М. Әлімбаевтыц педагогикалық көзқарастары
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты
ӘОЖ 37(092)
Қолжазба құқығында ЕЛУБАЕВА МИРШАТ САЙЛАУБЕКҚЫЗЫ
М.Әлімбаевтыц педагогикалық көзқарастары
13.00.01 - жалпы педагогика, педагогика
және білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
у.Қт--
Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Байсерке Л.Ә.
Қазақстан Республикасы
Тараз, 2006
Мазмұны
Кіріспе 3
М. Әлімбаевтың тәлімдік көзқарастарының педагогикалық негіздері
М. Әлімбаевтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері және оның
қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтІк жағдайлар 9
М. Әлімбаевтың халық педагогикасын зерттеп дамытуға қосқан
үлесі 40
М.Әлімбаевтың тәлімдік ой-пікірлерін мектептің оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдары
М. Әлімбаевтың тәлІмдік тағылымдарын оқу-тәрбие процесІнде
пайдалану жайы және оны жақсарту 68
М. Әлімбаевтың тәлімдік тағылымдарын қазақ тілі сабақтарында
пайдалану 85
М. Әлімбаевтың тәлім-тәрбиелік идеяларын сабақтан тыс
жүмыстарда пайдалану 100
Қорытынды 118
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 122
Қосымшалар 128
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кездегі Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-мәдени, экономикалық өзгерістер ұрпақ тәрбиесі жұмысы сапасын жетілдіру, оның тиімді шешілу жолдарын айқындау міндетін мемлекеттің басты саяси деңгейіне көтеруде. Бұл міндетті игілікті қызметке асыруда қоғамдық дамудағы жинақталған озық педагогикалық ой-пікірлер мен тәжірибелерді зерделеп, объективті түрде бағалап нәтижелерді шығармашылықпен игеру маңыздылығымен даралана түседі.
Жан-жақты қалыптасқан жеке түлғаны дамытуға бағытталған іс-шаралардың тиІмділігін арттыру үшін қажетті, әрі оңтайлы әдістерді іздестіруде және табуда қоғамдық даму барысында жинақталған озық педагогикалық ой-пікірлер мен идеяларды тірек ретінде пайдалану қажеттілігі Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында да атап көрсетілген [1]. Осы орайдан алғанда қазақ халық педагогикасына терең үңіліп, оның тағылымдарын жинақтап, жүйелеп, зерделеп, оларды үрпақ тәрбиесінің игілігІне айналдырудың тиімді жолдарын көрсете білгендердІң бірі белгілі балалар ақыны, шебер аудармашы, көрнекті әдебиет зерттеушісі, эссист ретінде кең танылған Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, мәдениетке еңбегі сіңген қызметкер, Ы. Алтынсарин медалінің иегері М. Әлімбаевтың педагогикалық көзқарастары мен ой-пікірлерінің арнайы зерттеу нысанасына айналғандығы бүгінгі заман талабы екендігін көрсетіп отыр.
Қазақ елінің тарихи өмірінде өзіндІк қайталанбас іздерін қалдырған, ұлт мәдениетІ, әдебиеті, өнері және ғылымының дамуында елеулі орны бар тұлғалардың еңбектерінің тәрбие рөлінің жоғарылап тұрған қазіргі кезеңде жаңа көзқарас тұрғысында зерделеп, нәтижелерін оқу-тәрбие іс-әрекеттерінде пайдалану бәсекеге қабілетті тұлға даярлаудың басты шарты болмақ. Өйткені оқу-тәрбие іс-әрекеттеріндегі игі нәтижелерге жинақталған озық ой-пікірлер мен көзқарастарды шығармашылықпен игеру арқылы ғана қол жеткізуге болатындығын тарихи тәжірибелер дәлелдеуде. Бұл орайда М. Әлімбаевта кез- келген іс-шаралар қашанда халық түйген тұжырымдардың, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістердің, даналық дәстүрлердің, ұстаздық ойлардың бүгінгі міндеттермен сабақтасты жалғасқанында ғана игілікке асатынын айтып келеді [2]. Біз көтеріп отырған мәселе педагогика ғылымының қашанда да назарынан тыс қалмаған.
Қазіргі ұрпақ тәрбиесі іс-әрекеттерінің негізгі қайнар көзі болып табылатын, тәлім-тәрбие мәселесінде мәңгілік мәнге ие ой-пікірлер қалдырған ұлы шығыс ойшылдарының (Әл-Фараби [3], М. Қашқари [4], Ж. Баласағұн [5], Қ.А. Ясауи [6] т.б.) еңбектері отандық педагогиканың дамуына негіз болып келеді. Сондықтан да біз ұлы ойшылдардың педагогикалық ой-пікірлерін өзіміздің зерттеу жұмысымызға пайдаландық.
Қазақтың тәлім-тәрбие саласындағы ой-пікірлерінің ғылыми негіздерін жасап құнды мұра қалдырған Ш. Құдайбердиев [7], А. Байтұрсынов [8], М. Дулатов [9], М. Жұмабаев [10], С. Торайғыров [11], Ж. Аймауытов [12], Т. Тәжібаев [13], М. Ғабдуллин [14] тағы басқалардың еңбектерінің біздің
көзқарас атаулы тұтасып, синкретті көрініс тапқан заманда фольклорлық шығармаларға этнопедагогикалық мәдениеттің озық үлгісі ретінде қарау заңды қүбылыс еді, - деп қоштай жазады [56, 233 б.].
Ал, белгілі ғалым Қ. Бөлеев өзінің монографиялық еңбегінде М. Әлімбаевты қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен оқу пәнінің әдіснамалық-теориялық және психологиялық-педагогикалық негіздерін жасаушылардың бірі ретінде атап өтеді [57, 5 б.]. М. Әлімбаевтың педагогикалық кезқарасы жайында сөз қозғаған өзге ғалымдардан профессор Қ. Бөлеевтің еңбегінің ерекшелІгі - педагог- ақынның халықтық педагогика ұғымына тұңғыш анықтама берген қазақстандық ғалымдардың бірі екенін анықтап, дәлелдеп бергендігінде [57, 132 6.].
Тәлімгер-қаламгер М. Әлімбаев - әдебиет пен педагогиканың тізгінін тең ұстаған ұлағатты ұстаз, ақылшы аға. Оның сан қырлы творчествосымен біте қайнасқан педагогикалық қызметінің ара-жігін ажырата қарау қиын. Қорыта келгенде, өмір жолын ұстаздықпен бастап, ұстаздықпен өткізіп келе жатқан М. Әлімбаевтың бұл саладағы еңбегі Ы. Алтынсарин медалімен марапатталуы да тегін емес.
2 М. Әлімбаевтың халық педагогикасын зерттеп дамытуға қосқан үлесі
Адам өміріндегі ең мәнді де, қасиетті іс - артында ұрпақ қалдыру. Осыны жақсы түсінген атамыз қазақ кезінде Балалы үй - базар, баласыз үй - қу мазар деген. Ал, атақты Қоңқа би қартайған шағында сапарлап келе жатып, жолда кезІккен көр қазушылардан көмгелі жатқандарың өлген адам ба, тІрі адам ба? - деп сұраған екен. Дана бабаның ондағысы О, дүниелІк болған жанның артында түтінін түтетер ұрпағы бар ма? дегені еді [90]. Өзі өлсе де артында ұрпағының қалғанын тілеген халқымыз өсер ұрпағының тәрбиесіне немқұрайды қарамаған. Оған: Баланы әуелі мейір-шапағатқа, онан соң ақыл- парасатқа, ақырында еңбек пен ғылымға баулы, -- деген халық даналығы дәлел болады [90]. Бұдан түйеріміз, мың өліп, мың тірілген қазақ халқының да сан ғасырлық ойлы-қырлы тарихында өзгеге ұқсай бермейтін тағылымдық қағидалары қалыптасты.
Халқымыздың осындай ұлттық тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында XIX ғасырдың екінші жартысында демократ-ағартушыларымыз Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтар тұңғыш зерттеу еңбектерін жазды [91-93].
XX ғасырдың 20-30жылдарында халқымыздың біртуар азаматтары Ахмет Байтұрсынов [8], Мағжан Жұмабаев [10], Жүсіпбек Аймауытов [12], Шәкерім Құдайбердиев [7], Міржақып Дулатовтар [9] бұл істі ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырып сөз етті. Олар ұрпақ тәрбиелеудегі халықтың тәжірибесінің, тәлім- тәрбиелік идеяларының тиімді жақтарына ерекше мән беріп, халықтық тәрбиенің негіздеріне тоқталады.
Бұл жайында профессор Қалдыбек Бөлеев: Қазақ халқының ұлы ағартушы- педагогтары, ағартушы, ойшылдары мен қоғам қайраткерлері Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына теориялық алғышарттар жасады, - деп жазады. [57,376.]
Жоғарыда айтып өткеніміздей, философиялық мәні тереңде жатқан осьшдай халық тағлиматың кеңестік кезеңде ұрпақ тәрбиесіне кеңінен пайдалана алмадық. Яғни, атадан балаға мирас болып келе жатқан халықтық педагогиканы зерттеу ісіне тыйым салынды.Тек өткен ғасырдың 70- жылдарынан бастап қана сан ғасырлық халықтық педагогиканың прогрессивтік мәнін ғылыми тұрғыда зерттеп, зерделеу Ісі қолға алына бастады. Осы тұста аталған мәселеге алғаш көңіл бөліп қарастырған алыс-жақын шетелдік және Қазақстандық ғалымдар халық педагогикасын ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттеудің қажеттілігін жақсы түсініп, осы бағытта ғылыми еңбектерін жаза келе халықтық педагогика ұғымына тереңІрек тоқтала отырып, оздерінің анықтамаларын беріп өтті.
Сондай шетелдік ғалымдардың бірі - академик Г.Н. Волков: халықтық педагогика ұғымына Халықтың тәрбиелік мәселелері жөніндегІ эмпирикалық мағлұматтарының және білімдерінің жиынтығы деген анықтама берсе, 1974 жылы жарыққа шыққан Этнопедагогика атты еңбегінде Халықтық педагогика - халықтың ауыз әдебиетіндегі, салттарындағы, ырымдарындағы, балалар ойындары мен ойыншықтарындағы сақталған педагогикалық мағлұматтары мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы, - деп атап көрсете отырып, халық педагогикасын ғылыми-теориялық, методологиялық жағынан жан-жақты қарастырады. [57, 131 б.]
Ал этнопедагог ғалым Я.И. Ханбиков: халықтық педагогика ұғымына халықтық эмпирикалық білімдер саласы, оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы қолданатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдарының, іскерліктерінің және дағдыларының жиынтығы көрініс тапқан деген анықтама берсе, профессор А.Ш. Гашимов: Халықтық педагогика - кең мағынада алғанда халық бұқарасының тәрбие мәселелері жөніндегі көзқарастарының, идеяларының салттарының, дәстүрлерінің жиынтығы, - деген анықтама береді. [57, 131 б.]
Ғалым В .Ф. Афанасьев: Халықтық педагогика - балалардың және халықтың өзінің күнделікті өмірі үшін қажетті білімдерді меңгеруде қамтамасыз еткен және қамтамасыз етіп келе жатқан халық бұқарасы білімдерінің жиынтығы. Жинақталып, практикада тексерілген бұл білімдердің қосындысы халықтық педагогиканың мәнін құрайды, - деп жазса, ғалым- педагог Г.Н. Филонов: Халықтық педагогика - осы жергілікті халықтың қабылдаған тәрбиелеу әдіс-тәсілдері, - деп атап көрсетеді. [57, 131 б.].
Этнопедагог-ғалым Е.Л. Христова: Халықтық педагогика - халық бұқарасының таптық педагогикалық санасы, - десе, ғалым А.Э. Измайлов: Халықтық педагогика - халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызекі беріліп келген, жинақталған және практикада тексерілген эмпирикалық білімдердің, мағлұматтардың, іскерліктердің және дағдылардың жиынтығы деген анықтама береді [57, 1316.].
XX ғасырдың екІншІ жартысында этнопедагогиканың теориялық- әдіснамалық негіздерін зерттеу ісімен шұғылданған Қазақстандық ғалым- педагогтардың еңбектеріне мазмұндық талдау жасаған Болашақ мұғалімдерді окушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау атты монографиясында ғалым Қ. Бөлеев қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет халықтық педагогика терминін енгізген профессор Т. Тәжібаев деп атап көрсетеді [57, 37 б.]. Қазақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне 1962 жылы ие болған профессор Т. Тәжібаев өзінің 60-жылдардың басында жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері атты мақаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы өнер және халықтың тәрбиелІк дәстүрлері басты рөл атқарған дей келіп, қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасынның тарихында алғаш рет халықтық педагогика терминін былай ендіріпті: Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинақталған [57, 37 б.].
Қазақ халық педагогикасын зерттеу мәселесі қолға алына басталған осы кезеңде аталған мәселеге академик Мәлік Ғабдуллин, педагог қаламгерлер Мұзафар Әлімбаев, Бауыржан Момышұлы, фольклорист-ғалым Балтабай Адамбаевтар қалам тартты [56, 232 б.].
Халық педагогикасының қайнар көзі - фольклорлық шығармаларды зерттеу ісімен ширек ғасырдан астам уақыт үздіксіз айналысқан көрнектІ педагог М. Ғабдуллиннің 1966 жылы Ата-аналарға кеңес атты кітабы жарыққа шықты. Тәлім-тәрбие мәселесінің ең бір маңызды тұстарын басты назарға ұстаған бұл еңбек жайында С. Қалиев өзІнің Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы атты еңбегінде ...кітапта халықтың рухани бай мұрасы ~ ауыз әдебиеті үлгілерінің жастарды арманшыл, мұратшыл, адал, шыншыл, патриот етіп тәрбиелеуге баулитыны туралы сыр шертеді. Ауыз әдебиеті үлгілерін отбасы тәрбиесінде еркін пайдалану арқылы оқушы жастарды тәрбиелеудегі ата-ананың рөлін ғылыми тұрғыда сөз етеді. Жастарды атамекенді қорғауға, ана тілін ардақтауға, әділ, шыншыл, ізетті, ілтифатты болуға шақыра келіп, ғалым қазақ халқының өмірінен өзекті орын алған ұлттық тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде қарастыру өз алдына зерттеуді қажет ететін келештің мәселесі дегенді айтады, - деп жазады [56, 245 б.].
Осыдан соң біршама уақыттан кейін басылған М. Әлімбаевтың Тәрбие туралы әңгімелер атты еңбегінің бір бөлімі халықтық педагогикаға арналды. Қазақ этнопедагогикасы ғылымымен оқу пәнінің әдіснамалық-теориялық және психологиялық-педагогикалық негіздерін жасаушылардың бірі ретінде танылган педагог-ақын Мұзафар Әлімбаев халықтық педагогика ұғымына алғаш анықтама берген Қазақстандық ғалымдардың бірі болды. Жоғарыда айтып өткеніміздей, М. Әлімбаев 1977 жылы басылып шыққан Халық - қапысыз тәрбиеші атты еңбегінде халықтық педагогика дегеніміз - халықтың рухани мәдениетіне толқын-толқын ұрпақтардың көп болып, қауымдасып қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы - халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі, еңбеккер қалың көпшілік мүддесінің айқын көрінісі. Халықтық мұң-мұқтажына, қажетіне сай бұл педагогика тәрбиенің ең адамгершіл, ең демократияпіыл мұраттарын ұсынады, -- деп атап көрсетеді [66, 3 б.].
Осыдан соң халықтық педагогика ұғымына этнопедагог-ғалым Қ. Жарықбаев: Халықтың педагогика - халықтың тәрбиелеу және оқыту туралы педагогикалық білімдерінің қосындысы, - деп, ал қазақтың тәлім- тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін зерттеу ісІне зор үлес қосқан ғалым С.Қалиев: халық педагогикасы дегеніміз - халықтардың ғасырлар бойы жинақталған ұрпақ тәрбиесі жөніндегі ой-пікір, білім, тәжірибелер жиынтығы, - деген анықтама береді [57, 45 б.]. Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие мәселесін зерттеу нысанасына алған С. Үзақбаева: халықтық педагогика дегеніміз - тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, - десе, болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау ісімен шұғылданған ғалым Қ. Бөлеев: халықтық педагогика - халық бұқарасының тәрбиелеу және оқыту туралы ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелері мен білімдері, өйткені халық ғылым негізі - тәжірибеде, даналық негізі - білім, - деп жазады [57, 132 б.]. Қазақ мектептерінің оқу-тәрбие жұмысында ұлттық ойындарды пайдалану мәселесінің төңірегінде өзінің ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізген ғалым Е. Сағындықов: халықтық педагогика ұғымына төмендегідей анықтама береді: Халық педагогикасы дегеніміз - халықтың өзіне ғана тән ерекпіеліктеріне негізделген, өзін қоршаған қоғамдық - әлеуметтік орта мен табиғат жағдайына бейімделе қалыптасқан, халықтың шаруашылық - экономикалық жағдайына байланысты атадан балаға мұра болып келе жатқан тәрбие туралы ақыл-ой үлгілерІнің жиынтығы [57, 132 б.].
Профессор Қ. Бөлеев 2004 жылы Болашақ мұғалімдердІ оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау деген атпен жарыққа шыққан монографиясының Болашақ мұғалімдердІ оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындаудың мазмұны, формалары және әдістері бөлімінде халықтық педагогика ұғымына анықтама берген жоғарыдағы шетелдік және Отандық ғылым-педагогтардың еңбектеріне шолу жасап, бір жүйеге келтіреді.
1978 жылы Қ. Жарықбаевтың Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихынан атты әдІстемелік нұсқауы жарық көрді [57, 42 б.]. Бұл әдістемелік ұсынысында көшпенді қазақ халқының салттары мен дәстүрлері, моральдық ~ этикалық нормалары, адамгершілік тәрбиелігі, мал шаруашылығымен айналысуы, соған байланысты пайда болған еңбек дәстүрі, көшпенді өмірдің табиғатпен байланысы туралы айтылған. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер қыз бала мен ұл баланың отбасындағы тәрбиесі, балаға дене тәрбиесін беру, ұл баланы шынықтыру, ондағы ұлттық ойындардың маңызы, қазақ отбасындағы әкенің және үлкендердің рөлі, ата-ананың беделі, отбасыдағы өзара қарым-қатынас, баланы күту мәселелері сөз болады [57, 42 б.]. Еңбекте сан ғасырлық тәрбие құралы болып келген бата сөздер, айтыс, мақал-мәтел тәрізді рухани мұраларының тәлімдік маңызына тоқтала келе автор ХУ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген ақын-
жыраулар поэзиясының тәлім-тәрбиелік идеяларын талдайды. Ең бастысы бұл әдістемелік н.үсқауында автор Қазақстандық ғалымдардың ішінде тұңғыш рет этнопедагогика терминін қолданысқа енгізеді.
Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп, қалыптастырып, асылым деп ақыл-санасына сіңірген ауыз әдебиетінің үкілі үлгілері - мәдени мүрамыздың ең қүнды қазынасы. Ол - ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұры мен от алатын, ой тамызғы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл-сананың айшықты көріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар. Бұл - халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал халықтың мақал- мәтелдері педагогика мен қатар, философиялық дәрістердің де түсініктемелеріне арқау бола алады [16, 6 б.].
XX ғасырдың екінші жартысында фольклорлық шығармаларда этнопедагогиканың көріністерінің зерттеп қарастырған ғалымдардың қатарында Мәлік Ғабдуллиннің Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Балтабай Адамбаевтың Халық даналығы, Серғазы Қалиевтің Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі атты еңбектері орын алады [56, 232-233 б.].
С. Қалиевтің 1987 жылы жарыққа шыққан Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі атты кітабында ғалым халық тағылымының негізгі мақсаты және оны қазіргі уақытта жас ұрпақтың тәрбиесіне пайдалану мәселесін сөз етеді. Сондай-ақ, шетел педагог-ғалымдарының халықтық педагогиканы бала тәрбиесінде пайдалану туралы ой-пікірлерін, қазақ халқының мәдени мұрасын зерттеуші орыс және батыс оқымыстыларының, қазақ халқының ағартушы-демократтарының еңбектерін талдай отырып, олардың халқымыздың өткендегі мәдени мұрасы жөніндегі ағартушылық ой- пікірлерін ортаға салады [57, 43 б.]. Еңбекте балаға деген атамыз қазақтың сүйіспеншілІгі, тәлім-тәрбие мәселесіне деген жауапты көзқарасы, ұрпақ тәрбиелеуде отбасының, қоршаған ортаның алар орнын қаншалықты бағалағаны, ұл бала мен қыз баланың тәрбиесі, осыған байланысты халқымыздың салт-дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні қарастырылған. Кітаптың соңғы бөлімінде мектептің оқу-тәрбие жұмыстарында халықтың даналық, дәстүрлерін пайдалану мәселесін сөз етеді.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе - әрине, халық түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек-ті, - деп халқымыздың тәлімгерлік рухани қазынасының құдыретін танып, оған осылай жоғары баға бере білген М. Әлімбаев оны жинауға, әрі зерттеуге үлкен үлес қосты [2, 3 б.].
1980-жылдардың өзінде: Халықтық тағылиматтың кең өрісті, келІсті көрініс табуы халық мақалдары мен мәтелдерінде, шешендік сөздерінде, халықтың даналықтарында. Біз мақал-мәтелдерді, жұмбақ-жаңылтпаштарды, аңыз-әңгімелердІ жинай жүре, олардағы педагогикалық пайымдауларға да көптеп зер салып, зерттеп келеміз, - деп жазған ақын бұл салада соңғы қырық- елу жылдан бері қыруар еңбек етті [2, 6 б.]. Оған М. Әлімбаевтың халық фольклорының мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, баталар тәрізді тағы басқа үлгілерін асқан ыждаьаттылықпен жинап, терең зерттеген 666 мақал мен мәтел [94], Мақал - сөздің мәйегі [95], Өрнекті сөз - ортақ қазына [96], Ер айнасы - еңбегі [97], Мақалнама [98], Денсаулығыңды ойласаң [99], Маржан сөз [100], Батаменен ер көгерер [101] сияқты еңбектері дәлел бола алады.
Мақал-мәтел - үлкен тәрбие құралы деп түсінген М. Әлімбаев халық ауыз әдебиетінің бұл жанрын бірнеше жылдар көңіл қоя қарастырып, тек қазақ халқының ғана емес дүниежүзі бойынша сексен беске жуық халықтардың отыз мыңдай мақал-мәтелдерін және әйгілі тұлғалардың нақылдарын қазақшалап бірнеше кітаптар шығарған. Оның осы саладағы алғашқы еңбектері 1960 жылы 666 мақал және мәтел және 1963 жылы Мақал - сөздің мәйегі деген атпен жарық көрдІ [94], [95]. Оқырман қауымға қаламгерлік талантының жаңа қырынан танылған М.Әлімбаевтың осыдан соң Өрнекті сөз - ортақ қазына [96], Ер айнасы - еңбегі [97], Мақалнама [98], Денсаулығыңды ойласаң... [99], Маржан сөз [100] сияқты құнды дүниелері баспадан шықты.
Өткен ғасырдың 1960-жылдарына дейін сөзге сарабдал, пікірге бай, өлең жолдарында ой айтуға құштар ақын ретінде танымал тұлғаның бұл еңбектерінің ең басты ерекшеліктері - кітаптарға тек қазақ халқының ғана емес өзге де бірнеше халықтардың тілінен аударылған мақал-мәтелдердІң енгендігі. Мәселен, 666 мақал және мәтел атты кітапқа 21 халықтың, Мақал - сөздің мәйегі деген жинаққа 55 халықтың, Мақалнамаға 26 елдің, ал Маржан сөзге 70 ке жуық ұлт пен ұлыстардың мақал-мәтелдері топтастырылған. М. Әлімбаевтың аудармашылық қырының өзіндік бір ерекшелігі - басқа ұлттар тіліндегі мақал-мәтелдерді қазақшаға тек орыс тілінен ғана аударушы емес, ол сонымен қатар тікелей украин, татар, башқұрт, өзбек, ұйғыр, қырғыз, түркмен, қарақалпақ және ішІнара азербайжан тілінен аударатын бесаспаптығы [58].
М. Әлімбаев Маржан сөз атты жинағының алғы сөзінде былай деп жазыпты: Менің мақал-мәтелдер жинастыруым, аударуым, зерттеуім соғыстан бұрын сонау отызыншы жылдардың аяғында, студент кезде басталған. Тырнақалды жырларым тізілген дәптерімді қарап отырсам, он алты-он жеті жасымда Козьма Прутков нақылдарын, Гейне мен Богдановичтің өлеңдерін аударыппын ... Әуелінде өзім үшін ғана жинаған, аударған дүниелерімді бертін келе көптің кәдесіне жаратуды ойладым. Содан не керек, жылдар жылжып өте берді, мен сүйікті ісімнен қол үзбедім. Соның арқасында, жоғарыда аталған кітаптарды бастырумен қатар Өрнекті сөз - ортақ қазына, Халық - қапысыз тәрбиеші атты зерттеулер де жаздым. Бұндағы мақсат - дүниежүзі халықтары даналықтарын ана тілімізде әрлі де мәнді етіп аудару үшін мақал-мәтелдердің көркемдік табиғатын, жанрлық жаратылысын зерттеу қажет болды. Практикадан теорияға, теориядан практикаға менің ұстаған принципім осы! [100, 3 6.].
Осы жерде айта кетер бір жай, өзге жинақтардан Өрнекті сөз - ортақ қазына, Мақалнама, Маржан сөз жинақтарының біршама өзгешеліктері барлығы. Алғашқы кезекте Өрнекті сөз - ортақ қазына атты еңбегіне тоқталайық: М. Әлімбаевтың Өрнекті сөз - ортақ қазына деп аталатын еңбегі туралы көрнекті ғалым Т. Кәкішев: М. Әлімбаевтың бұл кітабын қолға алған оқырман халық даналығының қайнар көзі - мақал мен мәтелдердің, қанатты сөздер мен фразеологиялық тіркестердің шыққан тегін, өнегелік сипатын, поэтикалық қасиетін, ана тілінің лексикалық байлығын қалай құмарландыра да нәрлендіре түскенін, ел қажетіне қалай асып жатқанын, қазір немен толығып, қалай түзіліп келе жатқанын білуге құмартып қана қоймай, талай жылдан бері басқа халықтардың мақал-мәтелдерін аударумен шұғылданып жүрген ақынның қандай ғибраты, қандай өнегесі барына да қызыға назар аударады. Талай ғасыр жасаған мақал-мәтелдермен қатар жаңа заманның жаңа сөздері, аударма арқылы ақыл-санаға ұялап жатқан өзгелігі жоқ өнегелі нақылдар автордың назарына көп ілініп, оның қажеттігін анықтайтын ой-пікІрге жетектеп отырған. Теориялық ой практикалық іспен іштей қабысқан - деп жазады [102].
Кітап алты тараудан тұрады. Автор Санаулы сөз - салмақты ой, Жаңа заманның жаңа сөздері, Көркемдік кестесі, Өрнекті өлшем, Аударма ағайындастырады, Тіл ұстарту - тынымсыз еңбек деп әр тарауға нақышты ат тағып, кітаптың нақтылық бояуын тартымды ете түседі [92].
Кітаптың Санаулы сөз - салмақты ой деген бірінші тарауында сөз маржандарының жанрлық табиғаты, мақал мен мәтелдің бір-бірІнен айырмашылығы, жиналу, зерттелу жайы, ол жөнІнде пікір білдірген ғалымдардың ой толғаныстары сарапқа түседі. Бұл тарауда автор мақал-мәтел дегеніміз не? дей келіп, осы көптің көкейіндегі сауалға ойлы да орамды, творчестволық пікірлер ұсынады.
Жаңа заманның жаңа сөздері атты екінші тарауда Уақыт тоқтаусыз, толассыз, алға зырлайды. Өмір өрге жүзеді. Даму дамылсыз, адам тынымсыз. ...Уақыт ұқыпты сұрыптаушы: шөп-шалам, кәкір-шүкірді желге ұшырады, таза маржан, таңдаулы дәндерді іріктеп алады... деп, шешіле сөз бастаған автор мақал-мәтелдердің күн өткен сайын тақырып, мазмұн, түр жағынан да байып келе жатқанын дәлелдей келіп, қанаггы сөздердің өмір жаңарған сайын өз заманына сай қалай туындайтыны жөнінде мағлұмат береді [96, 39 б.]. М. Горький басынан кешкен бір жай, немесе ,еріккен ханның ел есінде қалар соз таппақ қаракеті, әкім Қазанғап туыстарына әйгілі Жаяу Мұсаның айтқаны секілді шығармада өз орнын тапқан сергек мысалдар автордың ой-пікірін, түйін-тұжырымын дұрыс жеткізуге үлкен үлес қосып тұр. Ал тәрбиелік тағылымы шексіз.
...Ана тіліндегі мақал-мәтелдердің сан жағынан да, сапа жағынан да баюының бір кілті-дүниежүзі халықтары тілінен қазақ тіліне аударылған мақал- мәтелдердің халық кәдесіне жарауы, - дейді зерттеуші [96]. Бұл дұрыс айтылған пікір. Сондықтан да еңбектің бесінші тарауы осы аудармаға арналған. Зерттеушінің өз тілі де ойлы, тұжырымды, құнарлы. Құрғақ талдай беру ғылым емес. Мақсат - сол талдау арқылы тақырыптың табиғатын тауып, заңдылығын ашу, сол заңдылықты күнделікті творчествомызға пайдалана білу, іске жарату ғой [101]. М. Әлімбаевтың кітабы бұл жағынан алғанда, осы тақырыпты әлі де зерттей түсемін деген талапкерлерге де, аудармашыларға да, жалпы оқушы қауымға да пайдалы, құнды еңбек болып шыққан.
Ал, Мақалнама атты 1970 жылы Жазушы баспасынан шыққан кітабы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімге дүниежүзіндегі 26 елдің және Махмұд Қашғаридің Дивани-луғат-ит түрк кітабында ұшырасатын мақал-мәтелдері енсе, екінші бөлімге әлемге аты мәжнүр ойшылдардың нақыл сөздері топтастырылған. Өздеріңіз байқап отырғандай, М. Әлімбаевтың жоғарыда сөз болған өзге еңбектерінен Мақалнаманың ерекшелігі - кітапта М. Қашқаридің Диуанына енген мақал-мәтелдердің және ірі ойшылдардың қалдырған нақыл сөздерінің орын алғандығы. Ал, М. Әлімбаевтың Маржан сөз жинағының бұған дейінгі осы мақсатпен, осы мазмұнмен шыққан еңбектерден айырмашылығы - бұл кітапта қаламгердің осы уақытқа шейінгі мерзімді баспасөз беттерінен, әр кезде шыққан шағын жинақтарынан орын алған аудармаларының басы біріктіріліп, толықтырылып берілгендІгі. Яғни, Маржан сөз жоғарыда айтып өткеніміздей, 70 ке жуық халықтың қырағы көзінен, сезімтал жүрегінен, кемеңгер ойынан туған таңдаулы мақал-мәтелдері мен нақыл сөздері енгізілген.
Осы жерде айта кетер бір жай, еңбектерге тигізген коммунистік саясаттың әсері. Яғни, автор өзі өмір сүрген қоғамнан алшақ кете алмаған. Оған 666 мақал және мәтел жинағының алғашқы беттерІ ұлы орыс халқының мақал- мәтелдерімен ашылып, советтік шұғылалы дәуір тудырған, ұлы Ленин туралы мақал-мәтелдермен басталуы дәлел болады. Алғашқы жинақтардың бастапқы беттері сол дәуірдегі саясаттың ықпалымен осылай ашылғанымен автор өзінің негізгі көздеген мақсатына жете білген. Яғни, ол ғасырлар бойы ой елегІнен өтіп, рухани тәрбие құралына айналып келген өзге халықтардың мақал-мәтелдерін асқан шеберлікпен аудара білген. Бұл жайында М. ӘлІмбаевтың осы саладағы алғашқы жинақтарына өз пікірін білдірген оқырман К. Байбурина кітаптың жетістігі Әр тілде сөйлейтін адамзат ұрпағы туғызған осы көркем кестелі, әдемі айшықты, мінсіз мәнерлі сөздер қазақ тіліне аударылып қайта жаңғырғанда өзінің әуелгі құдыреттілігінен айрылып қалмай қайта жандана түскендігінде, - дейді [104].
Фольклорист Ғ. Мұқатов: Құнды дүние Мақалнаманы қазір кітап магазинінен емес, тек әр еңбеккердің үйінен, әрбір парасатты адамның қойнынан, қолынан көресіз. Оқырмандардың оны тез сатып әкетіп, тегіс сусындауына басты себеп қазақ даласына туысқан француз, испан, ағылшын, латын, африка және сібір халықтарының мақал-мәтелдері тұңғыш жетіп, төл туындымыздай естІлуі болса керек. Зерттеуші-аудармашының мол тәжірибесінен туған бұл тың дүниелердің тәржімалары үлкеннің де, кішінің де тіліне орамды, жүрегіне жылы тиеді, - деп жазса [105], Р. Рахымбеков: Сан түрлі ой сезім шарпысын туғызар ұшқыр да ұтқыр, ұлағатты сөздер жәрмеңкесіне кіресіз ... Бірі жатыпатар тілмен жадырата күлдірсе, екіншісі ойда жоқта мүңға батырады, үшіншісі үятыңды бетіңе басып, тәубеңе келтіреді, тағы бірі намысыңды оятып, жігеріңді қоздырады, өзіңді, ортаңды түптеп тануыңа жетелейді, - дейді [106].
Иә, еңбектердегі дүниелерге көз жүгіртсеңіз жатық тілмен, үйлесімді етіліп аударылған мақалдардың көпшілігінің тіпті аударма екендігі де білінбейді. Халық тағылиматын тамаша тәрбие қүралы деп түсінген қаламгерлердің кітаптарының тағы бір үлкен жетістігі - еңбектерде топтастырылған мақал- мәтелдер әр түрлі тақырыпты қамтитындығы.
Адам өмірінің мәнді, әрІ нәрлі өтуі еңбек ете білуге байланысты. Берекелі өмір - ерен еңбектің арқасында ғана келмек. Осыны қай халық болса да жақсы түсініп, тереңнен ой қозғаған. М. Әлімбаевтың еңбектерінде алуан халықтың бүл тақырыптағы ойлары бір арнада тоғысатынын көреміз. Өзбектер бұл орайда Беделің - сәулетің, еңбегің - дәулетің деп мақалдаса, татарлар Еңбек ері - ел батыры, орыс халқы Адамды еңбек асырар жалқаулық қүтын қапіырар, украин мақалы Қолы шебердің қары талмайды дейді. Жинақтардағы Айрылмастай досыңа қайырылмастай сөз айтпа деген қазақ мақалы, Адал достық алтыннан да қымбат деген орыс мақалы, Абзал досы жоқ адам өз мінін білмейді деген қытай мақалы, Миғүла досың болғанша, мың қасың болсын деген грузин мақалы, Досы жоқ басым - түзы жоқ асым деген өзбек мақалы, Екі дос иненің жасуындай жерге сияды деген араб мақалы, Ақылды қасыңнан қорықпа, ақымақ досыңнан қорық деген азербайжан мақалы, Досы көптің жаны кең даладай, досы жоқтың көңілі тар аядай деген монғол мақалы дүниедегі үлы сезім - достық тақырыбына арналған. Сондай-ақ, жинақтарда әр халықтың кеңпейілділік, жомарттық, адалдық, білІмділік мәселесіне арналған өрнекті сөздері орын алған. Әрі кітапта маскүнемдік, жалқаулық, қаңғыбастық, сараңдық, ішітарлық сияқты жағымсыз қасиеттерге арналған мақалдар да жеткілікті,
М. Әлімбаевтың даналық дариясының Інжу-маржандарын тізген бүл жинақтарының бағалы түсы - езге халықтардың үлгі, өнеге боларлық ғибратты сөздерімен ғана таныстырып қоймай, сол елдердің әдет-ғүрпынан, түрмыс- тІршілігінен де мағлүмат беретіндігі. Көлемі шағын бүл еңбектердің осы бір озық жағын бірден аңғарып, жоғары бағалаған оқырмандардың бірі А. Атымтаев: .. .әр халықтың өзіндік ерекшелігін, үстанған дәстүрін, салтын да үғындырады. Біз өз халқымыздың жомарттылығын аңғарсақ, корей халқының үрыға аса қатал екенін, ағылшын халқының үнемшілдігін, қытай халқының еңбекшілдігін байқаймыз, - деп жазады [107].
Әр адамның көңіл сарайындағы мейір-шапағаты, жылы пейіл-ықыласы әрбір пенденің дәтіне қуат, рухына мият. Жалпы, жан баласына жақсылық тілеу, тілеп қана қоймай, өзің жақсылық жасау - Болмасын деген оңбасын деп кесіп айтқан ата-бабалардың өсиетнамасы, адамгершілік аманаты жаңашылдық - біздің үлттық мінезіміз деп жазған М. Әлімбаев халқымыздың бата беру тәрізді қасиетті дәстүрінің де қадірін дер кезінде түсініп, оны жинауға, зерттеуге үлкен үлес қосты [101,3 6.].
Ақ батаның аясы атты зерттеме-эссесінде: Әттең, ана тілінің уызымен ауызданбаған, ана тілін білмеген, үмытқан кейінгі үрпақ қазақтың атам заманнан бері қалыптасқан игі-тілек, алалықсыз ашық сөздерін қазір біле бермейді. Оның жөн-жосығын, жол-жоралғысын, өзіне жасалған жақсылықтың есесін қандай қасиетті сөзбен міндетсімей қайтарудың да жолын-жөнін таппай, жаттап алған жалғыз сөзі Рахмет! деген атаудан әрі аса алмай, тосыла беретініне куә болып келеміз, - деп өкінішпен сөз бастаған ол әрі қарай бата сөзінің астарына үңіліп, оны зерттеуге кіріседі [101, 3 б.].
Қазақ фольклорына арналған зерттеу кітаптарына үңілсеңіз, бата туралы ауыз жарып түйін-түжырым, толғамды ой-пікір таба алмайсыз. Қазақ энциклопедиясы біз іздеп отырған Бата атамасын атымен атамай, айналып өте шығыпты. Он томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бата туралы баяндалғанына зер салсақ, мынадай ғана: 1. Бата. Зат, діни. Өлген адамға бағыштап, тамақтың алды-артынан оқылатын дүға, қүранның бірінші сүресінің аты. 2. Игі тілек, алғыс. Зерделі зерттеуші, профессор, филология ғылымының докторы М. Ғабдуллиннің 1974 жылы жарық көрген Қазақ халқының ауыз әдебиеті атты жоғары оқу орындарының білімгерлеріне арналған оқу қүралынан батаға қатысты не құптаған, не мансүхтаған ешбір пікір кездестірмедік, - деп қынжыла жазған М.Әлімбаев өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін бата сөздердің зерттелу жайы кенжелеп қалғанын ашық айтады. [101,4 6.].
Ерте замандардан атадан балаға мирас болып келе жатқан бата сөздер - ел тірлігі, ұлттық намыс, азаматгық парыз, елдік тұтастық, берекелі бейбіт өмір, достық пен татулық, ағайынның адал көңіл ынтымағы мен бірлігі, жас отауға жақсылық, жорық-шерулерге аттанар сарбаздар мен сардарларға жеңіс тілеу, алыс жолға ат басын бұрғандарға сәттілік, өмір жолын жаңа ғана бастаған өренге, жаңа туған нәрестеге ұзақ ғұмыр, өнегелі жол тілеу, мұсылмандық мұратына ұю, имандылық, әділеттілік пен адалдық, елдік пен ерлік, дастархан берекесі екендігін жаза келе, ол ата-баба салты бойынша батаны жолы үлкен адам немесе ұзақ жасаған абыз, халық қадірлеген хәкім, ақсақал - отағасы беретінінен хабардар етеді [101,5 6.]. Үйінде атасы бардың берер батасы бар деп халқымыз тегін айтпағанын, бата беру және бата жасауға жас ұрпақты үйрету аға ұрпақтың мойнына жүктелетін моральдық, этикалық парыз екенін еске түсіре келе автор келесі кезекте бата сөздерді жаттап, ойдан шығарам деушілердің назарына мынадай жағдайларды елеп ескеру керектігін ұсынады: бата сөздер барынша қарапайым болып келетінін, бұл оның басты шарты екенін, сол қарапайымдылығы арқылы қалың қауымға ұғынықты болатынын, қаптаған метафора, теңеулердің батаның қапшығына батпайтынын, мұндай жағдайда әлем-жәлем әшекейсымақтардың астында батаның биік идеясы мен мәнді-мәйекті, мазмұны қалып қоюы ықтимал екенін жазады [101, 7-8 б.]. Автордың айтуынша ең бастысы Бата парасатты ойға, тағылымды қағидаға құрылуы тиіс... жас балаға арналған батадан да бағалы ой, игі ниет, адамгершілік, имандылық тағылым болуы тиіс [101, 8 б.].
Өзге зерттеушілер сияқты М. Әлімбаев та батаны қара сөзді және өлең сөзді деп екіге бөледі. Қара сөзді баталарда да ырғақ болатынын, ақ баталар алуан- алуан буынды, яғни ырғақты болып келетінін сөз етеді. Өлең баталар жеті не сегіз буынды немесе кәдімгі қара өлең қалыбында да яғни, он бір буынды өлең түрінде, болмаса, аралас буынды, ырғағы ала-құлалау болып келетінін мысалдармен дәлелдейді. Бата піығарғанда көбінше егіз ұйқасқа сүйенген жөн екенін, мұндай баталар жаттауға оңтайлы болатынын атап көрсетеді. Сөз соңында зерттеуші қолыңнан келсе, өз көкейіңдегіні айт, төлтума тұжырымды батаңды тарт. Әйтпесе, жазбаша түрдегі нұсқаларды газет-журналдардан тауып жаттағаның дұрыс. Ел ішінде айтылып жүретін көне, жаңа баталарды жинасып, баспасөз беттерінде жариялауды да ұмытпайық деп ойын түйіндейді [101,14 6.].
Этнопедагогиканың ауыз әдебиетіндегі көрінісіне ерекше назар аударып, терең зерттеген тәлімгер-зерттеушІ М. Әлімбаев: ...халық тәрбиесінде әлеуетті сөздің алар орны, атқарар қызметі айтып тауысқысыз. Үлкендер де, кішілер де халық поэзия қазыналарын тере жүріп, қалың көпке жаюды, таратуды санаса игі ... Сонда ғана жасөспірімдерге ізгі-өнеге, текті тағылым ұсына аламыз. Және бір ескеретін жайт - ел арасынан жинаған құнды сөздерді дер кезінде газет- журналдарға ұсынып немесе Үлттық Ғылым академиясының әдебиет пен енер институтына жолдап отырса құба-құп, - деп иісі қазақ баласын осы бір игілікті іске үлкен жауакершілікпен қарап, абыроймен жұмыла атқаруға шақырады [2, 92 б.].
М. ӘлІмбаев халық фольклорын жинаушы, әрі зерттеуші ғана емес, оны қайта жаңалай жаңғыртушы және дамытушы тәлІмгер ақын. Оған М. Әлімбаевтың өнерниетІнен орын алған ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, өтірік өлең, бата-тілек жырлары, жұмбақтары мен жаңылтпаштары, санамақ және сұрамақ түрінде жазылған өлеңдері дәлел бола алады.
Мәселен, халық ертегілерінің ізімен талантты ақын поэзиялық үлгіде Екі бұғы, Түлкі мен жолбарыс, Түлкі мен қоян, Еріншектер елінің Ертеңбайы туралы ертегі, Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге қызыл болған?, Алатау баурайында, Тауыс неге қызыл-жасыл, қарға неге қара? тағы басқа бас-аяғы оннан аса ертегі өлеңдер жазған [108]. Ертегілерінің қайсысын алсақ та оқиғасы қарапайым, тілге жеңіл, ойға қонымды. Әртүрлі тақырыпты қозғайды. Бірі балаларды асқан ерлікке баулыса, енді бірі еңбекқорлыққа, келесісі жақсы мінез-кұлыққа, ақыл-парасатқа, адамгершілікке үндейді. Мысалы, ұйымшылдық пен ынтымақ-бірлікке шақыратын ертегілерін алайық. Екі бұғы ертегісінде тату-тәтті жайлауда бірге жайылып жүрген екі бұғы аяқ астынан шөпке таласып, жанжалдасып, тіптен мүйІздесіп, сүзісіп тынады. Осылай сүзісІп жатқанда бұғылардың мүйіздері ілінісіп қалады. Олар мүйіздерін ажыратпақ болып ары тартады, бері тартады. Бірақ мүйіздері ажырамайды. Аяқтарынан әл кетіп, әбден титықтап, шаршап қалған екі бұғыны бір топ аңшылар олжалап алады. Осы шағын оқиғалы ертегіде автор жақын таласса, жатқа жем, бірлік болмай, тірлік болмас деген ойды қозғайды [108, 332 б.]. Автордың бұл ойы Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге қызыл болған? атты ертегісінде жақсы жалғасын тапқан. Бұл ертегі желісі араларынан қыл өтпес достар болған Қарағай, Жыңғыл, Тобылғы арасындағы оқиғаға құрылған. Қарағай, Жыңғыл, Тобылғы тел өскен үш баладай бір өлкеде бірге өседі. Олар асқан тату өмір сүріп, бір мәрте ренжісіп көрмейді. Бірде Қарағай мен Жыңғыл керісіп, болмас нәрсеге бола ақылға салмай, айқайға басады. Ар-үятқа қарамай әбден дауласады. Ашу-дұшпан, ақыл-дос екендігін естен шығарған екі дос бір сәтте араздасып бірі тауға, екіншісі құмға қашады. Екі досының арасына Тобылғы арашаға түседі. Алайда жанжалға беріліп кеткен Қарағай мен Жыңғыл Тобылғының сөзін тыңдай қоймайды. Достарының іс- әрекеттеріне қатты қынжылған Тобылғы ұялғаннан қып-қызыл болып, үнжырғасы түсіп, үйіне қайтады [108,439 б.]. Ақын осы екі ертегіде ойда-жоқта араздасып, ар-ұятты жиып тастап керіскен екі бүғы және Қарағай мен Жыңғылдың ұнамсыз мінез-құлықтарын суреттеу арқылы балаларды кекшілдікке емес, кешірімділікке, тату-тәтгі өмір сүру мен үйымшылдыққа, ынтымақ пен бірлікке шақырады.
Сондай-ақ, Тауыс неге қызыл-жасыл, қарға неге қара? атты ертегіде автор шыдамсыздығының кесірінен қара бояу қүйылған легенге күмп беріп түсіп кетіп, көмірдей қап-қара болып боялып әбден үятқа қалған қара қарғаның іс- әрекетін шеней отырып, Сабыр түбі - сары алтын, сарғайған жетер мүратқа, сабырсыз қалар үятқа деген идеяны көтереді [108, 440 б.].
Оқырмандарын еңбекқорлыққа уағыздайтын Еріншектер елінің Ертеңбайы туралы ертегіде ертең, ертеңмен күні өткен Ертеңбай жалқаулығының арқасында бар үлестен қүр қалады. Ертеңбайдың еріншектігін, еңбекке келгендегі енжарлығын тайға таңба басқандай етіп әшкерлей келе автор ексең егін, ішерсің тегін, еңбек қылсаң емерсің деген қорытындыға келеді [108, 416 6.].
Ақынның Түлкі мен жолбарыс, Түлкі мен қоян тәрізді ертегілерінде ауыз әдебиетіндегідей қоянды су жүрек қорқақтықтың, жолбарысты - аңғал, бірақ асқан күштің, түлкіні - сырттай дос, іштей қас, өзінен басқаның бәріне дүшпандық жасаушы, аң біткенді алдап, бірді бірге соғып жүрген қу, айла мен аярлықтың иесі ретінде суреттейді [108, 333-336 б.]. Бәрімізге белгілі Арыстан, қасқыр, түлкІ және түйе, Маймыл мен түлкі сияқты халық ертегілерінде айлалы түлкі, айбынды арыстанды, қорқау қасқырды, момын түйені асқан қулығының арқасында орға жығып кетсе, маймылды қақпанға түсіріп, Екі бақ болады, бІрі басқа, екіншісІ аяққа қонады, Сенің аяғыңа тепкілесең де кетпейтін темір бақ қонды деп әбден әжуалайды. Осындай халық ертегісімен үндесіп жатқан М. Әлімбаевтың Түлкі мен жолбарыс ертегісінде азулы жолбарыстан түлкі асқан айласының арқасында аман қалып, әрі аңғал жолбарысты жардан қүлатып өлтіреді. Керемет күштің иесі болса да жолбарыс жөнсіз намысқойлыққа, әрі мақтаншақтыққа салынып, түлкінің қулығының қүрбаны болады. Бірақ, халық фольклорындағыдай М. Әлімбаевтың ертегілерінде де қу түлкінің жолы үнемі бола бермейді. Түлкі, тасбақа, кене, Түлкі және бөдене деген халық ертегілерінде қанша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 37(092)
Қолжазба құқығында ЕЛУБАЕВА МИРШАТ САЙЛАУБЕКҚЫЗЫ
М.Әлімбаевтыц педагогикалық көзқарастары
13.00.01 - жалпы педагогика, педагогика
және білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
у.Қт--
Ғылыми жетекші: педагогика ғылымдарының докторы, профессор Байсерке Л.Ә.
Қазақстан Республикасы
Тараз, 2006
Мазмұны
Кіріспе 3
М. Әлімбаевтың тәлімдік көзқарастарының педагогикалық негіздері
М. Әлімбаевтың тәлім-тәрбиелік ой-пікірлері және оның
қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтІк жағдайлар 9
М. Әлімбаевтың халық педагогикасын зерттеп дамытуға қосқан
үлесі 40
М.Әлімбаевтың тәлімдік ой-пікірлерін мектептің оқу-тәрбие процесінде пайдалану жолдары
М. Әлімбаевтың тәлІмдік тағылымдарын оқу-тәрбие процесІнде
пайдалану жайы және оны жақсарту 68
М. Әлімбаевтың тәлімдік тағылымдарын қазақ тілі сабақтарында
пайдалану 85
М. Әлімбаевтың тәлім-тәрбиелік идеяларын сабақтан тыс
жүмыстарда пайдалану 100
Қорытынды 118
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 122
Қосымшалар 128
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кездегі Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-мәдени, экономикалық өзгерістер ұрпақ тәрбиесі жұмысы сапасын жетілдіру, оның тиімді шешілу жолдарын айқындау міндетін мемлекеттің басты саяси деңгейіне көтеруде. Бұл міндетті игілікті қызметке асыруда қоғамдық дамудағы жинақталған озық педагогикалық ой-пікірлер мен тәжірибелерді зерделеп, объективті түрде бағалап нәтижелерді шығармашылықпен игеру маңыздылығымен даралана түседі.
Жан-жақты қалыптасқан жеке түлғаны дамытуға бағытталған іс-шаралардың тиІмділігін арттыру үшін қажетті, әрі оңтайлы әдістерді іздестіруде және табуда қоғамдық даму барысында жинақталған озық педагогикалық ой-пікірлер мен идеяларды тірек ретінде пайдалану қажеттілігі Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында да атап көрсетілген [1]. Осы орайдан алғанда қазақ халық педагогикасына терең үңіліп, оның тағылымдарын жинақтап, жүйелеп, зерделеп, оларды үрпақ тәрбиесінің игілігІне айналдырудың тиімді жолдарын көрсете білгендердІң бірі белгілі балалар ақыны, шебер аудармашы, көрнекті әдебиет зерттеушісі, эссист ретінде кең танылған Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, мәдениетке еңбегі сіңген қызметкер, Ы. Алтынсарин медалінің иегері М. Әлімбаевтың педагогикалық көзқарастары мен ой-пікірлерінің арнайы зерттеу нысанасына айналғандығы бүгінгі заман талабы екендігін көрсетіп отыр.
Қазақ елінің тарихи өмірінде өзіндІк қайталанбас іздерін қалдырған, ұлт мәдениетІ, әдебиеті, өнері және ғылымының дамуында елеулі орны бар тұлғалардың еңбектерінің тәрбие рөлінің жоғарылап тұрған қазіргі кезеңде жаңа көзқарас тұрғысында зерделеп, нәтижелерін оқу-тәрбие іс-әрекеттерінде пайдалану бәсекеге қабілетті тұлға даярлаудың басты шарты болмақ. Өйткені оқу-тәрбие іс-әрекеттеріндегі игі нәтижелерге жинақталған озық ой-пікірлер мен көзқарастарды шығармашылықпен игеру арқылы ғана қол жеткізуге болатындығын тарихи тәжірибелер дәлелдеуде. Бұл орайда М. Әлімбаевта кез- келген іс-шаралар қашанда халық түйген тұжырымдардың, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістердің, даналық дәстүрлердің, ұстаздық ойлардың бүгінгі міндеттермен сабақтасты жалғасқанында ғана игілікке асатынын айтып келеді [2]. Біз көтеріп отырған мәселе педагогика ғылымының қашанда да назарынан тыс қалмаған.
Қазіргі ұрпақ тәрбиесі іс-әрекеттерінің негізгі қайнар көзі болып табылатын, тәлім-тәрбие мәселесінде мәңгілік мәнге ие ой-пікірлер қалдырған ұлы шығыс ойшылдарының (Әл-Фараби [3], М. Қашқари [4], Ж. Баласағұн [5], Қ.А. Ясауи [6] т.б.) еңбектері отандық педагогиканың дамуына негіз болып келеді. Сондықтан да біз ұлы ойшылдардың педагогикалық ой-пікірлерін өзіміздің зерттеу жұмысымызға пайдаландық.
Қазақтың тәлім-тәрбие саласындағы ой-пікірлерінің ғылыми негіздерін жасап құнды мұра қалдырған Ш. Құдайбердиев [7], А. Байтұрсынов [8], М. Дулатов [9], М. Жұмабаев [10], С. Торайғыров [11], Ж. Аймауытов [12], Т. Тәжібаев [13], М. Ғабдуллин [14] тағы басқалардың еңбектерінің біздің
көзқарас атаулы тұтасып, синкретті көрініс тапқан заманда фольклорлық шығармаларға этнопедагогикалық мәдениеттің озық үлгісі ретінде қарау заңды қүбылыс еді, - деп қоштай жазады [56, 233 б.].
Ал, белгілі ғалым Қ. Бөлеев өзінің монографиялық еңбегінде М. Әлімбаевты қазақ этнопедагогикасы ғылымы мен оқу пәнінің әдіснамалық-теориялық және психологиялық-педагогикалық негіздерін жасаушылардың бірі ретінде атап өтеді [57, 5 б.]. М. Әлімбаевтың педагогикалық кезқарасы жайында сөз қозғаған өзге ғалымдардан профессор Қ. Бөлеевтің еңбегінің ерекшелІгі - педагог- ақынның халықтық педагогика ұғымына тұңғыш анықтама берген қазақстандық ғалымдардың бірі екенін анықтап, дәлелдеп бергендігінде [57, 132 6.].
Тәлімгер-қаламгер М. Әлімбаев - әдебиет пен педагогиканың тізгінін тең ұстаған ұлағатты ұстаз, ақылшы аға. Оның сан қырлы творчествосымен біте қайнасқан педагогикалық қызметінің ара-жігін ажырата қарау қиын. Қорыта келгенде, өмір жолын ұстаздықпен бастап, ұстаздықпен өткізіп келе жатқан М. Әлімбаевтың бұл саладағы еңбегі Ы. Алтынсарин медалімен марапатталуы да тегін емес.
2 М. Әлімбаевтың халық педагогикасын зерттеп дамытуға қосқан үлесі
Адам өміріндегі ең мәнді де, қасиетті іс - артында ұрпақ қалдыру. Осыны жақсы түсінген атамыз қазақ кезінде Балалы үй - базар, баласыз үй - қу мазар деген. Ал, атақты Қоңқа би қартайған шағында сапарлап келе жатып, жолда кезІккен көр қазушылардан көмгелі жатқандарың өлген адам ба, тІрі адам ба? - деп сұраған екен. Дана бабаның ондағысы О, дүниелІк болған жанның артында түтінін түтетер ұрпағы бар ма? дегені еді [90]. Өзі өлсе де артында ұрпағының қалғанын тілеген халқымыз өсер ұрпағының тәрбиесіне немқұрайды қарамаған. Оған: Баланы әуелі мейір-шапағатқа, онан соң ақыл- парасатқа, ақырында еңбек пен ғылымға баулы, -- деген халық даналығы дәлел болады [90]. Бұдан түйеріміз, мың өліп, мың тірілген қазақ халқының да сан ғасырлық ойлы-қырлы тарихында өзгеге ұқсай бермейтін тағылымдық қағидалары қалыптасты.
Халқымыздың осындай ұлттық тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында XIX ғасырдың екінші жартысында демократ-ағартушыларымыз Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтар тұңғыш зерттеу еңбектерін жазды [91-93].
XX ғасырдың 20-30жылдарында халқымыздың біртуар азаматтары Ахмет Байтұрсынов [8], Мағжан Жұмабаев [10], Жүсіпбек Аймауытов [12], Шәкерім Құдайбердиев [7], Міржақып Дулатовтар [9] бұл істі ғылыми тұрғыдан арнайы қарастырып сөз етті. Олар ұрпақ тәрбиелеудегі халықтың тәжірибесінің, тәлім- тәрбиелік идеяларының тиімді жақтарына ерекше мән беріп, халықтық тәрбиенің негіздеріне тоқталады.
Бұл жайында профессор Қалдыбек Бөлеев: Қазақ халқының ұлы ағартушы- педагогтары, ағартушы, ойшылдары мен қоғам қайраткерлері Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына теориялық алғышарттар жасады, - деп жазады. [57,376.]
Жоғарыда айтып өткеніміздей, философиялық мәні тереңде жатқан осьшдай халық тағлиматың кеңестік кезеңде ұрпақ тәрбиесіне кеңінен пайдалана алмадық. Яғни, атадан балаға мирас болып келе жатқан халықтық педагогиканы зерттеу ісіне тыйым салынды.Тек өткен ғасырдың 70- жылдарынан бастап қана сан ғасырлық халықтық педагогиканың прогрессивтік мәнін ғылыми тұрғыда зерттеп, зерделеу Ісі қолға алына бастады. Осы тұста аталған мәселеге алғаш көңіл бөліп қарастырған алыс-жақын шетелдік және Қазақстандық ғалымдар халық педагогикасын ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттеудің қажеттілігін жақсы түсініп, осы бағытта ғылыми еңбектерін жаза келе халықтық педагогика ұғымына тереңІрек тоқтала отырып, оздерінің анықтамаларын беріп өтті.
Сондай шетелдік ғалымдардың бірі - академик Г.Н. Волков: халықтық педагогика ұғымына Халықтың тәрбиелік мәселелері жөніндегІ эмпирикалық мағлұматтарының және білімдерінің жиынтығы деген анықтама берсе, 1974 жылы жарыққа шыққан Этнопедагогика атты еңбегінде Халықтық педагогика - халықтың ауыз әдебиетіндегі, салттарындағы, ырымдарындағы, балалар ойындары мен ойыншықтарындағы сақталған педагогикалық мағлұматтары мен тәрбиелеу тәжірибесінің жиынтығы, - деп атап көрсете отырып, халық педагогикасын ғылыми-теориялық, методологиялық жағынан жан-жақты қарастырады. [57, 131 б.]
Ал этнопедагог ғалым Я.И. Ханбиков: халықтық педагогика ұғымына халықтық эмпирикалық білімдер саласы, оларда тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері, еңбекшілердің кең бұқарасы қолданатын тәрбие мен оқытудың халықтық құралдарының, іскерліктерінің және дағдыларының жиынтығы көрініс тапқан деген анықтама берсе, профессор А.Ш. Гашимов: Халықтық педагогика - кең мағынада алғанда халық бұқарасының тәрбие мәселелері жөніндегі көзқарастарының, идеяларының салттарының, дәстүрлерінің жиынтығы, - деген анықтама береді. [57, 131 б.]
Ғалым В .Ф. Афанасьев: Халықтық педагогика - балалардың және халықтың өзінің күнделікті өмірі үшін қажетті білімдерді меңгеруде қамтамасыз еткен және қамтамасыз етіп келе жатқан халық бұқарасы білімдерінің жиынтығы. Жинақталып, практикада тексерілген бұл білімдердің қосындысы халықтық педагогиканың мәнін құрайды, - деп жазса, ғалым- педагог Г.Н. Филонов: Халықтық педагогика - осы жергілікті халықтың қабылдаған тәрбиелеу әдіс-тәсілдері, - деп атап көрсетеді. [57, 131 б.].
Этнопедагог-ғалым Е.Л. Христова: Халықтық педагогика - халық бұқарасының таптық педагогикалық санасы, - десе, ғалым А.Э. Измайлов: Халықтық педагогика - халықтың тарихи және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызекі беріліп келген, жинақталған және практикада тексерілген эмпирикалық білімдердің, мағлұматтардың, іскерліктердің және дағдылардың жиынтығы деген анықтама береді [57, 1316.].
XX ғасырдың екІншІ жартысында этнопедагогиканың теориялық- әдіснамалық негіздерін зерттеу ісімен шұғылданған Қазақстандық ғалым- педагогтардың еңбектеріне мазмұндық талдау жасаған Болашақ мұғалімдерді окушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау атты монографиясында ғалым Қ. Бөлеев қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет халықтық педагогика терминін енгізген профессор Т. Тәжібаев деп атап көрсетеді [57, 37 б.]. Қазақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне 1962 жылы ие болған профессор Т. Тәжібаев өзінің 60-жылдардың басында жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері атты мақаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы өнер және халықтың тәрбиелІк дәстүрлері басты рөл атқарған дей келіп, қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасынның тарихында алғаш рет халықтық педагогика терминін былай ендіріпті: Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін, ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық педагогикасы көп жинақталған [57, 37 б.].
Қазақ халық педагогикасын зерттеу мәселесі қолға алына басталған осы кезеңде аталған мәселеге академик Мәлік Ғабдуллин, педагог қаламгерлер Мұзафар Әлімбаев, Бауыржан Момышұлы, фольклорист-ғалым Балтабай Адамбаевтар қалам тартты [56, 232 б.].
Халық педагогикасының қайнар көзі - фольклорлық шығармаларды зерттеу ісімен ширек ғасырдан астам уақыт үздіксіз айналысқан көрнектІ педагог М. Ғабдуллиннің 1966 жылы Ата-аналарға кеңес атты кітабы жарыққа шықты. Тәлім-тәрбие мәселесінің ең бір маңызды тұстарын басты назарға ұстаған бұл еңбек жайында С. Қалиев өзІнің Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы атты еңбегінде ...кітапта халықтың рухани бай мұрасы ~ ауыз әдебиеті үлгілерінің жастарды арманшыл, мұратшыл, адал, шыншыл, патриот етіп тәрбиелеуге баулитыны туралы сыр шертеді. Ауыз әдебиеті үлгілерін отбасы тәрбиесінде еркін пайдалану арқылы оқушы жастарды тәрбиелеудегі ата-ананың рөлін ғылыми тұрғыда сөз етеді. Жастарды атамекенді қорғауға, ана тілін ардақтауға, әділ, шыншыл, ізетті, ілтифатты болуға шақыра келіп, ғалым қазақ халқының өмірінен өзекті орын алған ұлттық тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде қарастыру өз алдына зерттеуді қажет ететін келештің мәселесі дегенді айтады, - деп жазады [56, 245 б.].
Осыдан соң біршама уақыттан кейін басылған М. Әлімбаевтың Тәрбие туралы әңгімелер атты еңбегінің бір бөлімі халықтық педагогикаға арналды. Қазақ этнопедагогикасы ғылымымен оқу пәнінің әдіснамалық-теориялық және психологиялық-педагогикалық негіздерін жасаушылардың бірі ретінде танылган педагог-ақын Мұзафар Әлімбаев халықтық педагогика ұғымына алғаш анықтама берген Қазақстандық ғалымдардың бірі болды. Жоғарыда айтып өткеніміздей, М. Әлімбаев 1977 жылы басылып шыққан Халық - қапысыз тәрбиеші атты еңбегінде халықтық педагогика дегеніміз - халықтың рухани мәдениетіне толқын-толқын ұрпақтардың көп болып, қауымдасып қосқан шығармашылық үлесінің нәтижесі. Халық педагогикасы - халықтың рухани мәдениетінің бір бөлігі, еңбеккер қалың көпшілік мүддесінің айқын көрінісі. Халықтық мұң-мұқтажына, қажетіне сай бұл педагогика тәрбиенің ең адамгершіл, ең демократияпіыл мұраттарын ұсынады, -- деп атап көрсетеді [66, 3 б.].
Осыдан соң халықтық педагогика ұғымына этнопедагог-ғалым Қ. Жарықбаев: Халықтың педагогика - халықтың тәрбиелеу және оқыту туралы педагогикалық білімдерінің қосындысы, - деп, ал қазақтың тәлім- тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін зерттеу ісІне зор үлес қосқан ғалым С.Қалиев: халық педагогикасы дегеніміз - халықтардың ғасырлар бойы жинақталған ұрпақ тәрбиесі жөніндегі ой-пікір, білім, тәжірибелер жиынтығы, - деген анықтама береді [57, 45 б.]. Халықтық педагогикадағы эстетикалық тәрбие мәселесін зерттеу нысанасына алған С. Үзақбаева: халықтық педагогика дегеніміз - тәрбие мен оқыту саласындағы халық бұқарасы білімдерінің, іскерліктерінің, дағдыларының жиынтығы, - десе, болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау ісімен шұғылданған ғалым Қ. Бөлеев: халықтық педагогика - халық бұқарасының тәрбиелеу және оқыту туралы ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелері мен білімдері, өйткені халық ғылым негізі - тәжірибеде, даналық негізі - білім, - деп жазады [57, 132 б.]. Қазақ мектептерінің оқу-тәрбие жұмысында ұлттық ойындарды пайдалану мәселесінің төңірегінде өзінің ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізген ғалым Е. Сағындықов: халықтық педагогика ұғымына төмендегідей анықтама береді: Халық педагогикасы дегеніміз - халықтың өзіне ғана тән ерекпіеліктеріне негізделген, өзін қоршаған қоғамдық - әлеуметтік орта мен табиғат жағдайына бейімделе қалыптасқан, халықтың шаруашылық - экономикалық жағдайына байланысты атадан балаға мұра болып келе жатқан тәрбие туралы ақыл-ой үлгілерІнің жиынтығы [57, 132 б.].
Профессор Қ. Бөлеев 2004 жылы Болашақ мұғалімдердІ оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау деген атпен жарыққа шыққан монографиясының Болашақ мұғалімдердІ оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындаудың мазмұны, формалары және әдістері бөлімінде халықтық педагогика ұғымына анықтама берген жоғарыдағы шетелдік және Отандық ғылым-педагогтардың еңбектеріне шолу жасап, бір жүйеге келтіреді.
1978 жылы Қ. Жарықбаевтың Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық ой-пікірлердің даму тарихынан атты әдІстемелік нұсқауы жарық көрді [57, 42 б.]. Бұл әдістемелік ұсынысында көшпенді қазақ халқының салттары мен дәстүрлері, моральдық ~ этикалық нормалары, адамгершілік тәрбиелігі, мал шаруашылығымен айналысуы, соған байланысты пайда болған еңбек дәстүрі, көшпенді өмірдің табиғатпен байланысы туралы айтылған. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер қыз бала мен ұл баланың отбасындағы тәрбиесі, балаға дене тәрбиесін беру, ұл баланы шынықтыру, ондағы ұлттық ойындардың маңызы, қазақ отбасындағы әкенің және үлкендердің рөлі, ата-ананың беделі, отбасыдағы өзара қарым-қатынас, баланы күту мәселелері сөз болады [57, 42 б.]. Еңбекте сан ғасырлық тәрбие құралы болып келген бата сөздер, айтыс, мақал-мәтел тәрізді рухани мұраларының тәлімдік маңызына тоқтала келе автор ХУ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген ақын-
жыраулар поэзиясының тәлім-тәрбиелік идеяларын талдайды. Ең бастысы бұл әдістемелік н.үсқауында автор Қазақстандық ғалымдардың ішінде тұңғыш рет этнопедагогика терминін қолданысқа енгізеді.
Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп, қалыптастырып, асылым деп ақыл-санасына сіңірген ауыз әдебиетінің үкілі үлгілері - мәдени мүрамыздың ең қүнды қазынасы. Ол - ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұры мен от алатын, ой тамызғы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл-сананың айшықты көріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар. Бұл - халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал халықтың мақал- мәтелдері педагогика мен қатар, философиялық дәрістердің де түсініктемелеріне арқау бола алады [16, 6 б.].
XX ғасырдың екінші жартысында фольклорлық шығармаларда этнопедагогиканың көріністерінің зерттеп қарастырған ғалымдардың қатарында Мәлік Ғабдуллиннің Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Балтабай Адамбаевтың Халық даналығы, Серғазы Қалиевтің Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі атты еңбектері орын алады [56, 232-233 б.].
С. Қалиевтің 1987 жылы жарыққа шыққан Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі атты кітабында ғалым халық тағылымының негізгі мақсаты және оны қазіргі уақытта жас ұрпақтың тәрбиесіне пайдалану мәселесін сөз етеді. Сондай-ақ, шетел педагог-ғалымдарының халықтық педагогиканы бала тәрбиесінде пайдалану туралы ой-пікірлерін, қазақ халқының мәдени мұрасын зерттеуші орыс және батыс оқымыстыларының, қазақ халқының ағартушы-демократтарының еңбектерін талдай отырып, олардың халқымыздың өткендегі мәдени мұрасы жөніндегі ағартушылық ой- пікірлерін ортаға салады [57, 43 б.]. Еңбекте балаға деген атамыз қазақтың сүйіспеншілІгі, тәлім-тәрбие мәселесіне деген жауапты көзқарасы, ұрпақ тәрбиелеуде отбасының, қоршаған ортаның алар орнын қаншалықты бағалағаны, ұл бала мен қыз баланың тәрбиесі, осыған байланысты халқымыздың салт-дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні қарастырылған. Кітаптың соңғы бөлімінде мектептің оқу-тәрбие жұмыстарында халықтың даналық, дәстүрлерін пайдалану мәселесін сөз етеді.
Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе - әрине, халық түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек-ті, - деп халқымыздың тәлімгерлік рухани қазынасының құдыретін танып, оған осылай жоғары баға бере білген М. Әлімбаев оны жинауға, әрі зерттеуге үлкен үлес қосты [2, 3 б.].
1980-жылдардың өзінде: Халықтық тағылиматтың кең өрісті, келІсті көрініс табуы халық мақалдары мен мәтелдерінде, шешендік сөздерінде, халықтың даналықтарында. Біз мақал-мәтелдерді, жұмбақ-жаңылтпаштарды, аңыз-әңгімелердІ жинай жүре, олардағы педагогикалық пайымдауларға да көптеп зер салып, зерттеп келеміз, - деп жазған ақын бұл салада соңғы қырық- елу жылдан бері қыруар еңбек етті [2, 6 б.]. Оған М. Әлімбаевтың халық фольклорының мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, баталар тәрізді тағы басқа үлгілерін асқан ыждаьаттылықпен жинап, терең зерттеген 666 мақал мен мәтел [94], Мақал - сөздің мәйегі [95], Өрнекті сөз - ортақ қазына [96], Ер айнасы - еңбегі [97], Мақалнама [98], Денсаулығыңды ойласаң [99], Маржан сөз [100], Батаменен ер көгерер [101] сияқты еңбектері дәлел бола алады.
Мақал-мәтел - үлкен тәрбие құралы деп түсінген М. Әлімбаев халық ауыз әдебиетінің бұл жанрын бірнеше жылдар көңіл қоя қарастырып, тек қазақ халқының ғана емес дүниежүзі бойынша сексен беске жуық халықтардың отыз мыңдай мақал-мәтелдерін және әйгілі тұлғалардың нақылдарын қазақшалап бірнеше кітаптар шығарған. Оның осы саладағы алғашқы еңбектері 1960 жылы 666 мақал және мәтел және 1963 жылы Мақал - сөздің мәйегі деген атпен жарық көрдІ [94], [95]. Оқырман қауымға қаламгерлік талантының жаңа қырынан танылған М.Әлімбаевтың осыдан соң Өрнекті сөз - ортақ қазына [96], Ер айнасы - еңбегі [97], Мақалнама [98], Денсаулығыңды ойласаң... [99], Маржан сөз [100] сияқты құнды дүниелері баспадан шықты.
Өткен ғасырдың 1960-жылдарына дейін сөзге сарабдал, пікірге бай, өлең жолдарында ой айтуға құштар ақын ретінде танымал тұлғаның бұл еңбектерінің ең басты ерекшеліктері - кітаптарға тек қазақ халқының ғана емес өзге де бірнеше халықтардың тілінен аударылған мақал-мәтелдердІң енгендігі. Мәселен, 666 мақал және мәтел атты кітапқа 21 халықтың, Мақал - сөздің мәйегі деген жинаққа 55 халықтың, Мақалнамаға 26 елдің, ал Маржан сөзге 70 ке жуық ұлт пен ұлыстардың мақал-мәтелдері топтастырылған. М. Әлімбаевтың аудармашылық қырының өзіндік бір ерекшелігі - басқа ұлттар тіліндегі мақал-мәтелдерді қазақшаға тек орыс тілінен ғана аударушы емес, ол сонымен қатар тікелей украин, татар, башқұрт, өзбек, ұйғыр, қырғыз, түркмен, қарақалпақ және ішІнара азербайжан тілінен аударатын бесаспаптығы [58].
М. Әлімбаев Маржан сөз атты жинағының алғы сөзінде былай деп жазыпты: Менің мақал-мәтелдер жинастыруым, аударуым, зерттеуім соғыстан бұрын сонау отызыншы жылдардың аяғында, студент кезде басталған. Тырнақалды жырларым тізілген дәптерімді қарап отырсам, он алты-он жеті жасымда Козьма Прутков нақылдарын, Гейне мен Богдановичтің өлеңдерін аударыппын ... Әуелінде өзім үшін ғана жинаған, аударған дүниелерімді бертін келе көптің кәдесіне жаратуды ойладым. Содан не керек, жылдар жылжып өте берді, мен сүйікті ісімнен қол үзбедім. Соның арқасында, жоғарыда аталған кітаптарды бастырумен қатар Өрнекті сөз - ортақ қазына, Халық - қапысыз тәрбиеші атты зерттеулер де жаздым. Бұндағы мақсат - дүниежүзі халықтары даналықтарын ана тілімізде әрлі де мәнді етіп аудару үшін мақал-мәтелдердің көркемдік табиғатын, жанрлық жаратылысын зерттеу қажет болды. Практикадан теорияға, теориядан практикаға менің ұстаған принципім осы! [100, 3 6.].
Осы жерде айта кетер бір жай, өзге жинақтардан Өрнекті сөз - ортақ қазына, Мақалнама, Маржан сөз жинақтарының біршама өзгешеліктері барлығы. Алғашқы кезекте Өрнекті сөз - ортақ қазына атты еңбегіне тоқталайық: М. Әлімбаевтың Өрнекті сөз - ортақ қазына деп аталатын еңбегі туралы көрнекті ғалым Т. Кәкішев: М. Әлімбаевтың бұл кітабын қолға алған оқырман халық даналығының қайнар көзі - мақал мен мәтелдердің, қанатты сөздер мен фразеологиялық тіркестердің шыққан тегін, өнегелік сипатын, поэтикалық қасиетін, ана тілінің лексикалық байлығын қалай құмарландыра да нәрлендіре түскенін, ел қажетіне қалай асып жатқанын, қазір немен толығып, қалай түзіліп келе жатқанын білуге құмартып қана қоймай, талай жылдан бері басқа халықтардың мақал-мәтелдерін аударумен шұғылданып жүрген ақынның қандай ғибраты, қандай өнегесі барына да қызыға назар аударады. Талай ғасыр жасаған мақал-мәтелдермен қатар жаңа заманның жаңа сөздері, аударма арқылы ақыл-санаға ұялап жатқан өзгелігі жоқ өнегелі нақылдар автордың назарына көп ілініп, оның қажеттігін анықтайтын ой-пікІрге жетектеп отырған. Теориялық ой практикалық іспен іштей қабысқан - деп жазады [102].
Кітап алты тараудан тұрады. Автор Санаулы сөз - салмақты ой, Жаңа заманның жаңа сөздері, Көркемдік кестесі, Өрнекті өлшем, Аударма ағайындастырады, Тіл ұстарту - тынымсыз еңбек деп әр тарауға нақышты ат тағып, кітаптың нақтылық бояуын тартымды ете түседі [92].
Кітаптың Санаулы сөз - салмақты ой деген бірінші тарауында сөз маржандарының жанрлық табиғаты, мақал мен мәтелдің бір-бірІнен айырмашылығы, жиналу, зерттелу жайы, ол жөнІнде пікір білдірген ғалымдардың ой толғаныстары сарапқа түседі. Бұл тарауда автор мақал-мәтел дегеніміз не? дей келіп, осы көптің көкейіндегі сауалға ойлы да орамды, творчестволық пікірлер ұсынады.
Жаңа заманның жаңа сөздері атты екінші тарауда Уақыт тоқтаусыз, толассыз, алға зырлайды. Өмір өрге жүзеді. Даму дамылсыз, адам тынымсыз. ...Уақыт ұқыпты сұрыптаушы: шөп-шалам, кәкір-шүкірді желге ұшырады, таза маржан, таңдаулы дәндерді іріктеп алады... деп, шешіле сөз бастаған автор мақал-мәтелдердің күн өткен сайын тақырып, мазмұн, түр жағынан да байып келе жатқанын дәлелдей келіп, қанаггы сөздердің өмір жаңарған сайын өз заманына сай қалай туындайтыны жөнінде мағлұмат береді [96, 39 б.]. М. Горький басынан кешкен бір жай, немесе ,еріккен ханның ел есінде қалар соз таппақ қаракеті, әкім Қазанғап туыстарына әйгілі Жаяу Мұсаның айтқаны секілді шығармада өз орнын тапқан сергек мысалдар автордың ой-пікірін, түйін-тұжырымын дұрыс жеткізуге үлкен үлес қосып тұр. Ал тәрбиелік тағылымы шексіз.
...Ана тіліндегі мақал-мәтелдердің сан жағынан да, сапа жағынан да баюының бір кілті-дүниежүзі халықтары тілінен қазақ тіліне аударылған мақал- мәтелдердің халық кәдесіне жарауы, - дейді зерттеуші [96]. Бұл дұрыс айтылған пікір. Сондықтан да еңбектің бесінші тарауы осы аудармаға арналған. Зерттеушінің өз тілі де ойлы, тұжырымды, құнарлы. Құрғақ талдай беру ғылым емес. Мақсат - сол талдау арқылы тақырыптың табиғатын тауып, заңдылығын ашу, сол заңдылықты күнделікті творчествомызға пайдалана білу, іске жарату ғой [101]. М. Әлімбаевтың кітабы бұл жағынан алғанда, осы тақырыпты әлі де зерттей түсемін деген талапкерлерге де, аудармашыларға да, жалпы оқушы қауымға да пайдалы, құнды еңбек болып шыққан.
Ал, Мақалнама атты 1970 жылы Жазушы баспасынан шыққан кітабы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімге дүниежүзіндегі 26 елдің және Махмұд Қашғаридің Дивани-луғат-ит түрк кітабында ұшырасатын мақал-мәтелдері енсе, екінші бөлімге әлемге аты мәжнүр ойшылдардың нақыл сөздері топтастырылған. Өздеріңіз байқап отырғандай, М. Әлімбаевтың жоғарыда сөз болған өзге еңбектерінен Мақалнаманың ерекшелігі - кітапта М. Қашқаридің Диуанына енген мақал-мәтелдердің және ірі ойшылдардың қалдырған нақыл сөздерінің орын алғандығы. Ал, М. Әлімбаевтың Маржан сөз жинағының бұған дейінгі осы мақсатпен, осы мазмұнмен шыққан еңбектерден айырмашылығы - бұл кітапта қаламгердің осы уақытқа шейінгі мерзімді баспасөз беттерінен, әр кезде шыққан шағын жинақтарынан орын алған аудармаларының басы біріктіріліп, толықтырылып берілгендІгі. Яғни, Маржан сөз жоғарыда айтып өткеніміздей, 70 ке жуық халықтың қырағы көзінен, сезімтал жүрегінен, кемеңгер ойынан туған таңдаулы мақал-мәтелдері мен нақыл сөздері енгізілген.
Осы жерде айта кетер бір жай, еңбектерге тигізген коммунистік саясаттың әсері. Яғни, автор өзі өмір сүрген қоғамнан алшақ кете алмаған. Оған 666 мақал және мәтел жинағының алғашқы беттерІ ұлы орыс халқының мақал- мәтелдерімен ашылып, советтік шұғылалы дәуір тудырған, ұлы Ленин туралы мақал-мәтелдермен басталуы дәлел болады. Алғашқы жинақтардың бастапқы беттері сол дәуірдегі саясаттың ықпалымен осылай ашылғанымен автор өзінің негізгі көздеген мақсатына жете білген. Яғни, ол ғасырлар бойы ой елегІнен өтіп, рухани тәрбие құралына айналып келген өзге халықтардың мақал-мәтелдерін асқан шеберлікпен аудара білген. Бұл жайында М. ӘлІмбаевтың осы саладағы алғашқы жинақтарына өз пікірін білдірген оқырман К. Байбурина кітаптың жетістігі Әр тілде сөйлейтін адамзат ұрпағы туғызған осы көркем кестелі, әдемі айшықты, мінсіз мәнерлі сөздер қазақ тіліне аударылып қайта жаңғырғанда өзінің әуелгі құдыреттілігінен айрылып қалмай қайта жандана түскендігінде, - дейді [104].
Фольклорист Ғ. Мұқатов: Құнды дүние Мақалнаманы қазір кітап магазинінен емес, тек әр еңбеккердің үйінен, әрбір парасатты адамның қойнынан, қолынан көресіз. Оқырмандардың оны тез сатып әкетіп, тегіс сусындауына басты себеп қазақ даласына туысқан француз, испан, ағылшын, латын, африка және сібір халықтарының мақал-мәтелдері тұңғыш жетіп, төл туындымыздай естІлуі болса керек. Зерттеуші-аудармашының мол тәжірибесінен туған бұл тың дүниелердің тәржімалары үлкеннің де, кішінің де тіліне орамды, жүрегіне жылы тиеді, - деп жазса [105], Р. Рахымбеков: Сан түрлі ой сезім шарпысын туғызар ұшқыр да ұтқыр, ұлағатты сөздер жәрмеңкесіне кіресіз ... Бірі жатыпатар тілмен жадырата күлдірсе, екіншісі ойда жоқта мүңға батырады, үшіншісі үятыңды бетіңе басып, тәубеңе келтіреді, тағы бірі намысыңды оятып, жігеріңді қоздырады, өзіңді, ортаңды түптеп тануыңа жетелейді, - дейді [106].
Иә, еңбектердегі дүниелерге көз жүгіртсеңіз жатық тілмен, үйлесімді етіліп аударылған мақалдардың көпшілігінің тіпті аударма екендігі де білінбейді. Халық тағылиматын тамаша тәрбие қүралы деп түсінген қаламгерлердің кітаптарының тағы бір үлкен жетістігі - еңбектерде топтастырылған мақал- мәтелдер әр түрлі тақырыпты қамтитындығы.
Адам өмірінің мәнді, әрІ нәрлі өтуі еңбек ете білуге байланысты. Берекелі өмір - ерен еңбектің арқасында ғана келмек. Осыны қай халық болса да жақсы түсініп, тереңнен ой қозғаған. М. Әлімбаевтың еңбектерінде алуан халықтың бүл тақырыптағы ойлары бір арнада тоғысатынын көреміз. Өзбектер бұл орайда Беделің - сәулетің, еңбегің - дәулетің деп мақалдаса, татарлар Еңбек ері - ел батыры, орыс халқы Адамды еңбек асырар жалқаулық қүтын қапіырар, украин мақалы Қолы шебердің қары талмайды дейді. Жинақтардағы Айрылмастай досыңа қайырылмастай сөз айтпа деген қазақ мақалы, Адал достық алтыннан да қымбат деген орыс мақалы, Абзал досы жоқ адам өз мінін білмейді деген қытай мақалы, Миғүла досың болғанша, мың қасың болсын деген грузин мақалы, Досы жоқ басым - түзы жоқ асым деген өзбек мақалы, Екі дос иненің жасуындай жерге сияды деген араб мақалы, Ақылды қасыңнан қорықпа, ақымақ досыңнан қорық деген азербайжан мақалы, Досы көптің жаны кең даладай, досы жоқтың көңілі тар аядай деген монғол мақалы дүниедегі үлы сезім - достық тақырыбына арналған. Сондай-ақ, жинақтарда әр халықтың кеңпейілділік, жомарттық, адалдық, білІмділік мәселесіне арналған өрнекті сөздері орын алған. Әрі кітапта маскүнемдік, жалқаулық, қаңғыбастық, сараңдық, ішітарлық сияқты жағымсыз қасиеттерге арналған мақалдар да жеткілікті,
М. Әлімбаевтың даналық дариясының Інжу-маржандарын тізген бүл жинақтарының бағалы түсы - езге халықтардың үлгі, өнеге боларлық ғибратты сөздерімен ғана таныстырып қоймай, сол елдердің әдет-ғүрпынан, түрмыс- тІршілігінен де мағлүмат беретіндігі. Көлемі шағын бүл еңбектердің осы бір озық жағын бірден аңғарып, жоғары бағалаған оқырмандардың бірі А. Атымтаев: .. .әр халықтың өзіндік ерекшелігін, үстанған дәстүрін, салтын да үғындырады. Біз өз халқымыздың жомарттылығын аңғарсақ, корей халқының үрыға аса қатал екенін, ағылшын халқының үнемшілдігін, қытай халқының еңбекшілдігін байқаймыз, - деп жазады [107].
Әр адамның көңіл сарайындағы мейір-шапағаты, жылы пейіл-ықыласы әрбір пенденің дәтіне қуат, рухына мият. Жалпы, жан баласына жақсылық тілеу, тілеп қана қоймай, өзің жақсылық жасау - Болмасын деген оңбасын деп кесіп айтқан ата-бабалардың өсиетнамасы, адамгершілік аманаты жаңашылдық - біздің үлттық мінезіміз деп жазған М. Әлімбаев халқымыздың бата беру тәрізді қасиетті дәстүрінің де қадірін дер кезінде түсініп, оны жинауға, зерттеуге үлкен үлес қосты [101,3 6.].
Ақ батаның аясы атты зерттеме-эссесінде: Әттең, ана тілінің уызымен ауызданбаған, ана тілін білмеген, үмытқан кейінгі үрпақ қазақтың атам заманнан бері қалыптасқан игі-тілек, алалықсыз ашық сөздерін қазір біле бермейді. Оның жөн-жосығын, жол-жоралғысын, өзіне жасалған жақсылықтың есесін қандай қасиетті сөзбен міндетсімей қайтарудың да жолын-жөнін таппай, жаттап алған жалғыз сөзі Рахмет! деген атаудан әрі аса алмай, тосыла беретініне куә болып келеміз, - деп өкінішпен сөз бастаған ол әрі қарай бата сөзінің астарына үңіліп, оны зерттеуге кіріседі [101, 3 б.].
Қазақ фольклорына арналған зерттеу кітаптарына үңілсеңіз, бата туралы ауыз жарып түйін-түжырым, толғамды ой-пікір таба алмайсыз. Қазақ энциклопедиясы біз іздеп отырған Бата атамасын атымен атамай, айналып өте шығыпты. Он томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде бата туралы баяндалғанына зер салсақ, мынадай ғана: 1. Бата. Зат, діни. Өлген адамға бағыштап, тамақтың алды-артынан оқылатын дүға, қүранның бірінші сүресінің аты. 2. Игі тілек, алғыс. Зерделі зерттеуші, профессор, филология ғылымының докторы М. Ғабдуллиннің 1974 жылы жарық көрген Қазақ халқының ауыз әдебиеті атты жоғары оқу орындарының білімгерлеріне арналған оқу қүралынан батаға қатысты не құптаған, не мансүхтаған ешбір пікір кездестірмедік, - деп қынжыла жазған М.Әлімбаев өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін бата сөздердің зерттелу жайы кенжелеп қалғанын ашық айтады. [101,4 6.].
Ерте замандардан атадан балаға мирас болып келе жатқан бата сөздер - ел тірлігі, ұлттық намыс, азаматгық парыз, елдік тұтастық, берекелі бейбіт өмір, достық пен татулық, ағайынның адал көңіл ынтымағы мен бірлігі, жас отауға жақсылық, жорық-шерулерге аттанар сарбаздар мен сардарларға жеңіс тілеу, алыс жолға ат басын бұрғандарға сәттілік, өмір жолын жаңа ғана бастаған өренге, жаңа туған нәрестеге ұзақ ғұмыр, өнегелі жол тілеу, мұсылмандық мұратына ұю, имандылық, әділеттілік пен адалдық, елдік пен ерлік, дастархан берекесі екендігін жаза келе, ол ата-баба салты бойынша батаны жолы үлкен адам немесе ұзақ жасаған абыз, халық қадірлеген хәкім, ақсақал - отағасы беретінінен хабардар етеді [101,5 6.]. Үйінде атасы бардың берер батасы бар деп халқымыз тегін айтпағанын, бата беру және бата жасауға жас ұрпақты үйрету аға ұрпақтың мойнына жүктелетін моральдық, этикалық парыз екенін еске түсіре келе автор келесі кезекте бата сөздерді жаттап, ойдан шығарам деушілердің назарына мынадай жағдайларды елеп ескеру керектігін ұсынады: бата сөздер барынша қарапайым болып келетінін, бұл оның басты шарты екенін, сол қарапайымдылығы арқылы қалың қауымға ұғынықты болатынын, қаптаған метафора, теңеулердің батаның қапшығына батпайтынын, мұндай жағдайда әлем-жәлем әшекейсымақтардың астында батаның биік идеясы мен мәнді-мәйекті, мазмұны қалып қоюы ықтимал екенін жазады [101, 7-8 б.]. Автордың айтуынша ең бастысы Бата парасатты ойға, тағылымды қағидаға құрылуы тиіс... жас балаға арналған батадан да бағалы ой, игі ниет, адамгершілік, имандылық тағылым болуы тиіс [101, 8 б.].
Өзге зерттеушілер сияқты М. Әлімбаев та батаны қара сөзді және өлең сөзді деп екіге бөледі. Қара сөзді баталарда да ырғақ болатынын, ақ баталар алуан- алуан буынды, яғни ырғақты болып келетінін сөз етеді. Өлең баталар жеті не сегіз буынды немесе кәдімгі қара өлең қалыбында да яғни, он бір буынды өлең түрінде, болмаса, аралас буынды, ырғағы ала-құлалау болып келетінін мысалдармен дәлелдейді. Бата піығарғанда көбінше егіз ұйқасқа сүйенген жөн екенін, мұндай баталар жаттауға оңтайлы болатынын атап көрсетеді. Сөз соңында зерттеуші қолыңнан келсе, өз көкейіңдегіні айт, төлтума тұжырымды батаңды тарт. Әйтпесе, жазбаша түрдегі нұсқаларды газет-журналдардан тауып жаттағаның дұрыс. Ел ішінде айтылып жүретін көне, жаңа баталарды жинасып, баспасөз беттерінде жариялауды да ұмытпайық деп ойын түйіндейді [101,14 6.].
Этнопедагогиканың ауыз әдебиетіндегі көрінісіне ерекше назар аударып, терең зерттеген тәлімгер-зерттеушІ М. Әлімбаев: ...халық тәрбиесінде әлеуетті сөздің алар орны, атқарар қызметі айтып тауысқысыз. Үлкендер де, кішілер де халық поэзия қазыналарын тере жүріп, қалың көпке жаюды, таратуды санаса игі ... Сонда ғана жасөспірімдерге ізгі-өнеге, текті тағылым ұсына аламыз. Және бір ескеретін жайт - ел арасынан жинаған құнды сөздерді дер кезінде газет- журналдарға ұсынып немесе Үлттық Ғылым академиясының әдебиет пен енер институтына жолдап отырса құба-құп, - деп иісі қазақ баласын осы бір игілікті іске үлкен жауакершілікпен қарап, абыроймен жұмыла атқаруға шақырады [2, 92 б.].
М. ӘлІмбаев халық фольклорын жинаушы, әрі зерттеуші ғана емес, оны қайта жаңалай жаңғыртушы және дамытушы тәлІмгер ақын. Оған М. Әлімбаевтың өнерниетІнен орын алған ертегілер, аңыздар, мақал-мәтелдер, өтірік өлең, бата-тілек жырлары, жұмбақтары мен жаңылтпаштары, санамақ және сұрамақ түрінде жазылған өлеңдері дәлел бола алады.
Мәселен, халық ертегілерінің ізімен талантты ақын поэзиялық үлгіде Екі бұғы, Түлкі мен жолбарыс, Түлкі мен қоян, Еріншектер елінің Ертеңбайы туралы ертегі, Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге қызыл болған?, Алатау баурайында, Тауыс неге қызыл-жасыл, қарға неге қара? тағы басқа бас-аяғы оннан аса ертегі өлеңдер жазған [108]. Ертегілерінің қайсысын алсақ та оқиғасы қарапайым, тілге жеңіл, ойға қонымды. Әртүрлі тақырыпты қозғайды. Бірі балаларды асқан ерлікке баулыса, енді бірі еңбекқорлыққа, келесісі жақсы мінез-кұлыққа, ақыл-парасатқа, адамгершілікке үндейді. Мысалы, ұйымшылдық пен ынтымақ-бірлікке шақыратын ертегілерін алайық. Екі бұғы ертегісінде тату-тәтті жайлауда бірге жайылып жүрген екі бұғы аяқ астынан шөпке таласып, жанжалдасып, тіптен мүйІздесіп, сүзісіп тынады. Осылай сүзісІп жатқанда бұғылардың мүйіздері ілінісіп қалады. Олар мүйіздерін ажыратпақ болып ары тартады, бері тартады. Бірақ мүйіздері ажырамайды. Аяқтарынан әл кетіп, әбден титықтап, шаршап қалған екі бұғыны бір топ аңшылар олжалап алады. Осы шағын оқиғалы ертегіде автор жақын таласса, жатқа жем, бірлік болмай, тірлік болмас деген ойды қозғайды [108, 332 б.]. Автордың бұл ойы Қарағай неге ұзын, жыңғыл неге жатаған, тобылғы неге қызыл болған? атты ертегісінде жақсы жалғасын тапқан. Бұл ертегі желісі араларынан қыл өтпес достар болған Қарағай, Жыңғыл, Тобылғы арасындағы оқиғаға құрылған. Қарағай, Жыңғыл, Тобылғы тел өскен үш баладай бір өлкеде бірге өседі. Олар асқан тату өмір сүріп, бір мәрте ренжісіп көрмейді. Бірде Қарағай мен Жыңғыл керісіп, болмас нәрсеге бола ақылға салмай, айқайға басады. Ар-үятқа қарамай әбден дауласады. Ашу-дұшпан, ақыл-дос екендігін естен шығарған екі дос бір сәтте араздасып бірі тауға, екіншісі құмға қашады. Екі досының арасына Тобылғы арашаға түседі. Алайда жанжалға беріліп кеткен Қарағай мен Жыңғыл Тобылғының сөзін тыңдай қоймайды. Достарының іс- әрекеттеріне қатты қынжылған Тобылғы ұялғаннан қып-қызыл болып, үнжырғасы түсіп, үйіне қайтады [108,439 б.]. Ақын осы екі ертегіде ойда-жоқта араздасып, ар-ұятты жиып тастап керіскен екі бүғы және Қарағай мен Жыңғылдың ұнамсыз мінез-құлықтарын суреттеу арқылы балаларды кекшілдікке емес, кешірімділікке, тату-тәтгі өмір сүру мен үйымшылдыққа, ынтымақ пен бірлікке шақырады.
Сондай-ақ, Тауыс неге қызыл-жасыл, қарға неге қара? атты ертегіде автор шыдамсыздығының кесірінен қара бояу қүйылған легенге күмп беріп түсіп кетіп, көмірдей қап-қара болып боялып әбден үятқа қалған қара қарғаның іс- әрекетін шеней отырып, Сабыр түбі - сары алтын, сарғайған жетер мүратқа, сабырсыз қалар үятқа деген идеяны көтереді [108, 440 б.].
Оқырмандарын еңбекқорлыққа уағыздайтын Еріншектер елінің Ертеңбайы туралы ертегіде ертең, ертеңмен күні өткен Ертеңбай жалқаулығының арқасында бар үлестен қүр қалады. Ертеңбайдың еріншектігін, еңбекке келгендегі енжарлығын тайға таңба басқандай етіп әшкерлей келе автор ексең егін, ішерсің тегін, еңбек қылсаң емерсің деген қорытындыға келеді [108, 416 6.].
Ақынның Түлкі мен жолбарыс, Түлкі мен қоян тәрізді ертегілерінде ауыз әдебиетіндегідей қоянды су жүрек қорқақтықтың, жолбарысты - аңғал, бірақ асқан күштің, түлкіні - сырттай дос, іштей қас, өзінен басқаның бәріне дүшпандық жасаушы, аң біткенді алдап, бірді бірге соғып жүрген қу, айла мен аярлықтың иесі ретінде суреттейді [108, 333-336 б.]. Бәрімізге белгілі Арыстан, қасқыр, түлкІ және түйе, Маймыл мен түлкі сияқты халық ертегілерінде айлалы түлкі, айбынды арыстанды, қорқау қасқырды, момын түйені асқан қулығының арқасында орға жығып кетсе, маймылды қақпанға түсіріп, Екі бақ болады, бІрі басқа, екіншісІ аяққа қонады, Сенің аяғыңа тепкілесең де кетпейтін темір бақ қонды деп әбден әжуалайды. Осындай халық ертегісімен үндесіп жатқан М. Әлімбаевтың Түлкі мен жолбарыс ертегісінде азулы жолбарыстан түлкі асқан айласының арқасында аман қалып, әрі аңғал жолбарысты жардан қүлатып өлтіреді. Керемет күштің иесі болса да жолбарыс жөнсіз намысқойлыққа, әрі мақтаншақтыққа салынып, түлкінің қулығының қүрбаны болады. Бірақ, халық фольклорындағыдай М. Әлімбаевтың ертегілерінде де қу түлкінің жолы үнемі бола бермейді. Түлкі, тасбақа, кене, Түлкі және бөдене деген халық ертегілерінде қанша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz