Банктегі бухгалтерлік есептің пәні мен міндеттері
1 - тақырып. Банктегі бухгалтерлік есептің пәні мен міндеттері.
1. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
2.Бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретінде. Ақпаратты пайдаланушылар.
1. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бухгалтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өндеу, бухгалтерлік есептің жуйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп -- бұл Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР заңына Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да нормативтік кұқыктық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік акпараттарды пайдаланушылардын, мүддесі мен ыңғайьша байланысты. Басқарушылардың (әкімшіліктердің) ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің) мүдделеріне қайшы келетін 002 салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықша қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар :
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды барабар бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі -- толық шаруашылық бірлік және оның құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, пән ұғымына түрлі қатынастарға түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады. Яғни бухгалтерлік есептің пәніне тақырыбы - жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық операциялары жатады.
Бухгалтерлік есептің әдісі - осы пәннің оқытылуы және та - нылуына әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық, статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат - шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе куәлаңдыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл шаруашылық операцияларын бухгалтерлік шоттарда бейнелеуге негіз болып табылады. Егер рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу - Негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды тексеруді және оларды есеп мәліметтерімен салыстыруды білдіретін бухгалтерлік рәсімнің бір элементі.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың негізгі бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпараттар жинақталатын, жүйеленетін экономикалық топтастыру.
Бағалау - бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар және оларда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі шотта бірдей сомада көрсетіледі.
Баланстық корытынды және есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір мерзімге ақшалай бағалап баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру - кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын сипаттайтын, есептің қорытыңды көрсеткіштерінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізін салушылары бар, әрбір кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды, кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мэй және
т.б. Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыпттастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі.
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания тауарды несиеге сатып алған кезде оған ие болады және бір (актив), мезгілде келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға (пассив) алады. Екіжақты жазу осы екі сәтті де қамтиды: активтер шоттың сол жағында, пассивтер оң жағында. Кез келген жағдайда екі құбылыс бір-біріне қарама-қарсы, ал баланс оларды теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем принципі
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық операциялар бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұнда қаржылық емес ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі салыстырмалы қаржылық мәліметтерді алуға мумкіндік беретін жалпыға ортақ өлшем бірлігі болып табылады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің меншігі ол банк құрылтайшыларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне тән принцип. Бұның негізі - меншік иесімен оның банкінің мүліктерін, міндеттемесін бейнелейтін шоттар бөлек көрсетілуі керек.
Үздіксіздік принципі
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезеңде бұл активтер нақты сатылу құны бойынша есепке алынады. Егер нақты сатылған құн жалдық құнан кем болса, онда банк жасырын шығысты есепке алып, отырып, оны кіріс және шығыс жөнідегі есепте көрсетуі керек.
Өзіндік құн принципі
Кәсіпорын қандай да бір кұралдарды сатып алғанда, оларды сатып алуға кеткен, бухгалтерлік есепте көрсетілетін шығыстар және осы құралдардың өзіндік құны болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық кұралдар нарықтық бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетіледі.
Сақтық принципі
Сақтық принципіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте айтарлықтай сақтықпен бағаланады және көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезеңге аударып жібермеуге тырысады. Демек:
а) есепті кезеңнің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде көрсетіледі;
ә) есепті кезеңде немесе өткен кезенде анықталған күтілетін барлық міндеттемелер және әлуетті жоғалтулар, тіпті есептік мерзімінің аяғынан кейін қаржылық есеп беруді дейін пайда болса да тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі керек. Бұндай жағдайда сақтық принципі капитал саласының өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдай толық анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда таниды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер, пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, тиісті тәуекел түрлерінің пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ сақтық прицип жасырын негізсіз резервтердің құрылуын актай алмайды.
Материалдылық принципі
Банк басшысына және инвесторларға шешім қабылдау үшін пайдалы барлық материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп ақпараттарын беруге пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізе алса, ақпарат материалды болып табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес жағдайларды жаңалықтарды ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп отырады.
Сатып-өткізу принципі
Сатып-өткізу принципі табысты қай кезде есепке алу керектігін анықтайды. Ол бойынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде емес, өткізу жүзеге асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте және тұтынушыға өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі
Бухгалтерлердің негізгі міндеті есепті кезеңдегі пайданы есептеу болып табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі шығындардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар бір есепті кезеңде көрсетілуі керек.
2.Бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретінде. Ақпаратты пайдаланушылар.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық-шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін олар - ды өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.
Сондықтан бухгалтерлік есеп ақпараттары біз ойлағаннан гөрі айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады. Пайдаланушылар әр түрлі адамдар санаты болуы, мысалы, инвестицияны жүзеге асыратын немесе несие беретіндер, бірлескен экономикалық әрекет иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін қабылдарда бұл адамдар субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне сүйенеді. Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді:
- субъектіні басқарушылар;
- субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
- субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар мен агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар -- олар банк қызметін басқаруда және банк алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары - әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның жетістіктерге жетуіне және қатаң бәсекелестік жағдайында төтеп беру қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәліметтеріне және олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып табылады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің күткеніне лайық па; банктің ақша қаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік есептің тағы бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған банк жұмысының нәтижесі туралы ақпараттарды беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады: пайда табу жоспарында қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің өтімділігі қандай кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін қарыздарьш өтей алуға банкте ақша барлығын білгісі келеді. Іс жүзіндегі және мүмкіндіктері мол инвесторлар бұл есептерді талдай отырып компаняның болашақтағы қаржылық перспективасы жөнінде, қаржы салуға болатындығы жөнінде қортынды жасайды. Кредиторлар, пайыздар мен борыштарын өтеуге банктің ақшасының бар екендігін білгісі келеді.
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта қоғам тұтастай, үкімет қызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады (1-сурет).
2 - тақырып. Құжаттау және құжат айналымы
1.Банк операциялары бойынша Құжат және Құжат айналымы түсінігі.
2.Банктік және клиенттік құжаттар.
Өздерінің қызметтеріне бөлуге және құжаттауды жүргізуге байланысты бухгалтерлік есеп және есептілік Департаменті, өз кезегінде шартты түрде Бас бухгалтерияға және көмекші бухгалтерияға бөлінеді. Бухгалтерлік бөлім банктің ресми есептелген жүргізеді, банктің басқа бөлімдері өздерінің жазбаларын өзін-өзі бақылау мақсатында жүргізуі мүмкін.
Есептелген жауапты бөлім, бас кітапты жүргізуші Бас бухгалтерия болып табылады. Есептің көмекші орталықтар қызметін орындаушы, яғни бөлшектенген, аналиктикалық есепті орындайтын банктің басқа бөлімдері көмекші бухгалтерия болып табылады және көмекші бухгалтерлік кітаптар мен журналдарды жүргізеді.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына өту дегеніміз, банк жұмысының технологиясын батыстық үлгіде ұйымдастыру дегенді білдіреді.
Батыстың банкілік жүйесінің стандарттық құрылымы әрбір модуль тиісті кітаптарды автоматтандыратын модульдік принцип бойынша орындалған.
Кітап ұғымында бухгалтерияның атқарымдық бөлімі алынған, мысалы, дебиторлар кітабы кредиторлар кітабы, негізгі құралдар кітабы, әрбір кітап оның есеп объектісімен байланысты барлық операцияларды біріктіреді. Әр түрлі модульдерге енгізілген барлық ақпараттар, ары қарай Бас кітапқа топтастырылады. Бас кітаппен көмекші кітаптарды ұйымдастыру технологиясына қатысты халықаралық стандарттар мен нормалар жоқ, алайда халықаралық банктік тәжірибе бар.
Көмекші бухгалтерлік кітаптар есеп жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл кітаптар қызметтің тиісті салаларына қатысты жан жақты ақпараттарды сақтауға арналып мәліметтерді біріктіре отырып, оны тұрақты пайдалану мақсатына қызмет етеді.
Көмекші кітаптың бірнеше сипаттамалары болады:
* тотастырылған банкілік жүйенің бір тармағын білдіреді;
* бизнес-операциялардан шыға отырып (толық атқарымдық көмекші кітап) банкілік өнімдер (немесе операциялар түрі) бойынша фронт-офиспен бэк-офистің барлық функцияларын автоматтандыруды бағдарламалық қамтамасыз ету болып табылады;
* банктік және банкішілік операцияларды операция түрлері бойынша тіркеуге және ұсынуға арналған есеп тіркелімі ретінде қолданылады, аналитикалық және бухгалтерлік мәліметтер болады;
* есептілік пен басқару талдауын алу үшін қолданылады.
Көмекші бухгалтерлік кітапта негізгі орынды құралдар жөніндегі жазбалар алады. Көмекші бухгалтерлік кітапта сақталатын ақпараттардың сипаты кітаптың түріне байланысты, әдетте келесі ақпараттар талап етіледі:
* банкілік өнімнің типі жөніндегі ақпарат (несие, депозит, бағалы қағаздар, қымбат металдар, аккредитивтер);
* операцияның коды;
* операцияның атауы;
* бас бухгалтерлік кітаптың операциялар жүргізілетін шоттарының номері;
* операциялар жүргізілетін шоттарының номері;
* клиент нөмері (сәйкестендірме);
* клиенттің жазуға арналған сипаттамаларын немесе операциялардың жазға арналған жолы;
* клиент немесе операция жөніндегі жан-жақты әкімшілік ақпараттар.
Көмекші кітаптарға бастапқы кіруші ақпарат ретінде осы ақпараттарға фронт-офисте бағдарламаға енгізілген барлық аналитикалық ақпараттар саналады.
Нақты операциялар бойынша бастапқы кіруші ақпарат есеп мәліметтерімен бэк-офисте толықтыруға жатады.
Шығушы ақпарат болып табылатындар:
* көмекші кітаптарда қалыптастырылып, Бас кітапқа берілетін бухгалтерлік жазбалар;
* көмекші журнал-ордерлер.
Көмекші кітаптардың бірнеше түрі болады:
* несиелік операциялар бойынша көмекші кітаптар;
* аккредитивтер бойынша көмекші кітаптар;
* кепілдіктер бойынша көмекші кітаптар;
* Лора-Ностро шоттарының көмекші кітаптар;
* Заңды тұлғалардың депозиттік шоттары бойынша көмекші кітаптар;
* Банкаралық депозиттермен несиелер бойынша көмекші кітаптар;
* бағалы қағаздармен жүргізілеті операциялар бойынша көмекші кітаптар;
* банкілік бухгалтерияның ішіндегі көмекші кітаптар немесе басқалары.
Көмекші бухгалтерлік журналдардың нысандарының саны мен мазмұны қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктеріне байланысты анықталады. Есептер бір есепке топтастырылуы мүмкін. Бұл есептіліктерді оқу мен талдаудың ыңғайлығына байланысты:
* қарыз алушының карточкасы;
* орындалған операциялар журналы;
* әрбір клиент бойынша несиелік (ссудалық) портфель жөніндегі есеп;
* есептелген пайыздар бойынша есеп;
* қабылданған өткізбе журналы;
* өтеу мерзімдері жөніндегі есеп;
* мерзімі өткен және блок қойылған несиелер жөніндегі есеп
* табыстар мен шығындар жөніндегі есеп.
Ақпараттардың құрамы, мысалы, қарыз алушылардың карточкалары әрбір берілген несие бойынша талданған ақпаратты енгізеді:
* қарыз алушының атауы
* несие берілген күн
* несиелік келісімшарттың нөмірі мен күні
* несие түрі
* несие шифры
* қамтамасыз ету түрі (кепілділік)
* дербес шоттардың нөмірлері (ссудалық, есептелінген пайыздар, негізгі мерзімі өткен қарыз, мерзімі өткен пайыздар)
* операциялардың жүзеге асырылу күні
* өтелген негізігі қарыздар сомасы
* пайыздық мөлшерлеме
* пайыздар сомасы (есептелінген және төленген)
* жалпы табыс (өсу тәртібімен)
* мерзімі өткен қарыздар сомасы (негізгі қарыз бен пайыздардың)
* құрылған мәжбүрлі шығын (порвизиялар) сомасы
* қарыздардың қалдығы
* қамтамасыз етуді жою
Банкаралық салымдардың (3-қосымша) көмекші есеп журналын толтыру тәртібін қарастырайық.
Құрастырылу күні - автоматты түрде қойылады, дербес шот нөмірі, Бас кітаптағы шот дербес шоттың деректемелері мен белгілерінен құралады.
Журналдың қалыптасуы келесі жолмен жүргізіледі:
* 1-баған (графа) -автоматты түрде қойылады.
* 2-баған - Депозитті ашу күні - Келісімшарт шартының негізінде жүйеге енгізіледі.
* 3-баған - Депозитті қайтару күні - Келісімшарттың шарт негізінде жүйеге енгізілетін күн.
* 4-баған - Жауапты орындаушының коды - банктің операциялық күнінде бухгалтерлік жазбаларды тікелей жүзеге асыратын, Қазынашылық қызметкерінің коды автоматты түрде қойылады.
* 5-баған - Транзакция нөмірі бухгалтерлік жазбаларда автоматты түрде қойылады.
* 6-баған - Операция коды - таңдау жолымен ақпараттарды енгізген жағдайда қойылады.
* 7-баған-Операциялар мазмұны операцияның кодына байланысты.
* 8-баған - Клиент - Келісімшарттарының негізінде жүйеге енгізіледі.
* 9-баған - Операцияның негізі - осы мәміленің жасалуын растайтын құжаттың №, атауы жүйеге енгізіледі.
* 10-баған - Күн саны - депозитті ашқан күн мен қайтару күні арасындағы айырма ретінде, атап айтқанда 3-баған - 2- баған.
* 11-баған - Пайыздық мөлшерлеме Келісімшарттарының негізінде жүйеге енгізіледі.
* 12-баған - Валюта коды бухгалтерлік өткізбеден автоматты түрде қойылады.
* 13-баған - Валюта бағамы жазу жазылған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі бекіткен ресми бағам, операциялық күннің базасы деректерінен автоматты түрде алынады.
* 14, 15-баған - Теңге және валюта түріндегі депозит сомасы -бухгалтерлік өткізбеден автоматты түрде қойылады. Егерде депозит шетел валютасында болса, онда 15-бағамдағы теңге түрінде деген жолға жазу жазылған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі бекіткен ресми бағам бойынша теңгелік баламасы көрсетіледі.
* 16, 17-баған - валюта және теңге түріндегі сыйақы сомасы формула бойынша есептелінеді: (14 (15-бағам) х 10-баған х 11-бағам) 3600.
* 16-баған - 18, 19, 20-баған - Шоттар бойынша Бас кәтапта бейнелеу - бухгалтерлік жазбалардан автоматты түрде толтырылады.
Көмекші есептегі жүргізілетін операцияларды бақылау және Бас кітаптағы есепті автоматтандыру үшін, банкте жүргізілетін барлық операцияларға код берілуі керек.
Операцияларға код тағайындау тәртібі Қазақстан Республикасының қлоданыстағы заңдарына, бухгалтерлік есептің халықаралық және қазақстандық стандарттарына және т.б. нормативтік актілерге сәйкес жасалған.
Кодтар - банк тағайындаған, операциялардың теңдесі жоқ белгілері;
Кодтың құрылымы келесідей:
ХХХ - NNN
Мұндағы:
ХХХ - операция түрінің коды;
NNN - өткізбелердің мақсатының коды.
Кестеде операцияның түрлері бойынша кодтар тағайындау мысалы келтірілген:
Реттік №
Операциялардың түрі
Операция түрінің коды
1
Қолма - қол ақшаның есебі
001
2
Корреспонденттік шоттар бойынша операциялардың есебі
002
3
Бағалы қағаздар есебі
003
4
Банкаралық депозиттер есебі
004
5
Заңды тұлғалар салымдарының есебі
005
6
Жеке тұлғалар салымдарының есебі
006
7
Банкаралық қарыздар есебі
007
8
Клиенттерге берілген қарыздар есебі
008
9
Кепілдіктер есебі
009
10
Операциялардың басқа да түрлері
Ары қарай
Операциялар түрлерінің кестесі операциялар санының өсу шамасына және операцияларды бөлшектеп есепке алуға байланысты кеңейтілуі мүмкін. Ол үшін, әрбір банк жүргізілетін операцияларға кодтар тағайындаудың ішкі ережесін жасайды, онда әрбір операцияны есепте бейнелеудің дәйекті түрде сипатталған ережесі болуы керек. Банктің ішкі ережелерінен алынатын операциялардың есебі, банк жүргізетін барлық операциялардың бухгалтерлік есебінің рәсіміне қосылады және рұқсат етілген өткізбелер жүйесінде бейнеленуі тиіс. Бас бухгалтерияның жауапты қызметкерлері қосымшалар енгізуі немесе анықтамалықтағы өткізбелерді қабылдамауы мүмкін (2-қосымша).
Жүйе рұқсат етілген анықтамалықтан әрбір өткізбені автоматты түрде іздестіру жүзеге асырады, егерде тапса, онда бұл жазбаға операцияның коды тағайындалып, өткізбе Бас бухгалтерия растаған деген атаққа ие болады.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына өтуге байланысты шоттар жоспарының маңызы. Банк баласының жеделдігі және оның сипаттамасы. Баланстық және баланстық тыс шоттар. Активтік және пассивтік шоттарға бөлу, активті - пассивті шоттардан бас тарту. Баланстық шоттарды экономикалық мазмұны, бағыты және құрылымы бойынша топтастыру. Қаржы шаруашылық операциялар әсерімен банк баласының өзгерісі. Банкте синтетикалық және аналитикалық есептің мәні мен ұйымдастырылуы. Ақырғы айналым операциялары.
3 - тақырып. Банктік баланс және оны құру принциптері.
1. Банк балансын құру принциптері.
2. Бағыты және құрылымы бойынша баланс шоттарының жіктемесі: негізгі, бейнелейтін, операциондық.
3 Екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есеп шоттар жоспарының негізгі бөлімдеріне сипаттама.
1. Банк балансын құру принциптері.
Банктің қаржылық есептілігі -- пайдаланушыға бухгалтерлік есепте жинақталған, өңделген банк қызметі жөніндегі экономикалық ақпаратты мерзімдік ұсынудың маңызды әдісі. Ол шаруашылық субъектісі және халық тарапынан, әсіресе Орталық банктің несиелік-қаржылық жүйеге сенімін қолдауы керек.
Қаржылық есеп беруге дайындық қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына негізделіп жүргізілуі тиіс. Олар қаржылық есеп берудің дайындалуы мен ұсынылуы негізінде алынған қағидаларды анықтайды. Принциптілік қаржылық есептің сапалы сипаты мен элементтері, сондай-ақ тұжырымдамалар мен капиталды қолдау принциптері қаржылық есептің негізгі міндетіне тікелей қатынаса алады.
Қаржы есебі келесі қағидалар арқылы жүргізіледі:
- есептеу әдісі - операциялардың және басқа оқиғалардың нәтижесі олар жүзеге асырылғаннан кейін (ақша қаражаты келіп түскеннен кейін емес) ғана мойындалады. Бұндай оқиғалардың тіркелуі және олардың қаржылық есепте көрсетілуі олар жүзеге асқан уақытында жүргізіледі.
- қьізметтің үздіксіздігіне рұқсат ету, компания әрекетін одан әрі жалғастыратындығын білдіреді.
Қаржылық есептің негізгі мақсаты -- тиімді экономикалық шешім қабылдауда басшылыққа алынатын ақпараттын ұсыну, сондай-ақ:
- нақты және әлуетті инвесторлар мен кредиторларға түсінікті ақпараттьш ұсыну;
- нақты және әлуетті инвесторлар мен кредиторларға түсінікті ақпараттар арқылы қажетті жағдайларды, әсіресе банктің төлем қабілеттілігін және өтемділігін, сондай-ақ барлық кызмет түрлеріне тәуекелділік дәрежесін білуге болады;
- банктің ресурстары, міндеттемелері, қаржылар құрамы мен көздері және олардың өзгерістері жайлы ақпараттын ұсыну.
Қаржылық есеп -- шын мәнісінде шаруашылық бірлігінің үлгілері. Қаржылық есептілік істің нақты жағдайын толық бейнелемегенімен, ол бухгалтерлердің осыған жету жолындағы талабының ең жақсысы болып табылады. Бұл есептер сандық түрде ғана емес, сапалық сипатта да болуы керек. Сапалық сипаттамасы -- алынған ақпараттардың пайдаланушы үшін тиімділігін қамтамасыз ету атрибуты. Қаржылық есептің ңегізгі сапасы - оның айқындылығы.
Айқындылық дегеніміз - ақпараттар бар жағдайда барлық қатысушыларға қолайлы, көрнекті және түсінікті органы қалыптастыру принципі. Қаржылық жағдайға және нарыққа қатысушылардың қызметіне қатысты ақпараттардың айқындылығы - нарықтың тиімділігі және нарықта тәртіптің енгізілуінің маңызды көрсеткіші. Экономика ғылымы дәлелдегендей, өз бетімен дамыған нарық жеткілікті ашық бола алмайды, қосымша ақпараттардың соңғы нәтижесі нарыққа қатысушылар талап еткендей болмай шығуы мүмкін.
Айқындылық - есеп берушілік ұғымының алғышарты болып табылады, нарыққа қатысушының, демек қарыз алушының және қарыз берушінің, эмитенттердің және инвесторлардың, мемлекеттік билік пен халықаралық қаржы институттарының әрекеттері мен жүргізген саясаттарын қуаттау, сондай-ақ шешімдері мен нәтижелері үшін жауапкершілік қабылдау қажетті.
Ақпараттар ағынының ұлғаюына байланысты кейінгі кезде нарық және қоғам қатысушыларына ұсынылуға тиісті ақпараттардың пайдалылығын арттыруға ерекше жағдайлар жасалуда. Пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер ететіндіктен ақпарат іске тікелей араласуы керек.
Пайдалылықтың басты көрсеткіші маңыздылығы болып табы - лады. Ақпарат саны пайдалылық көрсеткіші бола алмайды, себебі оның артықшылығы зиянға шығып, деректі түсіндіру үрдісін күрделендіруі мүмкін.
Пайдалы, тиімді, ашық және сенімді ақпарат алу үшін есеп берушілік мынадай сапалы сипаттамаға ие болуы керек:
- ашықтылық;
- сенімділік;
- салыстырмалық;
- түсініктілік.
Ақпараттың анықтылығы бухгалтерлік есеп берудің жақсы стандарттарына және ашықтықты қамтамасыз ету әдістерінің барабарлығына негізделеді. Ашықтылық - ақпараттар беру әдістемесі қазіргі кездегі және жария орналастыру арқылы стратегиялық шешімдердің белгілі болу үрдісі. Ол қаржылық есеп беру арқылы анықталады.
Сенімділік. Ақпараттарда материалдық қателіктер мен болжамдар болмауы керек. Мазмұн формадан басым болуы керек. Сонымен қатар, есептілік бейтарап, парасатты болуы керек және білікті адамдар жасауы керек.
Салыстырмалылық. Қаржылық есептілікте ұсынылған көрсеткіштер, әр субъекті бойынша жеке және уақытына сәйкес айтылуы керек. Сонда ғана олар пайдаланушыға салыстыруды жүзеге асыруға мүмкіндік беруді қамтамасыз етуі мүмкін.
Түсініктілік. Ақпараттар пайдаланушы үшін әрдайым түсінікті болуы керек. Қаржылық есеп берудің қоғамдық ашықтығы түсінік беруге жеңіл. Қанша айтқанмен де, аз ақпаратқа қарағанда көп ақпараттың болуы жақсы, бірақ ол сатылады ғой. Сондықтан, үлкен анықтылықтан түсетін таза пайда ұқыпты түрде бағалануы керек. Жоғарыда көрсетілгендей, ақпарат беру сатылады, сондықтан бар ақпараттардың пайдалылығын анықтағанда, оларды банк шығындарымен салыстыру керек.
Берілген ақпараттардың толықтығына шектеу бар. Бұл уақытында берілуі, шығынға қатысты пайдалылық, сандық сипатта балансқа жетуі. Есепті беруді кешіктіру оның сенімділігін жоғаралтуы мүмкін, бірақ сондай-ақ дәлдігін жоғалтуы мүмкін. Ал ақпараттан алынған пайда, оны алуға кеткен шығындардан жоғары болуы керек. Маңыздысы - осы ақпарат арналған аудиториялардың дайындық деңгейі болып табылады. Алайда банктерде пайдалы ақпарат бере алатын бухгалтерлік жүйенің болмауы нарыққа бұндай ақпаратты ала алмау, оған қол жеткізе алмау мүмкіндігіне дәлел бола алмайды. Ақпарат беруге жауапты субъект нақты экономикалық ортаға арналған қаржылық есептің қажеттілігін қанағаттандыратын сәйкес балансқа қол жеткізуі тиіс. Ақпарат берудегі жауапкершілік өтірік ақпарат бергеннен гөрі, ешқандай ақпарат бермеген көп артық деп есептейді. Сондай-ақ ақпарат беру мерзімі де маңызды. Ұзақ мерзімді келешек тұрғысынан қарағанда, тіпті кейбір жағдайларда қысқа мерзімді жобада кейбір проблемаларды бастан кешірсе де толық ашықтылық тәртіптемесі пайдалы, өйткені, қаржы жүйесінде кұпиялылықты сақтау шығындары ақыр аяғында оның ашықтығын қамтамасыз ету шығындарынан жоғары.
2. Бағыты және құрылымы бойынша баланс шоттарының жіктемесі: негізгі, бейнелейтін, операциондық.
Қаржылық есеп беру (отчетность) банктің қаржылық жағдайын бағалауға тікелей қатысы бар келесі элементтерден тұрады:
- активтер - бұл жасалған әрекет нәтижесінде пайда болған және келешекте компания экономикалық пайда алуды жоспарлаған әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасқан компанияның бақылауындағы ресурстар;
- міндеттемелер - компанияның жасаған әрекеттері нәтижесінде туындайтын ағымдағы міндеттемесі. Міндеттемелер бойынша есеп айырысу компанияны экономикалық тиімділікке әкеледі деп болжанады;
- капитал - міндеттемелерді алып тастағаннан кейінгі активтер.
Қаржылық есептің келесі элементтері қызмет нәтижесін бағалауға тікелей қатысты:
- табыстар - активтердің түсуі немесе ұлғаюы нысанында экономикалық пайданың өсуі немесе меншік иелерінің жасаған салымынан басқа капиталдың артуы түріндегі міндеттемелердің қысқаруы;
Бұл түсінік түсімді және басқа табыстарды қамтиды.
- шығындар - Нәтижесінде капиталдың қысқаруы болатын активтерді есептен шығару немесе тозды түріндегі экономикалық пайданың қысқаруы немесе міндеттемелердің көбеюі.
Қаржыльқ есеп берудің кез келген элементі болашақта осы элементке қатысы бар кез келген экономикалық түсім компанияға түсуі немесе одан шығуы мумкін деген ықтималдылық бар болса, және ол құнға немесе бағаға ие болса және оны бағалау жеткілікті түрде сенімді жүргізілсе, мойындалуы тиіс.
Қаржылық есеп беру элементін бағалау келесі негіздерді пайдалану арқылы жүзеге асырылады:
- сатып алудың нақты құны;
- қайта қалпына келтіру құны;
- сатудың мүмкін бағасы;
- дисконтталған құн.
Капитал тұжырымдамасы және оны қолдау ұғымдарына мыналар жатады:
- таза активтің синонимі болып табылатын қаржылық капитал. Ол атаулы ақша бірлігінде анықталады. Пайда кезең ішінде жүзеге асырылатын атаулы ақша бірлігінде көрсетілген капиталдың өсуін көрсетеді;
- операциялық әлуетке қатысы бар физикалық капитал. Ол өнімді әлуетке байланысты анықталады. Пайда белгілі уақыт аралығында өнімді әлуеттің көбеюін көрсетеді.
Банктерде басқа да шаруашылық субъектілердегі сияқты қаржылық есеп берудің келесі негізгі түрлері жасалынады:
- банктің бухгалтерлік балансы;
- табыстар мен шығындар туралы есеп беру;
- ақша қозғалысы туралы есеп беру;
- меншік капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру;
- есеп саясаты және түсініктеме хаттар туралы ақпараттар.
Айта кететін жайт, банктер баска шаруашылық субъектілеріне қарағанда қаржылық есеп баптарын мойындауға және бағалауға жақсы әдістерді қолданады және осыған байланысты келесі стратегияларды қарастырудың қажеттігі туындайды:
- табысты және шығысты мойындау әдісі;
- сатуға арналған, сатуға жарамды және өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың бағалануы;
- нәтижесінде активтер мен баланстық есеп беру міндеттемелері мойындататын шаруашылық қызмет операциялары мен басқа да жағдайлар арасындағы шектеулер; нәтижесінде шартты және мүмкін міндеттемелер мойындалатын шаруашылық қызметінің операциялары және басқа да жағдайлары;
- банктік қызмет шығындарын анықтау үшін негіз; үмітсіз қарыздар мен кумәнді қарыздарды есептен шығару тәртібі;
- жалпы банктік тәуекелге және осындай шығындарды есеп - теу әдістемесіне шығындарды анықтау үшін негіз;
- негізгі құралдарды, шетел валюталарын, бағалы қағаздарды қайта бағалау әдісі;
- басқа да материалдық активтерді шығындарға жатқызу әдісі.
Қаржылық есепте көрсетілген мәліметтердің дұрыстығына Директорлар кеңесі немесе қаржылық есепті жасауға немесе көрсетуге жауап беретін басқа басқарушы органдар жауапты болады.
Қаржылық есептің халықаралық стандартына сай оған мынадай талаптар қойылады: қаржылық есеп беру басқа ақпараттардан өзгеше болуы керек, әрбір белгісі айқын сәйкестендірілген болуы керек, сондай-ақ келесі мәліметтер нақгы көрсетілуі керек:
- есеп беруші банктің атауы;
- банктің өзінің есеп беруі;
- есеп беру күні немесе есеп беру кезеңі;
- есеп беру валютасы;
- нақтылық деңгейі.
Қаржылық жағдай туралы есеп беру (баланс).
Ол бухгалтерлер жасайтын орталық есеп берудің бірі болып табылады. Бір жағынан активтерді, ал екінші жағынан пассивтерді бейнелейтін, белгілі бір уақыт мерзіміндегі банк жағдайын көрсететін оны субъектінің фотосуреті деп қарауға болады. Банктің бухгалтерлік балансы - қаржылық есеп берудің басты нысаны (формасы). Баланстық есеп беру (бухгалтерлік баланс) банкті меншікті капиталдар мен міндеттемелер көзіне тең активтер ресурстарын ұстаушы ретінде көрсетеді (1-қосымша). Сөйтіп, бухгалтерлік баланс банктің қаржылық жағдайын көрсетеді. Ол банктің қаржылық жағдайын айқындайды және оған барлық капиталды қарсы қояды. Оны келесі теңдеу арқылы көрсетуге болады:
Экономикалық ресурстар = Пайда болу көздері (1)
Экономикалық ресурстар бұл - активтер, ал пайда болу көздері меншікті және қарызға алынған болып бөлінеді және баланста жеке капитал мен міндеттеме ретінде бейнеленеді, сондықтан келесі тендеу шығады:
Активтер = Меншікті капитал + Міндеттеме (2)
Батыс ғалымдарының тұжырымдарына сәйкес кез келген активтан үш түрлі маңызды сипаттамасы бар:
1. Ол келешекте ақшаның өсуіне тікелей немесе жанама ықпал ете отырып келешектегі ықтимал пайданы қамтамасыз етеді.
2. Оның арқасында шаруашылық бірлігі пайда алуы немесе оны басқа әдіспен басқаруға мүмкіндік алуы мүмкін.
3. Пайда алуға немесе оған бақылау жүргізуге құқығын арттыруды қамтамасыз ететін шаруашылық операциялар немесе басқа мәселелер бұрын да орын алған.
Егер осы міндеттемелердің біреуі болмаса, онда есеп объектісі актив деп танылуы мүмкін емес. Бірінші сипаттама болашақ пайда немесе әлеуеттік қызметке құқық болуы керек деген ұғымды білдіреді. Пайдаланылған құқықтар және қызметтер актив деп саналмайды. Сонымен қатар, құқық жағымды нәтижеге жеткізуі керек, теріс немесе нөлдік нәтижедегі құқық активке жатпайды. Екінші сипаттама активті анықтау кезінде басқару өлшемдеріне (критерийлеріне) баса назар аударады. Активтер шаруашылық бірлігі басқаратын немесе оның бақылауында болатын ресурстар, сонымен қатар пайда алу немесе әлуетті қызмет құқықтары заңды немесе оларды алу мүмкіндігінің дәлелі болуы керек. Үшінші сипаттамада авторлардың ойынша пайда откен операциялар мен оқиғалардың нәтижесі болуы керек. Активтің анықталу маңыздылығы көптеген жағдайда оқиғаның аяқталуымен сипатталады.
Міндеттеменің де үш сипаттамасы болады:
1. Кредиторлық қарыз белгілі бір оқиға кезінде басқа тұлғаларға талаптарды ұсынуды жүзеге асыру уақытында немесе активтерді пайдалану ықтималдылығы бар тұлғалар алдындағы қарыздар мен міндеттемелерді көрсетеді.
2. Бұл кредиттік қарызға шаруашылық бірлігінің жауапкершілігінің туындауы мүмкіндігінше келешекте жоғалмайды.
3. Міндеттеменің пайда болуына әсер еткен мәселе бұрын да орын алған.
Егер осы сипаттамалардың біреуі жоқ болса, онда есеп объектісі несиелік қарыз ретінде мойындалмайды. Бірінші сипаттама бірнеше жағдайда пайда болады. Біріншіден, несиелік қарыз қазіргі міндеттемені көрсетеді. Келесі кезеңнің шығындары ағымдық мерзімнің кредиторлық қарызы болып саналмайды. Екіншіден, несиелік қарыз басқа субъектіге қатысты міндеттемені көрсетеді. Үшіншіден, осы қарыздың өтелуі басталатын уақыт мерзімі бар. Оның құрамына өтелуі толық көлемде қарастырылмайтын міндеттемені кіргізуге болмайды. Бұл жағдай меншікті капиталды несиелік қарызға жатқызуға рұқсат етпейді.
Екінші сипаттама несиелік қарызды этика, мораль, дәстүрлі қатынастар нормасынан туыңдайтын әділ және жоспарлы міндеттеме деп танымайды, әрине несиелік қарыз құрамы мәселесінде шеткі позиция оған заңды міндеттер мен қарыздарды жатқызады.
Несиелік қарыздың үшінші маңызды белгісі - алдын ала міндетті шаруашылық операциялары немесе басқа оқиғалардың болуы. Егер шындығында да міндеттеме болса, оның қалай туындауына қарамастан, несиелік қарыз деп танылуы маңызды, демек, несиелік қарыздың пайда болуына жеткізген бұрынғы шаруашылық операциясына қарағанда, міндеттеменің ақша қаражатының келешектегі талабына әсері айтарлықтай маңызды.
Банктің баланстық есеп беруінде активтер бабы өтімділік прин - ципі бойынша көрсетілген, өтімді құралдар ең бірінші болып келеді. Міндеттеме бабы банк балансында мерзімдік принципі бойынша көрсетілген, ал мерзімсіз жеке капитал келесі пассивтің аяғында орналасады.
Банктің баланстық есеп берулері немесе мерзімі ұзартылған балансы әдетте белгілі бір анықталған мерзімге жасалынады, бірақ бухгалтерлік жедел басқару мақсатында жұмыс балансы деп аталатын тұрақты балансы болуы керек. Оның баланстық есеп беруден айырмашылығы мынада: жұмыс балансында табыс және шығыс шотын қоса бухгалтер әрбір баланстық шотты жеке көре алады, ал баланстың есеп беруде табыс және шығыс шоты көрсетілмейді, олар бөлінбеген табыс шотында ғана беріледі. Сонымен қатар баланстың есеп беруде жекелеген шоттарды баптар бойынша топтастыру жүргізіледі және баптар әдетте өтімділіктің азаюы ретімен орналасқан. Банктің баланстық есеп беруін, кәсіпорынның баланстың есеп беруінен негізгі айырмашылық сипаты - оған көптеген қаржы активтердің келіп түсуі, негізінен несиелер, материалдық қорлардың болмауы, несиелік қарыздар санының көптігі және кұрылыс, құрал-жабдықтар сияқты негізгі құралдардың санының аздығы. Бұл айырмашылық бухгалтерлік есеп принципінің айтарлықтай нақты бірін - сақтық принципін пайдалану қажеттігін тудырады.
Қаржылық нәтиже туралы есеп беру
Бұл есеп беру банк қызметтерін талдауға көмектеседі, ол пайданың қалай қалыптасатындығы көрсетеді. Банк қызметінің басты қағидасы пайдалы шаруашылық болғандыктан, бұл әсіресе маңызды болып табылады. Банктік пайда - бұл шаруашылық нәтижесінде капиталды көбейтетін, табыс пен шығыс арасындағы айырмашылықты көрсететін банк қызметінің қаржылық нәтижесі.
Табыс - банктің жиынтық міндеттемесінің өсуіне байланыссыз, банк активтерінің жалпы сомасының өсуі. Мысалы, банк өзінің кассалық қалдығын көбейтетін несиелер бойынша пайыздық табыс алады. Табыс - сондай-ақ банктің активтерін азайтпай, жиынтық міндеттемесінің азаюы. Бұндай жағдай жиі болып тұрмайды. Мысал ретінде мынадай болуы мүмкін, кредитор өзіне осы банктен тиесілі қарызды ерікті түрде жоюы мүмкін. Табыстар анықтамасын қарастырған кезде, банк табыс алған жағдайда активтер мен пассивтер арасындағы айырмашылықтың ұлғаюын оңай байқауға болады. Актив пен міндеттеме арасындағы айырмашылық капитал болып табылатындықтан, табыс алу капиталдың өсуіне әкеледі.
Шығын - бұл банктің жиынтық міндеттемесінің қысқаруынан тыс банктің жиынтық активтерінің азаюы. Мысалы, банк кассадағы қалдықты қысқарта отырып, өз қызметкерлеріне жалақы төлеуі тиіс. Сондай-ақ шығындар - бұл активтердің өсуі байқалмайтын банктің жиынтық міндеттемелерінің өсуі. Мысалға, банк пайыз төлеу жолымен өзінің клиентінің депозитін көбейте алады. Актив пен міндеттеме арасындағы айырма шығындарды төлеуде кезінде қысқарады, тиісінше капитал азаяды.
Пайда, табыс және шығыс - экономикалық ұғымдар. Бұл үш құрауышың экономикалық ұғымнан өзгеше есептік ұғымы да бар. Есептік мерзімдегі табыс және шығыс баптарындағы өзгерістер тіркелімдері үздіксіз жүргізіледі, ал капитал көлемі өзгеруінің таза есептік жазулары осы есептік мерзімнің аяғында ғана енгізіледі. Экономикалық мағынада капитал табыс алған бойда көбейеді.
Кейбір жағдайларда бухгалтерлік есептің ережелері табыс алу немесе шығындарды төлеу ретінде табыстар мен шығындар туралы банк есептілігінде капиталдың көбеюін немесе азаюын тіркеуге рұқсат бермейді. Мұндай жағдай негізгі банк қызметінің бөлігі емес және сирек кездеседі. Бұл бапты табыстар мен шығыстар есебіне кіргізу былықпа туғызуы мүмкін. Банк ғимараттары мен құрал-жабдықтарының нарықтық құнының өсуі баланстық есеп беруде актив пен капиталдың өсуі ретінде танылуы мүмкін, бірақ жылдық жиынтық табысқа енгізілмейді.
Сондай-ақ пайыздық табыс пен пайыздық шығын арасындағы банктік маржаны айыра білу қажет. Ол тартылған ресурстарды банк қаншалықты тиімді пайдаланып жатқанын көрсетеді.
Кезең ішіндегі табыс пен шығын туралы ақпарат табыстар мен шығындар есебінде бейнеленеді (2-қосымша).
Ақша қозғалысы туралы есеп беру
Таяу уақытқа дейін ақша қозғалысы туралы есеп құрылған жоқ, ал шетелдерде ақша қаражатының жеткіліктілігін анықтаумақсатында қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы есеп қолданылды. Ол ағымдағы активтер мен ағымдағы қарыздар - пассивтер арасындағы айырмашылық ретінде есептелген айналыс қаражаттары позициясынан құрылды, сонымен қатар, жеке айналыс қаражаттарының пайда болу көздерін және олардың пайдаланылуын көрсетеді.
Бірақ кейінгі кезде шетелдерде айтарлықтай белгілі басқа әдіс пайда болды, бұнда қорлар ақша қаражаты сияқты баяндалады және осы әдістің негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
2.Бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретінде. Ақпаратты пайдаланушылар.
1. Бухгалтерлік есептің мақсаты, қағидалары мен нысандары.
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бухгалтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өндеу, бухгалтерлік есептің жуйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші кезекте банк басқармасына, одан кейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп -- бұл Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР заңына Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да нормативтік кұқыктық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстары туралы ақпараттарды тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік акпараттарды пайдаланушылардын, мүддесі мен ыңғайьша байланысты. Басқарушылардың (әкімшіліктердің) ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің) мүдделеріне қайшы келетін 002 салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пайдаланушылардың айырықша қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар :
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету;
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлекеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған қаражаттардың пайдаланылуын, банктің қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау;
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды барабар бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу.
Бухгалтерлік есептің объектісі -- толық шаруашылық бірлік және оның құндылықтары, қорлары, құралдары және олардың құралу көздері болып табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, пән ұғымына түрлі қатынастарға түсе алатын және қандайда бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады. Яғни бухгалтерлік есептің пәніне тақырыбы - жекелеген әрекеттерді сипаттайтын, құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және олардың қалыптасу көздерін орналастыратын шаруашылық операциялары жатады.
Бухгалтерлік есептің әдісі - осы пәннің оқытылуы және та - нылуына әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық, статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, есептілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттармен рәсімдеу үрдістері, ол бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат - шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе куәлаңдыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл шаруашылық операцияларын бухгалтерлік шоттарда бейнелеуге негіз болып табылады. Егер рәсімделген құжат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу - Негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды тексеруді және оларды есеп мәліметтерімен салыстыруды білдіретін бухгалтерлік рәсімнің бір элементі.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтаудың негізгі бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы, олардың қалыптасу көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағымдық ақпараттар жинақталатын, жүйеленетін экономикалық топтастыру.
Бағалау - бұл мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімдеу элементтері арасында қабылдануы қиын және түсінуде ауыртпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер шоттар және оларда шаруашылық операцияларының екіжақты сипатталуы.
Екіжақты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операция кем дегенде екі шотта бірдей сомада көрсетіледі.
Баланстық корытынды және есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір мерзімге ақшалай бағалап баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру - кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын сипаттайтын, есептің қорытыңды көрсеткіштерінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізін салушылары бар, әрбір кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды, кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мэй және
т.б. Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыпттастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі.
Екіжақтылық принципі
Бұл төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық субъектісінің қаржысы оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания тауарды несиеге сатып алған кезде оған ие болады және бір (актив), мезгілде келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға (пассив) алады. Екіжақты жазу осы екі сәтті де қамтиды: активтер шоттың сол жағында, пассивтер оң жағында. Кез келген жағдайда екі құбылыс бір-біріне қарама-қарсы, ал баланс оларды теңестіруі керек.
Ақшалай өлшем принципі
Ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада көрініс табады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты шаруашылық бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық операциялар бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. Әрине мұнда қаржылық емес ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем бірлігі салыстырмалы қаржылық мәліметтерді алуға мумкіндік беретін жалпыға ортақ өлшем бірлігі болып табылады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі
Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұмысшыларының бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жүргізуші банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік қатынасынан тәуелсіз. Банктің меншігі ол банк құрылтайшыларының меншігі емес, ал құрылтайшылардың меншігі банктің меншігі болып табылмайды. Бұл бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне тән принцип. Бұның негізі - меншік иесімен оның банкінің мүліктерін, міндеттемесін бейнелейтін шоттар бөлек көрсетілуі керек.
Үздіксіздік принципі
Бұл принцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз жалғастырады, яғни келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға немесе операциясын қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе активтер сатылған жағдайда, келесі есепті кезеңде бұл активтер нақты сатылу құны бойынша есепке алынады. Егер нақты сатылған құн жалдық құнан кем болса, онда банк жасырын шығысты есепке алып, отырып, оны кіріс және шығыс жөнідегі есепте көрсетуі керек.
Өзіндік құн принципі
Кәсіпорын қандай да бір кұралдарды сатып алғанда, оларды сатып алуға кеткен, бухгалтерлік есепте көрсетілетін шығыстар және осы құралдардың өзіндік құны болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық кұралдар нарықтық бағасымен емес, өзіндік құнымен көрсетіледі.
Сақтық принципі
Сақтық принципіне сәйкес активтер мен пассивтер есепте айтарлықтай сақтықпен бағаланады және көрсетіледі, себебі банктің қаржылық жағдайына төніп тұрған қауіпті тәуекелді келесі кезеңге аударып жібермеуге тырысады. Демек:
а) есепті кезеңнің аяғына дейін нақты алынған табыстар ғана есеп беруде көрсетіледі;
ә) есепті кезеңде немесе өткен кезенде анықталған күтілетін барлық міндеттемелер және әлуетті жоғалтулар, тіпті есептік мерзімінің аяғынан кейін қаржылық есеп беруді дейін пайда болса да тәуекелді жабуға резервте көрсетілуі керек. Бұндай жағдайда сақтық принципі капитал саласының өсуін мынадай жағдайда ғана мойындайды, осы жағдай толық анықталғанда, капитал сомасының азаюы толық анық болғанда таниды.
Халықаралық есепте барлық резерв түріне байланысты өткізбелер, пайданың қолма-қол және жеткіліктілігіне қарамастан, тиісті тәуекел түрлерінің пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ сақтық прицип жасырын негізсіз резервтердің құрылуын актай алмайды.
Материалдылық принципі
Банк басшысына және инвесторларға шешім қабылдау үшін пайдалы барлық материалдық немесе маңызды ақпараттар қаржылық есепте көрсетілуі керек.
Егер ақпараттардың жоқтығы немесе бұрмаланып берілуі есеп ақпараттарын беруге пайдаланушының экономикалық шешіміне әсерін тигізе алса, ақпарат материалды болып табылады. Сондықтан материалдылық принципі маңызды емес жағдайларды жаңалықтарды ескермейді, тек барлық маңыздыларды тіркеп отырады.
Сатып-өткізу принципі
Сатып-өткізу принципі табысты қай кезде есепке алу керектігін анықтайды. Ол бойынша өткізуден түскен табыс ақшаны алған кезде емес, өткізу жүзеге асырылған кезде, яғни қызмет көрсету жүзеге асқан сәтте және тұтынушыға өнімді жеткізген кезден есептеледі.
Сәйкестілік принципі
Бухгалтерлердің негізгі міндеті есепті кезеңдегі пайданы есептеу болып табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығыс арасындағы айырма. Сәйкестілік принципі есепті мерзімдегі шығыстың есебін реттейді. Оның мағынасы: күрделі табыс алумен байланысты шығыстар әр түрлі шығындардың жиынтығынан тұрады. Яғни табыстар және оған сәйкес шығыстар бір есепті кезеңде көрсетілуі керек.
2.Бухгалтерлік есеп ақпарат жүйесі ретінде. Ақпаратты пайдаланушылар.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық-қаржылық қызмет пен шешім қабылдаушы адамдар арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Қаржылық-шаруашылық қызметін ол туралы мәліметтерді, келешекте пайдалану үшін тіркеу жолымен өлшейді, қажет уақытқа дейін сақтайды, одан кейін тиімді ақпарат алу үшін олар - ды өндейді және есеп беру арқылы ақпараттарды оларды шешім қабылдау үшін пайдаланушыларға береді. Шаруашылық қызметі туралы мәлімет, бухгалтерлік есеп жүйесіне кіруді білдіреді, ал шешім қабылдаушы тұлғалар үшін пайдалы ақпарат одан шығу жолы болып табылады.
Сондықтан бухгалтерлік есеп ақпараттары біз ойлағаннан гөрі айтарлықтай кең көлемде пайдаланылады. Пайдаланушылар әр түрлі адамдар санаты болуы, мысалы, инвестицияны жүзеге асыратын немесе несие беретіндер, бірлескен экономикалық әрекет иелері болуы мүмкін. Маңызды басқару шешімін қабылдарда бұл адамдар субъектінің қаржылық және басқа да есеп берулеріне сүйенеді. Ақпаратты пайдаланушылар мынадай топтарға бөлінеді:
- субъектіні басқарушылар;
- субъектіден тыс, бірақ тікелей қаржылық мүддесі барлар;
- субъектіге жанама қаржылық мүдделілік білдіретін топтар мен агенттіктер.
Субъектіні басқарушылар -- олар банк қызметін басқаруда және банк алдында тұрған мақсаттарға жетуіне толық жауап беретін компания адамдары - әкімшілік. Банктің алдына қоятын мақсаттары жеткілікті, бірақ оның жетістіктерге жетуіне және қатаң бәсекелестік жағдайында төтеп беру қажеттігі әкімшілікті негізгі екі мақсатқа: яғни пайдалылық пен өтімділікті нығайтуға барлық күшін жұмылдыруын талап етеді.
Тиімді жұмыс жасайтын менеджерлер бухгалтерлік есеп мәліметтеріне және олардың талдауын негізге ала отырып шешімдер қабылдайды. Сондықтан әкімшілік бухгалтерлік ақпаратты басты пайдаланушылардың бірі болып табылады. Менеджер бухгалтерлер алдына келесі сұрақтарды қояды: соңғы тоқсанда банктің таза пайдасының көлемі қандай; пайда нормасы иелерінің күткеніне лайық па; банктің ақша қаражаттары жеткілікті ме.
Тікелей қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар. Бухгалтерлік есептің тағы бір қызметі - жалпыға арналған қаржылық есептен алынған банк жұмысының нәтижесі туралы ақпараттарды беруі, онда мынадай мәліметтер алуға болады: пайда табу жоспарында қаншалықты тиімді мақсатқа қол жетті және банктің өтімділігі қандай кредиторлар пайыз төлеу үшін және кейін қарыздарьш өтей алуға банкте ақша барлығын білгісі келеді. Іс жүзіндегі және мүмкіндіктері мол инвесторлар бұл есептерді талдай отырып компаняның болашақтағы қаржылық перспективасы жөнінде, қаржы салуға болатындығы жөнінде қортынды жасайды. Кредиторлар, пайыздар мен борыштарын өтеуге банктің ақшасының бар екендігін білгісі келеді.
Жанама қаржылық мүдделігі бар пайдаланушы. Кейінгі уақытта қоғам тұтастай, үкімет қызметкерлері және қоғамдық топ тұлғалары, бухгалтерлік ақпараттарды маңызды пайдаланушылар болып табылады (1-сурет).
2 - тақырып. Құжаттау және құжат айналымы
1.Банк операциялары бойынша Құжат және Құжат айналымы түсінігі.
2.Банктік және клиенттік құжаттар.
Өздерінің қызметтеріне бөлуге және құжаттауды жүргізуге байланысты бухгалтерлік есеп және есептілік Департаменті, өз кезегінде шартты түрде Бас бухгалтерияға және көмекші бухгалтерияға бөлінеді. Бухгалтерлік бөлім банктің ресми есептелген жүргізеді, банктің басқа бөлімдері өздерінің жазбаларын өзін-өзі бақылау мақсатында жүргізуі мүмкін.
Есептелген жауапты бөлім, бас кітапты жүргізуші Бас бухгалтерия болып табылады. Есептің көмекші орталықтар қызметін орындаушы, яғни бөлшектенген, аналиктикалық есепті орындайтын банктің басқа бөлімдері көмекші бухгалтерия болып табылады және көмекші бухгалтерлік кітаптар мен журналдарды жүргізеді.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына өту дегеніміз, банк жұмысының технологиясын батыстық үлгіде ұйымдастыру дегенді білдіреді.
Батыстың банкілік жүйесінің стандарттық құрылымы әрбір модуль тиісті кітаптарды автоматтандыратын модульдік принцип бойынша орындалған.
Кітап ұғымында бухгалтерияның атқарымдық бөлімі алынған, мысалы, дебиторлар кітабы кредиторлар кітабы, негізгі құралдар кітабы, әрбір кітап оның есеп объектісімен байланысты барлық операцияларды біріктіреді. Әр түрлі модульдерге енгізілген барлық ақпараттар, ары қарай Бас кітапқа топтастырылады. Бас кітаппен көмекші кітаптарды ұйымдастыру технологиясына қатысты халықаралық стандарттар мен нормалар жоқ, алайда халықаралық банктік тәжірибе бар.
Көмекші бухгалтерлік кітаптар есеп жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл кітаптар қызметтің тиісті салаларына қатысты жан жақты ақпараттарды сақтауға арналып мәліметтерді біріктіре отырып, оны тұрақты пайдалану мақсатына қызмет етеді.
Көмекші кітаптың бірнеше сипаттамалары болады:
* тотастырылған банкілік жүйенің бір тармағын білдіреді;
* бизнес-операциялардан шыға отырып (толық атқарымдық көмекші кітап) банкілік өнімдер (немесе операциялар түрі) бойынша фронт-офиспен бэк-офистің барлық функцияларын автоматтандыруды бағдарламалық қамтамасыз ету болып табылады;
* банктік және банкішілік операцияларды операция түрлері бойынша тіркеуге және ұсынуға арналған есеп тіркелімі ретінде қолданылады, аналитикалық және бухгалтерлік мәліметтер болады;
* есептілік пен басқару талдауын алу үшін қолданылады.
Көмекші бухгалтерлік кітапта негізгі орынды құралдар жөніндегі жазбалар алады. Көмекші бухгалтерлік кітапта сақталатын ақпараттардың сипаты кітаптың түріне байланысты, әдетте келесі ақпараттар талап етіледі:
* банкілік өнімнің типі жөніндегі ақпарат (несие, депозит, бағалы қағаздар, қымбат металдар, аккредитивтер);
* операцияның коды;
* операцияның атауы;
* бас бухгалтерлік кітаптың операциялар жүргізілетін шоттарының номері;
* операциялар жүргізілетін шоттарының номері;
* клиент нөмері (сәйкестендірме);
* клиенттің жазуға арналған сипаттамаларын немесе операциялардың жазға арналған жолы;
* клиент немесе операция жөніндегі жан-жақты әкімшілік ақпараттар.
Көмекші кітаптарға бастапқы кіруші ақпарат ретінде осы ақпараттарға фронт-офисте бағдарламаға енгізілген барлық аналитикалық ақпараттар саналады.
Нақты операциялар бойынша бастапқы кіруші ақпарат есеп мәліметтерімен бэк-офисте толықтыруға жатады.
Шығушы ақпарат болып табылатындар:
* көмекші кітаптарда қалыптастырылып, Бас кітапқа берілетін бухгалтерлік жазбалар;
* көмекші журнал-ордерлер.
Көмекші кітаптардың бірнеше түрі болады:
* несиелік операциялар бойынша көмекші кітаптар;
* аккредитивтер бойынша көмекші кітаптар;
* кепілдіктер бойынша көмекші кітаптар;
* Лора-Ностро шоттарының көмекші кітаптар;
* Заңды тұлғалардың депозиттік шоттары бойынша көмекші кітаптар;
* Банкаралық депозиттермен несиелер бойынша көмекші кітаптар;
* бағалы қағаздармен жүргізілеті операциялар бойынша көмекші кітаптар;
* банкілік бухгалтерияның ішіндегі көмекші кітаптар немесе басқалары.
Көмекші бухгалтерлік журналдардың нысандарының саны мен мазмұны қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктеріне байланысты анықталады. Есептер бір есепке топтастырылуы мүмкін. Бұл есептіліктерді оқу мен талдаудың ыңғайлығына байланысты:
* қарыз алушының карточкасы;
* орындалған операциялар журналы;
* әрбір клиент бойынша несиелік (ссудалық) портфель жөніндегі есеп;
* есептелген пайыздар бойынша есеп;
* қабылданған өткізбе журналы;
* өтеу мерзімдері жөніндегі есеп;
* мерзімі өткен және блок қойылған несиелер жөніндегі есеп
* табыстар мен шығындар жөніндегі есеп.
Ақпараттардың құрамы, мысалы, қарыз алушылардың карточкалары әрбір берілген несие бойынша талданған ақпаратты енгізеді:
* қарыз алушының атауы
* несие берілген күн
* несиелік келісімшарттың нөмірі мен күні
* несие түрі
* несие шифры
* қамтамасыз ету түрі (кепілділік)
* дербес шоттардың нөмірлері (ссудалық, есептелінген пайыздар, негізгі мерзімі өткен қарыз, мерзімі өткен пайыздар)
* операциялардың жүзеге асырылу күні
* өтелген негізігі қарыздар сомасы
* пайыздық мөлшерлеме
* пайыздар сомасы (есептелінген және төленген)
* жалпы табыс (өсу тәртібімен)
* мерзімі өткен қарыздар сомасы (негізгі қарыз бен пайыздардың)
* құрылған мәжбүрлі шығын (порвизиялар) сомасы
* қарыздардың қалдығы
* қамтамасыз етуді жою
Банкаралық салымдардың (3-қосымша) көмекші есеп журналын толтыру тәртібін қарастырайық.
Құрастырылу күні - автоматты түрде қойылады, дербес шот нөмірі, Бас кітаптағы шот дербес шоттың деректемелері мен белгілерінен құралады.
Журналдың қалыптасуы келесі жолмен жүргізіледі:
* 1-баған (графа) -автоматты түрде қойылады.
* 2-баған - Депозитті ашу күні - Келісімшарт шартының негізінде жүйеге енгізіледі.
* 3-баған - Депозитті қайтару күні - Келісімшарттың шарт негізінде жүйеге енгізілетін күн.
* 4-баған - Жауапты орындаушының коды - банктің операциялық күнінде бухгалтерлік жазбаларды тікелей жүзеге асыратын, Қазынашылық қызметкерінің коды автоматты түрде қойылады.
* 5-баған - Транзакция нөмірі бухгалтерлік жазбаларда автоматты түрде қойылады.
* 6-баған - Операция коды - таңдау жолымен ақпараттарды енгізген жағдайда қойылады.
* 7-баған-Операциялар мазмұны операцияның кодына байланысты.
* 8-баған - Клиент - Келісімшарттарының негізінде жүйеге енгізіледі.
* 9-баған - Операцияның негізі - осы мәміленің жасалуын растайтын құжаттың №, атауы жүйеге енгізіледі.
* 10-баған - Күн саны - депозитті ашқан күн мен қайтару күні арасындағы айырма ретінде, атап айтқанда 3-баған - 2- баған.
* 11-баған - Пайыздық мөлшерлеме Келісімшарттарының негізінде жүйеге енгізіледі.
* 12-баған - Валюта коды бухгалтерлік өткізбеден автоматты түрде қойылады.
* 13-баған - Валюта бағамы жазу жазылған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі бекіткен ресми бағам, операциялық күннің базасы деректерінен автоматты түрде алынады.
* 14, 15-баған - Теңге және валюта түріндегі депозит сомасы -бухгалтерлік өткізбеден автоматты түрде қойылады. Егерде депозит шетел валютасында болса, онда 15-бағамдағы теңге түрінде деген жолға жазу жазылған күнгі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі бекіткен ресми бағам бойынша теңгелік баламасы көрсетіледі.
* 16, 17-баған - валюта және теңге түріндегі сыйақы сомасы формула бойынша есептелінеді: (14 (15-бағам) х 10-баған х 11-бағам) 3600.
* 16-баған - 18, 19, 20-баған - Шоттар бойынша Бас кәтапта бейнелеу - бухгалтерлік жазбалардан автоматты түрде толтырылады.
Көмекші есептегі жүргізілетін операцияларды бақылау және Бас кітаптағы есепті автоматтандыру үшін, банкте жүргізілетін барлық операцияларға код берілуі керек.
Операцияларға код тағайындау тәртібі Қазақстан Республикасының қлоданыстағы заңдарына, бухгалтерлік есептің халықаралық және қазақстандық стандарттарына және т.б. нормативтік актілерге сәйкес жасалған.
Кодтар - банк тағайындаған, операциялардың теңдесі жоқ белгілері;
Кодтың құрылымы келесідей:
ХХХ - NNN
Мұндағы:
ХХХ - операция түрінің коды;
NNN - өткізбелердің мақсатының коды.
Кестеде операцияның түрлері бойынша кодтар тағайындау мысалы келтірілген:
Реттік №
Операциялардың түрі
Операция түрінің коды
1
Қолма - қол ақшаның есебі
001
2
Корреспонденттік шоттар бойынша операциялардың есебі
002
3
Бағалы қағаздар есебі
003
4
Банкаралық депозиттер есебі
004
5
Заңды тұлғалар салымдарының есебі
005
6
Жеке тұлғалар салымдарының есебі
006
7
Банкаралық қарыздар есебі
007
8
Клиенттерге берілген қарыздар есебі
008
9
Кепілдіктер есебі
009
10
Операциялардың басқа да түрлері
Ары қарай
Операциялар түрлерінің кестесі операциялар санының өсу шамасына және операцияларды бөлшектеп есепке алуға байланысты кеңейтілуі мүмкін. Ол үшін, әрбір банк жүргізілетін операцияларға кодтар тағайындаудың ішкі ережесін жасайды, онда әрбір операцияны есепте бейнелеудің дәйекті түрде сипатталған ережесі болуы керек. Банктің ішкі ережелерінен алынатын операциялардың есебі, банк жүргізетін барлық операциялардың бухгалтерлік есебінің рәсіміне қосылады және рұқсат етілген өткізбелер жүйесінде бейнеленуі тиіс. Бас бухгалтерияның жауапты қызметкерлері қосымшалар енгізуі немесе анықтамалықтағы өткізбелерді қабылдамауы мүмкін (2-қосымша).
Жүйе рұқсат етілген анықтамалықтан әрбір өткізбені автоматты түрде іздестіру жүзеге асырады, егерде тапса, онда бұл жазбаға операцияның коды тағайындалып, өткізбе Бас бухгалтерия растаған деген атаққа ие болады.
Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартына өтуге байланысты шоттар жоспарының маңызы. Банк баласының жеделдігі және оның сипаттамасы. Баланстық және баланстық тыс шоттар. Активтік және пассивтік шоттарға бөлу, активті - пассивті шоттардан бас тарту. Баланстық шоттарды экономикалық мазмұны, бағыты және құрылымы бойынша топтастыру. Қаржы шаруашылық операциялар әсерімен банк баласының өзгерісі. Банкте синтетикалық және аналитикалық есептің мәні мен ұйымдастырылуы. Ақырғы айналым операциялары.
3 - тақырып. Банктік баланс және оны құру принциптері.
1. Банк балансын құру принциптері.
2. Бағыты және құрылымы бойынша баланс шоттарының жіктемесі: негізгі, бейнелейтін, операциондық.
3 Екінші деңгейлі банктегі бухгалтерлік есеп шоттар жоспарының негізгі бөлімдеріне сипаттама.
1. Банк балансын құру принциптері.
Банктің қаржылық есептілігі -- пайдаланушыға бухгалтерлік есепте жинақталған, өңделген банк қызметі жөніндегі экономикалық ақпаратты мерзімдік ұсынудың маңызды әдісі. Ол шаруашылық субъектісі және халық тарапынан, әсіресе Орталық банктің несиелік-қаржылық жүйеге сенімін қолдауы керек.
Қаржылық есеп беруге дайындық қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына негізделіп жүргізілуі тиіс. Олар қаржылық есеп берудің дайындалуы мен ұсынылуы негізінде алынған қағидаларды анықтайды. Принциптілік қаржылық есептің сапалы сипаты мен элементтері, сондай-ақ тұжырымдамалар мен капиталды қолдау принциптері қаржылық есептің негізгі міндетіне тікелей қатынаса алады.
Қаржы есебі келесі қағидалар арқылы жүргізіледі:
- есептеу әдісі - операциялардың және басқа оқиғалардың нәтижесі олар жүзеге асырылғаннан кейін (ақша қаражаты келіп түскеннен кейін емес) ғана мойындалады. Бұндай оқиғалардың тіркелуі және олардың қаржылық есепте көрсетілуі олар жүзеге асқан уақытында жүргізіледі.
- қьізметтің үздіксіздігіне рұқсат ету, компания әрекетін одан әрі жалғастыратындығын білдіреді.
Қаржылық есептің негізгі мақсаты -- тиімді экономикалық шешім қабылдауда басшылыққа алынатын ақпараттын ұсыну, сондай-ақ:
- нақты және әлуетті инвесторлар мен кредиторларға түсінікті ақпараттьш ұсыну;
- нақты және әлуетті инвесторлар мен кредиторларға түсінікті ақпараттар арқылы қажетті жағдайларды, әсіресе банктің төлем қабілеттілігін және өтемділігін, сондай-ақ барлық кызмет түрлеріне тәуекелділік дәрежесін білуге болады;
- банктің ресурстары, міндеттемелері, қаржылар құрамы мен көздері және олардың өзгерістері жайлы ақпараттын ұсыну.
Қаржылық есеп -- шын мәнісінде шаруашылық бірлігінің үлгілері. Қаржылық есептілік істің нақты жағдайын толық бейнелемегенімен, ол бухгалтерлердің осыған жету жолындағы талабының ең жақсысы болып табылады. Бұл есептер сандық түрде ғана емес, сапалық сипатта да болуы керек. Сапалық сипаттамасы -- алынған ақпараттардың пайдаланушы үшін тиімділігін қамтамасыз ету атрибуты. Қаржылық есептің ңегізгі сапасы - оның айқындылығы.
Айқындылық дегеніміз - ақпараттар бар жағдайда барлық қатысушыларға қолайлы, көрнекті және түсінікті органы қалыптастыру принципі. Қаржылық жағдайға және нарыққа қатысушылардың қызметіне қатысты ақпараттардың айқындылығы - нарықтың тиімділігі және нарықта тәртіптің енгізілуінің маңызды көрсеткіші. Экономика ғылымы дәлелдегендей, өз бетімен дамыған нарық жеткілікті ашық бола алмайды, қосымша ақпараттардың соңғы нәтижесі нарыққа қатысушылар талап еткендей болмай шығуы мүмкін.
Айқындылық - есеп берушілік ұғымының алғышарты болып табылады, нарыққа қатысушының, демек қарыз алушының және қарыз берушінің, эмитенттердің және инвесторлардың, мемлекеттік билік пен халықаралық қаржы институттарының әрекеттері мен жүргізген саясаттарын қуаттау, сондай-ақ шешімдері мен нәтижелері үшін жауапкершілік қабылдау қажетті.
Ақпараттар ағынының ұлғаюына байланысты кейінгі кезде нарық және қоғам қатысушыларына ұсынылуға тиісті ақпараттардың пайдалылығын арттыруға ерекше жағдайлар жасалуда. Пайдаланушының экономикалық шешіміне әсер ететіндіктен ақпарат іске тікелей араласуы керек.
Пайдалылықтың басты көрсеткіші маңыздылығы болып табы - лады. Ақпарат саны пайдалылық көрсеткіші бола алмайды, себебі оның артықшылығы зиянға шығып, деректі түсіндіру үрдісін күрделендіруі мүмкін.
Пайдалы, тиімді, ашық және сенімді ақпарат алу үшін есеп берушілік мынадай сапалы сипаттамаға ие болуы керек:
- ашықтылық;
- сенімділік;
- салыстырмалық;
- түсініктілік.
Ақпараттың анықтылығы бухгалтерлік есеп берудің жақсы стандарттарына және ашықтықты қамтамасыз ету әдістерінің барабарлығына негізделеді. Ашықтылық - ақпараттар беру әдістемесі қазіргі кездегі және жария орналастыру арқылы стратегиялық шешімдердің белгілі болу үрдісі. Ол қаржылық есеп беру арқылы анықталады.
Сенімділік. Ақпараттарда материалдық қателіктер мен болжамдар болмауы керек. Мазмұн формадан басым болуы керек. Сонымен қатар, есептілік бейтарап, парасатты болуы керек және білікті адамдар жасауы керек.
Салыстырмалылық. Қаржылық есептілікте ұсынылған көрсеткіштер, әр субъекті бойынша жеке және уақытына сәйкес айтылуы керек. Сонда ғана олар пайдаланушыға салыстыруды жүзеге асыруға мүмкіндік беруді қамтамасыз етуі мүмкін.
Түсініктілік. Ақпараттар пайдаланушы үшін әрдайым түсінікті болуы керек. Қаржылық есеп берудің қоғамдық ашықтығы түсінік беруге жеңіл. Қанша айтқанмен де, аз ақпаратқа қарағанда көп ақпараттың болуы жақсы, бірақ ол сатылады ғой. Сондықтан, үлкен анықтылықтан түсетін таза пайда ұқыпты түрде бағалануы керек. Жоғарыда көрсетілгендей, ақпарат беру сатылады, сондықтан бар ақпараттардың пайдалылығын анықтағанда, оларды банк шығындарымен салыстыру керек.
Берілген ақпараттардың толықтығына шектеу бар. Бұл уақытында берілуі, шығынға қатысты пайдалылық, сандық сипатта балансқа жетуі. Есепті беруді кешіктіру оның сенімділігін жоғаралтуы мүмкін, бірақ сондай-ақ дәлдігін жоғалтуы мүмкін. Ал ақпараттан алынған пайда, оны алуға кеткен шығындардан жоғары болуы керек. Маңыздысы - осы ақпарат арналған аудиториялардың дайындық деңгейі болып табылады. Алайда банктерде пайдалы ақпарат бере алатын бухгалтерлік жүйенің болмауы нарыққа бұндай ақпаратты ала алмау, оған қол жеткізе алмау мүмкіндігіне дәлел бола алмайды. Ақпарат беруге жауапты субъект нақты экономикалық ортаға арналған қаржылық есептің қажеттілігін қанағаттандыратын сәйкес балансқа қол жеткізуі тиіс. Ақпарат берудегі жауапкершілік өтірік ақпарат бергеннен гөрі, ешқандай ақпарат бермеген көп артық деп есептейді. Сондай-ақ ақпарат беру мерзімі де маңызды. Ұзақ мерзімді келешек тұрғысынан қарағанда, тіпті кейбір жағдайларда қысқа мерзімді жобада кейбір проблемаларды бастан кешірсе де толық ашықтылық тәртіптемесі пайдалы, өйткені, қаржы жүйесінде кұпиялылықты сақтау шығындары ақыр аяғында оның ашықтығын қамтамасыз ету шығындарынан жоғары.
2. Бағыты және құрылымы бойынша баланс шоттарының жіктемесі: негізгі, бейнелейтін, операциондық.
Қаржылық есеп беру (отчетность) банктің қаржылық жағдайын бағалауға тікелей қатысы бар келесі элементтерден тұрады:
- активтер - бұл жасалған әрекет нәтижесінде пайда болған және келешекте компания экономикалық пайда алуды жоспарлаған әрекеттерінің нәтижесінде қалыптасқан компанияның бақылауындағы ресурстар;
- міндеттемелер - компанияның жасаған әрекеттері нәтижесінде туындайтын ағымдағы міндеттемесі. Міндеттемелер бойынша есеп айырысу компанияны экономикалық тиімділікке әкеледі деп болжанады;
- капитал - міндеттемелерді алып тастағаннан кейінгі активтер.
Қаржылық есептің келесі элементтері қызмет нәтижесін бағалауға тікелей қатысты:
- табыстар - активтердің түсуі немесе ұлғаюы нысанында экономикалық пайданың өсуі немесе меншік иелерінің жасаған салымынан басқа капиталдың артуы түріндегі міндеттемелердің қысқаруы;
Бұл түсінік түсімді және басқа табыстарды қамтиды.
- шығындар - Нәтижесінде капиталдың қысқаруы болатын активтерді есептен шығару немесе тозды түріндегі экономикалық пайданың қысқаруы немесе міндеттемелердің көбеюі.
Қаржыльқ есеп берудің кез келген элементі болашақта осы элементке қатысы бар кез келген экономикалық түсім компанияға түсуі немесе одан шығуы мумкін деген ықтималдылық бар болса, және ол құнға немесе бағаға ие болса және оны бағалау жеткілікті түрде сенімді жүргізілсе, мойындалуы тиіс.
Қаржылық есеп беру элементін бағалау келесі негіздерді пайдалану арқылы жүзеге асырылады:
- сатып алудың нақты құны;
- қайта қалпына келтіру құны;
- сатудың мүмкін бағасы;
- дисконтталған құн.
Капитал тұжырымдамасы және оны қолдау ұғымдарына мыналар жатады:
- таза активтің синонимі болып табылатын қаржылық капитал. Ол атаулы ақша бірлігінде анықталады. Пайда кезең ішінде жүзеге асырылатын атаулы ақша бірлігінде көрсетілген капиталдың өсуін көрсетеді;
- операциялық әлуетке қатысы бар физикалық капитал. Ол өнімді әлуетке байланысты анықталады. Пайда белгілі уақыт аралығында өнімді әлуеттің көбеюін көрсетеді.
Банктерде басқа да шаруашылық субъектілердегі сияқты қаржылық есеп берудің келесі негізгі түрлері жасалынады:
- банктің бухгалтерлік балансы;
- табыстар мен шығындар туралы есеп беру;
- ақша қозғалысы туралы есеп беру;
- меншік капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру;
- есеп саясаты және түсініктеме хаттар туралы ақпараттар.
Айта кететін жайт, банктер баска шаруашылық субъектілеріне қарағанда қаржылық есеп баптарын мойындауға және бағалауға жақсы әдістерді қолданады және осыған байланысты келесі стратегияларды қарастырудың қажеттігі туындайды:
- табысты және шығысты мойындау әдісі;
- сатуға арналған, сатуға жарамды және өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың бағалануы;
- нәтижесінде активтер мен баланстық есеп беру міндеттемелері мойындататын шаруашылық қызмет операциялары мен басқа да жағдайлар арасындағы шектеулер; нәтижесінде шартты және мүмкін міндеттемелер мойындалатын шаруашылық қызметінің операциялары және басқа да жағдайлары;
- банктік қызмет шығындарын анықтау үшін негіз; үмітсіз қарыздар мен кумәнді қарыздарды есептен шығару тәртібі;
- жалпы банктік тәуекелге және осындай шығындарды есеп - теу әдістемесіне шығындарды анықтау үшін негіз;
- негізгі құралдарды, шетел валюталарын, бағалы қағаздарды қайта бағалау әдісі;
- басқа да материалдық активтерді шығындарға жатқызу әдісі.
Қаржылық есепте көрсетілген мәліметтердің дұрыстығына Директорлар кеңесі немесе қаржылық есепті жасауға немесе көрсетуге жауап беретін басқа басқарушы органдар жауапты болады.
Қаржылық есептің халықаралық стандартына сай оған мынадай талаптар қойылады: қаржылық есеп беру басқа ақпараттардан өзгеше болуы керек, әрбір белгісі айқын сәйкестендірілген болуы керек, сондай-ақ келесі мәліметтер нақгы көрсетілуі керек:
- есеп беруші банктің атауы;
- банктің өзінің есеп беруі;
- есеп беру күні немесе есеп беру кезеңі;
- есеп беру валютасы;
- нақтылық деңгейі.
Қаржылық жағдай туралы есеп беру (баланс).
Ол бухгалтерлер жасайтын орталық есеп берудің бірі болып табылады. Бір жағынан активтерді, ал екінші жағынан пассивтерді бейнелейтін, белгілі бір уақыт мерзіміндегі банк жағдайын көрсететін оны субъектінің фотосуреті деп қарауға болады. Банктің бухгалтерлік балансы - қаржылық есеп берудің басты нысаны (формасы). Баланстық есеп беру (бухгалтерлік баланс) банкті меншікті капиталдар мен міндеттемелер көзіне тең активтер ресурстарын ұстаушы ретінде көрсетеді (1-қосымша). Сөйтіп, бухгалтерлік баланс банктің қаржылық жағдайын көрсетеді. Ол банктің қаржылық жағдайын айқындайды және оған барлық капиталды қарсы қояды. Оны келесі теңдеу арқылы көрсетуге болады:
Экономикалық ресурстар = Пайда болу көздері (1)
Экономикалық ресурстар бұл - активтер, ал пайда болу көздері меншікті және қарызға алынған болып бөлінеді және баланста жеке капитал мен міндеттеме ретінде бейнеленеді, сондықтан келесі тендеу шығады:
Активтер = Меншікті капитал + Міндеттеме (2)
Батыс ғалымдарының тұжырымдарына сәйкес кез келген активтан үш түрлі маңызды сипаттамасы бар:
1. Ол келешекте ақшаның өсуіне тікелей немесе жанама ықпал ете отырып келешектегі ықтимал пайданы қамтамасыз етеді.
2. Оның арқасында шаруашылық бірлігі пайда алуы немесе оны басқа әдіспен басқаруға мүмкіндік алуы мүмкін.
3. Пайда алуға немесе оған бақылау жүргізуге құқығын арттыруды қамтамасыз ететін шаруашылық операциялар немесе басқа мәселелер бұрын да орын алған.
Егер осы міндеттемелердің біреуі болмаса, онда есеп объектісі актив деп танылуы мүмкін емес. Бірінші сипаттама болашақ пайда немесе әлеуеттік қызметке құқық болуы керек деген ұғымды білдіреді. Пайдаланылған құқықтар және қызметтер актив деп саналмайды. Сонымен қатар, құқық жағымды нәтижеге жеткізуі керек, теріс немесе нөлдік нәтижедегі құқық активке жатпайды. Екінші сипаттама активті анықтау кезінде басқару өлшемдеріне (критерийлеріне) баса назар аударады. Активтер шаруашылық бірлігі басқаратын немесе оның бақылауында болатын ресурстар, сонымен қатар пайда алу немесе әлуетті қызмет құқықтары заңды немесе оларды алу мүмкіндігінің дәлелі болуы керек. Үшінші сипаттамада авторлардың ойынша пайда откен операциялар мен оқиғалардың нәтижесі болуы керек. Активтің анықталу маңыздылығы көптеген жағдайда оқиғаның аяқталуымен сипатталады.
Міндеттеменің де үш сипаттамасы болады:
1. Кредиторлық қарыз белгілі бір оқиға кезінде басқа тұлғаларға талаптарды ұсынуды жүзеге асыру уақытында немесе активтерді пайдалану ықтималдылығы бар тұлғалар алдындағы қарыздар мен міндеттемелерді көрсетеді.
2. Бұл кредиттік қарызға шаруашылық бірлігінің жауапкершілігінің туындауы мүмкіндігінше келешекте жоғалмайды.
3. Міндеттеменің пайда болуына әсер еткен мәселе бұрын да орын алған.
Егер осы сипаттамалардың біреуі жоқ болса, онда есеп объектісі несиелік қарыз ретінде мойындалмайды. Бірінші сипаттама бірнеше жағдайда пайда болады. Біріншіден, несиелік қарыз қазіргі міндеттемені көрсетеді. Келесі кезеңнің шығындары ағымдық мерзімнің кредиторлық қарызы болып саналмайды. Екіншіден, несиелік қарыз басқа субъектіге қатысты міндеттемені көрсетеді. Үшіншіден, осы қарыздың өтелуі басталатын уақыт мерзімі бар. Оның құрамына өтелуі толық көлемде қарастырылмайтын міндеттемені кіргізуге болмайды. Бұл жағдай меншікті капиталды несиелік қарызға жатқызуға рұқсат етпейді.
Екінші сипаттама несиелік қарызды этика, мораль, дәстүрлі қатынастар нормасынан туыңдайтын әділ және жоспарлы міндеттеме деп танымайды, әрине несиелік қарыз құрамы мәселесінде шеткі позиция оған заңды міндеттер мен қарыздарды жатқызады.
Несиелік қарыздың үшінші маңызды белгісі - алдын ала міндетті шаруашылық операциялары немесе басқа оқиғалардың болуы. Егер шындығында да міндеттеме болса, оның қалай туындауына қарамастан, несиелік қарыз деп танылуы маңызды, демек, несиелік қарыздың пайда болуына жеткізген бұрынғы шаруашылық операциясына қарағанда, міндеттеменің ақша қаражатының келешектегі талабына әсері айтарлықтай маңызды.
Банктің баланстық есеп беруінде активтер бабы өтімділік прин - ципі бойынша көрсетілген, өтімді құралдар ең бірінші болып келеді. Міндеттеме бабы банк балансында мерзімдік принципі бойынша көрсетілген, ал мерзімсіз жеке капитал келесі пассивтің аяғында орналасады.
Банктің баланстық есеп берулері немесе мерзімі ұзартылған балансы әдетте белгілі бір анықталған мерзімге жасалынады, бірақ бухгалтерлік жедел басқару мақсатында жұмыс балансы деп аталатын тұрақты балансы болуы керек. Оның баланстық есеп беруден айырмашылығы мынада: жұмыс балансында табыс және шығыс шотын қоса бухгалтер әрбір баланстық шотты жеке көре алады, ал баланстың есеп беруде табыс және шығыс шоты көрсетілмейді, олар бөлінбеген табыс шотында ғана беріледі. Сонымен қатар баланстың есеп беруде жекелеген шоттарды баптар бойынша топтастыру жүргізіледі және баптар әдетте өтімділіктің азаюы ретімен орналасқан. Банктің баланстық есеп беруін, кәсіпорынның баланстың есеп беруінен негізгі айырмашылық сипаты - оған көптеген қаржы активтердің келіп түсуі, негізінен несиелер, материалдық қорлардың болмауы, несиелік қарыздар санының көптігі және кұрылыс, құрал-жабдықтар сияқты негізгі құралдардың санының аздығы. Бұл айырмашылық бухгалтерлік есеп принципінің айтарлықтай нақты бірін - сақтық принципін пайдалану қажеттігін тудырады.
Қаржылық нәтиже туралы есеп беру
Бұл есеп беру банк қызметтерін талдауға көмектеседі, ол пайданың қалай қалыптасатындығы көрсетеді. Банк қызметінің басты қағидасы пайдалы шаруашылық болғандыктан, бұл әсіресе маңызды болып табылады. Банктік пайда - бұл шаруашылық нәтижесінде капиталды көбейтетін, табыс пен шығыс арасындағы айырмашылықты көрсететін банк қызметінің қаржылық нәтижесі.
Табыс - банктің жиынтық міндеттемесінің өсуіне байланыссыз, банк активтерінің жалпы сомасының өсуі. Мысалы, банк өзінің кассалық қалдығын көбейтетін несиелер бойынша пайыздық табыс алады. Табыс - сондай-ақ банктің активтерін азайтпай, жиынтық міндеттемесінің азаюы. Бұндай жағдай жиі болып тұрмайды. Мысал ретінде мынадай болуы мүмкін, кредитор өзіне осы банктен тиесілі қарызды ерікті түрде жоюы мүмкін. Табыстар анықтамасын қарастырған кезде, банк табыс алған жағдайда активтер мен пассивтер арасындағы айырмашылықтың ұлғаюын оңай байқауға болады. Актив пен міндеттеме арасындағы айырмашылық капитал болып табылатындықтан, табыс алу капиталдың өсуіне әкеледі.
Шығын - бұл банктің жиынтық міндеттемесінің қысқаруынан тыс банктің жиынтық активтерінің азаюы. Мысалы, банк кассадағы қалдықты қысқарта отырып, өз қызметкерлеріне жалақы төлеуі тиіс. Сондай-ақ шығындар - бұл активтердің өсуі байқалмайтын банктің жиынтық міндеттемелерінің өсуі. Мысалға, банк пайыз төлеу жолымен өзінің клиентінің депозитін көбейте алады. Актив пен міндеттеме арасындағы айырма шығындарды төлеуде кезінде қысқарады, тиісінше капитал азаяды.
Пайда, табыс және шығыс - экономикалық ұғымдар. Бұл үш құрауышың экономикалық ұғымнан өзгеше есептік ұғымы да бар. Есептік мерзімдегі табыс және шығыс баптарындағы өзгерістер тіркелімдері үздіксіз жүргізіледі, ал капитал көлемі өзгеруінің таза есептік жазулары осы есептік мерзімнің аяғында ғана енгізіледі. Экономикалық мағынада капитал табыс алған бойда көбейеді.
Кейбір жағдайларда бухгалтерлік есептің ережелері табыс алу немесе шығындарды төлеу ретінде табыстар мен шығындар туралы банк есептілігінде капиталдың көбеюін немесе азаюын тіркеуге рұқсат бермейді. Мұндай жағдай негізгі банк қызметінің бөлігі емес және сирек кездеседі. Бұл бапты табыстар мен шығыстар есебіне кіргізу былықпа туғызуы мүмкін. Банк ғимараттары мен құрал-жабдықтарының нарықтық құнының өсуі баланстық есеп беруде актив пен капиталдың өсуі ретінде танылуы мүмкін, бірақ жылдық жиынтық табысқа енгізілмейді.
Сондай-ақ пайыздық табыс пен пайыздық шығын арасындағы банктік маржаны айыра білу қажет. Ол тартылған ресурстарды банк қаншалықты тиімді пайдаланып жатқанын көрсетеді.
Кезең ішіндегі табыс пен шығын туралы ақпарат табыстар мен шығындар есебінде бейнеленеді (2-қосымша).
Ақша қозғалысы туралы есеп беру
Таяу уақытқа дейін ақша қозғалысы туралы есеп құрылған жоқ, ал шетелдерде ақша қаражатының жеткіліктілігін анықтаумақсатында қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы есеп қолданылды. Ол ағымдағы активтер мен ағымдағы қарыздар - пассивтер арасындағы айырмашылық ретінде есептелген айналыс қаражаттары позициясынан құрылды, сонымен қатар, жеке айналыс қаражаттарының пайда болу көздерін және олардың пайдаланылуын көрсетеді.
Бірақ кейінгі кезде шетелдерде айтарлықтай белгілі басқа әдіс пайда болды, бұнда қорлар ақша қаражаты сияқты баяндалады және осы әдістің негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz