Кәсіпкерлік [ дәрістер ]

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

[gl] Тақырып 1. КІРІСПЕ[:]

Дәріс жоспары (1 сағат)

Кәсіпкерлік теорияның даму тарихы
Туризмдегі кәсіпкерлік қызмет субъектілері мен объектілері
Кәсіпкерлік құрылымның жіктелуі мен кәсіпкерлік формалары. .

Дәріс мақсаты: кәсіпкерлік теориясының даму тарихын меңгеру

Нысанды сөздер: кәсіпкерлік, кәсіпкерлік қызмет, шағын бизнес, кәсіпкерлік субъектісі мен объектісі

Әдебиет: 1, 4, 6, 7, 8, 17

Кәсіпкерлік теорияның даму тарихы

«Кәсіпкер» үғымы 1723 жылы Париж қаласында жарық көрген «Жалпы сауда үғымдары» сөздігінде алғаш рет келтіріліп, «нақты бір объектіні салу немесе өндіру міндеттемесін өз мойнына алған тұлға» мағынасында қолданылды.

XVIII ғасырдың бас кезінде атақты ағылшын экономисі Ричард Кантильон осы мәселемен белсенді айналысып, кәсіпкерліктің алғашқы тұжырымдамасын (1725-1730 ж. ж. ) жасады. Осы тұжырымдамада нарықтағы сұраныс пен ұсыныс арасында айырмашылықтың болуы нарықтық қатынастардың жекелеген субъектілеріне (кәсіпкерлерге) тауарды арзанға сатып алып, қымбатқа сатуына мүмкіндік береді деген тұжырымды ұстанды. Ғалым экономистің пікірінше, кәсіпкер -қабылдаған шешімдеріне толық жауап беретін және келешекті болжап, тәуекелге бара алатын ерекше қабілетке ие түлға дегенді білдірді.

Он жылдан кейін көрнекті ғалым Адам Смит кәсіпкерлік саласына өндіріс тұргысынан қызығушылық білдіріп, 1776 жылы жазған «Халық байлығының жаратылысы мен себебін зерттеу туралы» кітабында жер, еңбек және капитал секілді өндіріс факторларын қарас-тырып, кәсіпкерге «кәсіпорын иесі» деген анықтама берді.

1797 жылы француз ғалымы Карно Бодо кәсіпкердің кәсіпорынды басқаруға, үйымдастыруға, бақылауға және жоспарлауға әрі оган иелік етуге мүмкіндік беретін ой өрісі (интеллект) мен біліктілігі секілді қасиеттерін атап көрсетті.

1803 жылы Ж. Батист Сэй капитал түсімі мен кәсіпкерліктен алынатын табыс арасында айырмашы-лықтың бар екендігіне тоқталды. Саяси экономияның классикалың мектебі мен К. Маркс іліміне қарағанда, Ж. Б. Сэйде кәсіпкердің кәсіпкерлік табысңа қол жеткізу мақсатында өндіріс факторларын шаруашылық қызмет процесінде пайдаланып, оларды басқара білу қабілеті оның ең басты қасиеттерінің бірі ретінде қарастырылды. Сэйдің пікірінше, нағыз шебер кәсіпкер бизнес саласын жетік білу, төлем төлеу, несиені қайтару, нарықтағы жағдайды дәл бағалау және кәсіпорынды басқару қабілеттері мен жоғары адамгершілік ңасиеті арңылы өндірісті үйымдастыра білуі қажет.

Сонымен қатар, кәсіпкерлікті кәсіби менеджмент (аса шеберлікпен басңару ғылымы - 1890 ж. ) түрғысынан қарастырған Альфред Маршаллдың көзқарасын да атап өтуге болады. Маршалл алғаш рет басшы (менеджер) мен кәсіпкер арасында айырмашылықтың бар екендігін және кәсіпкердің жауапкершілігі мен өкілеттілігінің тым жоғары болатындығын алға тартты. Оның айтуынша, идеал кәсіпкер - бизнес жолына аяқ басңан көптеген кәсіпкерлерге ңарағанда бойында жағымды қасиеттері көп және капитал мен еңбек күшінің қозғалысын реттейтін әрі жан-жақты талқыланған нақты іс-шаралар бағдарламасы мен жоспарын дайындай білу қабілетіне ие тұлға болуы қажет.

Кәсіпкерлік теориясының дамуына Йозеф Шумпетер үлкен үлес қосты (1910 ж. ) . Ол «Іскерлік белсенділіктің циклдері» атты еңбегінде кәсіпкердің жаңалық енгізу (инновацияльқ) қызметі экономикалық дамудың, яғни құрылымдық өзгерістер циклінің қозғаушы күші деген гипотезаны ұстанады. Оның пікірінше, кәсіпкерлік қызмет - қызмет те, мамандық та емес, ол кәсіпкердің бойында сирек кездесетін және оған тәуекелге бел буа отырып, нарыққа жаңалықтар енгізуге мүмкіндік беретін қабілет болып табылады.

Отандық экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік теориясы әлі жете қарастырыла қоймады. Мұны батыс елдерінде жаңашыл-кәсіпкер қызметінің еңбек және капитал секілді негізгі ресурстарға қарағанда еңбек өнімділігі мен экономикалың дамуға тек жанама түрде ықпал ететін дербес те тәуелсіз көрсеткіш ретінде сипатталуы-мен түсіндіруге болады. Сондай-ақ, бүған ел экономикасының ұзақ уақыт бойы өндірісті ірілендіру мен монополияландыру деңгейін арттыру бағытын ұстанғандығы да өз әсерін тигізді.

«Шағын өндірістерде шоғырлану мен орталықтандыру үрдісі өте төмен деңгейде жүзеге асатындықтан, олардың тиімділігі де өте төмен болады» деген догманы негізге алу нәтижесінде шагын өндірістерге теориялық тұрғыдан аса көп мән берілмеді.

Бүгінгі таңда, әлемнің 75 елінде кәсіпкерліктің әр түрлі 50-ден астам анықтамасы айтылуда. Бүл анықтамалар осы елдердің, тіпті ел ішіндегі аймақтардың, са-лалардың және қызмет түрлерінің ерекшеліктеріне қарай түрліше қолданылуда. Әр анықтама іс жүзіндегі қажеттіліктерге қарай шығарылып, нақты мақсатқа жетуде көмекші құрал ретінде пайдаланылуда. Яғни, бұдан шағын кәсіпорындардың тұрақты бір анықтама-сының жоқ екендігін көруге болады.

Ресей экономисі В. Савченко өз еңбегінде: «Кәсіпкерлік бизнестің ерекше түрі. Оның мақсаты - жалпы пайда табумен шектелмей, шамадан тыс пайдаға, кәсіпкерлік табысқа қол жеткізу болып табылады. Кәсіпкерлік табыс кәсіпкердің жаңалық енгізу тәуекеліне бара отырып, өндіріс факторларын оңтайлы түрде үйлестіруге бар қабілетін жұмылдыру нәтижесінде алынатын өнім ретінде сипатталады. Кәсіпкер басқаларга қарағанда көп пайда табу мақсатын да біле тұра тәуекелге жүгінеді». А. Агеевтің пікірінше, «кәсіпкерлік қызмет экономикалық құбылыс ретінде ұйымдық-шаруашылық үрдістегі жаңашылдық пен экономикалық еркіндік секілді өзара байланысқан екі жағдай туындағанда ғана жүзеге асады. Оның бірқатар ерекшеліктері (тәуекелге бару, шешім қабылдау, ресурстарға иелік ету, басқару және т. б. ) не туынды не еркін немесе толықтырушы сипатта болады» .

Шағын кәсіпкерлік саласы өндіріс қызметінің көптеген түрлерін қамтитындықтан, аталмыш ұғымның қан-дай да бір жүйелі анықтамасын жасауға кедергі жасай-ды. Оның үстіне, шағын кәсіпкерлік жөніндегі ресми анықтамалар мен қолданыстағы терминология арасын-да айырмашылықтың болуы осы мәселені одан сайын күрделендіре түседі. Көптеген ғылыми-зерттеулердің авторлары жұмысшы саны немесе салынған капиталдың көлемі секілді көрсеткіштерге негізделе отырып, осы салаға қатысты аз да болса еркін анықтаманы ұсынады. Бред форд университетінің профессоры П. Бэклидің ай-туынша, шағын бизнеске қатысты анықтамалар авторға және контекске қарай ерекшеленіп отырады. Олардың бәсекеге қабілетті экономикалық құрылымды қалыптас-тырудың және экономикалық өсуді қамтамасыз етудің тұрақты құралы ретінде қызмет атқарады. Й. Шумпетер «инновация» үғымына терең де мағыналы анықтама бере отырып, оның құрамына техникалық жаңалықтар-мен қоса, ұйымдастыру, басқару және маркетингтік ша-раларды жүргізу процесіндегі, қаржы саласындағы, жаңа нарықтарды, жаңа жабдықтау көздерін және жаңа ресурстар байланысын табу жолындағы жаңалықтарды енгізеді.

Кейінірек, шағын фирмалардың «жасағыш-бүлдіргіш немесе құрғыш-бұзғыш» инновациялық рөлін эмпири-калық түрғыдан зерттеу мәселесін Д. Берч (1980 жыл-дар) қолға алып, инновацияның екі жақты қызметін анықтап берді. Оның пікірінше, инновация нарықтық тепе-теңдікті құру үшін - бүзғыш; ал, өндірушінің эко-номикалық белсенділігі мен табысын арттыру және жаңа сұранысты қалыптастыру үшін - жасағыш қызметін ат-қарады.

Б. Кирхгоф (1990 жылдар) фирмаларды сыныптау кезінде инновацияның аталмыш қызметтерін есепке ала отырып, фирмалардың мынадай 4 түрін атап көрсетеді: «негізгі (өзекті) », «атаққұмар» (ambitions), «тиімді» (glamorous) және «қиыншылыққ ұшыраған» (contained) . Бұлардың арасында екінші және үшінші түрдегі фирмалар нағыз «жасағыш-бүлдіргіш» сипатқа ие фирмалар деп есептеледі.

Ғалымдар арасында туындаған көптеген пікірталастардың негізгі де қызықты тақырыбын фирманың ауқымы (өлшемі) мен инновациялық белсенділігі арасындағы байланыстылық дәрежесі қүрайды. Мысалы, 80-жылдардың орта шенінде инновациялық белсенділік ком-панияның ауқымына жағымды әсер етеді деп есептелді (Л. Соэте) . Мұндай тұжырымды Й. Шумпетер де ұстанды. Кейіннен мұндай ұстанымдар мен көзқарастар өзгеріске үшырап, кәсіпорынның ауқымы мен инновациялық белсенділігі арасында іскерлік белсенділік циклінің фазасына тәуелді болатын динамикалық байланыс бар деген пікір туындады (Р. Каплинский) . Мысалы, автомат-тандырылған даму жүйесінде 50-жылдары - ірі, 60-жыл-дардың соңында - шағын, 70-жылдардың ортасында -орта, ал 80-жылдардың бас кезінде - қайтадан шағын кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі жоғары деңгейде болды. Осы арада, инновациялың үрдіс барысын-да нарықтағы кеңінен тұтынылатын жаңа тауарлардың 40%, өндірістік мақсатта пайдаланылатын жаңа тауар-лардың 20% және жаңа қызметтердің 18%-ға дейінгі мөлшері сәтсіздікке ұшырайтындығына қарамастан, шағын кәсіпорындардың ескі технологияны жаңасымен ауыстыруға деген инновациялық белсенділігі бірінші болып оянатындығын айта кеткен жөн.

А. Тюнен кәсіпкерді аса маңызды шешімдерді қабыл-дау, тәуекелге бел буу, күтпеген жерден табыс табу және өзінің іс-әрекетіне жауап беру қабілеті жоғары әрі ерек-ше қасиеттерге ие түлға ретінде сипаттады.

Ф. Найт (1921 ж. ) А. Тюненнің көзқарасын одан әрі
дамытып, тәуекел (риск) белгісіздік секілді ұғымдарға кеңінен тоқталды. Найт осы ұғымдардың нақты да мәнді анықтамасын жасап, кәсіпкердің келешектің белгісіз болғандығына қарамастан, өндірісті дамыту мен айырбастаудың негізгі көрсеткіштерін «дәл тауып», қосымша кіріс табуға мүмкіндігі бар екендігін және күтілген (жоспарланған) аңшалай кіріс пен оның нақты қол жеткізілген мөлшері арасындағы айырмашылықтың кәсіпкерлік табысты құрайтынын айқындап берді. Сонымен қатар, кәсіпкердің негізгі қызметтерін жалпылама суреттей отырып, бақылау мен жоспарлау қызметіне баса назар аударды.

1961 жылы Гарвард университетінен Давид К. Мак-клелланд: «Кәсіпкер 1) жаңалық енгізу, 2) тәуекелге бел буу, 3) өзіне-өзі сену, 4) мақсатқа жетуде табандылық таныту, 5) мақсатты айқын құру, 6) жауапкершілікті сезіну секілді 6 қасиетке ие болғанда ғана ірі табысқа қол жеткізеді» деген пікірді үсынды.

Кәсіпкерлік қызметтің жағымды жаңтары туралы алғаш рет Питер Друкер (1964 ж. ) кеңінен мәлімет берді.

Туризмдегі кәсіпкерлік қызмет субъектілері мен объектілері

Туризм саласындағы кәсіпкерлікті жүзеге асыруда мемлекет:

1) кәсіпкерлік және туризм саласында біркелкі мемлекеттік саясатты ұйымдастыруға және іске асыруға қатысу, осы салада жергілікті мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру, қоғамдық ұйымдармен және басқа да мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдармен өзара іс-қимыл жасау;
2) бағдарламалардағы құжаттарда анықталған басымдық бағытқа сәйкес кәсіпкерлік субъектілерінің жобаларын іріктеу және бағалауға қатысу;
3) кәсіпкерлікті қолдауды және дамытуды ұйымдастыру қызметтерін жетілдіру, кәсіпкерлікті дамытуда жанды нысандарды енгізуге көмектесу, бөлек санатты кәсіпкерлерге арнайы бағдарламалар мен жобалар әзірлеу;
4) кәсiпкерлiк пен туризмдi қолдауға және дамытуға, индустриалдық-инновациялық даму мәселелерiн қорғауға бағытталған заңдардың және нормативтiк актiлердiң жобасына ұсыныстар әзiрлеуге қатынасу;

5) кәсіпкерлік инфроқұрылымының ұйымдастыруына және орнығуына көмек көрсету, консультативтік, ақпараттық, техникалық, қаржылық және басқа да салалармен қызмет көрсету;

6) кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін көрсетуге бұқаралық ақпарат құралдарымен іс-қимыл жасау, ақпараттық және ғылыми-әдістемелік қорын, кәсіпкерлерге ақпараттық қызмет көрсету жүйесін, оған қоса нормативтік, статистикалық, ғылыми - әдістемелік, конъюнктуралық және басқа құжаттарды құру және дамыту;

7) кәсіпкерлікті ќолдау туралы зањ мєселелері бойынша белгіленген тәртіппен азаматтарды жеке ќабылдау, өтініштері, шаѓымдары және хаттарын ќарап, кәсіпкерлік субъектілердің халыќ арасындағы аќпараттыќ-түсіндірме жұмыстарын жүргізеді;

8) инновациялық қызметті дамыту мен ұйымдастыру жөніндегі жұмыстарға қатысу (аудандық экономикасын дамыту мен пайда болу әдістерін, ғылыми-техникалық зоналар мен басқа да құрылымдар технопарктер, бизнес-инкубаторлар) ;
9) жергілікті бюджеттің есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобалардың тізіміне ұсыныстар қалыптастыру, оларды іріктеу және жылжыту;
10) шаруашылық субъектілеріне инвестициялық жобаларды дайындауда ақпараттық және консультациялық көмек көрсету;

11) жетекшілік ететін өндірістік қызмет салаларында, инвестициялық және инновациялық жобалар, оның ішінде осы салаларда қалыптасатын, ұйымдардың технологиялық жағдайы деңгейіне мониторингі өткізу;

12) тауарлар мен қызмет көрсетуге арналған бағалар деңгейін және тауар айналымының бөлшек сауда көлеміне талдау жүргізу;

13) тұтыну рыногінің дамуын және сауда жөніндегі мәселелерін мемлекеттік өкілетті органдармен, кәсіпорындарымен және ұйымдарымен өзара іс-қимыл жасайды;

14) мемлекеттік және аймаќтыќ бағдарламалар, Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің жарлықтары, өз құзыретіндегі мәселелер бойынша әкімият ќаулылары, аудан әкімінің шешімдері мен өкімдерін орындау жөніндегі есептерді даярлау және бақылау жүзеге асырады;

15) өнеркәсіп, кәсіпкерлік және туризм салаларын дамыту үшін сыртқы және ішкі инвестицияды тартуға ықпал жасайды;

16) тендерлер өткізуге қатысады, сонымен қатар өз құзыреті шеңберінде дербес конкурстар өткізеді;

17) әкімгерлер болып табылатын бағдарламалар бойынша мемлекеттік сатып алулар шегіндегі қаржы қаражатын қолдануды ќамтамасыз етеді;
18) бөлiм қызметкерлерінің біліктілігін арттыру, даярлау және қайта даярлауды ұйымдастырады;

19) конкурстық комиссияларға қатысуы, тексеру және сараптау жүргізу үшін олардың басшыларымен келісе отырып, кәсіпорындар, ұйымдар, қоғамдық қалыптастыру салаларының мамандарын тартады;
20) мемлекеттік өкімет органдары, статистика органдары, ұйымдар, мекемелер және кәсіпорындарға сай келетін Бөлiмге жүктелген ақпараттық міндеттерді орындау үшін өз құдыреті шегінде тыйым сала алады және алады;
21) қосымша жұмыс орындарын құру, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану және дамыту жөніндегі іс шараларды әзірлеуге және іске асыруға қатысады;
22) ауданның жетістіктері мен инвестициялық мүмкіндіктерін түсіндіру және насихаттауда мүдделі мемлекеттік органдармен бірігіп саммиттер, форумдар, семинарлар, тұсау кесерлер, конференциялар және басқа іс шаралар ұйымдастыруға және өткізуге қатысады;

Кәсіпкерлік құрылымның жіктелуі мен кәсіпкерлік формалары.

Қазіргі кезде жеке кәсіпкерлік республикада шағын бизнесті ұйымдастырудың өте кең таралған нысаны. Кәсіпкер тіркелу және басқа үйымдастыру мәселелерімен байланысты артық қиындықсыз-ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық беретін патент негізінде заңды тұлға құрмаса да өзінің бизнесін еркін жүргізе алады. Сонымен қатар кәсіпкердің жауапкершілік дәрежесі шектеусіз болады, яғни қажет болган жағдайда кәсіпкер өзінің барлық мүлкіне несие ұйымдары алдында жауапкершілікте болады.

Кәсіпкерліктің бүл нысаны өзіндік артықшылықтарға ие болғанымен де (тіркеудің жеңіл процедурасы, жеңілдетілген ұйымдастыру құрылымы, бизнеске кәсіпкердің толық бақылау жасауы және т. б. ), жеке бизнестің имманенттік кері жақтарын есепке алу өте маңызды. Біріншіден, жаңа шағын кәсіпорынды құрумен қатар жүретін жоғары тәуекелділікті әрқашан еске алу қажет. Сыртқы және ішкі факторлардың ықпалы, басқарушының білімдарлығы, алдын ала болжамданбаған жағдай және тағы басқа кәсіпкерлік тәуекелділікті төмендетеді де, жоғарылатады да. Екіншіден, кәсіпкердің өзінің қызметінің нәтижелеріне шектеусіз жауапкершілікте болуы, егер кәсіпорын қаржылық қиындықтарға ұшыраған жағдайда кері әсер беруі мүмкін және кредиторлар алдында тек бастапқы инвестициямен, жеке жинақтармен ғана емес, сонымен бірге туысқандардың, достардың, банктердің қаржысымен есептесуге тура келеді.

Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) - новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды. Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз - адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес - бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік - бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады. Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктестігі жайлы» және «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Жарлығына сай кәсіпкерлік қызмет шаруашылық серіктестігінің түріне қарай жеке және ұйымдық болуы мүмкін: - жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді; - толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі; - жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі жүктеледі; - коммандитті, аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлкімен және біреудің салынған салымымен) ; - қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен қосымша жауапкершілік мойнына алынады; - өндіріс және тұтыну кооперативтері; - консорциумдар; - акционерлік қоғамдар.

Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына негізделсе, екіншісі - оперативті басқару құқығына негізделген. Шын мәнінде, мұнда шаруашылық есептің екі түрі қолданылады: таза мемлекеттік - толық шаруашылық есеп, қазыналық - толық емес шаруашылық есеп. Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносының негізі болып табылады. Осы жерден бастап және ары қарай «кәсіпорын» мен «фирма» ұғымдарын баламалап қараймыз. Рас, олардың бір-бірінен өзара айырмашылығы бар: «фирма» термині жиынтық ұғым, оған бір немесе бірнеше кәсіпорын мен өндіріс енуі мүмкін. Әдетте, кәсіпорынға бір жақты, бір өнімді өндіретін процесті жатқызамыз. Қазіргі жаңа жағдайда нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын өзінің өндірістік қызметінде толық өз бетінше еркіндігін алуда: ол барлық халық шаруашылығы кешенінен техникалық, ұйымдық, экономикалық және құқықтық тұрғыдан дараланған.

Кәсіпкерлік термині эволюциясының түрлі келістері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.