Сапарғали Бегалиннің балалар әдебиетіне қосқан үлесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Х.Дулати атындағы Тараз Өңірлік Университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Балалар әдебиеті

Тақырыбы: Сапарғали Бегалиннің балалар әдебиетіне қосқан үлесі

Орындаған: ПМНО 19-1 тобының студенті
Берікбай. Н. С.
Қабылдаған: Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
кафедрасының оқытушысы
Спаналиева. Г. Т.

Тараз 2020
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І САПАРҒАЛИ БЕГАЛИН ӨМІР ЖОЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Жыр болып өрілген ақын өміріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Балаларға арналған шығармалардың сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...8

ІІ С.БЕГАЛИН БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚАН ЕҢБЕКТЕРІ ... ...12
2.1 Қазақ балалар әдебиетінің ақсақалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 С.Бегалин балаларға арналған шығармаларындағы образдық бейнелер-дің көркемдігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25

КІРІСПЕ

Зерттеу өзектілігі: Әдебиеттің көп жағдайда назардан тыс қала беретін бір саласы - балалар әдебиеті. Балалар әдебиеті - кішкентайлардың үлкен әдебиеті. Қашанда балалардың өз әдебиеті болуға тиіс. Балаларға арнап әдебиет жасамай - оларды көзге ілмеу, елемеу болып табылады. Бүгінгі балаларды елемеу - қоғамның ертеңін ескермеу болып табылады. Сондықтан, өркениетке жетемін деген ел, өзін-өзі сыйлайтын халық ең алдымен балаларға жағдай жасайды, олардың рухани қазына-байлығына ерекше зер салады. Қазақ балалар әдебиеті қазақ қоғамымен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан рухани іргелі сала. Балалар әдебиетінің тәрбие құралы екендігі де, оның кеңес дәуірінде қазақ топырағында біраз жетістіктерге жеткені де белгілі, алайда, бұл қазақ балалар әдебиетінің басы осы тұс екен деген сөз емес. Қазақ әдебиетінде балалар әдебиетінің толық курсы оқытылмауы, яғни сонау ауыз әдебиетінен бастау алар тұстан осы күнге дейінгі кезең тұтас қарастырылмауы кім-кімді де ойландырары ақиқат.
Қазақтың бай ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, ақын, жыраулар поэзиясы - тұнып тұрған балалар әдебиеті. Балалар әдебиетінің тәрбие құралы екендігі де, оның кеңес дәуірінде қазақ топырағында біраз жетістіктерге жеткені де белгілі, алайда, бұл қазақ балалар әдебиетінің басы осы тұс екен деген сөз емес. Қазақ әдебиетінде балалар әдебиетінің толық курсы оқытылмауы, яғни сонау ауыз әдебиетінен бастау алар тұстан осы күнге дейінгі кезең тұтас қарастырылмауы кім-кімді де ойландырары ақиқат.
Ал, ХХ ғасырдың жетпісінші, сексенінші жылдарында қазақ балалар әдебиеті қарыштап дамыды. Қазақ балалар әдебиеті әңгіме болғанда, есімі ауызға алдымен ілінетін қаламгердің бірі - Сапарғалин Бегалин. Ол әдебиетіміздің осы қызықты саласының негізін салушылардың бірі саналады. Балаларды болашақ тұтып, өзінің бар дарын, қуатын ақын бүлдіршіндерге арнаған еді. Ақынның бұл арнадағы әдеби мұрасының қызықты, ерекшелікті сипаттары мол. Көзі тірісінде ақын шығармашылығы әдеби сында жалпылама әңгімеленіп жүрді. Нақты, тереңдей арнайы зерттеле қойған жоқ және оның әдеби мұрасы тақырыптық талдау объектісіне айналмаған. Қазақ әдебиеттану ғылымы жыл сайын өсіп, өркендеп келеді. Әдебиеттану ғылымының да ауқымы кеңейіп, сан-салалы болып дамып келе жатқаны қуантады. Жиырмасыншы ғасырдың орта шенінде-ақ әдебиеттану ғылымының көрнекті бір саласы болып қалыптаса бастаған абайтану ғылымының да өзіндік ерекшелігі, алар орны ерекше деп айтуға болады. Сол себепті өзіміздің зерттеу жұмысымызда осы мәселені жан-жақты қарап, зерттеудің ерекшелігіне назар аудардым.
Зетттеу нысаны:Сапарғалин Бегалин - ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қ иялына қан ат бітіреді, эстет икалық ләзз ат беріп, гу манистік а дамгершілі к идеялард ы толғайды.
Біз жоғары оқу орындарында балалар әдебиеті туралы мәселені сөз еткенде тек Кеңес дәуірінен бергі кезеңді ғана қамтимыз. Себебі, осы мәселеге қатысты жарық көрген еңбектердің барлығы да кеңес дәуірінен бергі тұсты қамтыған, соған сай оқу бағдарламасы да 1918 жылдардан басталды. ХІХ ғасыр әдебиетіне, Абай, Ыбырай еңбектеріне қатысты жекелеген еңбектерді атамасақ, балалар тақырыбына арналған әдеби шығармалар жайы зерттеу аясынан тыс қалған. Балалар әдебиетінің тәрбие құралы екендігі де, оның кеңес дәуірінде қазақ топырағында біраз жетістіктерге жеткені де белгілі, алайда, бұл қазақ балалар әдебиетінің басы осы тұс екен деген сөз емес. Қазақ әдебиетінде балалар әдебиетінің толық курсы оқытылмауы, яғни сонау ауыз әдебиетінен бастау алар тұстан осы күнге дейінгі кезең тұтас қарастырылмауы кім-кімді де ойландырары ақиқат.
Зерттеу мақс аты: Бұл зерттеу жұ мысымызда біз б алалар ақы ны болып т арихта аты қ алған Сапарғ алин Бегал ин шығарма шылық өмір жо лы мен хал ық қазынас ына мол үлес бо лып қосылғ ан балаларғ а арнап жазғ ан өлең-жыр лары, оның і шінде арна йы ат басы н тіреген м ысал жанры ндағы өлең дері мен ау дармаларын ың мазмұны на терең т алдаулар ж асауға тал пындық. Өмір жо лы мен шығ армашылығы кө п зерттелі не қоймаға н ақынның еңбе ктеріне Біз жоғ ары оқу ор ындарында б алалар әдеб иеті турал ы мәселені сөз ет кенде тек Кеңес дәуірі нен бергі кезең ді ғана қа мтимыз. Себебі, ос ы мәселеге қ атысты жар ық көрген еңбе ктердің бар лығы да кеңес дәуірі нен бергі тұст ы қамтыған, соғ ан сай оқу б ағдарламас ы да 1918 ж ылдардан б асталды. ХІ Х ғасыр әдеб иетіне, Аб ай, Ыбырай еңбе ктеріне қат ысты жекеле ген еңбектер ді атамасақ, б алалар тақ ырыбына ар налған әдеб и шығармал ар жайы зерттеу а ясынан тыс қ алған. Бал алар әдебиеті нің тәрбие құр алы екенді гі де, оның кеңес дәуірі нде қазақ то пырағында бір аз жетісті ктерге жет кені де бе лгілі, ала йда, бұл қ азақ балал ар әдебиеті нің басы ос ы тұс екен де ген сөз емес. Қ азақ әдебиеті нде балалар ә дебиетінің то лық курсы оқ ытылмауы, яғ ни сонау ау ыз әдебиеті нен бастау а лар тұстан ос ы күнге де йінгі кезең тұт ас қарастыр ылмауы кім- кімді де о йландырары ақ иқат зерттеу жүр гізіле отыр ып, оның б алалар әдеб иетіндегі а латын орны а йқындалып, ш ығармалары ның көркем дік құндыл ықтары ашы лады.
Зерттеу пә ні:Сапарғалин Бе галиннің б алаларға ар налған шығ армалары
Зерттеу әдістері: бақылау, әң гіме, анкет а, ғылыми пе дагогикалық, пс ихологиялық жә не әдістеме лік әдебиеттер ді талдау, тест жүр гізу, педа- гогикалық тә жірибе, оқу шылардың қ арым-қатын асын анықт ау.
Зертту құр ылымы: Кіріспе, 2 бө лім және қор ытындыдан тұр ады. Соңын ан пайдала нылған әдеб иет тізімі бері леді.

І САПАРҒАЛИ Б ЕГАЛИН ӨМІ Р ЖОЛЫ
1.1 Жыр бо лып өрілге н ақын өмірі не шолу

Сапарғали Бе галин 1895 ж ылы 24 қар ашада Семе й облысы Аб ыралы (қазір гі Абай) ау данының Де гелең ауыл ында малшы Ысқ ақтың отбас ында дүниеге ке лген. Бала 7 ж асқа толға нда, әкесі о ны Ушаша ш атқалындағ ы туыстары на апарып, с ауат ашу ү шін моллағ а берді.
Оқу оған оң ай берілді, а л табиғаты бо йынша қызығу шылық танытқ ан бала оқу ме н жазуды тез и герді.
Әрі қарай бі лім беруде ә кесінің ағ асы Ысмағұ л ағамен т ығыз қарым-қ атынас маң ызды рөл атқ арды, Ташке нт қаласын дағы мұсыл ман медресесі н бітіріп, Ыс мағұл Отан ына, туған ау ылына орал ды. Ташкентте н ол көпте ген кітапт ар әкелді: ш ығыс әдебиеті нің шығарм алары, медресе нің бастау ыш сыныптар ында ауыл б алаларын оқ ытуға арна лған оқулықт ар, тарих тур алы кітапт ар.
Сол кезде Ис магул оқуғ а, білім а луға ұмтылғ ан қабілетті жә не ізденім паз жиені С апашқа наз ар аударды. О л баласыме н жомарттық пен бөлісті, о ны Қарқара лы, Семей қ алаларына с апарында өзі мен бірге ж иі алып жүр ді.
Сапарғали ағ асының көме гімен Фирдоус идің "Шахн аме", Ахмет Ясс ауидің "хи кметтері", С айхали мен Б ахирғанидің ө леңдері, " Юсуп пен Зу лейха" поэ малары, "М ың бір түн" ерте гілері бір неше рет оқ ылды.
Ол "Қозы Көр пеш пен Ба ян Сұлу", " Ер Тарғын", "Қоб ыланды бат ыр", "Қыз Жібе к", "Боз жі гіт" және т.б. ау ызша халық д астандарын, со ндай - ақ с ансыз ерте гілер мен ерте гілерді ше ксіз қызығу шылықпен т ыңдады.
"Сапарғали Бе галин менің ө мірімнің ең б ақытты күн дерінің бірі де йді, - әке м 1909 жыл ы Санкт-Петербур гте жарық көр ген Абай Құ нанбаевтың ө леңдерінің а лғашқы бас ылымын қал адан әкелге н күн деп с анаймын. Со дан бері ме н Ұлы мұға ліммен бөліс пеймін".[5]
(1914 жылы) Мұ хамеджан Сер алин мен Сұ лтанмахмұт Тор айғыров шығ арған "Айқ ап" Қазақ про грессивті жур налының № 9 с анында алғ аш рет мекте п кучері С апарғали Бе галиннің ө леңдері жар ияланды. Қ азақ халқы ү шін қайғыл ы 1916 жыл ы ақ патша ның бұйрығ ымен қазақ жі гіттері жұ мылдырылып, тр аншеяларға жібері лді. Олард ың қатарын да Сапарға ли да болд ы. Колпино ст анциясындағ ы әскери қ ызмет, май дан жолағы ндағы тран шеялар жас ақ ынды қалыпт астырған өзі ндік мекте п болды, о л үйге тек 1 917 жылы н аурызда, ре волюция қарс аңында ора ла алды. От анының мүд делеріне қ ызмет ете от ырып, ұзақ у ақыт бойы о л өзінің э нергиясы ме н таланты қ ажет болға н жерде жұ мыс істеді: Де гелең волис полкомының төр ағасы, Қарқ аралы уезі ндегі халық су дьясы, Каз наркомзем а ппаратында бо лды, бірақ ж ан-тәнімен ә дебиетте қ алды және т абанды, ынт амен өлеңдер, эс киздер, очер ктер, әңгі мелер жазу ды жалғаст ырды. Сапарғ али Бегали н Ұлы Отан соғ ысы жылдар ында өте же місті еңбе к етті. Он ың "қанатт ы қазақ" жә не "Алтай аң ызы" поэма лары - Кеңес О дағының Бат ырлары Нүр кен Әбдіро в пен Төле ген Тоқтаро в туралы. О л "Жамила", "ор ыс қызы", "16 Б аллада"өлең дерінде кеңес х алқының бат ылдығы мен т абандылығы н дәріптей ді.
1950 жылы С апарғали Бе галинге "Сәт жан" повесі ү шін білім м инистрлігі нің сыйлығ ы берілді. Ке йіннен бұл оқ иға бірнеше рет б асылып, әле мнің көпте ген тілдері не аударыл ды.
Ол өз кіта птарының ке йіпкерлері н үлкен сү йіспеншілі кпен сипатт айды. Бұл б атыл, епті, ақ ылды, көңі лді және іс кер балалар - ш абандоздар, мер гендер, кере мет шаңғыш ылар, туға н жерінің құ лшынысты ие лері және ж ай ғана жақс ы адамдар. С абақтан бос у ақыттарынд а олар туғ ан ауылының ө міріне белсе нді қатыса ды, Әкелер ме н ағаларын а көмектесе ді: ұядан ш ыққан Сатж ан бала, ж артастарға ор алған, ите льга Сұңқар жә не оны аң ау лауға үйрет кен; бұл кі шкентай бұғ ы көксеген; бор ан кезінде ө мір сүру қ аупімен жы лқы табынд арын құтқарғ ан ержүрек қ ыз Халиман...
Бегалиннің ш ығармалары ның ерекше сү йкімділігі нің құпияс ы өте қара пайым: ол б алаларға а лдын-ала қ ысылмай-ақ ж азады. Керісі нше, ол ба лалармен қ арапайым жә не нақты ті лде түсіні кті нәрселер тур алы сөйлесі п, тең сөй лейді.
Қазақстан т абиғатының жә не қазақ ау ылының тұр мысының бі лгірі, ол туғ ан жері тур алы, онда ө мір сүріп ж атқан кере мет еңбеккер лер туралы аз- кем, әсем де м ахаббатпен әң гімелейді жә не сырттан б ақылаушы реті нде емес, о лармен бай ланысты мың жі ппен байла нысқан ада м ретінде ж азады.
С.Бегалиннің қ азақ балал ар әдебиеті не қосқан ү лесі лайықт ы бағаланд ы: ол "Құр мет белгісі" е кі орденіме н, "Халықт ар Достығы" ор денімен, ме дальдармен м арапатталд ы.
Ақындар ме н ақындард ың керемет ш ығармашылығ ы баланың ж ан дүниесі нде толған дыратын поэт икалық жаңғ ырықты оят ады. Ол оқ ыған және есті геннің кере мет баяндау шысы және ор ындаушысы бо лады, ал до мбырадағы шебер о йын көпшілі ктің таңда нуы мен мо йындауына ие бо лады.[6]
Алайда, он ың жазбаша поэт икалық шығ армашылығы, әсіресе С апарғали өзі нің ұстазы де п санайтын Аб ай поэзияс ы бәрінен бұр ын қызықтыр ды.
Сол жылдар ы қарапайы м қазақтың ө мірі қиын бо лды, оған а йырықша қи ыншылықтар ме н мұқтаждықт ар келді. С апарғалидің ү лесіне де кө птеген шок түсті. 1 2 жасынан б астап мал б ағады. Ал қ атыгез жұтт ан кейін Ысқ ақтың отбас ы барлық қо йларын жоғ алтып алды жә не 16 жасар ж асөспірім Се мейге кету ге мәжбүр бо лды, онда о л алдымен өзе н айлағынд а жүк тиеу ші болып жұ мыс істеді, со дан кейін ме ктеп мұғалі мі Нұрғали Құ лжановқа Кучер ж алдады. Мұғ алім қызығу шылық танытқ ан, сауатт ы жігітке н азар аудар ды, оны ор ыс тіліне ү йрете баст ады және сәтті бітір ген орыс - қ азақ мектебі не түсуге кө мектесті. С апарғали ө лең жазуды 15-16 ж асында баст аған. Сол кез де бозбала түсі ну қаншалықт ы оңай бол мағанымен жә не жауапты еңбе к жазушы жә не ақын.
Бегалинге де йін қазақт арда балал ар әдебиеті бо лған жоқ. "...С. Бегалин жә не У. Тұрм анжанов си яқты жазуш ылардың үлесі не ауыр, бір ақ құрметті мі ндет жүкте лді, олард ы олар там аша орында ды. Олар ж алаңаш жер де гүл өсіре ді " - дей ді Жазушыл ар Мұзафар Ә лімбаев пе н Ермек Өтеті леуов оның қ азақ балал ар әдебиеті не қосқан ү лесі турал ы. Сапарға ли Ысқақұл ы балалар ж азушысы бо лып кездейсоқ т абылмады. О л балаларғ а жаза алм ады. Ол қа й жерде жұмыс істесе де, не мен айналысс а да, ол әрқ ашан балал ардың ортас ында болға нды жақсы көреті н, олармен ер кін әңгіме лесуді білеті н.
Қазақстан бо йынша өзінің кө птеген сап арларында ж азушы ауыл б алаларының қ иын, толық мұқт аждығына жә не балалық ш ағынан айыр ылуына жиі куә бо латын. Сап арғали Бег алиннің айту ынша, ол ә дебиетке те к 40 - жыл дардың соң ында келді жә не бұл ерте жеті лген балал ар туралы а йтуға деге н ықыласқа ә келді. Оның а лғашқы кіт абы, қазақ х алық аңызы ның сюжеті бо йынша жазы лған балал арға арналғ ан "бүркіттің ке к алуы" поэ масы 1943 ж ылы жарық көр ді. Онда ақ ын адам ақ ылының бар лық жеңеті н Күшін ма дақтайды. Кө п ұзамай о л кішкента й табыншы- " Жылқышы ба ла" туралы әң гіме, одан ке йін "Сәтжа н"повесін ж ариялайды. Бұ л Бегалиннің б алаларға ар налған алғ ашқы әңгіме лерінің іші ндегі ең сәттісі. Ор ыс тіліне ау дарылған о л "Пионер" жур налында бас ылып, көп ұз амай жеке кіт ап болып ш ықты.
Бірінен соң бірі кере мет балалар ж азушысының қ аламынан " Көксегеннің оқ иғалары", " Жас аңшы", " Аюмен кездесу", "Құтқ арылған бұғ ы", "Табын қ ыз", "ескі Мұст афаның әңгі месі", "Есе ннің кірпісі", " Атаның алм а ағашы" жә не т. б. по вестер мен әң гімелер па йда болады.
Жазушының ш ығармашылығ ында "Шоқа н Уәлихано в"повесі ере кше орын а лады. Қазақ х алқының ұл ы ұлының ж астық шағы тур алы Бұл кіт ап - ұзақ т ынымсыз еңбе ктің нәтижесі-б алалар мен ж асөспірімдер ғ ана емес, ересе к оқырманд ар да үлке н сүйіспен шілікпен жә не таңданыс пен жазылғ ан және риз ашылықпен қ абылданған.
Сапарғали Ысқ ақұлының ө мір сүрген ж ылдары-үзді ксіз шығар машылық із деністер ме н қажырлы еңбе к жылдары. О л өзі тура лы былай де ді: "Мен өзі м үшін ең ж ақсысына көтері лу үшін кө п жұмыс істеуі м керек, кү ндіз-түні!
С. Бегалин 1 983 жылы қ айтыс болд ы. "Қазақ б алалар әдеб иетінің Патр иархы", ол ұз ақ, әдемі ө мір сүрді жә не өзінің ру хани сұлул ығын, мейірі мділігі ме н шынайылығ ын жоғалтп ады. Сондықт ан ол біздің ж адымызда қ алады.[7]

1.2 Балаларғаарналғаншығармалардыңсипат ы

Сапарғали Бе галин ұзақ ғұ мыр кешті, қ азақ жазуш ыларының ар асында бірі нші болып өзі нің 80 жыл дығын атап өтті. Жеңіс ү шін арнаға н өткен қаз ақ халқының хр анила әңгі мелер мен аң ыздар, айт ыстар мен ө леңдер, сө йлеу халық ше шендер, ол ар есептел ген келген ұр пақ пен ұр пақ. Көрне кті суретші, т арихшы және эт нограф С. Бе галин поэз ия мен проз а жанрында ж арқын туын дылар жаса ды. Ол көпте ген жылдар бо йы шаршауд ы білмеген ж ылдам атқа ұқс ады.[8]
Сапарғали а лғашқы өлеңі н 1914 жыл ы "Айқап" жур налында, соңғ ы көлемді еңбе гін, жетпісі нші жылдар дағы "дәуір т абалдырығы" ро манын басы п шығарды. 65 ж ылға созылғ ан ұзақ шығ армашылық жо лда жиырмағ а жуық поэ ма, оннан аст ам әңгіме, жүз деген әңгі мелер, тоғ ыз кішкент ай пьесалар, бір ро ман, естелі ктер, зерттеу лер, мақал алар сурет шінің қала мынан шықт ы.
Бірінші өз ө леңдері ақ ын сұлулығ ын туған ау ыл және на дандық, , ре волюция, Ле нин. Сол кез де өркениетсіз де п саналған х алықтың өкі лі Сапарға ли Бірінші дү ниежүзілік соғ ыс кезінде С анкт-Петербур г маңында тр аншеялар қ азып, көпте ген адамдар мен кездесті, не гізгі әлеу меттік шын дықты түсі нді және ре волюцияны қу анышпен қарс ы алды. Са парғали өлең дерін мұқи ят оқыған а дам оның нәзі к лирик жә не Жүректе н жазатын ақ ын екенін, о ның жолдар ы халық әдеб иетінің да налығы, Аб ай поэзияс ының әсемді гі, Шығыст ың классик алық туынд ыларының муз ыкасы сияқт ы көрінеті нін түсіне ді.
"Жаздың ты нысы", "кө ктемгі бұлт", " нөсерден ке йін", "Сар жайлау" си яқты өлеңдер Пе йзаж лирик асының үлгісі не айналды. " Кавказ аңыз дары", "Бұ хара мен С амарқандқа с аяхат" цик лдерінде кө птеген ұмыт ылмас бейне лер, күтпе ген суреттер, дә л мәліметтер б ар. Абай, Мұ хтар Әуезо в, Қалибек Қу анышпаев, Қ асым Аманжо ловқа арна лған өлеңдер сезі мінің шына йылығы мен т азалығымен ере кшеленеді.
Әуезділік, қ арапайымды лық, балғы ндық, көзге көрі нбейтін да налық -- өлең дерге тән қ асиеттер, ж ақында? ба лаларға ар налған өлең дердегі жұ мбақтар.[4]
Ата-бабалар жері не, туған ау ылына барғ аннан кейі н жазылған бұ л өлеңде ақ ынның лири касының не гізгі моти ві мен негіз гі әуені ере кшеленеді: От анға және туғ ан жерге де ген сүйіспе ншілік, өмір ге деген құ штарлық.
Кеңес халқ ының ерлігі ме н батырлығ ын жырлаға н "Алтай аң ызы" (Кеңес О дағының Бат ыры Төлеге н Тоқтаров тур алы), "қан атты Қазақ" ( Кеңес Одағ ының Батыр ы Нүркен Әб діров тура лы) поэмал ары Ұлттық құр алдармен Ұ лы Отан соғ ысы тақырыб ын шешеді. " Абақтың ар маны", "Ай дос", "Бая н жүрегі", "сұңқ ардың кек а луы", "Бибі- ханум" даст андары хал ық аңыздар ы негізінде ж азылған, бұ л заттар н ық жасырынғ ан, терең и деялығымен жә не қандай д а бір сені мді бейнесі мен ерекше ленеді.[9]
Сапарғали Бе галин ұзақ ж ылдар бойы поэ ма жанрынд а еңбек етті. Ө кінішке ор ай, оның ө леңдері сы ншылардың н азарын ауд арған жоқ, т алданбаған жә не лайықты б аға алған жоқ.
Көп нәрсені көр ген және кө п нәрсені б астан өткер ген талантт ы адам жазғ ан шығарма ны оқи отыр ып, сіз өмір дің бұрын-соң ды байқалм аған және сезі лмеген жақт арын таба б астайсыз, ру хани байыт асыз. Көшпе лі қазақтың тұр мысын, мал шы адамның пс ихологиясы н, аңшылар дың рухани ә лемін жақс ы білген С. Бегалиннің әң гімелері ме н повестері нде өмірдің ос ы жақтары а нық және ш ынайы бейне ленген. Ол т арихтың тереңі не еніп, е нді біздің ұ лттық өмірі мізде қайт аланбайтын өт кеннің жарқ ын және нәзі к суреттері н қайта жас айды.
Кезінде бү кілодақтық с ыйлыққа ие бо лған, кеңесті к балалар ә дебиетінің ү лгісіне ай налған" Сәт жан " повесі б асқа да жақс ы қасиеттер ді айтпаға нда, гирфа лькон мен қ аздың айқас ының қаһар лы бейнесі мен есте қ алады. "Кө ксегеннің б айқаулары" по весінде таб иғат сұлул ығы, ерекше, те к өзіне ға на тән Алтай өңірі нің келбеті бе йнеленген. Бұ л кітапта әртүр лі аң аулау ә дістері бе кітілген, ер лік, дәл ату, аң мен жекпе- жек өнері ж азылған.
Қазақ нове ллистикасы нда С.Бега линнің "Та йатқан тау ларынан таб ылды", "ал данған жолб арыс", "қарт Мұст афаның әңгі месі"атты құр метті орын а лғаны сөзсіз.
Біздің халқ ымыз жылқы ларды өте ж ақсы біледі, о ның шабандоз дарға деге н сүйіспен шілігі "эле менттер ар асында", " Керкиік", " колхоздағы Бә йге"әңгіме лерінде көрсеті лген.
С. Бегалин нің шығарм ашылығы қаз ақ әдебиеті нің прозал ық жанры бө лек бағыт бо лып көріне ді. Оны "б алалар әдеб иетінің да муына қосқ ан зор үлесі ү шін Ыбырай А лтынсарин, қ азақ Марша лы" деп ат ағаны кезде йсоқ емес. То ми Сойердің, Г авроштың, Т имурдың ат ақты есімдері нің қасынд а С. Бегал ин Сатжанд ы, Көксеге нді, Уашты, Ер денді өз б атырына қо йды. Қазір о лар орыс, т атар, груз ин, поляк, коре й, бір сөзбе н айтқанда, жет піс жеті ұ лттың бала ларына дос бо лды.
С.Бегалин өз ш ығармалары на арналға н материал реті нде далаға мәң гі есейіп ке ле жатқан ызғ арлы аязды, ызғ арлы Боран ды, ыстықт ы құрғатат ын, мықты, төзі мді, тәжір ибелі табы ншыларды, шо пандарды, аң шыларды таң дады. Олар дың көпшілі гі-өмірінің ш ыңына жетке н қарт ада мдар, бірақ кө птеген жасөс пірімдер, ж астар тек с аналы өмір ге енеді.[10]
Октябрь ре волюциясын ан кейінгі а лғашқы күн дері қазақ ау ылдары мен қ аладағы әлеу меттік-пси хологиялық өз герістерді көрсететі н "дәуір т абалдырығы" ме муарлық ро манын, өмір лік фактілер ге негізде лген роман ж азу үшін ж азушыға үл кен батылд ық қажет бо лды. Бұл ту ындының баст ы кейіпкер лері-белгі лі революц ионер Мұха метқали Тәті мов, қазақ ә йелдері ар асында тұңғ ыш ғалым Н азипа Құлж анова, ұлы ж азушы Мұхт ар Әуезов жә не басқа д а танымал есі мдер. Бұл ро ман с. Бег алинді Сәке н Сейфулли ннің "Тар жо л, тайғақ ке шу", Сәбит Мұқ ановтың "Ө мір мектебі", Ғ абиден Мұст афиннің "көр ген адам" с ияқты атақт ы шығармал арымен қат ар қоюға әб ден болады.
Республикамыздың көр некті композ иторлары Мұқ ан Төлебае в, Евгений Брус иловский, Л атиф Хамид и, Садық Кәрі мбаев, Сыд ық Мұхамед жанов, Қап ай Мусин, Ер кеғали Рах мадиев Сап арғали Бег алиннің елу ге жуық өлеңі нің мәтіндері не музыка ж азды.
20-40 жылд ары Советті к сот меке мелерінде жә не газетте жұ мыс істеп, ке йін Қазақ КС Р Ғылым ак адемиясы ме н Жазушылар О дағының қыз меткері бо лып, ол біз дің респуб ликамызға кө п саяхатта п, дала ха лқының өмірі тур алы баға жет пес мәліметтер дің сақтау шысы болға н қарт ада мдармен әң гімелесті, о лардың жазғ ан хабарлар ы даналық пе н білімнің қ айнар көзі не айналды.
Сапарғали ағ а халық ақ ындары Иса Б айзақов, Ш ашубай Қошқ арбаев, Дос кей Әлібае в, төлеу жә не қуат ақ ындарының ш ығармалары н өңдеп, ж арыққа шығ арды және о лардың өмірб аянын бірі нші болып ж азды. Ол з амандастар ын ұлы хал ық композитор ы -- күйші Т ат-тимбеттің, П ариж аудитор иясын қазақ х алқының сү йіктісі, ко мпозитор Ест айдың шебер лігімен таңғ алдырған ат ақты әнші Ә міре Қашауб аевтың бай мұр асымен тан ыстыру үшін үлкен жұ мыс атқард ы .композитор жә не әйгілі ә нші Майра, п алуан Қажы мұқан, сах наның үзді к шебері Қ алибек Қуа нышпаев-ва. Біз ү шін қымбат жә не ұлттық қ азақ ойынд арымен тан ыстыратын м атериалдар.
Зерттеуші, ғ алым-фольк лоршы реті нде С.Бега линнің ең же місті және ең құ нды еңбегі, біз дің ойымыз ша, "Жамбы лдың ата-б абалары жә не оның өмірі"ір гелі жұмыс ы болып таб ылады. Өмір бо йы Жамбылд ың аузынан ж азылған бұ л жұмыста ақ ынды жақсы бі летін қартт ардың сөздері нен ақын өс кен орта, о ның ата-баб алары, тәрб иесі және мі незінің ере кшеліктері тур алы әртүрлі мә ліметтер ке лтірілген. Со нымен қатар ә ншілер мен ко мпозиторлар, ақ ындар мен ж ыраулар, Д жетысу домб ырашылары, ат ақты тұлпар лар мен қыр ан құстар тур алы мәліметтер, ос ы өлкенің әң гімелері ме н аңыздары өте құ нды болып т абылады. С. Бе галиннің зерттеу лерінен ке йбір үзінді лер жарық көр ді, бірақ о лардың көп шілігі мұр ағатта қал ады, ал ақ ылды адамд ар бұл матер иалдарды Жо март пайда ланады, ке йде дереккөз ге сілтеме ж асайды, бір ақ оны көрсету ді ұмытып кете ді. Маңызд ы әдеби жә не тарихи-эт нографиялық м аңызы бар ос ы үлкен жұ мысты толығ ымен жария лау өте қа жет мәселе.[ 3]
Қазақтың ең қ ымбат ұлдар ының бірі Шоқ ан өмірі бү гінгі күні кө птеген көр кем шығарм алардың тақ ырыбына ай налды. Сәб ит Мұқанов, Сер гей Марков, С аурбек Бақбер генов, Сап арғали Бег алиннің "Чер кан асуы" ро мандары ме н повестері нің жанынд а өзінің н ақты негізі мен, қызықт ы оқиғалар ымен ерекше ленеді. Бұ л кітап ұл ы предшест венниктің ө мірі факті лер мен фа ктілерге не гізделген а лғашқы туы ндылардың бірі бо лып табыла ды.
Қайнардан ш ыққан көлі ктер көздің қ арашығында й Мезека асу ына көтері лді.
-- Бұл жерде тоқт ауға тура ке леді, ары қ арай жаяу жүресіз, - де йді жүргізу шілер ақта лғандай.
Бұл атақты ақ ын Жанақ ж ырлаған Ме йізек тауы. А дамдар Қоз ы Көрпеш ме йізін осын да тастады де йді, сондықт ан тау Мейізе к-мейіз де п аталады.
-- Сіздің а яғыңыздың аст ында алтын ж атыр, - де йді жігіттер. О лар бізге бір кез дері осы қ ымбат сары мет алды өндір генін еске с алды. Алыст ан төмен жә не қарапай ым болып көрі нетін тауд ың басына көтері лгенде, бү кіл көрші біз дің алақан ымызда бол ды. Бізге б арлық жағы нан, жанып кет кен төбелер бір-бірі н жайлап итері п жіберген дей.
Ауыл тұрғы ндарын тын ыс алмай, т ауға оңай көтері лген Сапарғ али Бегали н қоршап а лды. Ол сө йледі:
- Бұл тауд ың табиғат ы қандай кере мет жасады. О нда Жауырт агы, ал жорғ а бар. Бұл тұғ ыр тұлпар с ияқты көрі неді, ал бұ л жерде Ар ыстан, Абыр алы сияқты соз ылып жатыр, а л онда Жалғ ызтау деге н тау бар -- о лардың бар лығы біз ү шін арнайы с ап түзеген дей...- қартт ың көз алд ында көз ж ас болды.[11]

ІІ С.БЕГАЛ ИН БАЛАЛАР Ә ДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚ АН ЕҢБЕКТ ЕРІ
2.1 Қазақ бала лар әдебиеті нің ақсақа лы

1938 жылы о ның батыл ж астар тура лы "таулар дың құпияс ы" атты алғ ашқы өлеңі ж арық көрді. Соғ ыс жылдары ж ауынгерлер дің ерліктері ме н тылдағы жұ мысшылардың қ ажырлы еңбе гі туралы "бүр кіттің кек а луы" поэмас ы жарық көр ді. Одан ке йін таныма л "Сәтжан" по весі, "Жас өре н", "Алма Ер мек", "Бақ ыт" әңгіме лер жинақт ары, "Таинст венный источ ник", өлең дер мен поэ малар кіта птары қойы лды. "Шоқа н жастары" жә не "Шоқан - ж асөспірім" по вестері қаз ақ ағартуш ысы Шоқан Уә лиханов тур алы баянда йды. Бегал ин А.Пушки н, М. Лермо нтов, Н. ш ығармалары н орыс тілі нен қазақ ті ліне аудар машы ретін де де таны мал. Леско в, Д.Мамин-С ибиряк және б асқа класс иктер. Сап арғали Бег алин 1895 ж ылы Дегелең бо лысының №3 ау ылында дүн иеге келге н. С. Бега линнің әкесі- Ысқақ 10 ж ылдан кейі н, 1905 жы лдың 2 сәуірі нен бастап ос ы ауыл бой ынша халық су дьясының ор ынбасары қ ызметін атқ арды. Өтке н ғасырдың жет пісінші жы лдары мені С. Бе галинге өл кетану ісі а лып келді. Ү міттендім а луға бірқат ар сұрақтарғ а жауап ад амдар тура лы, әлдеқа шан өмірде н өткен, о лармен суд ьба свела Бе галин тұсы нда ХХ ғас ырдың. Менің п апкамда Са парғали Ис хаковичтен ж ақында алы нған хат бо лды. Мен оғ ан м. м. ке лу туралы жү гіндім. Пр ишвина 190 9 жылы Орт алық Қазақст анға, атап а йтқанда Қарқ аралыға ке лді. Сапарғ али Исхако вич өзінің а лғашқы хат ында (және ме нде он Бег алин хаты жә не екі құтт ықтау хаты б ар): құрметті Юр а! Сәлеметсіз бе, ке шіктірілге н хат үшін ке шіріңіз. Б аше алғашқ ы хатты ұз ақ уақыт а лды, бірақ өті нішті бірде н орындай а лмады. Мұн ың себебі ке лесідей бо лды. Сіз Пр ишвиннің д ирижері ка лий Танибе ков туралы ж азасыз, Пр ишвиннің а йтуынша, " көрнекті жо лсерік". Со нымен қатар Пр ишвин Ақае в және М.А. То лубаев ауы лдарында бо лды. Мен бұ л адамдард ы да жақсы бі летінмін. Бір ақ Пришвин ді көрмеді, о л ұзақ жұд ырық іздеу ші туралы бұр ыннан есті ген. Алмат ыда Толубае втың келіні, қ арт әйел тұр ады. [12]
Ол Мұрағат с ияқты. М. То лубаев ауы лындағы сы нақ кезінде көр ген немесе есті ген көптеге н оқиғалар ды есіне а лады. Төлуб аев - халық аң ыздарының бі лгірлерінің бірі. О л әйелді із деді және т аба алмады. О л ескі тұрғ ын үйден б асқа ауданғ а көшті. Ме н оны іздеу ді жалғаст ырамын. Егер Ме н оны тапс ам, онда о л сіздің ке йіпкеріңіз тур алы бірдеңе бі леді. Сіздің е кінші хатың ыз мені Пот аниннің са парына алы п келді. О ның Қарқар алыға келге ні туралы ме н білетінмі н, бірақ ере кше мән бер медім. Ерме ков Потани н үшін арн айы шақырғ ан, тоқырау бо лысынан ке лген аяпбер геннің әңгі месін ғана 1 924 жылы көр дім. Содан ке йін мен ос ы ауданда х алық судьяс ы болып жұ мыс істеді м. Ол маға н Потанинме н кездеске нін айтты. Әң гімеші Пот анин турал ы өте жақс ы жауап бер ді. Сіздің х абарламалар ыңыз бойын ша мен 197 3-1974 жыл дары "кеңісті к" таптым. Ме н Амосов пе н Потанин тур алы оқыдым. Сіз дердің еңбе ктеріңіз м аған ұнады. Не ге олай? Ме н Амосов тур алы бұрын бі летінмін. Ч алобайда бо лды, олар ж асаған сиыр тұқ ымдарын көр ді. Ал 1924 ж ылы Бижано втың үйінде А мосовпен кез десті. Бір ақ сол уақ ытта мен кәсі порындардың, о ның іс. Әлі мхан аға ме нің сүйікті дос ым болды. Сіз Пот анинмен ба йланысып, о л туралы өте ж ақсы жаздың ыз. Мұнда ү лкен сюжет ж атыр. Жақс ы жұмыс жә не достық х ат үшін ра хмет. Сәле м, с. Бега лин. 14.12.1974 ж. ж азушының ке лбеті фотосуреттер ден, телед идардағы қо йылымдарда н жақсы та нымал. Орт аша бойлы, құрғ ақ, ол бір ден достыққ а, ұқыпты ке лбетке, әң гімедегі о йдың дәлді гі мен анықт ығына ие бо лды. Ақыры, А лматыда же ке кездесті к. Бегалин ор ындықтарға б асын изеді. - Е ндеше, прис ядем. Мен Сіз дің өтінішіңіз ді соңына де йін орында дым. Мен дұр ыс әйелді т аптым. Бір ақ ол Приш виннің Сар ытау ауылы на келуі тур алы ештеңе бі лмейді. Ол То лубаевтард ың үйіне те к 1914 жыл ы келді. Со л күні күнтізбе де 1975 жы лдың 25 ақ паны болды. С апарғали Ысқ ақұлы үшін б иылғы жыл мере йтойлық жы л болды - ж азушы күзде Өзі нің 80 жыл дығын атап өту ге дайында лып жатты. Бе галин өзінің есте ліктерін ә лі де сына п көрді. О ның қазақ ті ліндегі "з аман белестері" " Перевалы вре мени"деректі ро маны баспағ а дайындал ды. "Менің С арыарқамен б айланысты кө п нәрсе бар", - де ді ол. - О ның даласы нда менің б астауым. Де гелең болыс ының Қадырб ай-Бұлақ ау ылында дүн иеге келге н. Онда оқ ыды араб гр амотасын у ау льного мул лы. Алғаш рет Аб айдың өлең дерін оқи б астады. 190 9 жылы Қаз анда басыл ып шыққан кіт апты әкесі Се мейден әке лген. Менің ә дебиетке жо лым Абайда н басталды. Ме н өзім үші н жазған а лғашқы Жас ө леңдер Аба йға еліктеу бо лды. Мен о ны әрдайым тә лімгер, поэз иядағы мұғ алім деп с анайтынмын. 1 913 жылдан 1 915 жылға де йін Бегали н Семейдегі ү ш жылдық ор ыс-қазақ уч илищесінде оқ ыды. Бірті ндеп кеңейті лді шеңбер мү дделерін зе йін қоя тың даушыны жі гіттер, ол т ағы да үлке н қызығушы лық болды а йналысуға поэз иясы. - Ат ақты қазақ ите ллигенттері Нұрғ али мен Нәз ифа Құлжано втардың үйі нде, - деп ж алғастырды о л, - Мен қ азақтың алғ ашқы "Айқа п"журналын көр дім. Редактор Мұ хамеджан Сер алиннің ат ына бірнеше ө леңін жібер ген. Олард ың ішіндегі ең үз дігі - "Қаз ақ жастары на үндеу" - 1 914 жылғы" А йқаптың " тоғ ызыншы нөмірі нде жариял анды. Семе йде жас Са парғали ор ыс көркем ә дебиетін оқ и бастады, ә деби кештер ге қатысты. - С ахнаға мен 1 915 жылдың ақ пан айында ш ықтым, - де п еске алы п, күліп жібер ді Сапарға лиага. - Де генмен, көрер мендер мені е шқашан көр меді. "Бір жан мен Сар а" қойылым ында маған суф лер рөлі жү ктелді. Бір ақ Қаныш Сәтб аевтың есі нде қалған әртістер ден кем түс педі. Сода н кейін ол сері к - жолдас Бір жанды ойна ды. Спекта кльге Егін дібұлақ ау ылының мұғ алімі Мұст ахим Молдаб аев, фельд шер Тұраш Қозб ағаров қат ысты.[1]
Семей учил ищесін бітір геннен кейі н Бегалин Де гелең болыс ына ауыл мұғ алімі болы п тағайынд алды. Бірақ с абақ беруге тур а келмеді-о л Сарыарқа мен біраз у ақыт қоштаст ы. 1916 жы лдың 25 ші лдесінде Н иколай II- нің Орта Аз ияның байырғ ы халқын әс кери-тыл жұ мыстарына жұ мылдыру тур алы Жарлығ ы жариялан ды (19 жаст ан 43 жасқ а дейін). С апарғали Бе галин әскер ге шақырылу шылар тізі міне кіріп, Петро градқа, Ко лпино стан циясының ау данына темір жолдарды төсеу жә не жөндеу ү шін жібері лді. Сол кү ндердің кө птеген оқиғ алары куәгер дің жадынд а сақталға н. Бостанд ықтың алға шқы айлары нда митингі лер өздігі нен пайда бо лып, көпте ген тыңдау шыларды қыз ықтырды. Тр ибунадан з ауыт жұмыс шылары, те міржолшылар, с арбаздар сө йлесті. Бе галин қызмет ет кен шетелді к компания да 350 қаз ақ, өзбек, түрікмен бо лды. Олар ш ын жүректе н халықтың қ аһарына ұш ырады, соғ ысты тоқтату ды, Отанын а жіберуді т алап етті. Бе галин көрге н әсерлері мен "Петро град көшелері нде"өлеңін ж азды. Рево люциялық өз герістер т ақырыбына т ағы бір шығ арма - Семе йде қазан оқ иғаларынан ке йін пайда бо лған "менің х алқым қуан ады" арналғ ан. Қазір көрі п отырғаны мдай, мұртт ы сипап, о йлана келе С апарғали Ысқ ақұлы: - Аб ай арқылы Пу шкинді тан ыдым және сү йдім. Сиқыр лы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.