Банк тәуекелдері туралы
Г.Д. Текебаева, Г.Т. Танабаева, А.Н. Сатыбалдиева
Банк тәуекелдері
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Шымкент, 2020 ж
ӘОЖ ______
КБК _______
Р____
Мардан Сапарбаев институты Оқу құрал Кеңесінің мәжілісінде бекітіліп, баспаға ұсынылған (№ _2_ хаттама 27 10. 2020 ж.).
Экономика кафедрасы (№2 хаттама 27 10_2020 ж.) баспаға ұсынған.
Рецензенттер:
Иманбаев А.А.- э.ғ.к, аға оқытушы Халықаралық гуманитарлық техникалық университеті
Кыдырова Ж.Ш.- э.ғ.к, Мухтар Әуезов атындағы ОҚУ
Ағабекова Г.Н. - э.ғ.к., аға оқытушы, Мирас унивеситеті
Р___
Текебаева Г.Д., Танабаева Г.Т, Сатыбалдиева А.Н.
Банк тәуекелдері оқу құралы - Шымкент: баспахананың атауы, 2021 ж., ____ б.
ISBN____________________________
Ұсынып отырған оқу құралы банк тәуекелдерінің тиімділігін анықтау үшін қажетті білім мен шеберліктің заманауи кешенін меңгеруге студенттерге көмектесуге бағытталған.
Оқу құрал жоғары оқу орнының болашақ экономика саласындағы білім алушыларға арналған.
ӘОЖ _________
КБК __________
ISBN ________________
(C)Текебаева Г.Д., Танабаева Г.Т.Сатыбалдиева А.Н. 2020
(C) Мардан Сапарбаев институты, 2020
Мазмұны:
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 тақырып: Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 тақырып: Банктік тәуекелдер. Банктік тәуекелдерінің жіктелуі
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 тақырып: Банктік тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4 тақырып: Банктердің ішкі тәуекелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 тақырып: Валюталық тәуекелдер және оларды азайту ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6 тақырып: Пайыз тәуекелі және оны азайту әдістері ... ... ... ... ... ..
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7 тақырып: Активтік операциялар тәуекелдері. Портфелдік тәуекелдер
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8 тақырып: Несиелік тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9 тақырып: Тәуекелді азайтуға байланысты банктің стратегиясы
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10 тақырып: Экономикалық тәуекелді сандық бағалау жуйесі
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ГЛОССАРИЙ
Акциз - тауар немесе қызмет көрсету бағасына кіретін жанама салықтың түрі.
Аренда (жалға алу) - мүліктің жедел, өтелетін иелікке, пайдалануға берілуі. Мүлік жалға берушімен жалға алушыға арнайы жалға алу келісім-шарты негізінде беріледі.
Банк - ақша қаражатын шоғырлаушы және соның негізінде өз клиенттеріне несие беруші, ақша есеп берулері мен басқа да операцияларды жүргізуші несиелік - қаржылық ұйым.
Биржа - құнды қағаздар (биржалық қор), тауарлар(тауарлар биржасы), шетел валютасы сатылатын нарық түрі.
Саяси тәуекел - мұнда саяси Өкіметтің ауысуы нәтижесінде немесе Мемлекетпен жүргізілетін саяси бағдарламаның ауысуы нәтижесінде банк қызметіне өз әсерін тигізетін тәуекел.
Жалпы экономикалық тәуекел - мемлекеттің экономикалық жағдайы төмендегенде пайда болады. Мысалы, ЖҰӨ деңгейі құласа, мемлекеттік бюджетінің тапшылығы өссе,инфляция деңгейі көтерілсе және т.б.
Депозиттік тәуекел - сыртқы ортадан салымдарды, несиелерді, депозиттерді және тағы басқа қаржыландыру қайнар көздерін тарту тәуекелі.
Несиелік тәуекел - бұл тәуекел қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе мүлдем банкротқа ұшырауымен байланысты алған қарызын бөлшектеп немесе толықтай қайтара алмауымен байланысты.
Валюталық тәуекел - әлемдік нарықта шетел валюта курсының тез өзгеруінің нәтижесінде пайда болатын шығындар тәуекелі. Бұл тәуекелге тек шетел валютасы бойынша ашық валюталық позициясы бар банктер ғана ұшырайды.
Пайыздық тәуекел - мемлекеттік не болмаса әлемдік нарықта бір немесе бірнеше құрал бойынша пайыз ставкаларының жағымсыз түрде өзгеруінен болатын тәуекел.
Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарық конъюктурасының өзгеруі нәтижесінде бағалы қағаздар құнсыздану тәуекелі.
Банк бағытының тәуекелі - банк қызметінің мақсатты бағытталуы мен, оның қызмет ету аясы мен даму приоритеттерінен туындайды.
Жартылай басқарылатын сыртқы тәуекелдер - бұл тәуекелдер сыртқы ортада қалыптасады, бірақ банк олармен толық немесе жартылай басқара алады.
Клиенттің тәуекелі - клиенттің экономикалық жағдайының нашарлауынан не болмаса тіпті банкроттыққа ұшырауынан туындайтын тәуекел.
Ішкі тәуекелдер - банк ішінде болатын тәуекел.
Стратегиялық тәуекелі - ішкі стратегияны, құралдарды қолдану приоритеттерін дұрыс құрмауынан пайда болатын тәуекел.
Құрылымдық тәуекелі - банк құрылымының тиімсіздігінен туындайтын тәуекел.
Басқару тәуекелі - банкті авантюристік жолмен басқарудың нәтижесінде пайжа болатын тәуекел түрі.
Кадрлық тәуекелі - ұжымның, яғни мамандардың психологиялық жағынан бір-біріне сәйкес келмейтіндігіне байланысты тәуекел.
Ынталандырушылық тәуекелі - бірдей жасалған қызметке түрліше ынта ету, яғни басшы өз қызметкерлеріне бірдей қарамай, теңбе-тең қарамауынан пайда болады.
Шектен шығу тәуекелі - банктік коррупция, қылмыстық топтар мен байланыс, өз туыстарын жеңілдік беріп несиелендіру арқылы тәуекелге ұшырауға болады.
Бақылаушылық тәуекелі - егер, бақылау жүйесі банктің жеке бөлімшелерінің қызметін тиімді қадағалай алмаған жағдайда тәуекел туындайды.
Қаржылық тәуекелі - банктің қаржылық қызметімен байланысты тәуекелдер.
Операциялық тәуекелі - жеке банктік бөлімшелерін басқару деңгейінде банк қызметінде күнделікті болатын ағымдағы тәуекелдер.
Ұйымдастырушылық тәуекелі - операция мен есеп жүргізу тәжірибесінде, құрылымында банк бөлімшелерінің тиімсіз ұйымдастырылуында болады.
Ақпараттық тәуекелі - банк операцияларына өз жағымсыз әсерін тигізетін жалған мәлімет алу тәуекелі.
Ұжыммен байланысты тәуекелі - ұжымның тәртібінің ерекшелігіне байланысты туындайтын тәуекел.
Техниканы қолданумен байланысты тәуекелі - компьютер немесе басқа да техниканың бұзылуынан шығындар шығару тәуекелі.
Саудалық тәуекелі - саудалық құрал-жабдықтармен, депозиттермен, бағалы қағаздармен, валюталармен оларды сатып, сауда-саттық жасағанның нәтижесінде болады.
Табыстылықты азайту тәуекелі - басқаруға дұрыс жол таппау нәтижесінде банк табыстылығын сипаттайтын тәуекел.
Әртараптандыру тәуекелі - жеке қарыз алушыларға, бағалы қағаздардың кейбір түрлеріне өте үлкен салым салудан туындайтын тәуекел.
Мемлекеттік тәуекелі - егер банк клиенті экспорт-импорттық қызметпен шұғылданып немесе егер банк шетел қарыз алушыларын несиелендірген жағдайда болады.
Портфельдік тәуекелі - бағалы қағаздардың жеке түрлері бойынша және ссудалардың барлық категориялары бойынша шығындар шығару тәуекелі.
Жүйелік тәуекелі - акция бағасының өзгеруі, оның табыстылығы, облигация бойынша күтілетін және ағымдағы проценттердің, дивиденттердің күтілетін мөлшерімен байланысты түрі.
Жүйелік емес тәуекелі - нарық жағдайына байланысты болмайды және банк, кәсіпорынның нақты спецификасы болып табылады.
Жалпы нарықтық бағалардың құлау тәуекелі - белгілі бір қаржы активтері бойынша алынбайтын табыс тәуекелі.
Инфляциялық тәуекелі - бөлімшенің өмірлік циклымен анықталатын тәуекел.
Форфейтингтік тәуекелдер - егер форфейтор немесе банк өз мойнына регресс құқығынсыз экспортердің барлық тәуекелдерін алады.
Активті операциялардың тәуекелдері - банктер үнемі өз қызмет процесінде ұшырайтын пайыздық тәуекелдер деңгейімен байланысты болады.
Өтімділік тәуекелдер - қысқа мерзімді ссудалар бойынша міндеттемелерін орындауға өтімді қаражаттарының тапшылығы болу тәуекелі.
Базалық тәуекел - пайыздық ставкалардың құрылымында болатын өзгерістермен байланысты келеді.
Уақытша бөлектену тәуекелі - егер банк ресурстарды тартып орналастырса, бірдей базалық ставкамен тек оларды қарастыру мерзімі әртүрлі болады.Қарастыру мерзімін таңдауына байланысты тәуекел пайда болады.
Есептер тәуекелі - егер банк контрагентпен алдын-ала ақылдасып алмай төлемдерді жүзеге асырған жағадайда болады.
Капиталдық тәуекелі - тәуекелдің бұл түрі мына жағдайда пайда болады - банк келісімге отырып, серіктеске қаражаттарды төлеуі тиіс және де серіктесі келісім бойынша толық өз міндеттемесін орындай алатындығына күмәні бар болса.
Кіші тәуекелі - стандарттан төмен немесе стандартты емес тәуекел.
Маржиналды тәуекелі - клиент форвардтық келісімге отырғаннан кейін банкрот болып қалуы мүмкін, банк нарықта оның міндеттемелерін жабуға мәжбүрленеді, яғни тәуекелділікке бет бұрады, себебі валюта курсы жағымсыз жаққа өзгеруі әбден мүмкін.
Ипотекалық тәуекелі - кепілдікпен қамтамасыз етілген ссудаларға тән күтілетін пайызбен негізгі соманы жоғалту тәуекелі.
Ағымдық тәуекелі - қызметкерлердің персоналдық қажеттіліктері, техникалық жаңылуы, банк бөлімшелерінің тиімсіз ұйымдастырылуы себебінен күнделікті қызмет нәтижесіндегі мүмкіндіктерді білдіреді.
Своп-ставкалардың өзгеруінің тәуекелі - егер своп-позициялары келісілмеген немесе мерзім бойынша мүлдем жабылмаған болса пайда болады
Тақырып 1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1. Банктік тәуекелдер категориялары мен классификациясы
2. Банктік тәуекелді басқару және бағалау әдістері
1. Жалпы тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу немесе болмау мүмкіндігін жүз пайыздық нақтылықпен болжай алмауын айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге бет бұрған адам міндетті түрде шығынға ұшырайды. Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді. Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Бүгінгі таңдағы нарықтық экономика жағдайында банк саласында банктер әртүрлі банктік операцияларды жүзеге асыру барысында мойнына алатын жауаптылықты дұрыс бағалай білуінің маңызы зор.
Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда болады. Олардың ауқымы әртүрлі. Сондықтан да банк қызметтерде тәуекелдің мүлде болмауы маңызды емес, оны ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу, кеміту маңызды. Яғни кез келген банк өз қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен ісәрекеттерде жұмсауға тырысады.
Банктік тәуекелдер деп несие мекеменің жүзеге асыратын, банк операциясының ерекшелігімен туындайтын шығын қатері, яғни банктің өз ресурсының, табысының бір бөлігінен айырылып қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қаупін айтамыз.
Тәуекел банктің берілген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан айырылып қалу ықтималдылығын белгілейді.
Банктік тәуекел категориясы экономикалық теорияның тану объектісі ретінде әртүрлі бағыттағы нәтижелер мен ақпараттардың анықталмағандығы және оссиметриялылығымен тығыз байланысты.
Банк қызметі залалсыз болуы үшін шыгын, ысырап, залал сенімді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану керек.
Ысырап банк қызметіне тән, тәуекелділікті сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысынан банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғынылады.
Бұл көрсеткіш өзіне шығын мен залалды ұштастырады. Сол себепті де, қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады.
Қатер мен ысырап ұғымы бір-бірімен өзара байланысты. Осыған орай, қатерді ысырап категорияларын пайдалана отырып, сандық тұрғыдан сипаттауға болады. Бұл тәсілдеме тәуекел теориясын дамытудың базасы болып табылады.
Шығын - банк өз қызметінде белгілі бір шығындар жұмсайды. Оларға: салымға төленетін пайыздар, өзге де қаржы институттарынан алынған кредит ресурстары үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен, бағалы қағаздармен байланысты шығын, жұмыскерлерге, қызметкерлерге, үй-ғимаратқа кететін шығындар жатады.
Табысты ала алмау немесе белгіленген шығыннан да көп шығын шығару жағдайы залал деп аталады. Залал алдағы кезеңнің операцияларының жеткілікті дәрежеде таңдалмаған кезінде, жарамсыздыққа ұрынған жағдайда және қал-ақуалды болжауға келмейтін жағдайда болады.
Іс жүзінде портфельдердің келесідей түрлері бар:
- несиелік тәуекелділік портфелі;
- өтімділік тәуекелділік портфелі;
- валюталық тәуекелділік портфелі;
- пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелділігі портфелі.
Банк өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әртүрлі жиынтығымен кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны, экзогендік факторлар жиынтығы (яғни экономикалық орта, коньюктурамен байланысты сыртқы) және экзогендік факторлар (өзіндік қате қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге барлық тәуекел бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді.
Банк қызметі табысты болу үшін, банк тәуекелді бөлшектеу және нақты тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану қажет.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп көзделген мақсаттарға жету үшін оларды анықталған белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлуді айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің орнын анықтауға, тәуекелді басқарудың керекті әдістері мен тәсілдерін тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі заманға сай экономикалық әдебиеттер мен тәжірибеде басқару және талдау мақсаттарына байланысты банк тәуекелдерінің көптеген классификациялары бар. Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидаларына:
- банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы;
- банк клиенттерінің құрамы;
- банктік операциялар сипаттамасы;
- коммерциялық банктердің түрі жатады.
Ал енді әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдер - банктік қызметіне немесе берілген бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер. Банкте анықталған ақшақаражаттары болғанда, ол жанама түрде сыртқы тәуекелдерді алдын ала болжай алады және оларды өз уақытында басқара алады. Сыртқы тәуекелдер саяси-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық, бәсекелестік, қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси факторларға: соғыс, жаулап алу, басып кіру (оккупация), саяси көтерілістер мен тәртіпсіздік, идеологиялық келіспеушілік, экономикалық қызығушылық қақтығыстары, саяси күштер мен әлеуметтік топтар қызығушылықтарының поляризациясы, саяси режимнің ауысуы, ұлттандырылуы, жекешелендірілуі, қарыздарды жалпылау (консолидация), эмбаргоны енгізу, импорттық лицензияны алып тастау, тікелей шетел инвестициялар тәуекелі және т.б. жатқызылады.
Экономикалық факторлар: ЖҰӨ-нің төмендеу немесе өсу қарқынының баяулауы, өнімге деген бағаның тез өсуі, экспорттан түсетін табыстың төмендеуі, импорттық өнімнің өсуі, әлемдік нарықтағы отандық тауарлар бәсекелестігі мен іскерлік белсенділігінің және басқа да мемлекеттермен байланыстардың азаюы, халықтың бірыңғайлылығы мен білім деңгейінің төмендеуі, инфрақұрылымның нашар дамуы мен тағы да басқа шектеулерді (экспорттық, импорттық шектеулер, шетел инвестициясын лимиттеу сияқты) білдіреді.
Бәсекелестік факторлар: банктің және банктік мекемелердің қосылуы, банктік операциялар мен мәмілелердің жаңа түрінің пайда болуы, басқа банктердің қызмет құнының төмендеуі, банктік қызмет сапасына деген талаптардың жоғарылауы, жаңа банктік мекемелер пайда болуының жеңілдігі, банктің банкротқа ұшырау қиындығы мүмкіндігімен байланысты болады.
Банктік операциялар: технологиялық процестерімен маманданған қызметкерлер жеткілікті минимумын оптималды басқару, тиімді маркетингтік стратегияны және тактиканы таңдау, т.б. факторлар. Ішкі тәуекелдерге берілген жекеленген коммерциялық банк иеленетін кәсіпкерлік артықшылықтар әсер етеді.
Банктің ішкі тәуекелінің өзі төртке бөлінеді: банк активтері, банк пассивтері, активтер мен пассивтерді басқару сапасы, қаржылық қызметті жүзеге асыру тәуекелі. Олардың өзі ішінара жіктеледі:
Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды. Кез келген банк қызметінің табыстылығы банктің несиесінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді, сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытында айналысып отыруы керек. Несиелік тәуекелдің өзі былайша жіктеледі:
1. Қарыз алушыға байланысты несиелік тәуекел:
- объективті;
- субъективті;
- заңды.
2. Несиені қамтамасыз етумен байланысты тәуекел:
- кепіл берушінің тәуекелі;
- сақтандырылған кепіл мүлкінің тәуекелі:
- кепіл мүлкінің өтімділік тәуекелі;
- жойылу тәуекелі;
- жүйелік тәуекел;
- форс-мажорлық тәуекел.
Валюталық тәуекел - келісімшартқа қол қойған кезеңі мен ол бойынша төлемді жасау арасындағы кезең ішінде төлейтін валютаға қатысты валюта бағамындағы өзгерістің нәтижесінде туындайтын зиян шегу қаупі. Валюталық тәуекел қандай да бір шетелдік валютаға ұлттық валютаның қатысы кезінде, курстың өзгеруі кезінде зиян шеккен банктерде және өз қорларының бір бөлігінің жоғалуына, табыстың толық алынбауына, қосымша шығынның шығуына алып келеді. Валюталық тәуекел ашық валюталық позиция кезінде туындайды. Банктік тәжірибеде валюталық тәуекелдің бірнеше түрлері қолданылады, атап айтсақ:
- айырбас бағамының өзгеру тәуекелі;
- конверсионды операциялар тәуекелі;
- трансляциялық тәуекелдер;
- форфейтинг тәуекелі;
- коммерциялық тәуекел;
- операциялық тәуекел.
Нарықтық тәуекел - валюталық, пайыздық және инвестициялық тәуекелдердің жиынтығынан тұрады. Бұл тәуекел мүмкін болатын жоғалтулардың, ескерілмеген шығындардың әсерінен және активтер мен пассивтердің нарықтық бағасының, өтімділік дәрежесінің төмендеуінен туындайды. Нарықтық баға әрқашан да сұраныс пен ұсыныстың негізінде құрылады, сондықтан ол өзгеріп отырады. Нарықтық тәуекелді, әсіресе несиемен қамтамасыз ету кезінде ескерген жөн, себебі бағалы қағаздар нарығындағы өзгеріс немесе жылжымайтын мүлік нарығындағы кері жағдайлар күтілмеген шығындарға алып келуі мүмкін.
Кассалық тәуекел - кассалық операциялардың жүргізілуі барысында кассирлер тарапынан байқаусызда немесе кассирлердің жұмысқа салғырт қарауынан туындайтын тәуекелдің түрі. Банк тәжірибесінде кассалық кателіктер көбіне аударымдар жасағанда, коммуналдық төлемдер қабылдағанда, алаяқтардың басқа тұлғалардың атынан ақша алуы және т.б. жағдайларда туындайды.
Есеп айырысу тәуекелі - банктің есеп айырысу процесін ұйымдастыру барысында есеп айырысу техникасына байланысты туындайтын тәуекел. Төлемсіздік немесе төлем мерзімін бұзу тәуекелі, есеп айырысу формаларының төлем және құжат айналымдары тәсілдері, есеп айырысу мазмұны мен мәмілелерінің сипаттамасына сәйкес келмеу тәуекелі. Есеп айырысуға қатысты заңдар мен қойылатын нормативтік талаптарға сай келмеуі немесе олардың бұзылуы.
Факторингтік тәуекел - факторингтік келісімшарт негізінде клиентке қаржылық қызмет көрсету барысында, яғни тауарлыкомиссиондық операцияларды жүргізу барысында туындайды. Факторингтік операцияда үш тұлға қатысады. Олар: факторингтік компания немесе банк, жабдықтаушы, сатып алушы.
Инвестициялық тәуекел - белгісіз жағдайда инвестицияның көзделмеген шығынға ұшырауы. Яғни белгілі бір жобаларға, бағалы қағаздарға салынған қаржының шығынға ұшырауы мен мүлдем қайтарылмау тәуекелі.
Инвестициялық тәуекелдерді келесі белгілері бойынша жіктеуге болады:
1. Жүзеге асыру сферасы бойынша:
- техника-технологиялық тәуекел;
- экономикалық тәуекел;
- саяси тәуекел;
- әлеуметтік тәуекелдер;
- экологиялық тәуекел;
- заңды-құқықтық тәуекелдер.
2. Жүзеге асыру түрлері бойынша тәуекелдер:
- нақты инвестициялық тәуекелдер;
- қаржылық инвестициялық тәуекелі.
3. Инвестициялық тәуекелдердің пайда болу көздері бойынша:
- жүйелі тәуекел: пайыздық, валюталық, инфляциялық, саяси тәуекелдер;
- жүйесіз тәуекелдер.
Банкаралық несиелерді тарту тәуекелі - банктердің арасында бір-біріне берілетін несие, яғни банк өз өтімділігін қамтамасыз ету үшін алатын қысқа мерзімді несие негізінде туындайды. Банкаралық несие тартылған ресурстардың ішіндегі ең қымбаты - олар көбінесе бір күнге немесе бір түнге берілетін несиелер, яғни овернайт несиелері.
Диверсификациялық тәуекел - ақша қаражатын әртараптандыру кезінде әртүрлі салаға орналастыру негізінде туындайтын тәуекел. Ақша қаражаттарын әр салаға бөліп салу тәуекел деңгейін азайтады, алайда жалпылама экономикалық құлдыраулар салалардың құлдырауына алып келуі мүмкін, осы жағдайда диверсификациялық тәуекелді жоғарылатады.
Өтімділік тәуекелі - банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерін уақытында орындай алмауы, қолма-қол ақша қаражаттары мен активтерінің жеткіліксіздігінен, басқа көздерден тез арада тарта алмауы негізінде туындайды. Банк өтімділігінің төмендеуі тікелей банктің нарықтағы деңгейінің төмендеуіне, яғни бәсекелестік қабілетінің азаюына алып келеді.
Пайыздық тәуекел - бұл пайыз мөлшерлемелерінің болжанбаған ауытқуы негізінде банктің ысырапқа ұшырау мүмкіндігі. Пайыз мөлшерлемесі өзгергенде банк табыстары мен шығындары, активтерінің нарықтық құны, пассивтер мен баланстан тыс шоттар да өзгереді. Пайыз тәуекелі берілген ссудалар мен тартылған қаражаттардың мерзімдері сәйкес келмеген жағдайда немесе активтік операциялар бойынша мөлшерлемелер әртүрлі тәсілмен берілгенде пайда болады. Пайыздық тәуекелдің жіктемесі:
- жаңа баға құру бойынша активтер мен пассивтер бағасының өзгеруі;
- табыстың өзгеру тәуекелі;
- базистік тәуекел;
- операциондық тәуекел.
Төлемқабілетсіздік тәуекелі - клиенттің банк алдындағы қарыздарын өтей алмау кезінде туындайды. Төлемқабілеттілікті скоринг жүйесі арқылы бағалайды, яғни несие бермес бұрын төлемқабілеттігін бағалау керек.
Капитал құрылымы тәуекелі - банк капиталының құрылымының, яғни банктің ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді және меншік капиталының дұрыс орналастырылмауынан, қолданбауынан туындайды, сонымен бірге банк ресурстарының нарыққа сәйкес қымбаттауы немесе арзандауы барысында болады.
Меншік капиталының жеткіліксіздігі тәуекелі - коммерциялық банктердің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әртүрлі қорлары мен ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасының азаюынан, банк меншігінде тартылған қаражаттардың үлесінің тым артып кетуінен туындайды. Банк секторының әлеуетін нығайту, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жұмыс істеп тұрған және жаңадан құрылатын банктердің меншікті капиталдарының ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптар 2009 жылғы 1 қазаннан бастап 5 млрд теңгеге дейін, 2011 жылғы 1 шілдеден бастап 10 млрд теңгеге дейін ұлғайтылады. Алматы және Астана қалаларын қоспағанда, негізгі қызмет көрсету көлемі Қазақстанның аймақтарында көрсетілетін аймақтық банктер үшін меншікті капиталдарының ең төменгі мөлшері 2009 жылғы 1 қазаннан бастап 2 млрд теңгені (бірқатар талаптар орындалған кезде); 2011 жылғы 1 шілдеден бастап 4 млрд теңгені құрайды.
Операциондық йЯ тәуекел - қызметкерлер тарапынан болатын ішкі процестерді жүргізу барысында жіберілген кемшіліктер мен қателіктер, ақпараттық жүйемен дұрыс жұмыс істемеу салдарынан болады.
Техникалық тәуекел - банктік жүйеде жұмыс жасап отырған бағдарламалардың ескіруі, жаңа құрылған бағдарламалардағы кемшіліктер салдарынан туындайды.
Жаңа енгізулер тәуекелі - жаңа банктік өнімді нарыққа енгізумен байланысты тәуекел. Яғни нарыққа енгізілген өнім күтілген бағада өтпеуі, ойлаған шығындардан нақты шығындардың асып кетуінен, банк басшыларының жаңа өнімді енгізудегі ісәрекеттерінің дұрыс ойластырылмағандығынан болады.
Стратегиялық тәуекел - банктің алға қойған стратегиялық жоспарларының дұрыс құрылмағандығы салдарынан, яғни орналасқан жерінің дұрыс таңдалмағандығы, ол жердегі банк өніміне деген сұраныстың дұрыс бағаланбауы, алға қойған жобалардың дұрыс жүргізілмеуі негізінде туындайды.
Банктік тәуекелдердің пайда болу уақытына байланысты банктік тәуекелдер ретроспективті және перспективті түрінде жіктеледі. Тәуекелді бұлай бөлудің тиімділігі болжанған шығындардың алдын алуға көмектеседі, яғни бұрын кеткен кателіктерді алдын ала ескеріп отырады.
Тәуекел деңгейіне байланысты банктік тәуекелдер төмен, орташа, жогары болып бөлінеді. Бұл тәуекелдердің деңгейлері коэффициенттер немесе пайыз түрінде көрсетіледі.
Банктік тәуекелді есептеу әдісі бойынша кешенді және жеке болып бөлінеді. Кешенді дегеніміз жалпы банктің тәуекелін есептегенде, тәуекел көлемін болжағанда, өтімділік туралы экономикалық заңдылықтарды ұстағанда қажет. Жеке дегеніміз жеке банктік тәуекелдерді шкалалар, коэффициенттер түрінде есептегенде ескеріледі.
Банктің типіне қарай: банк тәуекелдері мамандандырылған, салалық және әмбебап банк тәуекелдері түрінде болады.
Банк клиенттерінің құрамына қарай: кіші, орта, және үлкен деп үшке бөлінеді.
Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігіне қарай: ашық және жабық болып жіктеледі. Ашық тәуекел деп пайда болған тәуекел бетінің қайтарылмайтын түрін айтамыз, ал жабық тәуекелде пайда болған тәуекелдің бетін диверсификация арқылы азайтуға болады.
Банктік тәуекелдердің әртүрлі бағыттар мен салаларға, критерийлерге байланысты жіктелуі банк саласында тәуекелдің пайда болу тұстары көп екендігін көрсетеді. Жалпы банктік сферада 130дай банктік тәуекел түрі кездеседі, жоғарыда аталып көрсетілген тәуекел түрлері солардың негізгілері десек болады. Банктік тәуекелдердің түрлерін білмейінше, оны банк тәжірибесінде басқара да алмаймыз.
2. Банктік тәуекелді басқару және бағалау әдістері
Тәуекелдерді басқару әрбір банктің басты міндеті мен бағыты, себебі банк тәуекелдерін басқару мен бағалауды дұрыс жүргізбеу банктің нарықтағы жағдайын нашарлатып, жабылуына алып келуі мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқарудың басты мақсаты - банктің активтері мен пассивтерін дұрыс басқара отырып, банк өтімділігі мен пайдасын оң көрсеткіште ұстап тұру, күтілмеген жоғалтуларды барынша төмендету. Сондықтан да әрбір банк өзінің тәуекелдерді басқару стратегиясын жасауы керек, ал стратегия өз кезегінде қазіргі талаптарға сай және банктің дамуымен қатар тәуекел деңгейін қалыпты ұстап тұруда оңай басқарылуы қажет. Банктің тәуекелдерін сапалы басқару ұзақ мерзімді нәтижелі дамуына жол ашады. Банктік тәуекелдерді басқарудағы түрлі іс-әрекеттер, шаралар, шешімдер тәуекелді басқару саясаты деп аталады.
Тәуекелдерді басқару процесінде келесі ережелерді қатаң ұстанған дұрыс:
- меншік капиталынан жоғары көлемде тәуекелге баруға болмайды;
- тәуекелдің ақыры неге апаратынын әрдайым ескерген жөн;
- аз пайда үшін көп шығынға ұшырайтын әрекетті білген дұрыс;
- тәуекелмен байланысты шешімді дұрыс қабылдау үшін қабылданып жатқан шешімге күмәнді болмау керек;
- әр уақытта тәуекелді шешудің бірнеше жолы болады.
Банктік тәуекелдерді басқару менеджменттің бір функциясы ретінде мынадай қағидаларға негізделеді:
- пайда табу мақсатында тәуекелге ойлана бару қағидасы;
- қабылданған тәуекелдердің басқарылу қағидасы;
- күтілген табыс деңгейінен тәуекел деңгейінің аз болу қағидасы;
- қабылданған тәуекел деңгейінің банктің қаржылық мүмкіндіктерінен аспау қағидасы;
- тәуекелді жою шығыны жоғалтатын қаржыдан аспау қағидасы;
- тәуекелдерді басқарудағы уақыт факторы қағидасы.
- банктік тәуекелдерді дұрыс және пайдалы басқару үшін қазіргі жағдайда оған қандай факторлар әсер ететіндігін білу қажет. Жалпылама алғанда тәуекел банкке әсер ететін факторлар өте көп, яғни әрбір әсер етуші фактормен бірге тәуекел қатар жүреді. Сол себепті олардың қандай көздерден туындайтыны осы факторларды дұрыс бөлуден айқындалады. Тәуекелдердің өзгеріп отыруына негізгі екі фактор, яғни экзогенді және эндогенді факторлар әсер етеді. Бұл факторлар төменде 2-сызба түрінде көрсетілген.
Тәуекелдерді басқару нарықтағы өзгерістерге тез әрі ұтымды шешімдер арқылы жауап бергенде ғана тиімді болады. Тәуекелдерді басқару стратегиясын таңдағанда банк нарықтағы банк қызметінің түрлері мен оның жекелеген сегменттеріне зерттеу жасайды. Банк қоршаған ортаның тәуекел деңгейінің әрдайым өзгеріп отыруына алып келеді. Соның салдарынан банк үнемі нарықтағы өз орнын анықтап, туындаған тәуекелдерге баға беріп, клиенттермен қарым-қатынасты, активтері мен пассивтерінің құрылымын және саясатын өзгертіп отырады.
Тәуекелді бірыңгайландыру кезеңі: эксперттік баталау әдістері (дельфиялық әдіс, морфологиялық әдіс, сценарийлік талдау, коэффициенттік талдау әдісі, т.б.) параметрлік емес статистика әдістері.
Туындатан тәуекелді бағалау әдісі: дифференциалдық, интервалдық, логарифмдік, индекстік, жай сандар әдісі, корреляциялық, регрессиялық, дисперсиялық, кластерлік, факторлық талдау, сызықтық, стохастикалық бағдарламалар.
Стратегияны таңдау кезеңінде лимиттеу, резервтеу, хеджерлеу, сақтандыру, диверсификация, өзін-өзі сақтандыру, оптимизациялау қолданылады.
Бақылау кезеңі: жауапкершілікті бөлу мен лауазымды делегирлеу, мониторинг, есеп жүйесін құру.
Банктік тәуекелдерді тактикалық басқару бойынша тәуекел менеджменті үш деңгейге бөлінеді:
Құру кезеңі:
- ішкі нормативтік базаны құру;
- лимиттеу, квоталау және өзге де шектеулер жүйесін құру;
- есеп жүйесін құру;
- дағдарысқа қарсы шараларды басқару.
Жаңа енгізулер кезеңі:
- жаңа жұмыс тобын құру;
- сценарийлік талдау (бэк тест).
- тесттің қорытындысын талдау.
Ішкі нормативтік базаны қолдану кезеңі:
- лимиттерді бекіту, қайта қарау және бақылау;
- банктік тәуекелдерді басқарудың басқа да әдістерін қолдану;
- сценарийлік талдау (стресс тесті).
Осылайша, банктік тәуекелдерді басқаруды үш кезеңнен тұратын механизм ретінде қарастыруға болады. Бірінші кезең стратегиялық басқаруға жауап береді, ал екінші кезеңде тактикалық және жедел басқару ұйымдастырылады, үшінші кезеңде жедел басқарылым.
Тәуекелдердің басқару бірнеше әдістердің көмегімен жүргізіледі. Солардың ішіндегі көп қолданыста болатындар:
- тәуекелден бас тарту немесе қашу;
- тәуекелді өз мойнына алу;
- тәуекелді аудару;
- тәуекелді алдын алу;
- сақтандыру;
- диверсификация;
- лимиттеу;
- хеджерлеу;
- өзін-өзі сақтандыру;
- сапаны басқару.
Ал енді олардың әрқайсысына сипаттама беретін болсақ:
Тәуекелден бас тарту немесе қашу - тәуекел деңгейі өте жоғары немесе шығыннан қашып құтылу мүмкін болмайтын жағдайларда бірден-бір алтьернативті тиімді жолдың біреуі.
Тәуекелді өз мойнына алу деп пайда болған шығынды банк өз қаражаты есебінен жабуын айтамыз. Бұл әдіс пайда болған шығындар көлемі жоғары болмаған жағдайда және пайда болатын шығындардың арасындағы интервалының алшақтығы кезінде қолданылады.
Тәуекелдің алдын алу - мүмкін болатын тәуекелдерді алдын ала шаралар қолдану арқылы төмендету немесе жою жолдарын іздестіру. Бұл басқару түрі тәуекел деңгейі жоғары болған жағдайда соны азайтуға бағытталады, бірақ азайтуға бағытталған нақты шаралардан ауытқулар болмауы қажет.
Сақтандыру - банк тәуекелін төмендету, мүмкін болатын шығындардың орнын толтыру үшін жауапкершілікті сақтандыру компаниясына беру. Көп жағдайларда банктер несие бойынша тәуекелдерді сақтандырып қояды.
Диверсификация - банк тәуекелдерін азайту мақсатында тәуекелді әртараптандыру, мысалы, белгілі бір салаға инвестиция салса бір салаға қатысты тәуекел деңгейі жоғарылайды, ал сол қаржыны бірнеше салаға бөліп салса тәуекел деңгейі азаяды. Банктік тәуекелдерді диверсификациялаудың келесідей формалары бар:
- бағалы қағаздар портфелін диверсификациялау;
- несие портфелін диверсификациялау;
- валюталық корзинаны диверсификациялау;
- тартылатын қаражаттар көзін диверсификациялау.
Лимиттеу - тактикалық шешімдер қабылдағанда банктің белгіленген операция түрлері мен көрсеткіштеріне шектеулер қою. Әлемдік тәжірибеде лимиттеудің мынадай түрлері кең тараған: 8іор-1оз8, 8іор-оиі, іаке рғойі, Іаке оиі. Лимиттеудің бұл түрлері шығындарды тиімді басқаруға арналған. Лимиттеудің келесідей түрлері бар:
- контрагенттерді лимиттеу;
- несиелік өнімдерге лимит жасау;
- операциялар бойынша тәуекелдерге лимит жасау.
Хеджерлеу - нарықтағы бағалар өзгерісінен пайда болатын тәуекелдерді сақтандыру, яғни жедел келісімшарт позициясын шығынның орнын жабу мақсатында тәуекел деңгейі бірдей қарамақарсы нарықта да жасау арқылы жүзеге асырылады.
Өзін-өзі сақтандыру - банк мүмкін болатын шығындардың орнын жабу мақсатында өз пайдасынан арнайы және қосымша қорлар құру.
Сапаны басқару - банк тәуекелдерін басқару процесінде банктің шығарған өнімдері мен көрсететін қызметтерінің сапасы маңызды рөл атқарады, яғни банктің көрсететін қызметтерінің, өнімдерінің, несие, депозит бойынша портфельдерінің сапасын дұрыс басқаруы тәуекелге ұшырау деңгейін төмендетеді.
Бір банктік тәуекелдің өзгеруі барлық тәуекел түрлеріне әсерін тигізеді. Банктік тәуекелдерді бағалаудың дұрыс жүргізілуі банктің тиімді жұмыс істеуіне және динамикалық өсуіне жағдай жасайды. Ал егер тәуекелдерді бағалау дұрыс жүргізілмесе банк жағымсыз жағдайларға немесе банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Банк тәжірибесінде банктік тәуекелдерді бағалаудың келесідей түрлері қолданылады:
Сандық бағалау бұл банкте туындаған тәуекелден пайда болған шығынның нақты ақшалай көрінісін бағалауға негізделеді немесе барлық шығындардың жиынтығын көрсетеді.
Сапалық бағалау - тәуекелдің пайда болу көздері мен нақты факторларын бағалауға негізделеді, яғни әрбір тәуекелге қатысты нақты факторлар бойынша бағалау жасап, соны алдағы уақытта жою шараларын қарастырады. Банк тәжірибесінде несиелік портфельді бағалауда үлкен маңызға ие.
Статистикалық бағалау әдісі - банк саласында тәуекелдерді бағалау бойынша көп уақыт бойы қолданып келе жатқан әдістің бірі. Бұл әдіс ұзақ уақыт ішіндегі статистикалық көрсеткіштерді талдау арқылы тәуекелдердің пайда болу аралығы мен себептерін бағалауда үлкен маңызға ие. Статистикалық бағалау әдісін тәуекелдердің барлық түріне дерлік қолдануға болады.
Сараптамалық бағалау - сарапшы мамандар жүргізетін бағалау негізінде жүзеге асырылады. Бұл әдіске рейтингтік бағалау әдісін, несие алушылардың несиелік қабілетін бағалау, банк портфельдерін бағалау және т.б. әдістер жатады.
Аналитикалық бағалау әдісі - банктік тәуекелдердің жеке түрлерінің немесе жиынтығының пайда болу аймағын талдау түрінде жүргізіледі. Аналитикалық бағалау әдісі екіге бөлінеді:
- түпнегізді бағалау эмитенттің пайдасын, нарықтағы жағдайын, активтері мен пассивтерін, жарғылық капиталының көлемін және өзге де қаржылық көрсеткіштерін бағалау;
- техникалық бағалау - нарықтағы динамикалық жағдайды графиктер көмегімен болашақта бағалардың өзгеруін бағалау. Техникалық бағалау нарықтағы адамның психологиясын зерттеумен тығыз байланысты.
Перспективалық бағалау - бұл әдістің негізгі қиындығы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс таңдау. Модельдер арқылы банктік тәуекел ықтималдығын бағалап нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді.
Анологиялық бағалау әдісі - банк менеджерлері түрлі шығарылымдар немесе басқа банктердің тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуын ескере отырып тәуекелдерді бағалау әдісі. Осы әдіс негізінде көптеген банктердің тактикасы және стратегиясы құрылады [17; 19].
Кешенді бағалау - бір банктің қызметі аясындағы барлық банктік тәуекелдердің жиынтығын бағалау.
Бақылау сұрақтары:
1. Банк тәуекелі дегеніміз не және олар қалай жіктеледі?
2. Банк тәуекелдерінің қандай категорияларын білесіздер?
3. Банк тәуекелдерін қалай басқаруға болады?
4. Банк тәукелдерін басқару әдістеріне сипаттама беріңіздер?
Тест сұрақтары:
1. Банк тәуекелі дегеніміз не?
А. Банктердің өз ресурстарының бір бөлігінен айырылып қалу қауіпі
Б. Банктердің өз табысының бір бөлігінен айырылып қалу қауіпі
С. Қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қауіпі
Д. Депозит
Е. Қаржы
2. Тәуекел мағынасын ашатын түсінік -
А. Банктің шығынға ұшырау қаупі
В. Банктің сыртқы ортамен қатынастары
С. Банктермен жүргізілетін факторингтік операциялар
Д. Тәуекелді несие деңгейі
Е. Кепілге ала отырып несие беруді жаңарту
3. Экономика саласына ұзақ мерзімді қорлар салу ЕДБ-тер қызметінің қай түрін құрайды:
А. инвестициондық
В. несиелік
С. брокерлік
Д. депозитарлық
Е. дилерлік
4. Банктің басқару аппаратындағы бірінші блок қалай аталады:
А. Банктің кеңесі
В. Әкмшілік
С. Басқарма
Д. Қаржы
Е. Жалпы басқару
5. Банктің қандай ресурстары тіршілік етудің экономикалық негізін құрайды және банктің заңды тұлға ретінде қалыптасуының шарты болып табылады?
А. Жарғылық капитал
Б. Резервтік капитал
С. Бөлінбеген табыс
Д. Экономикалық қорларды ынталандыру
Е. Өзіндік капитал
6. Банк қызметін бақылауға мүмкіндік беретін экономикалық тәртіп нормасымен байланысты қызмет банктің қандай қызметтерімен байланысты?
А. Реттеушілік
В. Оперативтік
С. Қорғау
Д. Бақылау
Е. Бөлушілік
7. Экономикалық саясатпен, ЖYenӨ - мен, экспорттан түсетін табыстың азаюына байланысты туатын тәуекелдер
А. Экономикалық тәуекелдер
В. Пайыздық тәуекелдер
С. Пайыздық тәуекелдер
Д. Сыртқы тәуекелдер
Е. Конверционды тәуекелдер
8. Банктің депозиттік саясатының міндеті:
А. Ең төменгі шығынды ресурстар тарту, барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету арқылы банк балансының өтімділігін сақтау;
В. Ең төменгі шығынды ресурстар тарту мен депозитттік саясат ұстану;
С. Барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету;
Д. Алдағы уақыттарда банкте тұрақты ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету
Е. Банк балансының өтімділігін сақтау;
9. Ақпараттарды электрондық өңдеу басқармасы негізінен қандай тәуекелді басқаруға қатынасады;
А. Банктің есеп айырысу қызметін көрсетуде есеп айырысу тәуекелі тұсында
В. Қаржылық тәуекелі тұсында
С. Бухгалтерлік тәуекелі кезінде
Д. Несиелік тәуекелі тұсында
Е. Пайыздық тәуекелі тұсында
10. Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасы
А. Банктің вексельдерін тарту
В. Облигациялар шығару
С. Депозиттік саясат
Д. Банк тактикасын жүргізу
Е. Банк стратегисын жүргізу
Тақырып 2. Банктік тәуекелдер. Банктік тәуекелдерінің жіктелуі.
1.Банктік тәуекелдер ұғымы және мәні.
2.Банктің тәуекелдерінің жіктелуі
3.Банктік тәуекелдер түрлері.
1. Банктік тәуекелдер ұғымы және мәні.
Тәуекелділік - негізінде ықтималдылықты ал нақтырақ айтсақ банктің қаржылық операцияларды жүргізу кезінде өз ресурстарының табысының бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын шығару қаупін түсіндіреді. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі категорияларды ескеру қажет: жоғалтулар, шығындар, залалдар.
Банктік қызметке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш ретінде жоғалтуларды банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді. Сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды.
Шығындар - банктер өз қызметі барысында белгілі бір шығындар шығарады. Бұл салымшыларға төленетін пайыздар. Басқа қаржыылқ институттардан қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін төлем, есеп айырысу операциясымен, бағалы қағаздармен байланысты шығындар, жұмыскерлерді, ғимараттарды т.б. ұстауға кететін шығындар. Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның жұмсалу формасында көрініс табатын - залалдар. Алдағы операцияларды есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың болжана алмауына байланысты болады. Сол сияты залалдар тәуекелділігі нашар несиелік портфельмен коньюктураның толық есептелуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз жағдайға ұшырауына қауіп төндіреді.
2. Банктің тәуекелдерінің жіктелуі
Тәуекел банк қызметтiң ажырамас бөлігі болып табылады. Ол банк қызметiнiң қаржы нәтижелерiн құрастырудағы белгілі бір рөлдi атқарады, банктердiң активтер және пассивтер қызмет сапаның маңызды мiнездемесiмен көрсетедi және олардың қаржылық күйiнің салыстырмалы талдаудауында қолданылады. Банктiк тәуекел өз қораларының бір бөлігін ала алмау, белгілі бір қаржылық операцияларды жүзеге асыру кезінде қосымша шығын шығару мүмкіндігін білдіреді. Банктік тәуекел бұл қолда бар немесе жоспарлалған нәтиженiң алынбау қауiп-қатері. Банктік тәуекел 3 топқа бөлінеді:
- қаржылық тәуекелдер;
- функционалдық тәуекелдер;
- басқа да тәуекелдер.
Банктік тәуекелдер жүйесінде қаржылық тәуекелдер ерекше орын алады. Олар көлемде, пайдалылықта, актив және пассивтердің құрылымында ойда болмаған өзгерiстерге алып келедi. Қаржылық тәуекелге келесілер жатады: несиелік, өтімділік, пайыз, нарық, валюталық, инфляциялық, төлей алмау қабілеттілік тәуекелдері.
Функционладық тәуекелдер кез келген өнiмнiң жасалуы немесе қызмет көрсету процесіне қатысты тәуекелдер. Функционалдық тәуекелдер қаржылық шаруашылықты уақытында және толық көлемде тексере алмау салдарынан пайда болады. Функционалдық тәуекелге келесілер жатады: стратегиялық, технологиялық, операциялық не қосымша шығындар және жаңа технологиялар мен өнімдерді ендіру тәуекелдері.
Басқа да тәуекелдерге келесілер жатады: банктің абыройын жоғалту тәуекелі және мемлекеттік реттеу шарттарына сай келмеу тәуекелдері.
Банк тәуекелінің жіктелуі тәуекелдердің спецификаларына байланысты жүзеге асырылады. Банктік тәуекелдерді жіктеу қағидалары келесілер:
банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету сферасы;
- банк клиенттерінің құрамы;
банктік операциялардың сипаттамасы;
- коммерциялық банктердің түрлері.
Әсер ету әне қызмет ету сферасына байланысты банк тәуекелдері : сыртқы және ішкі болып бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдерге: банктік қызметке тікелей байланысты емес немесе белгілі бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер жатады. Сыртқы тәуекелдерге: саяси, экономикалық, әлеуметтік-құқықтық, бәсекелестік, қаржылық және басқа да факторлар әсер етеді. Ал ішкі тәуекелдерге: тікелей банк операциялармен банк қызметімен байланысты тәуекелдер жатады.
Тәжірибеде 4 басты портфельдік тәуекелділік түрлері белгілі:
1. несиелік тәуекел;
2. өтімділік тәуекел;
3. пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелі;
4. валюталық тәуекелділік.
Несиелік тәуекелділік - қарыз алушының өз қаржылық міндеттемесін орындауымен байланысты банктік қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелділігі. Ол қарыз портфелінің сапасымен тікелей байланысты.
Несие тәуекелділігін 3 түрге бөлуге болады:
1. қиянаттылық жасау тәуекелділігі;
2.шетел несиелері бойынша тлділік;
3.ішкі зайымдар бойынша төлем төлемеу тлігі.
Несиелік тәуекелділікті төмендетудің бірнеше тәсілдері бар:
1. банктік қарыздар портфелін диверсификациялау, яғни бір қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшерін несиелеу шегін белгілеу арқылы азайту. Бұл тәсіл банк клиентінің несиелік қабілетінің жеткіліктігіне сенімсіз болған кезде қолданылады.
2. несиелік қабілетін талдау, яғни қарыз алушының несиені өтеу мүмкіндігін талдау. Көптеген банк осы әдісті қалайды, себебі ол несиенің қайтарылмауына байланысты мүмкін болар барлық зиянның алдын алады.
Өтімділік тәуекелділігі оны балансталмаған өтімділік тәуекелділігі деп атау керек. Ол қаржылық активтерді тез арада шығынсыз төлем қаражаттарына айналдыру мүмкінсіздігімен байланысты. Банктерде өтімділікті қамтамасыз етудің 2 түрі болады:
1. ішкі;
2. сыртқы.
Ішкі өтімділік инвестордың көзінше ақшаны орналастырудың сенімді объектісі болып табылмайтын тұрақты нарығы бар, тез іске асырылатын активтер. Бұған мемлекеттің бағалы қағаздары; 1 - 3 - 6 - 9 ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Банк тәуекелдері
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Шымкент, 2020 ж
ӘОЖ ______
КБК _______
Р____
Мардан Сапарбаев институты Оқу құрал Кеңесінің мәжілісінде бекітіліп, баспаға ұсынылған (№ _2_ хаттама 27 10. 2020 ж.).
Экономика кафедрасы (№2 хаттама 27 10_2020 ж.) баспаға ұсынған.
Рецензенттер:
Иманбаев А.А.- э.ғ.к, аға оқытушы Халықаралық гуманитарлық техникалық университеті
Кыдырова Ж.Ш.- э.ғ.к, Мухтар Әуезов атындағы ОҚУ
Ағабекова Г.Н. - э.ғ.к., аға оқытушы, Мирас унивеситеті
Р___
Текебаева Г.Д., Танабаева Г.Т, Сатыбалдиева А.Н.
Банк тәуекелдері оқу құралы - Шымкент: баспахананың атауы, 2021 ж., ____ б.
ISBN____________________________
Ұсынып отырған оқу құралы банк тәуекелдерінің тиімділігін анықтау үшін қажетті білім мен шеберліктің заманауи кешенін меңгеруге студенттерге көмектесуге бағытталған.
Оқу құрал жоғары оқу орнының болашақ экономика саласындағы білім алушыларға арналған.
ӘОЖ _________
КБК __________
ISBN ________________
(C)Текебаева Г.Д., Танабаева Г.Т.Сатыбалдиева А.Н. 2020
(C) Мардан Сапарбаев институты, 2020
Мазмұны:
Глоссарий ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 тақырып: Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 тақырып: Банктік тәуекелдер. Банктік тәуекелдерінің жіктелуі
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 тақырып: Банктік тәуекелдер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4 тақырып: Банктердің ішкі тәуекелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5 тақырып: Валюталық тәуекелдер және оларды азайту ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6 тақырып: Пайыз тәуекелі және оны азайту әдістері ... ... ... ... ... ..
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7 тақырып: Активтік операциялар тәуекелдері. Портфелдік тәуекелдер
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8 тақырып: Несиелік тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9 тақырып: Тәуекелді азайтуға байланысты банктің стратегиясы
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10 тақырып: Экономикалық тәуекелді сандық бағалау жуйесі
Бақылау сұрақтары: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тест сұрақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ГЛОССАРИЙ
Акциз - тауар немесе қызмет көрсету бағасына кіретін жанама салықтың түрі.
Аренда (жалға алу) - мүліктің жедел, өтелетін иелікке, пайдалануға берілуі. Мүлік жалға берушімен жалға алушыға арнайы жалға алу келісім-шарты негізінде беріледі.
Банк - ақша қаражатын шоғырлаушы және соның негізінде өз клиенттеріне несие беруші, ақша есеп берулері мен басқа да операцияларды жүргізуші несиелік - қаржылық ұйым.
Биржа - құнды қағаздар (биржалық қор), тауарлар(тауарлар биржасы), шетел валютасы сатылатын нарық түрі.
Саяси тәуекел - мұнда саяси Өкіметтің ауысуы нәтижесінде немесе Мемлекетпен жүргізілетін саяси бағдарламаның ауысуы нәтижесінде банк қызметіне өз әсерін тигізетін тәуекел.
Жалпы экономикалық тәуекел - мемлекеттің экономикалық жағдайы төмендегенде пайда болады. Мысалы, ЖҰӨ деңгейі құласа, мемлекеттік бюджетінің тапшылығы өссе,инфляция деңгейі көтерілсе және т.б.
Депозиттік тәуекел - сыртқы ортадан салымдарды, несиелерді, депозиттерді және тағы басқа қаржыландыру қайнар көздерін тарту тәуекелі.
Несиелік тәуекел - бұл тәуекел қарыз алушының қаржылық жағдайының нашарлауымен немесе мүлдем банкротқа ұшырауымен байланысты алған қарызын бөлшектеп немесе толықтай қайтара алмауымен байланысты.
Валюталық тәуекел - әлемдік нарықта шетел валюта курсының тез өзгеруінің нәтижесінде пайда болатын шығындар тәуекелі. Бұл тәуекелге тек шетел валютасы бойынша ашық валюталық позициясы бар банктер ғана ұшырайды.
Пайыздық тәуекел - мемлекеттік не болмаса әлемдік нарықта бір немесе бірнеше құрал бойынша пайыз ставкаларының жағымсыз түрде өзгеруінен болатын тәуекел.
Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарық конъюктурасының өзгеруі нәтижесінде бағалы қағаздар құнсыздану тәуекелі.
Банк бағытының тәуекелі - банк қызметінің мақсатты бағытталуы мен, оның қызмет ету аясы мен даму приоритеттерінен туындайды.
Жартылай басқарылатын сыртқы тәуекелдер - бұл тәуекелдер сыртқы ортада қалыптасады, бірақ банк олармен толық немесе жартылай басқара алады.
Клиенттің тәуекелі - клиенттің экономикалық жағдайының нашарлауынан не болмаса тіпті банкроттыққа ұшырауынан туындайтын тәуекел.
Ішкі тәуекелдер - банк ішінде болатын тәуекел.
Стратегиялық тәуекелі - ішкі стратегияны, құралдарды қолдану приоритеттерін дұрыс құрмауынан пайда болатын тәуекел.
Құрылымдық тәуекелі - банк құрылымының тиімсіздігінен туындайтын тәуекел.
Басқару тәуекелі - банкті авантюристік жолмен басқарудың нәтижесінде пайжа болатын тәуекел түрі.
Кадрлық тәуекелі - ұжымның, яғни мамандардың психологиялық жағынан бір-біріне сәйкес келмейтіндігіне байланысты тәуекел.
Ынталандырушылық тәуекелі - бірдей жасалған қызметке түрліше ынта ету, яғни басшы өз қызметкерлеріне бірдей қарамай, теңбе-тең қарамауынан пайда болады.
Шектен шығу тәуекелі - банктік коррупция, қылмыстық топтар мен байланыс, өз туыстарын жеңілдік беріп несиелендіру арқылы тәуекелге ұшырауға болады.
Бақылаушылық тәуекелі - егер, бақылау жүйесі банктің жеке бөлімшелерінің қызметін тиімді қадағалай алмаған жағдайда тәуекел туындайды.
Қаржылық тәуекелі - банктің қаржылық қызметімен байланысты тәуекелдер.
Операциялық тәуекелі - жеке банктік бөлімшелерін басқару деңгейінде банк қызметінде күнделікті болатын ағымдағы тәуекелдер.
Ұйымдастырушылық тәуекелі - операция мен есеп жүргізу тәжірибесінде, құрылымында банк бөлімшелерінің тиімсіз ұйымдастырылуында болады.
Ақпараттық тәуекелі - банк операцияларына өз жағымсыз әсерін тигізетін жалған мәлімет алу тәуекелі.
Ұжыммен байланысты тәуекелі - ұжымның тәртібінің ерекшелігіне байланысты туындайтын тәуекел.
Техниканы қолданумен байланысты тәуекелі - компьютер немесе басқа да техниканың бұзылуынан шығындар шығару тәуекелі.
Саудалық тәуекелі - саудалық құрал-жабдықтармен, депозиттермен, бағалы қағаздармен, валюталармен оларды сатып, сауда-саттық жасағанның нәтижесінде болады.
Табыстылықты азайту тәуекелі - басқаруға дұрыс жол таппау нәтижесінде банк табыстылығын сипаттайтын тәуекел.
Әртараптандыру тәуекелі - жеке қарыз алушыларға, бағалы қағаздардың кейбір түрлеріне өте үлкен салым салудан туындайтын тәуекел.
Мемлекеттік тәуекелі - егер банк клиенті экспорт-импорттық қызметпен шұғылданып немесе егер банк шетел қарыз алушыларын несиелендірген жағдайда болады.
Портфельдік тәуекелі - бағалы қағаздардың жеке түрлері бойынша және ссудалардың барлық категориялары бойынша шығындар шығару тәуекелі.
Жүйелік тәуекелі - акция бағасының өзгеруі, оның табыстылығы, облигация бойынша күтілетін және ағымдағы проценттердің, дивиденттердің күтілетін мөлшерімен байланысты түрі.
Жүйелік емес тәуекелі - нарық жағдайына байланысты болмайды және банк, кәсіпорынның нақты спецификасы болып табылады.
Жалпы нарықтық бағалардың құлау тәуекелі - белгілі бір қаржы активтері бойынша алынбайтын табыс тәуекелі.
Инфляциялық тәуекелі - бөлімшенің өмірлік циклымен анықталатын тәуекел.
Форфейтингтік тәуекелдер - егер форфейтор немесе банк өз мойнына регресс құқығынсыз экспортердің барлық тәуекелдерін алады.
Активті операциялардың тәуекелдері - банктер үнемі өз қызмет процесінде ұшырайтын пайыздық тәуекелдер деңгейімен байланысты болады.
Өтімділік тәуекелдер - қысқа мерзімді ссудалар бойынша міндеттемелерін орындауға өтімді қаражаттарының тапшылығы болу тәуекелі.
Базалық тәуекел - пайыздық ставкалардың құрылымында болатын өзгерістермен байланысты келеді.
Уақытша бөлектену тәуекелі - егер банк ресурстарды тартып орналастырса, бірдей базалық ставкамен тек оларды қарастыру мерзімі әртүрлі болады.Қарастыру мерзімін таңдауына байланысты тәуекел пайда болады.
Есептер тәуекелі - егер банк контрагентпен алдын-ала ақылдасып алмай төлемдерді жүзеге асырған жағадайда болады.
Капиталдық тәуекелі - тәуекелдің бұл түрі мына жағдайда пайда болады - банк келісімге отырып, серіктеске қаражаттарды төлеуі тиіс және де серіктесі келісім бойынша толық өз міндеттемесін орындай алатындығына күмәні бар болса.
Кіші тәуекелі - стандарттан төмен немесе стандартты емес тәуекел.
Маржиналды тәуекелі - клиент форвардтық келісімге отырғаннан кейін банкрот болып қалуы мүмкін, банк нарықта оның міндеттемелерін жабуға мәжбүрленеді, яғни тәуекелділікке бет бұрады, себебі валюта курсы жағымсыз жаққа өзгеруі әбден мүмкін.
Ипотекалық тәуекелі - кепілдікпен қамтамасыз етілген ссудаларға тән күтілетін пайызбен негізгі соманы жоғалту тәуекелі.
Ағымдық тәуекелі - қызметкерлердің персоналдық қажеттіліктері, техникалық жаңылуы, банк бөлімшелерінің тиімсіз ұйымдастырылуы себебінен күнделікті қызмет нәтижесіндегі мүмкіндіктерді білдіреді.
Своп-ставкалардың өзгеруінің тәуекелі - егер своп-позициялары келісілмеген немесе мерзім бойынша мүлдем жабылмаған болса пайда болады
Тақырып 1. Банктік тәуекелдердің экономикалық мәні
1. Банктік тәуекелдер категориялары мен классификациясы
2. Банктік тәуекелді басқару және бағалау әдістері
1. Жалпы тәуекелдің тұжырымдамасы адамзатқа ежелден-ақ таныс. Өйткені тәуекел біздің өміріміздің ажырамас бөлігі болып келеді. Тәуекел деп оқиғаның болу немесе болмау мүмкіндігін жүз пайыздық нақтылықпен болжай алмауын айтамыз. Кез келген адам тәуекел деңгейін төмендетуге тырысады. Өйткені жағымсыз оқиғаның болу жағдайында тәуекелге бет бұрған адам міндетті түрде шығынға ұшырайды. Тәуекел деңгейін төмендету мақсатында біз екі немесе одан да көп баламалардың бар болуын қалаймыз. Яғни, таңдау құқығына ие болғымыз келеді. Тәуекел деңгейі мен табыстылық деңгейі өзара пропорционал, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Керісінше тәуекел деңгейі төмен болса, табыс та төмен болады. Сондықтан кез келген кәсіпорын табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Бүгінгі таңдағы нарықтық экономика жағдайында банк саласында банктер әртүрлі банктік операцияларды жүзеге асыру барысында мойнына алатын жауаптылықты дұрыс бағалай білуінің маңызы зор.
Тәуекелділік кез келген банктік операцияларда болады. Олардың ауқымы әртүрлі. Сондықтан да банк қызметтерде тәуекелдің мүлде болмауы маңызды емес, оны ең аз шамадағы деңгейіне жеткізу, кеміту маңызды. Яғни кез келген банк өз қаражаттарын табысы жоғары және тәуекел деңгейі төмен ісәрекеттерде жұмсауға тырысады.
Банктік тәуекелдер деп несие мекеменің жүзеге асыратын, банк операциясының ерекшелігімен туындайтын шығын қатері, яғни банктің өз ресурсының, табысының бір бөлігінен айырылып қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қаупін айтамыз.
Тәуекел банктің берілген несиелері бойынша төлемсіздік туындаған жағдайда, ресурстық базасы жеткіліксіз болғанда жалпы міндеттемелері бойынша жауап беру мүмкіндігі азайғанда пайдасынан айырылып қалу ықтималдылығын белгілейді.
Банктік тәуекел категориясы экономикалық теорияның тану объектісі ретінде әртүрлі бағыттағы нәтижелер мен ақпараттардың анықталмағандығы және оссиметриялылығымен тығыз байланысты.
Банк қызметі залалсыз болуы үшін шыгын, ысырап, залал сенімді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану керек.
Ысырап банк қызметіне тән, тәуекелділікті сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысынан банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғынылады.
Бұл көрсеткіш өзіне шығын мен залалды ұштастырады. Сол себепті де, қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады.
Қатер мен ысырап ұғымы бір-бірімен өзара байланысты. Осыған орай, қатерді ысырап категорияларын пайдалана отырып, сандық тұрғыдан сипаттауға болады. Бұл тәсілдеме тәуекел теориясын дамытудың базасы болып табылады.
Шығын - банк өз қызметінде белгілі бір шығындар жұмсайды. Оларға: салымға төленетін пайыздар, өзге де қаржы институттарынан алынған кредит ресурстары үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен, бағалы қағаздармен байланысты шығын, жұмыскерлерге, қызметкерлерге, үй-ғимаратқа кететін шығындар жатады.
Табысты ала алмау немесе белгіленген шығыннан да көп шығын шығару жағдайы залал деп аталады. Залал алдағы кезеңнің операцияларының жеткілікті дәрежеде таңдалмаған кезінде, жарамсыздыққа ұрынған жағдайда және қал-ақуалды болжауға келмейтін жағдайда болады.
Іс жүзінде портфельдердің келесідей түрлері бар:
- несиелік тәуекелділік портфелі;
- өтімділік тәуекелділік портфелі;
- валюталық тәуекелділік портфелі;
- пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелділігі портфелі.
Банк өз қызметі процесінде тәуекел түрлерінің әртүрлі жиынтығымен кездеседі. Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда болу уақыты мен орны, экзогендік факторлар жиынтығы (яғни экономикалық орта, коньюктурамен байланысты сыртқы) және экзогендік факторлар (өзіндік қате қызметінен пайда болатын ішкі) бойынша ажыратылады. Сонымен бірге барлық тәуекел бір-бірімен байланысты және банк қызметіне әсер етеді.
Банк қызметі табысты болу үшін, банк тәуекелді бөлшектеу және нақты тәуекел түріне ең жақсы басқару тәсілін қолдану қажет.
Тәуекелді басқару мен бағалау тиімділігі көбіне оның классификациясымен анықталады. Тәуекелдерді классификациялау деп көзделген мақсаттарға жету үшін оларды анықталған белгілері бойынша белгілі бір топтарға бөлуді айтамыз. Ғылыми негізделген классификация жалпы жүйедегі әрбір тәуекелдің орнын анықтауға, тәуекелді басқарудың керекті әдістері мен тәсілдерін тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі заманға сай экономикалық әдебиеттер мен тәжірибеде басқару және талдау мақсаттарына байланысты банк тәуекелдерінің көптеген классификациялары бар. Сонымен, банктік тәуекелді жіктеу қағидаларына:
- банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету аясы;
- банк клиенттерінің құрамы;
- банктік операциялар сипаттамасы;
- коммерциялық банктердің түрі жатады.
Ал енді әсер ету мен қызмет ету аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы және ішкі деп бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдер - банктік қызметіне немесе берілген бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер. Банкте анықталған ақшақаражаттары болғанда, ол жанама түрде сыртқы тәуекелдерді алдын ала болжай алады және оларды өз уақытында басқара алады. Сыртқы тәуекелдер саяси-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық, бәсекелестік, қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.
Саяси факторларға: соғыс, жаулап алу, басып кіру (оккупация), саяси көтерілістер мен тәртіпсіздік, идеологиялық келіспеушілік, экономикалық қызығушылық қақтығыстары, саяси күштер мен әлеуметтік топтар қызығушылықтарының поляризациясы, саяси режимнің ауысуы, ұлттандырылуы, жекешелендірілуі, қарыздарды жалпылау (консолидация), эмбаргоны енгізу, импорттық лицензияны алып тастау, тікелей шетел инвестициялар тәуекелі және т.б. жатқызылады.
Экономикалық факторлар: ЖҰӨ-нің төмендеу немесе өсу қарқынының баяулауы, өнімге деген бағаның тез өсуі, экспорттан түсетін табыстың төмендеуі, импорттық өнімнің өсуі, әлемдік нарықтағы отандық тауарлар бәсекелестігі мен іскерлік белсенділігінің және басқа да мемлекеттермен байланыстардың азаюы, халықтың бірыңғайлылығы мен білім деңгейінің төмендеуі, инфрақұрылымның нашар дамуы мен тағы да басқа шектеулерді (экспорттық, импорттық шектеулер, шетел инвестициясын лимиттеу сияқты) білдіреді.
Бәсекелестік факторлар: банктің және банктік мекемелердің қосылуы, банктік операциялар мен мәмілелердің жаңа түрінің пайда болуы, басқа банктердің қызмет құнының төмендеуі, банктік қызмет сапасына деген талаптардың жоғарылауы, жаңа банктік мекемелер пайда болуының жеңілдігі, банктің банкротқа ұшырау қиындығы мүмкіндігімен байланысты болады.
Банктік операциялар: технологиялық процестерімен маманданған қызметкерлер жеткілікті минимумын оптималды басқару, тиімді маркетингтік стратегияны және тактиканы таңдау, т.б. факторлар. Ішкі тәуекелдерге берілген жекеленген коммерциялық банк иеленетін кәсіпкерлік артықшылықтар әсер етеді.
Банктің ішкі тәуекелінің өзі төртке бөлінеді: банк активтері, банк пассивтері, активтер мен пассивтерді басқару сапасы, қаржылық қызметті жүзеге асыру тәуекелі. Олардың өзі ішінара жіктеледі:
Несиелік тәуекел - қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелген сыйақысын өз уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды. Кез келген банк қызметінің табыстылығы банктің несиесінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді, сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару шараларымен уақытында айналысып отыруы керек. Несиелік тәуекелдің өзі былайша жіктеледі:
1. Қарыз алушыға байланысты несиелік тәуекел:
- объективті;
- субъективті;
- заңды.
2. Несиені қамтамасыз етумен байланысты тәуекел:
- кепіл берушінің тәуекелі;
- сақтандырылған кепіл мүлкінің тәуекелі:
- кепіл мүлкінің өтімділік тәуекелі;
- жойылу тәуекелі;
- жүйелік тәуекел;
- форс-мажорлық тәуекел.
Валюталық тәуекел - келісімшартқа қол қойған кезеңі мен ол бойынша төлемді жасау арасындағы кезең ішінде төлейтін валютаға қатысты валюта бағамындағы өзгерістің нәтижесінде туындайтын зиян шегу қаупі. Валюталық тәуекел қандай да бір шетелдік валютаға ұлттық валютаның қатысы кезінде, курстың өзгеруі кезінде зиян шеккен банктерде және өз қорларының бір бөлігінің жоғалуына, табыстың толық алынбауына, қосымша шығынның шығуына алып келеді. Валюталық тәуекел ашық валюталық позиция кезінде туындайды. Банктік тәжірибеде валюталық тәуекелдің бірнеше түрлері қолданылады, атап айтсақ:
- айырбас бағамының өзгеру тәуекелі;
- конверсионды операциялар тәуекелі;
- трансляциялық тәуекелдер;
- форфейтинг тәуекелі;
- коммерциялық тәуекел;
- операциялық тәуекел.
Нарықтық тәуекел - валюталық, пайыздық және инвестициялық тәуекелдердің жиынтығынан тұрады. Бұл тәуекел мүмкін болатын жоғалтулардың, ескерілмеген шығындардың әсерінен және активтер мен пассивтердің нарықтық бағасының, өтімділік дәрежесінің төмендеуінен туындайды. Нарықтық баға әрқашан да сұраныс пен ұсыныстың негізінде құрылады, сондықтан ол өзгеріп отырады. Нарықтық тәуекелді, әсіресе несиемен қамтамасыз ету кезінде ескерген жөн, себебі бағалы қағаздар нарығындағы өзгеріс немесе жылжымайтын мүлік нарығындағы кері жағдайлар күтілмеген шығындарға алып келуі мүмкін.
Кассалық тәуекел - кассалық операциялардың жүргізілуі барысында кассирлер тарапынан байқаусызда немесе кассирлердің жұмысқа салғырт қарауынан туындайтын тәуекелдің түрі. Банк тәжірибесінде кассалық кателіктер көбіне аударымдар жасағанда, коммуналдық төлемдер қабылдағанда, алаяқтардың басқа тұлғалардың атынан ақша алуы және т.б. жағдайларда туындайды.
Есеп айырысу тәуекелі - банктің есеп айырысу процесін ұйымдастыру барысында есеп айырысу техникасына байланысты туындайтын тәуекел. Төлемсіздік немесе төлем мерзімін бұзу тәуекелі, есеп айырысу формаларының төлем және құжат айналымдары тәсілдері, есеп айырысу мазмұны мен мәмілелерінің сипаттамасына сәйкес келмеу тәуекелі. Есеп айырысуға қатысты заңдар мен қойылатын нормативтік талаптарға сай келмеуі немесе олардың бұзылуы.
Факторингтік тәуекел - факторингтік келісімшарт негізінде клиентке қаржылық қызмет көрсету барысында, яғни тауарлыкомиссиондық операцияларды жүргізу барысында туындайды. Факторингтік операцияда үш тұлға қатысады. Олар: факторингтік компания немесе банк, жабдықтаушы, сатып алушы.
Инвестициялық тәуекел - белгісіз жағдайда инвестицияның көзделмеген шығынға ұшырауы. Яғни белгілі бір жобаларға, бағалы қағаздарға салынған қаржының шығынға ұшырауы мен мүлдем қайтарылмау тәуекелі.
Инвестициялық тәуекелдерді келесі белгілері бойынша жіктеуге болады:
1. Жүзеге асыру сферасы бойынша:
- техника-технологиялық тәуекел;
- экономикалық тәуекел;
- саяси тәуекел;
- әлеуметтік тәуекелдер;
- экологиялық тәуекел;
- заңды-құқықтық тәуекелдер.
2. Жүзеге асыру түрлері бойынша тәуекелдер:
- нақты инвестициялық тәуекелдер;
- қаржылық инвестициялық тәуекелі.
3. Инвестициялық тәуекелдердің пайда болу көздері бойынша:
- жүйелі тәуекел: пайыздық, валюталық, инфляциялық, саяси тәуекелдер;
- жүйесіз тәуекелдер.
Банкаралық несиелерді тарту тәуекелі - банктердің арасында бір-біріне берілетін несие, яғни банк өз өтімділігін қамтамасыз ету үшін алатын қысқа мерзімді несие негізінде туындайды. Банкаралық несие тартылған ресурстардың ішіндегі ең қымбаты - олар көбінесе бір күнге немесе бір түнге берілетін несиелер, яғни овернайт несиелері.
Диверсификациялық тәуекел - ақша қаражатын әртараптандыру кезінде әртүрлі салаға орналастыру негізінде туындайтын тәуекел. Ақша қаражаттарын әр салаға бөліп салу тәуекел деңгейін азайтады, алайда жалпылама экономикалық құлдыраулар салалардың құлдырауына алып келуі мүмкін, осы жағдайда диверсификациялық тәуекелді жоғарылатады.
Өтімділік тәуекелі - банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерін уақытында орындай алмауы, қолма-қол ақша қаражаттары мен активтерінің жеткіліксіздігінен, басқа көздерден тез арада тарта алмауы негізінде туындайды. Банк өтімділігінің төмендеуі тікелей банктің нарықтағы деңгейінің төмендеуіне, яғни бәсекелестік қабілетінің азаюына алып келеді.
Пайыздық тәуекел - бұл пайыз мөлшерлемелерінің болжанбаған ауытқуы негізінде банктің ысырапқа ұшырау мүмкіндігі. Пайыз мөлшерлемесі өзгергенде банк табыстары мен шығындары, активтерінің нарықтық құны, пассивтер мен баланстан тыс шоттар да өзгереді. Пайыз тәуекелі берілген ссудалар мен тартылған қаражаттардың мерзімдері сәйкес келмеген жағдайда немесе активтік операциялар бойынша мөлшерлемелер әртүрлі тәсілмен берілгенде пайда болады. Пайыздық тәуекелдің жіктемесі:
- жаңа баға құру бойынша активтер мен пассивтер бағасының өзгеруі;
- табыстың өзгеру тәуекелі;
- базистік тәуекел;
- операциондық тәуекел.
Төлемқабілетсіздік тәуекелі - клиенттің банк алдындағы қарыздарын өтей алмау кезінде туындайды. Төлемқабілеттілікті скоринг жүйесі арқылы бағалайды, яғни несие бермес бұрын төлемқабілеттігін бағалау керек.
Капитал құрылымы тәуекелі - банк капиталының құрылымының, яғни банктің ұзақ мерзімді, қысқа мерзімді және меншік капиталының дұрыс орналастырылмауынан, қолданбауынан туындайды, сонымен бірге банк ресурстарының нарыққа сәйкес қымбаттауы немесе арзандауы барысында болады.
Меншік капиталының жеткіліксіздігі тәуекелі - коммерциялық банктердің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әртүрлі қорлары мен ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасының азаюынан, банк меншігінде тартылған қаражаттардың үлесінің тым артып кетуінен туындайды. Банк секторының әлеуетін нығайту, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында жұмыс істеп тұрған және жаңадан құрылатын банктердің меншікті капиталдарының ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптар 2009 жылғы 1 қазаннан бастап 5 млрд теңгеге дейін, 2011 жылғы 1 шілдеден бастап 10 млрд теңгеге дейін ұлғайтылады. Алматы және Астана қалаларын қоспағанда, негізгі қызмет көрсету көлемі Қазақстанның аймақтарында көрсетілетін аймақтық банктер үшін меншікті капиталдарының ең төменгі мөлшері 2009 жылғы 1 қазаннан бастап 2 млрд теңгені (бірқатар талаптар орындалған кезде); 2011 жылғы 1 шілдеден бастап 4 млрд теңгені құрайды.
Операциондық йЯ тәуекел - қызметкерлер тарапынан болатын ішкі процестерді жүргізу барысында жіберілген кемшіліктер мен қателіктер, ақпараттық жүйемен дұрыс жұмыс істемеу салдарынан болады.
Техникалық тәуекел - банктік жүйеде жұмыс жасап отырған бағдарламалардың ескіруі, жаңа құрылған бағдарламалардағы кемшіліктер салдарынан туындайды.
Жаңа енгізулер тәуекелі - жаңа банктік өнімді нарыққа енгізумен байланысты тәуекел. Яғни нарыққа енгізілген өнім күтілген бағада өтпеуі, ойлаған шығындардан нақты шығындардың асып кетуінен, банк басшыларының жаңа өнімді енгізудегі ісәрекеттерінің дұрыс ойластырылмағандығынан болады.
Стратегиялық тәуекел - банктің алға қойған стратегиялық жоспарларының дұрыс құрылмағандығы салдарынан, яғни орналасқан жерінің дұрыс таңдалмағандығы, ол жердегі банк өніміне деген сұраныстың дұрыс бағаланбауы, алға қойған жобалардың дұрыс жүргізілмеуі негізінде туындайды.
Банктік тәуекелдердің пайда болу уақытына байланысты банктік тәуекелдер ретроспективті және перспективті түрінде жіктеледі. Тәуекелді бұлай бөлудің тиімділігі болжанған шығындардың алдын алуға көмектеседі, яғни бұрын кеткен кателіктерді алдын ала ескеріп отырады.
Тәуекел деңгейіне байланысты банктік тәуекелдер төмен, орташа, жогары болып бөлінеді. Бұл тәуекелдердің деңгейлері коэффициенттер немесе пайыз түрінде көрсетіледі.
Банктік тәуекелді есептеу әдісі бойынша кешенді және жеке болып бөлінеді. Кешенді дегеніміз жалпы банктің тәуекелін есептегенде, тәуекел көлемін болжағанда, өтімділік туралы экономикалық заңдылықтарды ұстағанда қажет. Жеке дегеніміз жеке банктік тәуекелдерді шкалалар, коэффициенттер түрінде есептегенде ескеріледі.
Банктің типіне қарай: банк тәуекелдері мамандандырылған, салалық және әмбебап банк тәуекелдері түрінде болады.
Банк клиенттерінің құрамына қарай: кіші, орта, және үлкен деп үшке бөлінеді.
Банктік тәуекелдерді басқару мүмкіндігіне қарай: ашық және жабық болып жіктеледі. Ашық тәуекел деп пайда болған тәуекел бетінің қайтарылмайтын түрін айтамыз, ал жабық тәуекелде пайда болған тәуекелдің бетін диверсификация арқылы азайтуға болады.
Банктік тәуекелдердің әртүрлі бағыттар мен салаларға, критерийлерге байланысты жіктелуі банк саласында тәуекелдің пайда болу тұстары көп екендігін көрсетеді. Жалпы банктік сферада 130дай банктік тәуекел түрі кездеседі, жоғарыда аталып көрсетілген тәуекел түрлері солардың негізгілері десек болады. Банктік тәуекелдердің түрлерін білмейінше, оны банк тәжірибесінде басқара да алмаймыз.
2. Банктік тәуекелді басқару және бағалау әдістері
Тәуекелдерді басқару әрбір банктің басты міндеті мен бағыты, себебі банк тәуекелдерін басқару мен бағалауды дұрыс жүргізбеу банктің нарықтағы жағдайын нашарлатып, жабылуына алып келуі мүмкін. Банктік тәуекелдерді басқарудың басты мақсаты - банктің активтері мен пассивтерін дұрыс басқара отырып, банк өтімділігі мен пайдасын оң көрсеткіште ұстап тұру, күтілмеген жоғалтуларды барынша төмендету. Сондықтан да әрбір банк өзінің тәуекелдерді басқару стратегиясын жасауы керек, ал стратегия өз кезегінде қазіргі талаптарға сай және банктің дамуымен қатар тәуекел деңгейін қалыпты ұстап тұруда оңай басқарылуы қажет. Банктің тәуекелдерін сапалы басқару ұзақ мерзімді нәтижелі дамуына жол ашады. Банктік тәуекелдерді басқарудағы түрлі іс-әрекеттер, шаралар, шешімдер тәуекелді басқару саясаты деп аталады.
Тәуекелдерді басқару процесінде келесі ережелерді қатаң ұстанған дұрыс:
- меншік капиталынан жоғары көлемде тәуекелге баруға болмайды;
- тәуекелдің ақыры неге апаратынын әрдайым ескерген жөн;
- аз пайда үшін көп шығынға ұшырайтын әрекетті білген дұрыс;
- тәуекелмен байланысты шешімді дұрыс қабылдау үшін қабылданып жатқан шешімге күмәнді болмау керек;
- әр уақытта тәуекелді шешудің бірнеше жолы болады.
Банктік тәуекелдерді басқару менеджменттің бір функциясы ретінде мынадай қағидаларға негізделеді:
- пайда табу мақсатында тәуекелге ойлана бару қағидасы;
- қабылданған тәуекелдердің басқарылу қағидасы;
- күтілген табыс деңгейінен тәуекел деңгейінің аз болу қағидасы;
- қабылданған тәуекел деңгейінің банктің қаржылық мүмкіндіктерінен аспау қағидасы;
- тәуекелді жою шығыны жоғалтатын қаржыдан аспау қағидасы;
- тәуекелдерді басқарудағы уақыт факторы қағидасы.
- банктік тәуекелдерді дұрыс және пайдалы басқару үшін қазіргі жағдайда оған қандай факторлар әсер ететіндігін білу қажет. Жалпылама алғанда тәуекел банкке әсер ететін факторлар өте көп, яғни әрбір әсер етуші фактормен бірге тәуекел қатар жүреді. Сол себепті олардың қандай көздерден туындайтыны осы факторларды дұрыс бөлуден айқындалады. Тәуекелдердің өзгеріп отыруына негізгі екі фактор, яғни экзогенді және эндогенді факторлар әсер етеді. Бұл факторлар төменде 2-сызба түрінде көрсетілген.
Тәуекелдерді басқару нарықтағы өзгерістерге тез әрі ұтымды шешімдер арқылы жауап бергенде ғана тиімді болады. Тәуекелдерді басқару стратегиясын таңдағанда банк нарықтағы банк қызметінің түрлері мен оның жекелеген сегменттеріне зерттеу жасайды. Банк қоршаған ортаның тәуекел деңгейінің әрдайым өзгеріп отыруына алып келеді. Соның салдарынан банк үнемі нарықтағы өз орнын анықтап, туындаған тәуекелдерге баға беріп, клиенттермен қарым-қатынасты, активтері мен пассивтерінің құрылымын және саясатын өзгертіп отырады.
Тәуекелді бірыңгайландыру кезеңі: эксперттік баталау әдістері (дельфиялық әдіс, морфологиялық әдіс, сценарийлік талдау, коэффициенттік талдау әдісі, т.б.) параметрлік емес статистика әдістері.
Туындатан тәуекелді бағалау әдісі: дифференциалдық, интервалдық, логарифмдік, индекстік, жай сандар әдісі, корреляциялық, регрессиялық, дисперсиялық, кластерлік, факторлық талдау, сызықтық, стохастикалық бағдарламалар.
Стратегияны таңдау кезеңінде лимиттеу, резервтеу, хеджерлеу, сақтандыру, диверсификация, өзін-өзі сақтандыру, оптимизациялау қолданылады.
Бақылау кезеңі: жауапкершілікті бөлу мен лауазымды делегирлеу, мониторинг, есеп жүйесін құру.
Банктік тәуекелдерді тактикалық басқару бойынша тәуекел менеджменті үш деңгейге бөлінеді:
Құру кезеңі:
- ішкі нормативтік базаны құру;
- лимиттеу, квоталау және өзге де шектеулер жүйесін құру;
- есеп жүйесін құру;
- дағдарысқа қарсы шараларды басқару.
Жаңа енгізулер кезеңі:
- жаңа жұмыс тобын құру;
- сценарийлік талдау (бэк тест).
- тесттің қорытындысын талдау.
Ішкі нормативтік базаны қолдану кезеңі:
- лимиттерді бекіту, қайта қарау және бақылау;
- банктік тәуекелдерді басқарудың басқа да әдістерін қолдану;
- сценарийлік талдау (стресс тесті).
Осылайша, банктік тәуекелдерді басқаруды үш кезеңнен тұратын механизм ретінде қарастыруға болады. Бірінші кезең стратегиялық басқаруға жауап береді, ал екінші кезеңде тактикалық және жедел басқару ұйымдастырылады, үшінші кезеңде жедел басқарылым.
Тәуекелдердің басқару бірнеше әдістердің көмегімен жүргізіледі. Солардың ішіндегі көп қолданыста болатындар:
- тәуекелден бас тарту немесе қашу;
- тәуекелді өз мойнына алу;
- тәуекелді аудару;
- тәуекелді алдын алу;
- сақтандыру;
- диверсификация;
- лимиттеу;
- хеджерлеу;
- өзін-өзі сақтандыру;
- сапаны басқару.
Ал енді олардың әрқайсысына сипаттама беретін болсақ:
Тәуекелден бас тарту немесе қашу - тәуекел деңгейі өте жоғары немесе шығыннан қашып құтылу мүмкін болмайтын жағдайларда бірден-бір алтьернативті тиімді жолдың біреуі.
Тәуекелді өз мойнына алу деп пайда болған шығынды банк өз қаражаты есебінен жабуын айтамыз. Бұл әдіс пайда болған шығындар көлемі жоғары болмаған жағдайда және пайда болатын шығындардың арасындағы интервалының алшақтығы кезінде қолданылады.
Тәуекелдің алдын алу - мүмкін болатын тәуекелдерді алдын ала шаралар қолдану арқылы төмендету немесе жою жолдарын іздестіру. Бұл басқару түрі тәуекел деңгейі жоғары болған жағдайда соны азайтуға бағытталады, бірақ азайтуға бағытталған нақты шаралардан ауытқулар болмауы қажет.
Сақтандыру - банк тәуекелін төмендету, мүмкін болатын шығындардың орнын толтыру үшін жауапкершілікті сақтандыру компаниясына беру. Көп жағдайларда банктер несие бойынша тәуекелдерді сақтандырып қояды.
Диверсификация - банк тәуекелдерін азайту мақсатында тәуекелді әртараптандыру, мысалы, белгілі бір салаға инвестиция салса бір салаға қатысты тәуекел деңгейі жоғарылайды, ал сол қаржыны бірнеше салаға бөліп салса тәуекел деңгейі азаяды. Банктік тәуекелдерді диверсификациялаудың келесідей формалары бар:
- бағалы қағаздар портфелін диверсификациялау;
- несие портфелін диверсификациялау;
- валюталық корзинаны диверсификациялау;
- тартылатын қаражаттар көзін диверсификациялау.
Лимиттеу - тактикалық шешімдер қабылдағанда банктің белгіленген операция түрлері мен көрсеткіштеріне шектеулер қою. Әлемдік тәжірибеде лимиттеудің мынадай түрлері кең тараған: 8іор-1оз8, 8іор-оиі, іаке рғойі, Іаке оиі. Лимиттеудің бұл түрлері шығындарды тиімді басқаруға арналған. Лимиттеудің келесідей түрлері бар:
- контрагенттерді лимиттеу;
- несиелік өнімдерге лимит жасау;
- операциялар бойынша тәуекелдерге лимит жасау.
Хеджерлеу - нарықтағы бағалар өзгерісінен пайда болатын тәуекелдерді сақтандыру, яғни жедел келісімшарт позициясын шығынның орнын жабу мақсатында тәуекел деңгейі бірдей қарамақарсы нарықта да жасау арқылы жүзеге асырылады.
Өзін-өзі сақтандыру - банк мүмкін болатын шығындардың орнын жабу мақсатында өз пайдасынан арнайы және қосымша қорлар құру.
Сапаны басқару - банк тәуекелдерін басқару процесінде банктің шығарған өнімдері мен көрсететін қызметтерінің сапасы маңызды рөл атқарады, яғни банктің көрсететін қызметтерінің, өнімдерінің, несие, депозит бойынша портфельдерінің сапасын дұрыс басқаруы тәуекелге ұшырау деңгейін төмендетеді.
Бір банктік тәуекелдің өзгеруі барлық тәуекел түрлеріне әсерін тигізеді. Банктік тәуекелдерді бағалаудың дұрыс жүргізілуі банктің тиімді жұмыс істеуіне және динамикалық өсуіне жағдай жасайды. Ал егер тәуекелдерді бағалау дұрыс жүргізілмесе банк жағымсыз жағдайларға немесе банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Банк тәжірибесінде банктік тәуекелдерді бағалаудың келесідей түрлері қолданылады:
Сандық бағалау бұл банкте туындаған тәуекелден пайда болған шығынның нақты ақшалай көрінісін бағалауға негізделеді немесе барлық шығындардың жиынтығын көрсетеді.
Сапалық бағалау - тәуекелдің пайда болу көздері мен нақты факторларын бағалауға негізделеді, яғни әрбір тәуекелге қатысты нақты факторлар бойынша бағалау жасап, соны алдағы уақытта жою шараларын қарастырады. Банк тәжірибесінде несиелік портфельді бағалауда үлкен маңызға ие.
Статистикалық бағалау әдісі - банк саласында тәуекелдерді бағалау бойынша көп уақыт бойы қолданып келе жатқан әдістің бірі. Бұл әдіс ұзақ уақыт ішіндегі статистикалық көрсеткіштерді талдау арқылы тәуекелдердің пайда болу аралығы мен себептерін бағалауда үлкен маңызға ие. Статистикалық бағалау әдісін тәуекелдердің барлық түріне дерлік қолдануға болады.
Сараптамалық бағалау - сарапшы мамандар жүргізетін бағалау негізінде жүзеге асырылады. Бұл әдіске рейтингтік бағалау әдісін, несие алушылардың несиелік қабілетін бағалау, банк портфельдерін бағалау және т.б. әдістер жатады.
Аналитикалық бағалау әдісі - банктік тәуекелдердің жеке түрлерінің немесе жиынтығының пайда болу аймағын талдау түрінде жүргізіледі. Аналитикалық бағалау әдісі екіге бөлінеді:
- түпнегізді бағалау эмитенттің пайдасын, нарықтағы жағдайын, активтері мен пассивтерін, жарғылық капиталының көлемін және өзге де қаржылық көрсеткіштерін бағалау;
- техникалық бағалау - нарықтағы динамикалық жағдайды графиктер көмегімен болашақта бағалардың өзгеруін бағалау. Техникалық бағалау нарықтағы адамның психологиясын зерттеумен тығыз байланысты.
Перспективалық бағалау - бұл әдістің негізгі қиындығы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс таңдау. Модельдер арқылы банктік тәуекел ықтималдығын бағалап нақты жағдайды болжамдауға мүмкіндік береді.
Анологиялық бағалау әдісі - банк менеджерлері түрлі шығарылымдар немесе басқа банктердің тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуын ескере отырып тәуекелдерді бағалау әдісі. Осы әдіс негізінде көптеген банктердің тактикасы және стратегиясы құрылады [17; 19].
Кешенді бағалау - бір банктің қызметі аясындағы барлық банктік тәуекелдердің жиынтығын бағалау.
Бақылау сұрақтары:
1. Банк тәуекелі дегеніміз не және олар қалай жіктеледі?
2. Банк тәуекелдерінің қандай категорияларын білесіздер?
3. Банк тәуекелдерін қалай басқаруға болады?
4. Банк тәукелдерін басқару әдістеріне сипаттама беріңіздер?
Тест сұрақтары:
1. Банк тәуекелі дегеніміз не?
А. Банктердің өз ресурстарының бір бөлігінен айырылып қалу қауіпі
Б. Банктердің өз табысының бір бөлігінен айырылып қалу қауіпі
С. Қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қауіпі
Д. Депозит
Е. Қаржы
2. Тәуекел мағынасын ашатын түсінік -
А. Банктің шығынға ұшырау қаупі
В. Банктің сыртқы ортамен қатынастары
С. Банктермен жүргізілетін факторингтік операциялар
Д. Тәуекелді несие деңгейі
Е. Кепілге ала отырып несие беруді жаңарту
3. Экономика саласына ұзақ мерзімді қорлар салу ЕДБ-тер қызметінің қай түрін құрайды:
А. инвестициондық
В. несиелік
С. брокерлік
Д. депозитарлық
Е. дилерлік
4. Банктің басқару аппаратындағы бірінші блок қалай аталады:
А. Банктің кеңесі
В. Әкмшілік
С. Басқарма
Д. Қаржы
Е. Жалпы басқару
5. Банктің қандай ресурстары тіршілік етудің экономикалық негізін құрайды және банктің заңды тұлға ретінде қалыптасуының шарты болып табылады?
А. Жарғылық капитал
Б. Резервтік капитал
С. Бөлінбеген табыс
Д. Экономикалық қорларды ынталандыру
Е. Өзіндік капитал
6. Банк қызметін бақылауға мүмкіндік беретін экономикалық тәртіп нормасымен байланысты қызмет банктің қандай қызметтерімен байланысты?
А. Реттеушілік
В. Оперативтік
С. Қорғау
Д. Бақылау
Е. Бөлушілік
7. Экономикалық саясатпен, ЖYenӨ - мен, экспорттан түсетін табыстың азаюына байланысты туатын тәуекелдер
А. Экономикалық тәуекелдер
В. Пайыздық тәуекелдер
С. Пайыздық тәуекелдер
Д. Сыртқы тәуекелдер
Е. Конверционды тәуекелдер
8. Банктің депозиттік саясатының міндеті:
А. Ең төменгі шығынды ресурстар тарту, барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету арқылы банк балансының өтімділігін сақтау;
В. Ең төменгі шығынды ресурстар тарту мен депозитттік саясат ұстану;
С. Барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету;
Д. Алдағы уақыттарда банкте тұрақты ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету
Е. Банк балансының өтімділігін сақтау;
9. Ақпараттарды электрондық өңдеу басқармасы негізінен қандай тәуекелді басқаруға қатынасады;
А. Банктің есеп айырысу қызметін көрсетуде есеп айырысу тәуекелі тұсында
В. Қаржылық тәуекелі тұсында
С. Бухгалтерлік тәуекелі кезінде
Д. Несиелік тәуекелі тұсында
Е. Пайыздық тәуекелі тұсында
10. Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасы
А. Банктің вексельдерін тарту
В. Облигациялар шығару
С. Депозиттік саясат
Д. Банк тактикасын жүргізу
Е. Банк стратегисын жүргізу
Тақырып 2. Банктік тәуекелдер. Банктік тәуекелдерінің жіктелуі.
1.Банктік тәуекелдер ұғымы және мәні.
2.Банктің тәуекелдерінің жіктелуі
3.Банктік тәуекелдер түрлері.
1. Банктік тәуекелдер ұғымы және мәні.
Тәуекелділік - негізінде ықтималдылықты ал нақтырақ айтсақ банктің қаржылық операцияларды жүргізу кезінде өз ресурстарының табысының бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын шығару қаупін түсіндіреді. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі категорияларды ескеру қажет: жоғалтулар, шығындар, залалдар.
Банктік қызметке тән тәуекелділікті сипаттайтын жалпылама көрсеткіш ретінде жоғалтуларды банктік табыстың төмендеуі ретінде түсінеміз. Осы көрсеткіш өзінде шығын мен залалды үйлестіреді. Сондықтан тәуекелділік деңгейін жақсы бейнеде сипаттайды.
Шығындар - банктер өз қызметі барысында белгілі бір шығындар шығарады. Бұл салымшыларға төленетін пайыздар. Басқа қаржыылқ институттардан қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін төлем, есеп айырысу операциясымен, бағалы қағаздармен байланысты шығындар, жұмыскерлерді, ғимараттарды т.б. ұстауға кететін шығындар. Табысты толық ала алмай немесе көзделген мөлшерден артық шығынның жұмсалу формасында көрініс табатын - залалдар. Алдағы операцияларды есептеулерге жасалатын талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың болжана алмауына байланысты болады. Сол сияты залалдар тәуекелділігі нашар несиелік портфельмен коньюктураның толық есептелуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз жағдайға ұшырауына қауіп төндіреді.
2. Банктің тәуекелдерінің жіктелуі
Тәуекел банк қызметтiң ажырамас бөлігі болып табылады. Ол банк қызметiнiң қаржы нәтижелерiн құрастырудағы белгілі бір рөлдi атқарады, банктердiң активтер және пассивтер қызмет сапаның маңызды мiнездемесiмен көрсетедi және олардың қаржылық күйiнің салыстырмалы талдаудауында қолданылады. Банктiк тәуекел өз қораларының бір бөлігін ала алмау, белгілі бір қаржылық операцияларды жүзеге асыру кезінде қосымша шығын шығару мүмкіндігін білдіреді. Банктік тәуекел бұл қолда бар немесе жоспарлалған нәтиженiң алынбау қауiп-қатері. Банктік тәуекел 3 топқа бөлінеді:
- қаржылық тәуекелдер;
- функционалдық тәуекелдер;
- басқа да тәуекелдер.
Банктік тәуекелдер жүйесінде қаржылық тәуекелдер ерекше орын алады. Олар көлемде, пайдалылықта, актив және пассивтердің құрылымында ойда болмаған өзгерiстерге алып келедi. Қаржылық тәуекелге келесілер жатады: несиелік, өтімділік, пайыз, нарық, валюталық, инфляциялық, төлей алмау қабілеттілік тәуекелдері.
Функционладық тәуекелдер кез келген өнiмнiң жасалуы немесе қызмет көрсету процесіне қатысты тәуекелдер. Функционалдық тәуекелдер қаржылық шаруашылықты уақытында және толық көлемде тексере алмау салдарынан пайда болады. Функционалдық тәуекелге келесілер жатады: стратегиялық, технологиялық, операциялық не қосымша шығындар және жаңа технологиялар мен өнімдерді ендіру тәуекелдері.
Басқа да тәуекелдерге келесілер жатады: банктің абыройын жоғалту тәуекелі және мемлекеттік реттеу шарттарына сай келмеу тәуекелдері.
Банк тәуекелінің жіктелуі тәуекелдердің спецификаларына байланысты жүзеге асырылады. Банктік тәуекелдерді жіктеу қағидалары келесілер:
банктік тәуекелдің әсер ету және қызмет ету сферасы;
- банк клиенттерінің құрамы;
банктік операциялардың сипаттамасы;
- коммерциялық банктердің түрлері.
Әсер ету әне қызмет ету сферасына байланысты банк тәуекелдері : сыртқы және ішкі болып бөлінеді.
Сыртқы тәуекелдерге: банктік қызметке тікелей байланысты емес немесе белгілі бір клиентпен байланысты емес тәуекелдер жатады. Сыртқы тәуекелдерге: саяси, экономикалық, әлеуметтік-құқықтық, бәсекелестік, қаржылық және басқа да факторлар әсер етеді. Ал ішкі тәуекелдерге: тікелей банк операциялармен банк қызметімен байланысты тәуекелдер жатады.
Тәжірибеде 4 басты портфельдік тәуекелділік түрлері белгілі:
1. несиелік тәуекел;
2. өтімділік тәуекел;
3. пайыз мөлшерлемесінің өзгеру тәуекелі;
4. валюталық тәуекелділік.
Несиелік тәуекелділік - қарыз алушының өз қаржылық міндеттемесін орындауымен байланысты банктік қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелділігі. Ол қарыз портфелінің сапасымен тікелей байланысты.
Несие тәуекелділігін 3 түрге бөлуге болады:
1. қиянаттылық жасау тәуекелділігі;
2.шетел несиелері бойынша тлділік;
3.ішкі зайымдар бойынша төлем төлемеу тлігі.
Несиелік тәуекелділікті төмендетудің бірнеше тәсілдері бар:
1. банктік қарыздар портфелін диверсификациялау, яғни бір қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшерін несиелеу шегін белгілеу арқылы азайту. Бұл тәсіл банк клиентінің несиелік қабілетінің жеткіліктігіне сенімсіз болған кезде қолданылады.
2. несиелік қабілетін талдау, яғни қарыз алушының несиені өтеу мүмкіндігін талдау. Көптеген банк осы әдісті қалайды, себебі ол несиенің қайтарылмауына байланысты мүмкін болар барлық зиянның алдын алады.
Өтімділік тәуекелділігі оны балансталмаған өтімділік тәуекелділігі деп атау керек. Ол қаржылық активтерді тез арада шығынсыз төлем қаражаттарына айналдыру мүмкінсіздігімен байланысты. Банктерде өтімділікті қамтамасыз етудің 2 түрі болады:
1. ішкі;
2. сыртқы.
Ішкі өтімділік инвестордың көзінше ақшаны орналастырудың сенімді объектісі болып табылмайтын тұрақты нарығы бар, тез іске асырылатын активтер. Бұған мемлекеттің бағалы қағаздары; 1 - 3 - 6 - 9 ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz