, күн, ай, жыл деген ұғымдардың болмағанымен, олар дене мүшелері арқылы шамамен болжай білген. Мысалы, секунд ұғымын былай деп шамалап айтқан: көзді ашып жұмғанша, қаспен көздің арасында деген дене мүшелерінің қимыл-қозғалысы арқылы секунд ұғымын айнытпай дәл білдірген. Сағат. Қазіргі кезде тәуліктің шақтары сағат тілімен өлшенетіні белгілі. Күнделікті тұрмыста мезгілді көбіне сағат бойынша айту дағдыға айналды. Алайда құрал ретінде сағаттың тұрмыста қолданыла бастағанына айтарлықтай көп уақыт бола қойған жоқ. Олай болса, сағат сыртылына дейін, тіпті одан көп бұрын, тәулік қандай шақтарға бөілініп, олар халық тілінде қалай аталады? Алдымен назар аударатын нәрсе, тілімізде сағат деген сөздің өзі қалта сағат, қол сағат, қабырға сағаттардың тұрмысымызға бауыр басуынан көп бұрын қолданылған деуге болады. Халқымыздың байырғы жыр мұрасының бірі - «Қыз Жібекте». «Пұл жібердім қалаға бисағат күні, құдая» дейді. Сөзбе -сөз айтсақ: мұндағы би -бей -сағат - «сағатсыз (сәтсіз) » деген сөз. Бұған қарағанда сағат әуелде «уақытты көрсететін құралдың» атауы емес, «сәт» деген мағынаны білдіретін сөз екенін байқаймыз. «Шақ» сөзімен мағыналас сәт атауы -бастапқыдағы сағаттың дыбыстық өзгеріске ұшыраған түрі (тілімізде араб тілінен енген кейбір сөздердегі[ғ], [қ], [х] дыбыстары сөз басында, дауыстылардың аралығында көмескіленіп, айтылуынан сөздің жуан тұрқы өзгеріп, жіңішке сапаға көшеді: хакім -әкім, ғылым -ілім, һауа -әуе т. б. ) Қолданыла келе сағат, сәт варианттарын қызмет бөлісті: сағат -«мезгілді көрсететін құралдардың» атына айналды да, сәт сөзі шақ атауымен синонимдік қатар түзді [2; 31 б. ] .

Мынадай уақытқа қатысты өлшем атаулары бар:
Бір сәт - 1 секунд
Сүт пісірім - 5 -10 минут
Бие сауым - 1, 5 сағат
Ет пісірім - 2, 5-3 сағат
Бір түн, бір күн - 24 сағат
Апта - 7 күн
Ай 30 - 31 күн
Тоқсан - 3 ай
Жыл - 365 күн
Ғасыр - 100 жыл
1 мүшелмен - 12 жыл
1 мүшел - 13 жас
2 мүшел - 25 жас
3 мүшел - 37 жас
4 мүшел - 49 жас

Қазақтар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқаны соншалық мал шаруашылығымен байланысты көптеген уақытты білдіретін бие сауым «биені сауғанда өтетін минуттың шамасын білдіреді, шамамен 30 минуттық уақыт» , сиыр сауым «сиырды сауап біткенге дейінгі уақыт шамамен 15-20 минут», мал өргенде «таң ертең малдарды өріске айдайтын уақыт» деген өлшемдер тілдерінде қалыптасқан. Жылқыға қатысты уақыт өлшемдері: бие байлар кезде, биенің бас сауымында, бие ағытарда, бие сауым уақыт .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.