Сапарғали Бегалиннің балалар әдебиетіне қосқан үлесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М. Х. Дулати атындағы Тараз Өңірлік Университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: «Балалар әдебиеті»

Тақырыбы: «Сапарғали Бегалиннің балалар әдебиетіне қосқан үлесі»

Орындаған: ПМНО 19-1 тобының студенті

Берікбай. Н. С.

Қабылдаған: «Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі»

кафедрасының оқытушысы

Спаналиева. Г. Т.

Тараз 2020

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ . . . 3

І САПАРҒАЛИ БЕГАЛИН ӨМІР ЖОЛЫ . . . 5

1. 1 Жыр болып өрілген ақын өміріне шолу . . . 5

1. 2 Балаларға арналған шығармалардың сипаты . . . 8 ІІ С. БЕГАЛИН БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНЕ ҚОСҚАН ЕҢБЕКТЕРІ . . . 12

2. 1 Қазақ балалар әдебиетінің ақсақалы . . . 12

2. 2 С. Бегалин балаларға арналған шығармаларындағы образдық бейнелер-дің көркемдігі . . . 14

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 25

КІРІСПЕ

Зерттеу өзектілігі: Әдебиеттің көп жағдайда назардан тыс қала беретін бір саласы - балалар әдебиеті. Балалар әдебиеті - кішкентайлардың үлкен әдебиеті. Қашанда балалардың өз әдебиеті болуға тиіс. Балаларға арнап әдебиет жасамай - оларды көзге ілмеу, елемеу болып табылады. Бүгінгі балаларды елемеу - қоғамның ертеңін ескермеу болып табылады. Сондықтан, өркениетке жетемін деген ел, өзін-өзі сыйлайтын халық ең алдымен балаларға жағдай жасайды, олардың рухани қазына-байлығына ерекше зер салады. Қазақ балалар әдебиеті қазақ қоғамымен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан рухани іргелі сала. Балалар әдебиетінің тәрбие құралы екендігі де, оның кеңес дәуірінде қазақ топырағында біраз жетістіктерге жеткені де белгілі, алайда, бұл қазақ балалар әдебиетінің басы осы тұс екен деген сөз емес. Қазақ әдебиетінде балалар әдебиетінің толық курсы оқытылмауы, яғни сонау ауыз әдебиетінен бастау алар тұстан осы күнге дейінгі кезең тұтас қарастырылмауы кім-кімді де ойландырары ақиқат.

Қазақтың бай ауыз әдебиеті, халық әдебиеті, ақын, жыраулар поэзиясы - тұнып тұрған балалар әдебиеті. Балалар әдебиетінің тәрбие құралы екендігі де, оның кеңес дәуірінде қазақ топырағында біраз жетістіктерге жеткені де белгілі, алайда, бұл қазақ балалар әдебиетінің басы осы тұс екен деген сөз емес. Қазақ әдебиетінде балалар әдебиетінің толық курсы оқытылмауы, яғни сонау ауыз әдебиетінен бастау алар тұстан осы күнге дейінгі кезең тұтас қарастырылмауы кім-кімді де ойландырары ақиқат.

Ал, ХХ ғасырдың жетпісінші, сексенінші жылдарында қазақ балалар әдебиеті қарыштап дамыды. Қазақ балалар әдебиеті әңгіме болғанда, есімі ауызға алдымен ілінетін қаламгердің бірі - Сапарғалин Бегалин. Ол әдебиетіміздің осы қызықты саласының негізін салушылардың бірі саналады. Балаларды болашақ тұтып, өзінің бар дарын, қуатын ақын бүлдіршіндерге арнаған еді. Ақынның бұл арнадағы әдеби мұрасының қызықты, ерекшелікті сипаттары мол. Көзі тірісінде ақын шығармашылығы әдеби сында жалпылама әңгімеленіп жүрді. Нақты, тереңдей арнайы зерттеле қойған жоқ және оның әдеби мұрасы тақырыптық талдау объектісіне айналмаған. Қазақ әдебиеттану ғылымы жыл сайын өсіп, өркендеп келеді. Әдебиеттану ғылымының да ауқымы кеңейіп, сан-салалы болып дамып келе жатқаны қуантады. Жиырмасыншы ғасырдың орта шенінде-ақ әдебиеттану ғылымының көрнекті бір саласы болып қалыптаса бастаған абайтану ғылымының да өзіндік ерекшелігі, алар орны ерекше деп айтуға болады. Сол себепті өзіміздің зерттеу жұмысымызда осы мәселені жан-жақты қарап, зерттеудің ерекшелігіне назар аудардым.

Зетттеу нысаны: Сапарғалин Бегалин- ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор. Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қ иялына қан ат бітіреді, эстет икалық ләзз ат беріп, гу манистік а дамгершілі к идеялард ы толғайды.

Біз жоғары оқу орындарында балалар әдебиеті туралы мәселені сөз еткенде тек Кеңес дәуірінен бергі кезеңді ғана қамтимыз. Себебі, осы мәселеге қатысты жарық көрген еңбектердің барлығы да кеңес дәуірінен бергі тұсты қамтыған, соған сай оқу бағдарламасы да 1918 жылдардан басталды. ХІХ ғасыр әдебиетіне, Абай, Ыбырай еңбектеріне қатысты жекелеген еңбектерді атамасақ, балалар тақырыбына арналған әдеби шығармалар жайы зерттеу аясынан тыс қалған. Балалар әдебиетінің тәрбие құралы екендігі де, оның кеңес дәуірінде қазақ топырағында біраз жетістіктерге жеткені де белгілі, алайда, бұл қазақ балалар әдебиетінің басы осы тұс екен деген сөз емес. Қазақ әдебиетінде балалар әдебиетінің толық курсы оқытылмауы, яғни сонау ауыз әдебиетінен бастау алар тұстан осы күнге дейінгі кезең тұтас қарастырылмауы кім-кімді де ойландырары ақиқат.

Зерттеу мақс аты: Бұл зерттеу жұ мысымызда біз б алалар ақы ны болып т арихта аты қ алған Сапарғ алин Бегал ин шығарма шылық өмір жо лы мен хал ық қазынас ына мол үлес бо лып қосылғ ан балаларғ а арнап жазғ ан өлең-жыр лары, оның і шінде арна йы ат басы н тіреген м ысал жанры ндағы өлең дері мен ау дармаларын ың мазмұны на терең т алдаулар ж асауға тал пындық. Өмір жо лы мен шығ армашылығы кө п зерттелі не қоймаға н ақынның еңбе ктеріне Біз жоғ ары оқу ор ындарында б алалар әдеб иеті турал ы мәселені сөз ет кенде тек Кеңес дәуірі нен бергі кезең ді ғана қа мтимыз. Себебі, ос ы мәселеге қ атысты жар ық көрген еңбе ктердің бар лығы да кеңес дәуірі нен бергі тұст ы қамтыған, соғ ан сай оқу б ағдарламас ы да 1918 ж ылдардан б асталды. ХІ Х ғасыр әдеб иетіне, Аб ай, Ыбырай еңбе ктеріне қат ысты жекеле ген еңбектер ді атамасақ, б алалар тақ ырыбына ар налған әдеб и шығармал ар жайы зерттеу а ясынан тыс қ алған. Бал алар әдебиеті нің тәрбие құр алы екенді гі де, оның кеңес дәуірі нде қазақ то пырағында бір аз жетісті ктерге жет кені де бе лгілі, ала йда, бұл қ азақ балал ар әдебиеті нің басы ос ы тұс екен де ген сөз емес. Қ азақ әдебиеті нде балалар ә дебиетінің то лық курсы оқ ытылмауы, яғ ни сонау ау ыз әдебиеті нен бастау а лар тұстан ос ы күнге де йінгі кезең тұт ас қарастыр ылмауы кім- кімді де о йландырары ақ иқат зерттеу жүр гізіле отыр ып, оның б алалар әдеб иетіндегі а латын орны а йқындалып, ш ығармалары ның көркем дік құндыл ықтары ашы лады.

Зерттеу пә ні: Сапарғалин Бе галиннің б алаларға ар налған шығ армалары

Зерттеу әдістері: бақылау, әң гіме, анкет а, ғылыми пе дагогикалық, пс ихологиялық жә не әдістеме лік әдебиеттер ді талдау, тест жүр гізу, педа- гогикалық тә жірибе, оқу шылардың қ арым-қатын асын анықт ау.

Зертту құр ылымы: Кіріспе, 2 бө лім және қор ытындыдан тұр ады. Соңын ан пайдала нылған әдеб иет тізімі бері леді.

І САПАРҒАЛИ Б ЕГАЛИН ӨМІ Р ЖОЛЫ

1. 1 Жыр бо лып өрілге н ақын өмірі не шолу

Сапарғали Бе галин 1895 ж ылы 24 қар ашада Семе й облысы Аб ыралы (қазір гі Абай) ау данының Де гелең ауыл ында малшы Ысқ ақтың отбас ында дүниеге ке лген. Бала 7 ж асқа толға нда, әкесі о ны Ушаша ш атқалындағ ы туыстары на апарып, с ауат ашу ү шін моллағ а берді.

Оқу оған оң ай берілді, а л табиғаты бо йынша қызығу шылық танытқ ан бала оқу ме н жазуды тез и герді.

Әрі қарай бі лім беруде ә кесінің ағ асы Ысмағұ л ағамен т ығыз қарым-қ атынас маң ызды рөл атқ арды, Ташке нт қаласын дағы мұсыл ман медресесі н бітіріп, Ыс мағұл Отан ына, туған ау ылына орал ды. Ташкентте н ол көпте ген кітапт ар әкелді: ш ығыс әдебиеті нің шығарм алары, медресе нің бастау ыш сыныптар ында ауыл б алаларын оқ ытуға арна лған оқулықт ар, тарих тур алы кітапт ар.

Сол кезде Ис магул оқуғ а, білім а луға ұмтылғ ан қабілетті жә не ізденім паз жиені С апашқа наз ар аударды. О л баласыме н жомарттық пен бөлісті, о ны Қарқара лы, Семей қ алаларына с апарында өзі мен бірге ж иі алып жүр ді.

Сапарғали ағ асының көме гімен Фирдоус идің "Шахн аме", Ахмет Ясс ауидің "хи кметтері", С айхали мен Б ахирғанидің ө леңдері, " Юсуп пен Зу лейха" поэ малары, "М ың бір түн" ерте гілері бір неше рет оқ ылды.

Ол "Қозы Көр пеш пен Ба ян Сұлу", " Ер Тарғын", "Қоб ыланды бат ыр", "Қыз Жібе к", "Боз жі гіт" және т. б. ау ызша халық д астандарын, со ндай - ақ с ансыз ерте гілер мен ерте гілерді ше ксіз қызығу шылықпен т ыңдады.

"Сапарғали Бе галин менің ө мірімнің ең б ақытты күн дерінің бірі де йді, - әке м 1909 жыл ы Санкт-Петербур гте жарық көр ген Абай Құ нанбаевтың ө леңдерінің а лғашқы бас ылымын қал адан әкелге н күн деп с анаймын. Со дан бері ме н Ұлы мұға ліммен бөліс пеймін". [5]

(1914 жылы) Мұ хамеджан Сер алин мен Сұ лтанмахмұт Тор айғыров шығ арған "Айқ ап" Қазақ про грессивті жур налының № 9 с анында алғ аш рет мекте п кучері С апарғали Бе галиннің ө леңдері жар ияланды. Қ азақ халқы ү шін қайғыл ы 1916 жыл ы ақ патша ның бұйрығ ымен қазақ жі гіттері жұ мылдырылып, тр аншеяларға жібері лді. Олард ың қатарын да Сапарға ли да болд ы. Колпино ст анциясындағ ы әскери қ ызмет, май дан жолағы ндағы тран шеялар жас ақ ынды қалыпт астырған өзі ндік мекте п болды, о л үйге тек 1 917 жылы н аурызда, ре волюция қарс аңында ора ла алды. От анының мүд делеріне қ ызмет ете от ырып, ұзақ у ақыт бойы о л өзінің э нергиясы ме н таланты қ ажет болға н жерде жұ мыс істеді: Де гелең волис полкомының төр ағасы, Қарқ аралы уезі ндегі халық су дьясы, Каз наркомзем а ппаратында бо лды, бірақ ж ан-тәнімен ә дебиетте қ алды және т абанды, ынт амен өлеңдер, эс киздер, очер ктер, әңгі мелер жазу ды жалғаст ырды. Сапарғ али Бегали н Ұлы Отан соғ ысы жылдар ында өте же місті еңбе к етті. Он ың "қанатт ы қазақ" жә не "Алтай аң ызы" поэма лары - Кеңес О дағының Бат ырлары Нүр кен Әбдіро в пен Төле ген Тоқтаро в туралы. О л "Жамила", "ор ыс қызы", "16 Б аллада"өлең дерінде кеңес х алқының бат ылдығы мен т абандылығы н дәріптей ді.

1950 жылы С апарғали Бе галинге "Сәт жан" повесі ү шін білім м инистрлігі нің сыйлығ ы берілді. Ке йіннен бұл оқ иға бірнеше рет б асылып, әле мнің көпте ген тілдері не аударыл ды.

Ол өз кіта птарының ке йіпкерлері н үлкен сү йіспеншілі кпен сипатт айды. Бұл б атыл, епті, ақ ылды, көңі лді және іс кер балалар - ш абандоздар, мер гендер, кере мет шаңғыш ылар, туға н жерінің құ лшынысты ие лері және ж ай ғана жақс ы адамдар. С абақтан бос у ақыттарынд а олар туғ ан ауылының ө міріне белсе нді қатыса ды, Әкелер ме н ағаларын а көмектесе ді: ұядан ш ыққан Сатж ан бала, ж артастарға ор алған, ите льга Сұңқар жә не оны аң ау лауға үйрет кен; бұл кі шкентай бұғ ы көксеген; бор ан кезінде ө мір сүру қ аупімен жы лқы табынд арын құтқарғ ан ержүрек қ ыз Халиман…

Бегалиннің ш ығармалары ның ерекше сү йкімділігі нің құпияс ы өте қара пайым: ол б алаларға а лдын-ала қ ысылмай-ақ ж азады. Керісі нше, ол ба лалармен қ арапайым жә не нақты ті лде түсіні кті нәрселер тур алы сөйлесі п, тең сөй лейді.

Қазақстан т абиғатының жә не қазақ ау ылының тұр мысының бі лгірі, ол туғ ан жері тур алы, онда ө мір сүріп ж атқан кере мет еңбеккер лер туралы аз- кем, әсем де м ахаббатпен әң гімелейді жә не сырттан б ақылаушы реті нде емес, о лармен бай ланысты мың жі ппен байла нысқан ада м ретінде ж азады.

С. Бегалиннің қ азақ балал ар әдебиеті не қосқан ү лесі лайықт ы бағаланд ы: ол "Құр мет белгісі" е кі орденіме н, "Халықт ар Достығы" ор денімен, ме дальдармен м арапатталд ы.

Ақындар ме н ақындард ың керемет ш ығармашылығ ы баланың ж ан дүниесі нде толған дыратын поэт икалық жаңғ ырықты оят ады. Ол оқ ыған және есті геннің кере мет баяндау шысы және ор ындаушысы бо лады, ал до мбырадағы шебер о йын көпшілі ктің таңда нуы мен мо йындауына ие бо лады. [6]

Алайда, он ың жазбаша поэт икалық шығ армашылығы, әсіресе С апарғали өзі нің ұстазы де п санайтын Аб ай поэзияс ы бәрінен бұр ын қызықтыр ды.

Сол жылдар ы қарапайы м қазақтың ө мірі қиын бо лды, оған а йырықша қи ыншылықтар ме н мұқтаждықт ар келді. С апарғалидің ү лесіне де кө птеген шок түсті. 1 2 жасынан б астап мал б ағады. Ал қ атыгез жұтт ан кейін Ысқ ақтың отбас ы барлық қо йларын жоғ алтып алды жә не 16 жасар ж асөспірім Се мейге кету ге мәжбүр бо лды, онда о л алдымен өзе н айлағынд а жүк тиеу ші болып жұ мыс істеді, со дан кейін ме ктеп мұғалі мі Нұрғали Құ лжановқа Кучер ж алдады. Мұғ алім қызығу шылық танытқ ан, сауатт ы жігітке н азар аудар ды, оны ор ыс тіліне ү йрете баст ады және сәтті бітір ген орыс - қ азақ мектебі не түсуге кө мектесті. С апарғали ө лең жазуды 15-16 ж асында баст аған. Сол кез де бозбала түсі ну қаншалықт ы оңай бол мағанымен жә не жауапты еңбе к жазушы жә не ақын.

Бегалинге де йін қазақт арда балал ар әдебиеті бо лған жоқ. " . . . С. Бегалин жә не У. Тұрм анжанов си яқты жазуш ылардың үлесі не ауыр, бір ақ құрметті мі ндет жүкте лді, олард ы олар там аша орында ды. Олар ж алаңаш жер де гүл өсіре ді " - дей ді Жазушыл ар Мұзафар Ә лімбаев пе н Ермек Өтеті леуов оның қ азақ балал ар әдебиеті не қосқан ү лесі турал ы. Сапарға ли Ысқақұл ы балалар ж азушысы бо лып кездейсоқ т абылмады. О л балаларғ а жаза алм ады. Ол қа й жерде жұмыс істесе де, не мен айналысс а да, ол әрқ ашан балал ардың ортас ында болға нды жақсы көреті н, олармен ер кін әңгіме лесуді білеті н.

Қазақстан бо йынша өзінің кө птеген сап арларында ж азушы ауыл б алаларының қ иын, толық мұқт аждығына жә не балалық ш ағынан айыр ылуына жиі куә бо латын. Сап арғали Бег алиннің айту ынша, ол ә дебиетке те к 40 - жыл дардың соң ында келді жә не бұл ерте жеті лген балал ар туралы а йтуға деге н ықыласқа ә келді. Оның а лғашқы кіт абы, қазақ х алық аңызы ның сюжеті бо йынша жазы лған балал арға арналғ ан "бүркіттің ке к алуы" поэ масы 1943 ж ылы жарық көр ді. Онда ақ ын адам ақ ылының бар лық жеңеті н Күшін ма дақтайды. Кө п ұзамай о л кішкента й табыншы- " Жылқышы ба ла" туралы әң гіме, одан ке йін "Сәтжа н"повесін ж ариялайды. Бұ л Бегалиннің б алаларға ар налған алғ ашқы әңгіме лерінің іші ндегі ең сәттісі. Ор ыс тіліне ау дарылған о л "Пионер" жур налында бас ылып, көп ұз амай жеке кіт ап болып ш ықты.

Бірінен соң бірі кере мет балалар ж азушысының қ аламынан " Көксегеннің оқ иғалары", " Жас аңшы", " Аюмен кездесу", "Құтқ арылған бұғ ы", "Табын қ ыз", "ескі Мұст афаның әңгі месі", "Есе ннің кірпісі", " Атаның алм а ағашы" жә не т. б. по вестер мен әң гімелер па йда болады.

Жазушының ш ығармашылығ ында "Шоқа н Уәлихано в"повесі ере кше орын а лады. Қазақ х алқының ұл ы ұлының ж астық шағы тур алы Бұл кіт ап - ұзақ т ынымсыз еңбе ктің нәтижесі-б алалар мен ж асөспірімдер ғ ана емес, ересе к оқырманд ар да үлке н сүйіспен шілікпен жә не таңданыс пен жазылғ ан және риз ашылықпен қ абылданған.

Сапарғали Ысқ ақұлының ө мір сүрген ж ылдары-үзді ксіз шығар машылық із деністер ме н қажырлы еңбе к жылдары. О л өзі тура лы былай де ді: "Мен өзі м үшін ең ж ақсысына көтері лу үшін кө п жұмыс істеуі м керек, кү ндіз-түні!»

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.