МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ҰТЫМДЫ ПАЙДАЛАНУ (5-9 СЫНЫПТАР НЕГІЗІНДЕ)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Қолжазба құқығында
ӘОК 37.035.6:372.851(574)Сәрсекеев Әбдірахман Сапарүлы
МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА ҚАЗАҚ
ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ҰТЫМДЫ
ПАЙДАЛАНУ
(5-9 СЫНЫПТАР НЕГІЗІНДЕ)
13.00.01- Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу
үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшілері:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдікәрімүлы физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Н.Т.Темірғалиев
Астана, 2005
КіРІСПЕ 3
Орта мектепте математиканы оқытудың дидактикалық негіздері
Математика педагогикасының тарихы мен мазмұнының дамуы 10
Орта мектепте математиканы оқытуда қазақ этнопедагогикасын
пайдаланудың дидактикалық мүмкіндіктері 28
Этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы
оқыту мазмүны 40
Этнопедагогика элементтерін үтымды қолдану негізінде математиканы оқытуды жетілдіру жолдары
5-9 сыныптар математикасы курсының мазмұнына этнопедагогика элементтерін енгізу тэсілдері
Салт -дәстүр, тарихи деректермен байланысты есептер 59
Есеп құрастырудың алгоритмі 72
Этнопедагогика элементтерін пайдалану арқылы оқушылардың математикалық білімдері мен дағдыларын жетілдіру
Компьютерге шығысы бар логикалық есептер 81
Әңгіме есептер 89
Математиканың базалық мазмүнын оқытуда қазақ этнопедагогикасы
элементтерін енгізу тәжірибесінің нэтижелері
Математикадан факультатив сабақтар 95
Жұмыс дэптері. Квадрат теңдеулер 102
Тексеру қорытындылары 109
Қорытынды 115
Қолданылган әдебиеттер тізімі 119
Қосымніалар 128
КІРІСПЕ
Адам тұлғасының рухани келбетін қалыптастыру сияқты көкейкесті мэселе қазіргі кезде әлеуметтік - тарихи жағдай ерекшеліктерімен, қоғамның гуманистік тэрбиесі міндеттерімен анықталады. Тұлғаның рухани келбетін халқының рухани-адамгершілік құндылықтарына баулу - қазіргі қоғамның білім қызметкерлері алдына қойған талаптарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 ж. 18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында бұгінгі таңда XXI- ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тоғырыққа тірелетіні [1] және біздің болашақтың жоғары технологиялық жэне ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет екендігі аталған. Мемлекеттің бэсекелік қабілеті ең алдымен оның білімділік сипатымен айқындалатынын ескере келе, білім мен тэрбие беру саласының, оның ішінде адамгершілік - рухани білім мен тәрбиенің маңыздылығын мойындауымыз керек.
Адам қазіргі дамуында табигаты мен ойын мөлшерсіз мүмкіндіктерін игеруге ұмтылуымен қатар, рухани бастаманы қабылдап, бойына сіңіру проблемалары тағы да өзектілікке ие болып отыр. Бұл жайт руханилықты адамгершіліктің қайта өрлеуінің факторы ретінде қарастыру мүмкіндігін береді, өйткені тек рухани бай тұлға ғана мол адамгершілікке ие бола алады [2]. Қазіргі танда мұғалімдердің негізгі міндеті - ұлттық ділі жоғары, сана - сезімі дамыған, өзіндік көзқарасы бар жеке тұлғаны қалыптастырумен [3, 321] қатар, оқушылардың өздерін білім алу жолдарына үйрету. Осыған орай оқушы оқыту процесінде, әрбір сабақта өзінің оқу эрекетінің мақсат - міндеттерін анықтап, соларды іске асырудың нақты тәсілдерімен амалдарын қолданып, өзін - өзі бақылап отыруға үйренуге тиіс. Міне, осындай жағдайда ғана балада білімге деген қажеттілік, талпыныс, қызығу, танымдық белсенділік қалыптасады [4].
Оқушыны оқу процесінің нысаны ретінде ғана санамай, оны сол процестің тең құқықты мүшесі ретінде қабылдап, оқушыға бет бұру қазіргі мектеп дамуының негізгі тенденцияларының бірі болып отыр. Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында [5] "білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі, өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде көрінуімен бедерленеді" делінген.
Өздігінше математикалық есеп құрастыру оқушы үшін шығармашылық жұмыс болып табылатыны белгілі. Есеп құрастыруда қолданылатын материалдардың негізінде математиканы оқытудың тәрбиелік сипаты айқындалады.
Қазіргі қолданыстағы оқулықтар анализі көрсеткендей, мәселе есептер жүйесіндегі есеп мазмұны, негізінен, өндіріс, шаруашылықпен байланыстырылып, оқушыларды есеп материалдары негізінде халықтың тарихы, салт - дәстүрімен таныстыру мүмкіндіктері, рухани дамуы мүмкіндіктері ескерілмей келген. "Кеңестер" кезеңінде көп нэрселер табиғи негізде емес, жасанды идеяларға бағышталса, қазір өмір талабы, ол - адамның іс - әрекеттерін негізсіз талап, мақсаттар көмегімен жасанды түрде шектемей, оның табиғи заңдылықтарға сүйенгіштігін қажет етеді. Yenлттық педагогика, салт-дәстүр, бүл уақыт сыңынан өтілген және адамның ортасымен, табиғатымен сабақтас құбыластар. Демек, халық педагогикасын оқу процесінде қолдану - қазіргі заман талабы.
Нарық - өз ісі мамандарының заманы, сондықтан мектептік білім беру жүйесінде оқушылардың қабілеттілігін дамыту ісіне жағдай жасау міндеттерінің көкейтестілігі сөзсіз. Сол мақсатарға жету жолдарының бірі ол - математиканы оқытудың қолданбалық жағын, ал қоғамдағы өзгерістерді ескеретін болсақ, оқушы түлғасының рухани дамуын көздейтін үлттық педагогиканы математиканы оқытуда қолдану жағын қарастыру. Мектептік математика курсының тәрбиелік бағытын күшейту бүгін пайда болған сауал емес, бүл бағытта айтарлықтай жетістіктерге жеткендер де аз емес. Дегенімен, есеп қүрастыруды математика курсыньщ тәрбиелік және қолданбалық бағытын күшейтудің қүралы ретінде қарастырумен байланысты сауалдар толық зерттелмеген десек қателеспейміз. Қазіргі мектеп практикасы осыған дэлел.
Мэселе есептер математиканы оқыту процесін жетілдіруде, оқушының логикасын дамытуда маңызды роль атқарады. Мәселе есептердің көмегімен математикалық білімдерді меңгеруді және оқушылардың білім алуға деген белсенділіктерін арттыруды қамтамасыз ететін әдістемелік тәсілдерге қатысты зерттеулер жоқ емес. Алайда, сол жүйеге енетін есептер тәрбиелік мазмүны жағынан ерекше объект ретінде қарастырылмаған.
Оқулықтардағы есептер жүйесіне келсек, эрине, елдегі барлық оқушылар мен оқытушыларды толық қанағаттандыратын есептер жүйесімен қамтамасыз етілген ортақ оқулықтың болуы мүмкін емес. Сондықтан, оқулықтағы есептер эрдайым оқытушының өз есептерімен толықтырылып отыруы қажет.
Адам өмірі үлкен - кіші мақсаттарға жету аралықтарынан түрады деуге болады, ал кез келген математикалық есепті шығару - ол да қандай да бір мақсатқа жету. Демек, есеп шығару процесі - ол оқу процесі ғана емес, ол шәкірт үшін үлкен өмірге бейімделу процесі. Шешілген есепті талқылау, оны талдау, есептің кемшіліктерін табу, оңай шешілу жолын іздеу, берілген есепте қолданылған тәсілдерді оқушылардың есінде сақтау, бүл тэсілдерді қолдану амалын табу - бүлардың барлығы есептерді шешуді оқытудың үлкен әдісіне айналуына көп дэрежеде көмектеседі [6].
Есеп қүрастыру - есептей білумен тікелей байланысты: тек қана есепті шығара алған, оның мағынасын меңгеріп, өзі үшін ақиқатты ашқан бала ғана есеп қүрастыра алады. Оқушының күнделікті өмір сүру ортасына сәйкес математикаға тоқталсақ, әрине, "салт-дәстүр, тарихи элементтер емес, нарыққа бағытталған экономикалық т.б. есептерді шығару сияқты жүмыстарға көңіл бөлу керек" деген пікір тууы мүмкін. Бүл пікірмен таласу қиын, дегенімен, кез келген білімнің қүндылығы оның қолданғыштық дәрежесімен анықталады, ал өзіндегі математикалық аппаратты математикамен мүлде байланысы жоқ болып көрінетін үлттық салт-дәстүр, тарихи басқа да гуманитарлық салаларда қолдана алған бала ол білімдерін математикаға "туыс" салаларда қолдана алатындығы күмәнсіз. Оқушының ортасы мен математиканы жақындатуды көздеген "коммерциялық математиканың" қолданбалық дәрежесі салмақты болғанымен, тәрбиелік мүмкіндіктері кемдеу, сондықтан есеп қүрастырудағы негізгі бағыт, негізінен, адамгершілікті насихаттайтын халық педагогикасын қолданумен байланысты болуы оқушының математика пәніне көзқарасын өзгертіп, өмір мен ғылым арасындағы гармонияны сезінуіне жол аша алады.
Этнопедагогика материалдарын оқу-тәрбиелік процесте қолдану сауалдарына байланысты зерттеулер жоқ емес. Оның ішінде: үлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін үйымдастыру және Қазақстанда математикалық білім беру тарихы мен оның материалдарын педагогикалық процесте пайдалану сауалдары С.Елубаев [7], Қ.Жарықбаев, С.Қалиев[8], К.Ж.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева [9], Қ.Нүрсүлтанов[10], Ә.Табылдиев [11] еңбектерінде терең зерттелген.
Халық педагогикасы элементтерін бастауыш сынып оқушыларын тэрбиелеу жүйесіне енгізу бағытында Т.И.Қоқымбаева [4], Б.М.Қосанов[12], К.А.Утеева [13], Ж.С.Хасанова [14] диссертациялық жұмыстар орындаған.
Халықтық педагогика арқылы адамгершілікке тэрбиелеу тақырыптарында
Әбдікәрім [15], Ж.Ембергенова [16], А.К.Қисымова [17], Ж.Т.Сарыбекова [18], Л.К.Топоркова [2] зерттеу жүмыстарын жүргізген.
Зерттеу тақырыбымызға жақын тақырыпта қорғалған диссертациялық жүмыстарға келсек А.Әбдікәрімнің [15], Г.Н.Жолтаева [19], А.С. Магауова [20], Сабыров Т.С. [21], Ж.Б. Сәдірменова [22], К.А. Утеева [13] еңбектерін атауға болады.
Біздің зерттеуімізде қолданбалы және қызықты математика салмақты орын алады. Математикаға оқытудың қолданбалық және тэрбиелік бағытын іске асырудың жеке сауалдары Ю.М.Колягин, М.Б.Балк, В.А.Петров [23],
В.Пикан [24], В.А.Крутецкий мен С.М. Шапиро [25], А.Н.Куликов [26,27], Я.И.Перельман [28], Ю.П.Попов, Ю.В.Пухначев [29], В.Русанов [30] сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
Қазақ этнопедагогикасында математикалық мазмүнды материалдардың тәрбиелік мүмкіндіктері мен оларды үтымды пайдалануға байланысты математика мүғалімдерінде қажетті білім, білік және дағдының жеткіліксіз қалыптасуы арасында қайшылықтар бар екені анық байқалады.
Диссертациялық зерттеулер мен баспаға шыққан еңбектер талдауы көрсеткендей, оқушы түлғасының рухани жетілуінің қозғаушы күші ролін атқара алатын тәрбиелік мэнді есептік материалдарды қолдана отырып, есеп қүрастыру әдістемесін қалыптастыруға бағытталған жүмыстардың болмауы, қазіргі мектеп оқулықтарындағы есептер жүйесін заман талаптарына сәйкестендіруге қатысты сауалдардың толық зерттелмегендігі зерттеу жүмысының өзектілігін анықтайды. Осыдан, қазақ этнопедагогикасы материалдары көмегімен мектептік математика курсының қолданбалық жэне тәрбиелік бағытын күшейту мақсатында қосымша есептер жүйесін қүрастыру жэне оларды қолдану эдістемесін жетілдіру проблемасын зерттеу қажеттілігі туындайды.
Оқушы тұлғасының рухани келбетін қалыптастыруда математикадағы тарихи-этникалық материалдардың ролін зерттеп, халық педагогикасы негізіндегі есептер құрау арқылы математиканы оқытудың тэрбиелік жэне қолданбалық бағытын күшейтудің ұтымдылығын негіздеу зерттеудің мақсаты болып табылады.
Зерттеудің нысаны - қазақ этнопедагогикасы материалдарын математиканы оқыту процесінде ұтымды пайдалану мүмкіндіктері.
Зерттеудің пәні - тәрбиелік мазмұнды есеп құрастырудың этнопедагогикалық негіздері, есептік материалдар параметрлері (сипаттамалары), тәрбиелеуші есептер модельдері.
Зерттеудің болжамы: егер оқу процесінде қолданылатын қосымша есептер жүйесінің тәрбиелік компоненттері халық педагогикасын мүмкіндігінше терең қамтитын болса, онда оқушының математикалық үлгерімі артады, өйткені оның есеп құрауға қызығушылығы жанданып, нәтижесінде оқушы халық педагогикасы әсеріне түсіп қана қоймай, ол үшін құрастырғалы тұрған есептің математикалық мазмұнын жетік білу қажеттілігі туады.
Зерттеудің міндеттері:
Қазақ этнопедагогикасының математитка педагогикасымен байланысын талдау.
Оқулықтардағы есептер жүйесін қосымша құрастырылған есептермен толықтырудың қажеттілігін негіздеп, олардың негізгі міндеттерін ашып көрсету.
Есеп құрастырудың тәрбиелік жэне танымдық мүмкіншіліктерін анықтау және мектеп оқулықтарындағы есептер жүйесін толықтыру мақсатында есеп құрастырудың келесі бағыттарын қарастыру:
а) Шешімі қазақ халқының салт-дәстүрі, тарихы мен мэдениеті туралы мәліметтер беретін мэселе есептер;
б) Тәрбиелік мәнге ие, ЭЕМ -ге шығысы бар логикалық есептер;
в) Әңгіме - есептер.
Қосымша есептер жүйесін мектеп практикасында қолдану әдістемесін қарастыру.
Жетекші идея: Халық педагогикасы, тарих, салт-дәстүр элементтері - құраушылары болып табылатын есептік материалдар негізінде математика мазмұнын жаңаша танып, оқушы ортасында қызығушылықпен пэнді меңгеруге итермелейтіндей жағдай жасауға болады.
Зерттеудің әдіснамалық - теориялық негіздерін әйгілі педагог ғалымдардың шығармалары, Қазақстан педагогикасы тарихындағы зиялылардың және халықтың педагогикалық тәжірибесі құрайды.
Жұмыста мынадай зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми педагогикалық әдебиеттер, зерттеу тақырыбы бойынша арнайы эдебиеттерді талдау; ғылыми-эдістемелік басылымдар, баяндамалардағы ақпараттарды өңдеу; озық оқытудың жаңа әдістерін тағайындауда педагогикалық тәжірибеден
туындайтын тэжірибелік үлгілерді эксперименталды тексеру; оқушылар және мүғалімдермен сұхбаттасу.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасыньщ оқу - тәрбие жөніндегі ресми мағлұматтары; халық педагогикасын дамытуға бағытталған, математиканы үгіттейтін қызықты және оқу-әдістемелік әдебиеттер; мектептік математика оқулықтары жэне оқу құралдары; халық педагогикасын математика пәнімен сабақтастырумен байланысты диссертациялар қолданылды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
ші кезеңде (1993-1996) зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық жэне оқу-әдістемелік эдебиеттерге талдау жасалынды, ғылыми аппарат айқындалып, материалдар жинастырылды.
ші кезеңде (1997-2000) қойылған мақсат, талаптарға сай мектеп оқулықтарындағы есептер жүйесін толықтыратын қосымша есептер жүйесінің ішкі құрылысы, есеп шартын жаңаша мазмұндаудағы басты идеялар мен басты бағыттар анықталып, есептердің жаңа типінің үлгілері тағайындалды, эксперименттік жұмыс жүргізілді.
ШІ кезеңде (2001-2005) жиналған материалдарды талдау, өңдеу жүйеге келтіру жұмыстары атқарылды; алынған теориялық және практикалық нэтижелер қорытылып, зерттеу нәтижелері басылымдарға жариялануға ұсынылды.
Зерттеудің базасы: тэжірибелік жұмыс Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Математика институтында, Астана қалалық №4, №37 қазақ мектептерінде, Қорғалжын ауылдық мектебінде, Ақмола облыстық білім қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институтында арнайы курс оқу арқылы жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
математиканы оқытудың тәрбиелік және қолданбалық бағытын күшейту мақсатында оқулықтағы есептер жүйесін қосымша есептермен толықтыру үшін, халықтық педагогика негізінде мэселе есептердің жаңа түрлері құрастырылды;
этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту тұжырымдамасы жасалынды;
математиканы оқытуда ЭЕМ -ді қолдануды көздейтін қолданбалық мэнге ие логикалық есептер модельдері жасалынды;
мәселе есеп мәтіні арқылы қазақша атауларды ғана емес, салт-дәстүр мен тарихи деректерді танып-білумен қатар, ол білімдерді есеп шешіміне жетудің қажетті шартына айналдырудың ұтымдылығы негізделді.
Зерттеудің теориялық құндылығы - тэрбиелік, танымдық жэне қолданбалық функциялардың әрқайсысын бойына жинауды көздеген мәселе есептер - есеп құру теориясын толықтырып, математика педагогикасын жетілдіру Ісіне ықпалын тигізе алатындығында.
Зерттеудің практикалық мәні - математиканы оқыту барысында қолданылатын қосымша есептер жүйесінің құрылуында; зерттеу негізінде тағайындалған эдістемелік материалдар математиканы оқытудың қолданбалық және тәрбиелік бағытын күшейтіп, оқу процесінде толықтырылып, қолданылуы мүмкіндігінің болуында.
Қорғауға мынадай қағидалар үсынылды:
Математиканы оқытудың тәрбиелік және қолданбалық бағытын іске
асырудың халық педагогикасына, салт-дәстүрі, тарихы мен мэдениетіне негізделген педагогикалық шарттары:
а) салт -дәстүр, тарихи деректермен байланысты есептер
ә) есеп құрастыру алгоритмі
б) компьютерді қолдануды көздейтін логикалық есептер
в) әңгіме есептер
г) жүмыс дәптерлері
Орта буын (5-9 сынып) математикасындағы мәселе есептер мазмүнына сәйкес тәрбиелік мэнді қосымша есептер жүйесі, есептердің жаңа түрлері.
Математиканы гуманизациялауды іске асыруды көздеген оқу- әдістемелік қүралдар үлгілері.
Этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту түжырымдамасы
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеу кезеңдерінің міндеттеріне сәйкес қолданылатын жэне бірін-бірі толықтыратын тэсілдердің әрқилылығымен, сонымен қатар, эксперименталды материалдарды алуда сэйкес эдістердің қолданылуымен (салыстыру, пікірлесу, нәтижелердІ бағалау, анкеталау), тағайындалған материалдардың практикалық сүранысының болуымен қамтамасыз етіліп отыр.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру:
Зерттеу идеялары мен нәтижелері 1994-2005 жылдары аралығында эртүрлі деңгейлі ғылыми конференцияларда, математикалық білім берумен байланысты семинарларда баяндалды.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінің ғылыми-эдістемелік конференцияларында есептеуіш техника көмегімен шығарылатын логикалық есептер қүрастыру сауалдары бойынша (ЕАУ, 1997), эңгіме-есептерді қүрастыру жэне оқу процесінде қолдану мәселесі бойынша (1998, ЕАУ), есеп материалдары негізінде оқушыларды халықтың әдет-ғүрыптарымен таныстыру мәселелері бойынша (2000, ЕАУ), этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту түжырымдамасы бойынша баяндамалар жасалды(ЕYenУ,2005).
Аймақтық ғылыми-эдістемелік конференцияларда қосымша қүрастырылған есептерді практикада қолданумен байланысты (Ақмола, 1998) және педагогикалық эксперимент нэтижелері бойынша (Ақмола, 1999) баяндамалар жасалды.
Халықаралық конференцияларда математикалық білімдерді игеру ісіне байланысты үлттық мэдениет пен тілдің кейбір ерекшіліктері жөнінде (Ақмола, 1993), есеп қүрастырудың тәрбиелік мәні жөнінде (Қарағанды, 2001), оқу-тәрбие процесінде компьютер мүмкіндіктерін пайдалану жөнінде (Астана, 2004), Мәтінді есептер тақырыбын оқытуда қазақ этнопедагогикасы элементтерін пайдалану жөнінде (Көкшетау, 2005) баяндамалар жасалынды.
Жұмыс нэтижелері кафедралық жэне институттық ғылыми-эдістемелік семинарларда талқыланып, Университет жаршысында (Вестник ЕАУ, 1998 №2), Қарағанды университетінің Хабаршысында (Вестник
Карагандинского университета, 2004, №4), ЕАГИ жаршысында (Вестник ЕАГИ, 2005, №1), жарық көрді.
Зерттеу материалдары негізінде Еуразия ұлттық университетінің Білім беру институтында жэне Жаратылыстану институтында арнайы курс бағдарламасы енгізіліп, тағайындалған бірқатар әдістемелік құралдар қалалық жэне ауылдық мектептерде қолданыс тапты. Жұмыста Астана қаласының №4, Х°37 мектептерінде 7-8 сынып үшін тағайындалған қосымша жұмыс дэптерлерін оқу процесіне енгізу нәтижелері бойынша эксперименталды деректер қолданылды.
Зерттеудің логикасы нәтижелерді мазмүндау тізбегі мен диссертацияның келесі құрылымын анықтады:
Диссертация кіріспе, екі тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан түрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттеу мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, болжамы анықталған, сонымен қатар, жүмыстағы ғылыми жаңалық, зерттеудің теориялық және практикалық мэні, қорғауға үсынылған негізгі түжырымдар сипатталған.
Орта мектепте математиканы оқытудың дидактикалық негіздері деп аталатын бірінші тарауда математика педагогикасының тарихы мен мазмүнының дамуы, қазіргі кездегі белгілі қазақтың байырғы қара есептерін талдау негізінде проблеманың қазіргі жағдайына шолу жасалып, орта мектепте математиканы оқытуда қазақ этнопедагогикасын пайдаланудың дидактикалық мүмкіндіктері ашылып, этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту түжырымдамасы жасалынды.
Этнопедагогика элементтерін үтымды қолдану негізінде математиканы оқытуды жетілдіру жолдары атты екінші тарауда мектептік математика курсында қарастырылатын мэселе есептер жүйесін, теңдеу қүру арқылы шығарылатын есептерді, стандартты емес есептер жэне ауызша есептерді сол тақырыптарға сәйкес құрастырылған тәрбиелік мәнді қосымша есептер үлгілерімен толықтырып, оларды қолдануға байланысты талдаулар жасалды. Қосымша есептерді қүрастырудагы негізгі бағыттар, есептердің ішкі қүрылысы, қүраушылары, қолдану эдістемесі мен есеп қүрастыру технологиясы суреттеліп, зерттеу нәтижелерін практикада қолдану мэселелері, эксперименталдық жүмыс суреттемесі қарастырылды.
Қорытында диссертациялық зерттеу нәтижелері бойынша қорытындылар мен нүсқаулар баяндалып, баяндалып, тақырып бойынша ғылыми-ізденіс бағыттары көрсетілді.
4 Орта мектепте математиканы оқытудың дидактикалық негіздері
1.1 Математика педагогикасының тарихы мен мазмүнының дамуы
Қазақстаіі Республикасы "Білім беру туралы" заңында [31 ] ғылым жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани жэне дене мүмкіндіктерін жетілдіруге бағыттау нэтижесінде кэсіби білімді маман тәрбиелеу міндеті кезделген.
Оқушылардың дербестігі мен шығармашылығын дамытуда бабалар мұрасын пайдалану қоғам өмірі дамуының қазіргі кездегі қажеттілігі болып отыр.
Өркениетті елдер қатарына қосыламыз десек, келешекте көш бастайтындай үрпақ өсіреміз дейтін болсақ, ұлттық тэрбие тағылымдарын естен шығармауымыз керек.
"Тәуелсіз Қазақстанның элеуметтік - мәдени даму жолы дегеніміз, ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дэстүрлері мен эдет-ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтардың моральдық байлықтарына қайтып оралу, мэдениеттің барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлттық мәдениеттердің қазыналары мен дербестігін мойындау" [32].
Әр кезде әр халықтың басты міндеттерінің бірі - ұрпақ тәрбиесі болған. Yenлттық тэрбие-рухани сабақтастықтың негізі. Тәрбие - өмір сүрудің мэні мен мазмұнын ұлттық өркениеттің тарихи тағдырын айқындайтын жүйе [18]. Адамға ең бірінші білім емес тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі, - деген Әл- Фараби бабамыз өзінің философиялық трактатында жамандық пен жақсылықты ажырата білу, ұстамдылық, әдептілік сияқты қасиетердің маңызын терең көрсеткен [33].
Қазақ мектебі эр кезде өзіне жүктелген міндеттерді заман талабына сай атқарып келгенімен, коммунистік идеология, орталықтан басқару ұлттық мектепті тығырыққа тіреді. Мектептердің ұлттық болмыстан алшақтауы жылдар бойы созылып, оның қайшылықтарының тереңдей түсуі 80-ші жылдарға келеді. Қазақстанда Қазақ мектептерінің күрт азаюы да осы жылдарға сәйкес. "Желтоқсан оқиғасынан" кейін мектептердегі тэрбие мазмұны түбегейлі ұлттық негізде құрылу қажеттілігі айқындала түсті.
Қазақстан Республикасы егемендік алуымен байланысты 1991 жылдан бастап тэрбиенің мазмұны ұлттық сипатқа ие бола бастады [34].
Үлттық тәрбие мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану ұстаздан қажетті әдістемелік даярлықты талап етеді. Практикада математика мұғалімдерінің пэнді оқыту процесінде ұлттық тәрбие элементтерін пайдалана білу деңгейлері ғалымдардың зерттеулері бойынша [35] : "Мұғалімдердің 83% -ы математиканы оқытудағы қазақ этнопедагогикасы материалдарының мүмкіндік, мазмұндық ерекшеліктерін жете білмейтінін, 91 %-ы қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануға теориялық, практикалық даярлықтарының жоқтығын аңғартты". Тек тәжірибелі мұғалімдер мен жас мамандардың 11%- ға жуығының өздігінен ізденуі нәтижесінде осы саладан әдістемелік білімді меңгергендігі анықталды. К.Қожахметованың [35] деректері бойынша, мұғалімдердің 53 %-ының қазақ этнопедагогикасы облысындағы әдістемелік және теориялық дайындықтары төмен, ал бұл облыстан дайындықтары жақсы деген мұғалімдердің жартысы балаларды тэрбиелеу практикасында ол білімдерін қолданбайды.
Тэрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық салт- дәстүрлері мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, балаларды айналамен қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез- құлқын қалыптастыру [15].
Ата-бабаларымыздың амандасу, қонақ күту рәсімдерінен бастап, үлкенді сыйлау, ұлттық мерекелер, қазақ тарихынан аз да болса мағлұматтар алудың нәтижесінде жас ұрпақты өз ұлтының рухын қастерлейтін азамат болып өсуінде ілгерлеушілік байқалады.
Алайда, халықтың бай тэжірибелерін кейінгі ұрпаққа тән арнайы пән арқылы үйретіп, білік дағдыны қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан этнопедагогикалық материалдарды әртүрлі пэн мұғалімдері өз сабақтарында қолдануы қажет. Сонда гана ұлттық мектептердің оқу мазмұны анықталып, оқушы жастарымыздың бойында ұлттық сана қалыптастырылады.
Этнопедагогикалық мұраларды қазіргі талапқа сай жаңгыртып қолдануда ең алдымен ұстаздар, одан соң жалпы халықтың "бір жеңнен қол, бір жағадан бас" шығарып ат салысуы қажет.
Жақсы дәстүрді жалғастыру, оны халық арасында кең насихаттау - мектеп ұжымының абыройлы борышы. Yenстаздың жылы жүректі болуы, өз бойындағы сезімді, берік қалыптасқан көзқарасты оқушы бойына дарыта білу үшін өз халқының әдет-гұрыптарын, игі дэстүрлерін жақсы білуі талабы туындап отыр.
Тәрбиелік жұмыста этнопедагогикалық әдебиеттердің мэні зор, алайда, мектеп оқулықтары да тәрбиелік жұмыс құралы болуы тиіс.
Қазақ оқулығы тарихына шолу жасайтын болсақ, 1930 жылдардың басында отызға жуық мектеп оқулықтары болғаны белгілі. 1925 жылы мұгалімдерге арналған ғылыми - әдістемелік журналдар "Жаңа мектеп", "Қазақстан мектебі" шыға бастады.
Оқулықтар авторларының ішінде тұңғыш математик, профессор Ә.Ермековты атау керек. Ол 1930 жылы "Yenлы математика курсын" жазды.
Тарихи мәні зор өнегелі дэстүрді үлгі етіп ұстанар болсақ, онда қазақтың математикалық мәдениетінің алғаш өмірге келген сәтін профессор Ә.Ермековтың "Yenлы математика курсы" атты кітабы баспадан шыққан мезеттен есептеу керек. Аталмыш оқу құралы жарияланғанға дейінгі уақытта математика пэні бойынша ана тілімізде баспадан шыққан төл тума кітап болған жоқ. Математикалық терминдердің қазақша баламасын ең алғаш рет Ә. Ермеков жазған [36].
1.2 Орта мектепте математиканы оқытуда қазақ этнопедагогикасын пайдаланудың дидактикалық мүмкіндіктері
Елдігіміз бен ерлігіміздің тізбегін тең ұстар, болашақ тірегі жас ұрпаққа халқымыздың тарихын, онері мен мәдениетін, әдет-ғұрпын дамыту басты парызымыз. Ата-бабамыз Атадан тумас па, ата жолын қумас па? деп өзінің артқы ұрпағына үлкен үміт артып, ізгі ниетін өсиеттеп кеткен емес пе? Қай заманда болмасын халқымыздың алдындағы міндеттердінің бірі - өздерінің ісін, өмірлерін жалғастыратын саналы үрпақ тэрбиелеу, жас үрпаққа қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын үйрету, оларды жастардың бойына дарыту, ұлттық мінез-құлық, қадір-қасиет қалыптастыру. Еліміз үшін жас ұрпақтың өнерлі, іскер, жігерлі, намысты өсуі айрықша маңызды. Білімді, іскер, мэдениетті азамат тэрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойы мен мэдениетінің дамуындағы байлықтың бәрін игере отырып жэне оны бүгінгі үрпақтың санасына үстаздық шеберлікпен сіңіру арқылы жүзеге асыруға болады. Ал жастарды жан-жақты азамат етіп өсіруде халықтық салт-дэстүрдің тэлім- тэрбиелік, білім-танымдық рөлі өте зор. Сондықтан мектептегі оқу-тэрбие жүйесін халықтың әдет-ғүрпын тануға негіздеу, қай сыныпта болсын сабақты үлттық салт-дәстүрлерге лайықтай, онымен байланыстыра отырып өткізу қажет. Бүл міндеттерді орындау үшін, үстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, іске қосылмай келе жатқан тәрбие қүралдарын пайдалануы, оқытудың жаңа әдіс-тэсілдерін қолдануы керек [70].
Yenлттық тэрбие проблемаларын терең зерттеген ғалымдардың бірі К.Д.Ушинский "Ғылым ұлттық бола алмайды" деген қанатты сөзімен бірге, "Ғылым тэрбиемен араластырылмауы керек, ол барлық халыққа ортақ" деп түжырымдайды. "Барлық халықтар үшін үлттық тэрбиенің жалпы жүйесі практиканы қойғанда, теорияда да жоқ" [71]. Жалпыадамзаттық қүндылықтарға негізделеген тәрбие мен нақты аймақтық жэне үлттық мэдениеттердің қүндылықтары мен нормаларына негізделген тэрбиенің қазіргі кезде қайсысын үстануымыз керек?. Педагогика тарихында аталмыш проблема шешімІне эр түрлі көзқарас бар. Айталық, Дж. Локк баланы "мэдениетке сэйкес" тэрбиелеу проблемасын қарастырды. Бүл идеяны дамытып, теориялық негіздеген А.Дистервег болатын. Оның ойынша "тәрбиеде адамның туған немесе өмір сүретін жері мен уақыттың, ... әсіресе оқушының Отаны болып табылатын елдің мәдениетін ескеру керек"[72,190 ].
Жалпы адамзаттық үлттық арқылы тез әрі терең қабылданады, сонымен қатар, қазіргі кезде жалпы адамзаттық қүндылықтар ұлттық проблемаларды шешудің негІзі болып табылады [ 73, 243 ].
Сонымен, педагогикалық процестегі үлттық жэне әлемдік мәдениеттердің қатынастыры келесі жайттарды ескереді :
-жеке алынған халықтың мэдениетін басқа халықтар мәдениетінен үзіп зерттеу мүмкін емес;
-ұлттық құндылықтар жалпы адамзаттық құндылықтардың құрама бөлігі болып табылады;
-ұлттық құндылықтарда халықтың рухани ерекшеліктерінің, ұлттық мінез- құлықтың, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың ізі болады.
Ендеше, жалпыадамзаттық ұлттыққа қатысты жалпы категория болып табылады [73, 243]. Мұның түйіні, әрине, "жеке жэне жалпы, ұлттық және жалпыадамзаттықтың" диалектикалық бірлігін сақтау қажеттілігі туралы ойда болып тұр [74,9]. Басқаша айтқанда, жалпы-ерекше-жекенің бірлігі болуы қажет, яғни жалпы - педагогика, ерекше - этнопедагогика, жеке - қазақ этнопед агогикасы.
"Этнопедагогика" деген аталымды педагогикалық әдебиеттерде 70-ші жылдардың ортасында тұңғыш рет Т. Н. Волков [74] қолдана отырып, оған "жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі халық бұқарасының тәжірибесі туралы, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым, тұрмыс педагогикасы туралы, отбасы, ру, тайпа, ұлыс жэне ұлт педагогикасы туралы ғылым, этникалық тарихи жағдайлардың әсерімен қальгатасқан ұлттық сипаттағы ерекшеліктерді зерттейді...", деген анықтама береді.
Этнопедагогикалық білімге жеңіл-желпі қарауға болмайды. Мысалы, ғалымдар да, студенттер де халықтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты қалыптасқан ерекшеліктерін "салт-дэстүр" дей салады. Шын мэнінде ең әуелі игі әдет пайда болады да " ол әдет-ғұрыпқа (жалпы қолданысқа) айналады", "әдет-ғұрып" ұлттық мәдениеттік дэрежеде "эдеп деп аталады. Біз әдепті халықпыз. Әдеп заңды түрде ұлттық қолданыста "дэстүр" деп аталады, ал дәстүр сөзсіз орындалатын ұлттық заңға айналса, ол - "салт" болады. Салттың ұлттық санаға сіңіп, ұлттық көрініс табуын, "салт-сана" дейміз [75, 345].
Дәстүр өзінің негізгі мен қалыптасуы, омір сүруі жағынан барынша ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпы адамзат мэдениетіне сонысымен үлес қосады.
Қазақ халқының салт-дэстүрлері: бала тэрбиесіне байланысты салт- дәстүрлер [шілдехана, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару т.б.]; тұрмыс салт-дәстүрлері [киіз үй, үй жиьаздары, ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, аңшылыққа қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері]; элеуметтік - мәдени салт-дәстүрлер [туыстық қарым-қатынас, шешендік сөз өнері, ұлттық музыкалық аспаптар, үйлену - үй болуға байланысты салт-дэстүрлер, қонақ күту, халықтық-ұлттық мерекелерді өткізу т.б. жатады] болып 3-ке бөлінеді [76,1135].
Халқымыз соңғы жетпіс жылда ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы байланысын үзіп алды. Тілі мен дінінен айрылып, жастарымыздың мэңгүрттікке айналуының басты себебі де осы ұрпақ сабақтастығы сақталмай, ұлттық тәрбие мен дэстүрден шет қалуында жатыр. "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы дегеніміз - салт-дэстүрлерді келер ұрпаққа жеткізудің эдісі, өзінің ұлттық жаны мен мінезін сақтап қалу тәсілі" [16].
Ұрпақ байланысы үзІлсе, ұлт мәдениеті мен адамның ұлттық ерекшелігі де өзінің мэнін жояды.
К.Д. Уиіинскийдің сөзімен айтар болсақ:" Халықтық мәнісіз халық - жаны жоқ дене сияқты, оған ыдырау заңына бағынып, өзіндік ерекшелігін сақтап қалған басқа денелерде өшуі ғана қалады" [77, 161].
Халықтылық принципі Ушинский бойынша тілдің, сананың, мінездің, өзіндік ерекшеліктің, тарих, мэдениет, халық сабақтастығының, ел бірлігінің сақталуына ұмтылумен сипатталады.
Ушинский Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін, ол халықтық болуы тиіс [78; 30] - деп, тәрбиенің халықтық сипатта болғанда ғана өз мақсатына жетіп, халықтың таным-түсінікті толық игере алатынын ескертеді.
Әр халық келер үрпағын өз бойына сіңген тәрбиелік білімдерді қолдану арқылы адамгершілік қасиеттерге баулып тэрбиелеуді іске асырып отырады. Осы орайда, К.Д. Ушинскийдің бала тэрбиесінің халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланыстылығын көрсете келе, тэрбие негізін "халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіруі" [79] тегін болмаса керек.
Тұлғаның рухани келбетін қалыптастыруда негізгі орынды Ушинский ана тіліне бере отырып:" жас өспірімді халық тіліне еңгізе отырып, біз оны ұлттық ой элеміне, халықтық сезім, өмір, халық рухы элеміне жетелейміз", - дейді [80, 345].
М. Жұмабаевтың тәрбие процесіндегі тілдің алатын орны жайында айтқан пікірлері құнды. Ол былай деп жазады:" Тілді адам жанының тілмашы, тілсіз жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер, жан түпкіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, қор болып қалар еді. Адам тілі арқасында жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады. Қысқасы, адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында"[36].
Қазақ халқының біртұтас дүниетанымдық көзқарасы тек қана еуропалық философия қалыптастырған категориялар жүйесі арқылы дүниені саралап зерделеу мүмкін еместігін көрсетті. Мәселе қандай халықтың болса да пәлсапалық дүниетанымының қайталанбас, тек өзіне тән ерекшеліктерінде. Осы тұрғыдан алып қарағанымызда кеңестік дәуірде жазылған кэсіпқойлық еңбектер, эсіресе еліміз тэуелсіздік алған соң жарық көрген ғылыми және әдістемелік басылымдардың қазақи категориялар жүйесін қалыптастырудағы жетістіктерінің шамалы екенін мойындау қажет. Олқылық қарапайым қазақ созіне парасаттылық сипат беріп, танымдық, логикалық деңгейін көтере алмауымызда. Осы орайда ой мен тілдің ажырамас бірлікте болатынын жэне тілдің ойдың мазмұны екендігін аңғарған жөн. Ал ой болса, тіл арқылы жеткізіледі, сол арқылы безендіріледі. Сөз ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал болып табылады. Сонымен ойымызға қайта оралсақ, ғылыми және эдістемелік еңбектеріміздің сөз жүйесінің шешендігі мен дэлдігі ғылыми танымның басты шарттарының бірегейі деп түйіндеу қажет.
Білім мазмұнын жаңарту жағдайларында қазақ ұлттық мектебінің негізІ туралы М.Жұмабаев идеялары элі де көкейкестілігін жоғалтқан жоқ. Мектепке мықты негіздің қажеттілігін мойындай отырып, Мағжан қазақтың басқаларға еліктеушілік қасиетінен қауіп көрді. Қазақтың рухын қайшымен қиып, оны жаңа бір бөтен қалыпқа орналыстыру эрекеттерінің бой көтеруінен сескенеді [81,309].
Yenлттық тэрбие идеялары Ж. Аймауытовтың да еңбектерінде орын тапқан. Халықтың өзіндік ерекшеліктерінің сақталуына, оның ойынша, бүлдіршіндерді өз халқының салт-дэстүрлерімен, рухани қүндылықтары мен таныстыру арқылы туған жеріне сүйіспеншілік сезімдерінің қалыптастырылуы ықпал етеді. [81,287].
Қазақстанның педагогикалық ғылымына, соның ішінде халық педагогикасында тәрбиенің ғылыми негіздерінің дамуына зор үлес қосқан ғалымдардың бірі С. Қалиев қазақ халық педагогикасындағы бала тәрбиесіне көңіл бөлген. Ең алдымен тәрбие ерекшеліктерін қатаң көшпенді мал шаруашылығы салдарынан қалыптасқан ұлттық ой жэне үлттық психологиямен байланыстырып, "қазақтың психологиялық ойлау жүйесінің өзіндік ерекшелігі - ана тіліне, сөз өнеріне ерекше ден қойып, жогары бага беруінде ... үлттық базисі мен қондырғысы болып есептелетін кошпелі өмірмен, мал шаруашылығымен тығыз байланысты", - деп түжырымдайды [82, 29].
Жер бетіндегі ең малсақ халық- біздің қазақ халқы. Мінсе - көлігі, ішсе сусыны, жесе тамағы, кисе - киімі, тұтынса бүйымы осы малдан табылған ата- бабаларымыз ғасырлар бойы мал бағып, өсіріп өмір сүрген. Түрмыс - тіршілігінде, мәдениетІн де осы төрт түлікке сэйкес жасады. Содан соң түйе - салтанат, жылқы - мақтан, сиыр - қанағат, қой - қазына деген қанатгы сөзді де тауып айтқан. Бүл сол түліктерге берген шын мәнінде әділ баға [83, 52].
Қырғыз бен қазақтар негізінен мал өсірумен шүғылданғандықтан, азыққа көбінесе ет жэне сүт тағамдарын қолданған. Балаларға еркелетіп айтылатын "қүлыным", "ботам" т.б. сөздерінің пайда болуы да мал шаруашылығы адамдарының түрмысымен байланысты [84, 18].
Казіргі қоғам өміріндегі тэрбие мен білім берудің мақсаттары көп, бірақ олардың ең бастысы - рухани дүниесі жоғары, адамгершілігі мол, Отаны мен халқына қызмет ететін адамды қалыптастыру.
И. Я. Лернер мен М. Н. Скаткин түжырымы бойынша" "білім берудің негізгі әлеуметтік функциясы ол - алдыңғы жинақтардан жинақталған тәжірибені жеткізу" [85].
Елімізде бүгінгі күні рухани салада жүріп жатқан сананың жанаруы, адами қүндылықтарды қайта бағамдау проңестері нэтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, ата - баба тарихынан бізге жеткен тәлім - тәрбиелік мол мүраларды болашақ үрпақты тәрбиелеуге пайдалану мүмкіндігі туып отыр.
Тарихқа үңілу ғалымдардың жеткен жетістіктерін қазіргі таңда оқу - тэрбие процесіне пайдалану арқылы педагогикалық іс - әрекетті шығармашылықпен қүруға мүмкіндік туғызады.
Олардың педагогикалық мүрасының бүғінгі таңда болашақ мүғалімдердің тарихи - ғылыми саяасын қалыптастыруда мәні орасан зор және Қазақстанда педагогикалық білім берудің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бірден - бір қүнды материал болып табылады [86, 571].
Yenлттық тәрбие беру ісінде қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған бай тәжірибесінің мэні тереңде жатыр.
ӘйгілІ ақын, күйші Қорқыт бабамыздың қанатты сөздер, өсиеттер түрінде "Қорқыт ата" кітабында жазылған тағылымдары, оның философиялық ойының негізін құрайды [87]. Қорқыт мүрасының негізгі тақырыбы ол - ананы сыйлап, экені қүрметтейтін, ата-бабасы мен руының даңқын шығаратын үрпақ тэрбиелеу.
Қазақ даласының ортағасырлық ойшылдарының бірі - Жүсіп Баласағүни. Тәрбие мазмүнын баланың жас ерекшеліктеріне сэйкестендіре жасау мәселелері Баласағүнидің "Қүтты білік" [88] дастанында жазылған. Ол: "Білім үйрет сәбиіңе сарыла, уызда ілім, сүттей сіңер қанына!" (1493-бәйіт) - деп, тәрбиені неғүрлым ертерек бастауды уағыздайды [89].
Түлғаның рухани келбетін қалыптастыру проблемасы эсіресе балалық шақта көкейкесті екендігін қазіргі педагогтар да мойындайды, өйткені "бүл кезеңде бала жаны өмІрдің рухани - адамгершіліктік потенциалын қабылдау үшін ашық болады" [2]. Түлғаның рухани негізі жайлы Әл-Фараби : "адам лэззат іздеу, қызығу сияқты нәрселерден бойын аулақ үстауы үшін рухани негізді түзету керек, адамның рухани негізі түзу болса, оның тілегі, қалауы дүрыс болады" деп пайымдайды [90].
"Қүтты білік" дастанындағы рухани қүндылықтар дэрежесінде көтерілген қасиет - адамдардың өзара кісілік қарым-қатынасы. Жүсіп Баласағүни адамдар арасындағы қарым - қатынастың оте нәзік күбылыс екенін, өмірдің негізінен осы өзара байланыс қүрайтындығын, жас балаға кішкентайынан адамгершілік қарым - қатынастардың әліппесін үйрету қажеттілігін терең түсінеді... Осы мәселеге байланысты ақынның үрпаққа үсынар принципі - қарым - қатынас терең парасаттылықтың, үлкен адамгершіліктің, биік мэдениеттің негізінде қүрылуы керек [91].
Баланы бөтен жерге бермей, отбасында тәрбиелеу жөнінде ақын: " Ай маңдайлы үл - қыз туса алдыңда, үйінде өсір, бөтен жерде қалдырма. Қолдан ерте шығарсаңыз Сіз егер, Yenлдан қайыр жоқ, үмітті үзе бер!" (4505, 1220 - бәйіттер) - деп, баланың көп уақыт өз отбасынан алыс жерде тэрбие алуының кері әсерін айтпақ болғандай [89].
Баланың адам болып қалыптасуы ең алдымен жанүяға байланысты. Жанүя бала өмірінің жағдайын тудыратын, реттейтін орта болғандықтан, ол эртүрлі таңданыс пен өкініштердің қайнар көзі ретінде жат қылықтан жирендіретін, дүрыс жолға бағыттап, басқаратын күш, өмірдегі тірек және де алғаш тэрбиелік орта болып табылады [75, 938].
Баласағүнның түсінігі бойынша, қайырымдылық, бақыт түсініктері адамның тэрбиесіне, өмір сүру ережесімен байланысты. "Кісі мэңгі болмас, мәңгі аты, ары мэңгі қалар шапағаты" [89].
Yenлы Шығыс ойшылы Қожа Ахмет Яссауидың бүгінге дейін тәрбиелік мэнін жоғалтпаған қүнды ой толғаныстары баршылық. Бүл орайда оның "Даналық кітабы" [92] елеулі орын алады. Яссауи өз жырларында оқып-білім алу, иманды, адал, ізгі қасиетті болып, ақыл-парасатқа қол жеткізу, сөз бен істе шыдамдылық, төзімділік таныту, достық пен махабатты қадір түту сияқты адам қасиеттеріне тоқталады .
Өзінің педагогикалық теориясында жас жеткіншектерді адамгершілікке тэрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл бөлгендердің бірі Ы.Алтынсарин. Ағартушы - педагогтың адамгершІлік тэрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектері болмағанымен, оның адамгершілік көзқарастары педагогикалық қызметінен корініс тапқан. Оның халықтық принцип негізінде жазған шығармаларынан ("Әй, достарым!", "Әке мен бала", "Жаман жолдас" т.б.) адамгершіліктің шынайы қайнар көзі көрініс береді. [93]
Қолданбалы өнердегі ұлттық ерекшеліктердің (салт-дәстүр, өнер, тіл, имандылық) сақталуы мен даму жолдарын Ш.Уәлиханов дэлелдеген [94;92]
XX ғасырдағы қазақ педагогикасы қайраткерлерінің ішінде бала тэрбиесіне туған елдің эдет-ғұрпы мен салт-санасыньщ да белгілі мөлшерде әсер ететінін ғылыми түрғыдан дәлелдеген Ж.Аймауытов пен "балалардың күнделікті өзі көріп өскен ортасының мэдениеті мен салт-дэстүрін, өз жүртының көне тарихы мен эдебиетін ... жетік білетін" [95] саналы азамат тэрбиелеуге көңіл бөлген М.Жүмабаев сияқты арыстарымызды атауымыз орынды.
М.Дулатовтың артында қалдырған рухани мүрасында кешегі көшпелі қазақ елінің тәлім-тәрбиесі мен үлгІ-өнегесі кең орын алады. "Оқымысты бала", "Қонақ кэде", "Күлмеңіздер кэріге" сияқты эңгімелердің қайсыбірін алсаңыз да, олардың мазмүны балаларды жаман эдет, мінез-қүлықтан арылтып, жақсы, ізгі қасиеттерге баулуға бағытталған [96]
Қазіргі кезде де тэрбие саласында атқарылып жатқан ғылыми жүмыстар баршылық. Соның ішінде Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тэрбие атты еңбегінде С. Ұзақбаева бүгінгі күнде қазақ мектептеріндегі эстетикалық тэрбие қазақтың үлттық өнеріне (эн, күй,... қолданбалы өнер т.б.) деген қызығушылығын арттыруға, эстетикалық талғамын, мэдени рухани деңгейін көтеруге көмектеседІ [97, 371-373], - деп қорытындылай келе халықтық педагогиканың мәніне тоқталады, қазақ халқының үл мен қыз тәрбиесінде қалыптасқан өзіндік ерекшеліктерді, әдіс- тэсілдерді саралап сипаттайды.
Ж. Наурызбайдың Оқушыларға этностық-мәдени білім берудің ғылыми- педагогикалық негіздері атты ғылыми зерттеуінде [99] этностық-мэдени білім беру үғымына анықтама беріліп, Қазақстандағы оқушылардың этностық-мәдени білімінің әдіснамалық және теориялық негіздері, мақсаты, қүрылымы айқындалған. Оқушылардың тілге, елге деген қүрмет сезімдерін ояту мен қалыптастыру түрғысынан бүл еңбектің берерІ мол.
Қазақ халық ауызекі шығармашылығының адамгершілік тэрбиедегі мүмкіндіктерін зерттеу нысанасы еткен алғашқы еңбектердің бірі - Н.Оршыбековтың диссертациясы [99]. Оның зерттеуінде қазақтың ауызекі шығармашылығындағы адамгершілік тәрбие идеялары қаралып, халықтық ауызекі поэтикалық шығармашылықтағы педагогикалық көзқарастары жэне оның адамгершілік түрғысындағы тэрбиелік маңызы көрсетіледі.
А. Мұхамбаеваның зерттеуінде қазақ халқының қолданып жүрген ұлттық дэстүрлеріне талдау жасалып, олардың балалар мен жастарды тэрбиелеудегі ықпалы зерттелген [100].
А. Әлімбеков халық педагогикасының құралдары арқылы оқушыларға эстетикалық тэрбие беруге бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығы дегеніміз - педагогикалық процесте оның орнын терең сезінумен анықталатын моральдық психологиялық жағдай, көркем эстетикалық мәдениетінің жергілікті даму деңгейі, қажетті білім, іскерлік пен дағдылардың белгілі құрамы, халық педагогикасының құралдары арқылы бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қалыптасқан кэсіби қасиеттер деген ұғымды ұстанады [Ю1].
Ш.С Сапарбаеваның зерттеуінде[102] балабақшадағы ересек балалар тобында тұрмыс - салт дэстүрлері арқылы еңбекке баулудың тиімді эдіс - тэсілдері айқындалып, ғылыми - эдістемелік нұсқауы дайындалды, еңбекке баулудың шарттары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ЕУРАЗИЯ ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Қолжазба құқығында
ӘОК 37.035.6:372.851(574)Сәрсекеев Әбдірахман Сапарүлы
МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА ҚАЗАҚ
ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ҰТЫМДЫ
ПАЙДАЛАНУ
(5-9 СЫНЫПТАР НЕГІЗІНДЕ)
13.00.01- Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы,
этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дэрежесін алу
үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшілері:
педагогика ғылымдарының докторы, профессор Б.Әбдікәрімүлы физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Н.Т.Темірғалиев
Астана, 2005
КіРІСПЕ 3
Орта мектепте математиканы оқытудың дидактикалық негіздері
Математика педагогикасының тарихы мен мазмұнының дамуы 10
Орта мектепте математиканы оқытуда қазақ этнопедагогикасын
пайдаланудың дидактикалық мүмкіндіктері 28
Этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы
оқыту мазмүны 40
Этнопедагогика элементтерін үтымды қолдану негізінде математиканы оқытуды жетілдіру жолдары
5-9 сыныптар математикасы курсының мазмұнына этнопедагогика элементтерін енгізу тэсілдері
Салт -дәстүр, тарихи деректермен байланысты есептер 59
Есеп құрастырудың алгоритмі 72
Этнопедагогика элементтерін пайдалану арқылы оқушылардың математикалық білімдері мен дағдыларын жетілдіру
Компьютерге шығысы бар логикалық есептер 81
Әңгіме есептер 89
Математиканың базалық мазмүнын оқытуда қазақ этнопедагогикасы
элементтерін енгізу тәжірибесінің нэтижелері
Математикадан факультатив сабақтар 95
Жұмыс дэптері. Квадрат теңдеулер 102
Тексеру қорытындылары 109
Қорытынды 115
Қолданылган әдебиеттер тізімі 119
Қосымніалар 128
КІРІСПЕ
Адам тұлғасының рухани келбетін қалыптастыру сияқты көкейкесті мэселе қазіргі кезде әлеуметтік - тарихи жағдай ерекшеліктерімен, қоғамның гуманистік тэрбиесі міндеттерімен анықталады. Тұлғаның рухани келбетін халқының рухани-адамгершілік құндылықтарына баулу - қазіргі қоғамның білім қызметкерлері алдына қойған талаптарының бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 ж. 18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында бұгінгі таңда XXI- ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тоғырыққа тірелетіні [1] және біздің болашақтың жоғары технологиялық жэне ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет екендігі аталған. Мемлекеттің бэсекелік қабілеті ең алдымен оның білімділік сипатымен айқындалатынын ескере келе, білім мен тэрбие беру саласының, оның ішінде адамгершілік - рухани білім мен тәрбиенің маңыздылығын мойындауымыз керек.
Адам қазіргі дамуында табигаты мен ойын мөлшерсіз мүмкіндіктерін игеруге ұмтылуымен қатар, рухани бастаманы қабылдап, бойына сіңіру проблемалары тағы да өзектілікке ие болып отыр. Бұл жайт руханилықты адамгершіліктің қайта өрлеуінің факторы ретінде қарастыру мүмкіндігін береді, өйткені тек рухани бай тұлға ғана мол адамгершілікке ие бола алады [2]. Қазіргі танда мұғалімдердің негізгі міндеті - ұлттық ділі жоғары, сана - сезімі дамыған, өзіндік көзқарасы бар жеке тұлғаны қалыптастырумен [3, 321] қатар, оқушылардың өздерін білім алу жолдарына үйрету. Осыған орай оқушы оқыту процесінде, әрбір сабақта өзінің оқу эрекетінің мақсат - міндеттерін анықтап, соларды іске асырудың нақты тәсілдерімен амалдарын қолданып, өзін - өзі бақылап отыруға үйренуге тиіс. Міне, осындай жағдайда ғана балада білімге деген қажеттілік, талпыныс, қызығу, танымдық белсенділік қалыптасады [4].
Оқушыны оқу процесінің нысаны ретінде ғана санамай, оны сол процестің тең құқықты мүшесі ретінде қабылдап, оқушыға бет бұру қазіргі мектеп дамуының негізгі тенденцияларының бірі болып отыр. Қазақстан Республикасы гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында [5] "білім берудің гуманитарлық сипаты, онда адам тек жай зерттеу объектісі ретінде ғана емес, ең алдымен, шығармашылық пен таным субъектісі, өзінің шығармашылыққа деген құлшынысымен оқушыларды баурап әкететін субъект ретінде көрінуімен бедерленеді" делінген.
Өздігінше математикалық есеп құрастыру оқушы үшін шығармашылық жұмыс болып табылатыны белгілі. Есеп құрастыруда қолданылатын материалдардың негізінде математиканы оқытудың тәрбиелік сипаты айқындалады.
Қазіргі қолданыстағы оқулықтар анализі көрсеткендей, мәселе есептер жүйесіндегі есеп мазмұны, негізінен, өндіріс, шаруашылықпен байланыстырылып, оқушыларды есеп материалдары негізінде халықтың тарихы, салт - дәстүрімен таныстыру мүмкіндіктері, рухани дамуы мүмкіндіктері ескерілмей келген. "Кеңестер" кезеңінде көп нэрселер табиғи негізде емес, жасанды идеяларға бағышталса, қазір өмір талабы, ол - адамның іс - әрекеттерін негізсіз талап, мақсаттар көмегімен жасанды түрде шектемей, оның табиғи заңдылықтарға сүйенгіштігін қажет етеді. Yenлттық педагогика, салт-дәстүр, бүл уақыт сыңынан өтілген және адамның ортасымен, табиғатымен сабақтас құбыластар. Демек, халық педагогикасын оқу процесінде қолдану - қазіргі заман талабы.
Нарық - өз ісі мамандарының заманы, сондықтан мектептік білім беру жүйесінде оқушылардың қабілеттілігін дамыту ісіне жағдай жасау міндеттерінің көкейтестілігі сөзсіз. Сол мақсатарға жету жолдарының бірі ол - математиканы оқытудың қолданбалық жағын, ал қоғамдағы өзгерістерді ескеретін болсақ, оқушы түлғасының рухани дамуын көздейтін үлттық педагогиканы математиканы оқытуда қолдану жағын қарастыру. Мектептік математика курсының тәрбиелік бағытын күшейту бүгін пайда болған сауал емес, бүл бағытта айтарлықтай жетістіктерге жеткендер де аз емес. Дегенімен, есеп қүрастыруды математика курсыньщ тәрбиелік және қолданбалық бағытын күшейтудің қүралы ретінде қарастырумен байланысты сауалдар толық зерттелмеген десек қателеспейміз. Қазіргі мектеп практикасы осыған дэлел.
Мэселе есептер математиканы оқыту процесін жетілдіруде, оқушының логикасын дамытуда маңызды роль атқарады. Мәселе есептердің көмегімен математикалық білімдерді меңгеруді және оқушылардың білім алуға деген белсенділіктерін арттыруды қамтамасыз ететін әдістемелік тәсілдерге қатысты зерттеулер жоқ емес. Алайда, сол жүйеге енетін есептер тәрбиелік мазмүны жағынан ерекше объект ретінде қарастырылмаған.
Оқулықтардағы есептер жүйесіне келсек, эрине, елдегі барлық оқушылар мен оқытушыларды толық қанағаттандыратын есептер жүйесімен қамтамасыз етілген ортақ оқулықтың болуы мүмкін емес. Сондықтан, оқулықтағы есептер эрдайым оқытушының өз есептерімен толықтырылып отыруы қажет.
Адам өмірі үлкен - кіші мақсаттарға жету аралықтарынан түрады деуге болады, ал кез келген математикалық есепті шығару - ол да қандай да бір мақсатқа жету. Демек, есеп шығару процесі - ол оқу процесі ғана емес, ол шәкірт үшін үлкен өмірге бейімделу процесі. Шешілген есепті талқылау, оны талдау, есептің кемшіліктерін табу, оңай шешілу жолын іздеу, берілген есепте қолданылған тәсілдерді оқушылардың есінде сақтау, бүл тэсілдерді қолдану амалын табу - бүлардың барлығы есептерді шешуді оқытудың үлкен әдісіне айналуына көп дэрежеде көмектеседі [6].
Есеп қүрастыру - есептей білумен тікелей байланысты: тек қана есепті шығара алған, оның мағынасын меңгеріп, өзі үшін ақиқатты ашқан бала ғана есеп қүрастыра алады. Оқушының күнделікті өмір сүру ортасына сәйкес математикаға тоқталсақ, әрине, "салт-дәстүр, тарихи элементтер емес, нарыққа бағытталған экономикалық т.б. есептерді шығару сияқты жүмыстарға көңіл бөлу керек" деген пікір тууы мүмкін. Бүл пікірмен таласу қиын, дегенімен, кез келген білімнің қүндылығы оның қолданғыштық дәрежесімен анықталады, ал өзіндегі математикалық аппаратты математикамен мүлде байланысы жоқ болып көрінетін үлттық салт-дәстүр, тарихи басқа да гуманитарлық салаларда қолдана алған бала ол білімдерін математикаға "туыс" салаларда қолдана алатындығы күмәнсіз. Оқушының ортасы мен математиканы жақындатуды көздеген "коммерциялық математиканың" қолданбалық дәрежесі салмақты болғанымен, тәрбиелік мүмкіндіктері кемдеу, сондықтан есеп қүрастырудағы негізгі бағыт, негізінен, адамгершілікті насихаттайтын халық педагогикасын қолданумен байланысты болуы оқушының математика пәніне көзқарасын өзгертіп, өмір мен ғылым арасындағы гармонияны сезінуіне жол аша алады.
Этнопедагогика материалдарын оқу-тәрбиелік процесте қолдану сауалдарына байланысты зерттеулер жоқ емес. Оның ішінде: үлттық педагогика негізінде оқу-тәрбие ісін үйымдастыру және Қазақстанда математикалық білім беру тарихы мен оның материалдарын педагогикалық процесте пайдалану сауалдары С.Елубаев [7], Қ.Жарықбаев, С.Қалиев[8], К.Ж.Қожахметова, С.А.Ұзақбаева [9], Қ.Нүрсүлтанов[10], Ә.Табылдиев [11] еңбектерінде терең зерттелген.
Халық педагогикасы элементтерін бастауыш сынып оқушыларын тэрбиелеу жүйесіне енгізу бағытында Т.И.Қоқымбаева [4], Б.М.Қосанов[12], К.А.Утеева [13], Ж.С.Хасанова [14] диссертациялық жұмыстар орындаған.
Халықтық педагогика арқылы адамгершілікке тэрбиелеу тақырыптарында
Әбдікәрім [15], Ж.Ембергенова [16], А.К.Қисымова [17], Ж.Т.Сарыбекова [18], Л.К.Топоркова [2] зерттеу жүмыстарын жүргізген.
Зерттеу тақырыбымызға жақын тақырыпта қорғалған диссертациялық жүмыстарға келсек А.Әбдікәрімнің [15], Г.Н.Жолтаева [19], А.С. Магауова [20], Сабыров Т.С. [21], Ж.Б. Сәдірменова [22], К.А. Утеева [13] еңбектерін атауға болады.
Біздің зерттеуімізде қолданбалы және қызықты математика салмақты орын алады. Математикаға оқытудың қолданбалық және тэрбиелік бағытын іске асырудың жеке сауалдары Ю.М.Колягин, М.Б.Балк, В.А.Петров [23],
В.Пикан [24], В.А.Крутецкий мен С.М. Шапиро [25], А.Н.Куликов [26,27], Я.И.Перельман [28], Ю.П.Попов, Ю.В.Пухначев [29], В.Русанов [30] сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.
Қазақ этнопедагогикасында математикалық мазмүнды материалдардың тәрбиелік мүмкіндіктері мен оларды үтымды пайдалануға байланысты математика мүғалімдерінде қажетті білім, білік және дағдының жеткіліксіз қалыптасуы арасында қайшылықтар бар екені анық байқалады.
Диссертациялық зерттеулер мен баспаға шыққан еңбектер талдауы көрсеткендей, оқушы түлғасының рухани жетілуінің қозғаушы күші ролін атқара алатын тәрбиелік мэнді есептік материалдарды қолдана отырып, есеп қүрастыру әдістемесін қалыптастыруға бағытталған жүмыстардың болмауы, қазіргі мектеп оқулықтарындағы есептер жүйесін заман талаптарына сәйкестендіруге қатысты сауалдардың толық зерттелмегендігі зерттеу жүмысының өзектілігін анықтайды. Осыдан, қазақ этнопедагогикасы материалдары көмегімен мектептік математика курсының қолданбалық жэне тәрбиелік бағытын күшейту мақсатында қосымша есептер жүйесін қүрастыру жэне оларды қолдану эдістемесін жетілдіру проблемасын зерттеу қажеттілігі туындайды.
Оқушы тұлғасының рухани келбетін қалыптастыруда математикадағы тарихи-этникалық материалдардың ролін зерттеп, халық педагогикасы негізіндегі есептер құрау арқылы математиканы оқытудың тэрбиелік жэне қолданбалық бағытын күшейтудің ұтымдылығын негіздеу зерттеудің мақсаты болып табылады.
Зерттеудің нысаны - қазақ этнопедагогикасы материалдарын математиканы оқыту процесінде ұтымды пайдалану мүмкіндіктері.
Зерттеудің пәні - тәрбиелік мазмұнды есеп құрастырудың этнопедагогикалық негіздері, есептік материалдар параметрлері (сипаттамалары), тәрбиелеуші есептер модельдері.
Зерттеудің болжамы: егер оқу процесінде қолданылатын қосымша есептер жүйесінің тәрбиелік компоненттері халық педагогикасын мүмкіндігінше терең қамтитын болса, онда оқушының математикалық үлгерімі артады, өйткені оның есеп құрауға қызығушылығы жанданып, нәтижесінде оқушы халық педагогикасы әсеріне түсіп қана қоймай, ол үшін құрастырғалы тұрған есептің математикалық мазмұнын жетік білу қажеттілігі туады.
Зерттеудің міндеттері:
Қазақ этнопедагогикасының математитка педагогикасымен байланысын талдау.
Оқулықтардағы есептер жүйесін қосымша құрастырылған есептермен толықтырудың қажеттілігін негіздеп, олардың негізгі міндеттерін ашып көрсету.
Есеп құрастырудың тәрбиелік жэне танымдық мүмкіншіліктерін анықтау және мектеп оқулықтарындағы есептер жүйесін толықтыру мақсатында есеп құрастырудың келесі бағыттарын қарастыру:
а) Шешімі қазақ халқының салт-дәстүрі, тарихы мен мэдениеті туралы мәліметтер беретін мэселе есептер;
б) Тәрбиелік мәнге ие, ЭЕМ -ге шығысы бар логикалық есептер;
в) Әңгіме - есептер.
Қосымша есептер жүйесін мектеп практикасында қолдану әдістемесін қарастыру.
Жетекші идея: Халық педагогикасы, тарих, салт-дәстүр элементтері - құраушылары болып табылатын есептік материалдар негізінде математика мазмұнын жаңаша танып, оқушы ортасында қызығушылықпен пэнді меңгеруге итермелейтіндей жағдай жасауға болады.
Зерттеудің әдіснамалық - теориялық негіздерін әйгілі педагог ғалымдардың шығармалары, Қазақстан педагогикасы тарихындағы зиялылардың және халықтың педагогикалық тәжірибесі құрайды.
Жұмыста мынадай зерттеу әдістері қолданылды: ғылыми педагогикалық әдебиеттер, зерттеу тақырыбы бойынша арнайы эдебиеттерді талдау; ғылыми-эдістемелік басылымдар, баяндамалардағы ақпараттарды өңдеу; озық оқытудың жаңа әдістерін тағайындауда педагогикалық тәжірибеден
туындайтын тэжірибелік үлгілерді эксперименталды тексеру; оқушылар және мүғалімдермен сұхбаттасу.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасыньщ оқу - тәрбие жөніндегі ресми мағлұматтары; халық педагогикасын дамытуға бағытталған, математиканы үгіттейтін қызықты және оқу-әдістемелік әдебиеттер; мектептік математика оқулықтары жэне оқу құралдары; халық педагогикасын математика пәнімен сабақтастырумен байланысты диссертациялар қолданылды.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
ші кезеңде (1993-1996) зерттеу проблемасы бойынша педагогикалық жэне оқу-әдістемелік эдебиеттерге талдау жасалынды, ғылыми аппарат айқындалып, материалдар жинастырылды.
ші кезеңде (1997-2000) қойылған мақсат, талаптарға сай мектеп оқулықтарындағы есептер жүйесін толықтыратын қосымша есептер жүйесінің ішкі құрылысы, есеп шартын жаңаша мазмұндаудағы басты идеялар мен басты бағыттар анықталып, есептердің жаңа типінің үлгілері тағайындалды, эксперименттік жұмыс жүргізілді.
ШІ кезеңде (2001-2005) жиналған материалдарды талдау, өңдеу жүйеге келтіру жұмыстары атқарылды; алынған теориялық және практикалық нэтижелер қорытылып, зерттеу нәтижелері басылымдарға жариялануға ұсынылды.
Зерттеудің базасы: тэжірибелік жұмыс Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Математика институтында, Астана қалалық №4, №37 қазақ мектептерінде, Қорғалжын ауылдық мектебінде, Ақмола облыстық білім қызметкерлерінің біліктілігін арттыру институтында арнайы курс оқу арқылы жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
математиканы оқытудың тәрбиелік және қолданбалық бағытын күшейту мақсатында оқулықтағы есептер жүйесін қосымша есептермен толықтыру үшін, халықтық педагогика негізінде мэселе есептердің жаңа түрлері құрастырылды;
этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту тұжырымдамасы жасалынды;
математиканы оқытуда ЭЕМ -ді қолдануды көздейтін қолданбалық мэнге ие логикалық есептер модельдері жасалынды;
мәселе есеп мәтіні арқылы қазақша атауларды ғана емес, салт-дәстүр мен тарихи деректерді танып-білумен қатар, ол білімдерді есеп шешіміне жетудің қажетті шартына айналдырудың ұтымдылығы негізделді.
Зерттеудің теориялық құндылығы - тэрбиелік, танымдық жэне қолданбалық функциялардың әрқайсысын бойына жинауды көздеген мәселе есептер - есеп құру теориясын толықтырып, математика педагогикасын жетілдіру Ісіне ықпалын тигізе алатындығында.
Зерттеудің практикалық мәні - математиканы оқыту барысында қолданылатын қосымша есептер жүйесінің құрылуында; зерттеу негізінде тағайындалған эдістемелік материалдар математиканы оқытудың қолданбалық және тәрбиелік бағытын күшейтіп, оқу процесінде толықтырылып, қолданылуы мүмкіндігінің болуында.
Қорғауға мынадай қағидалар үсынылды:
Математиканы оқытудың тәрбиелік және қолданбалық бағытын іске
асырудың халық педагогикасына, салт-дәстүрі, тарихы мен мэдениетіне негізделген педагогикалық шарттары:
а) салт -дәстүр, тарихи деректермен байланысты есептер
ә) есеп құрастыру алгоритмі
б) компьютерді қолдануды көздейтін логикалық есептер
в) әңгіме есептер
г) жүмыс дәптерлері
Орта буын (5-9 сынып) математикасындағы мәселе есептер мазмүнына сәйкес тәрбиелік мэнді қосымша есептер жүйесі, есептердің жаңа түрлері.
Математиканы гуманизациялауды іске асыруды көздеген оқу- әдістемелік қүралдар үлгілері.
Этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту түжырымдамасы
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеу кезеңдерінің міндеттеріне сәйкес қолданылатын жэне бірін-бірі толықтыратын тэсілдердің әрқилылығымен, сонымен қатар, эксперименталды материалдарды алуда сэйкес эдістердің қолданылуымен (салыстыру, пікірлесу, нәтижелердІ бағалау, анкеталау), тағайындалған материалдардың практикалық сүранысының болуымен қамтамасыз етіліп отыр.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру:
Зерттеу идеялары мен нәтижелері 1994-2005 жылдары аралығында эртүрлі деңгейлі ғылыми конференцияларда, математикалық білім берумен байланысты семинарларда баяндалды.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінің ғылыми-эдістемелік конференцияларында есептеуіш техника көмегімен шығарылатын логикалық есептер қүрастыру сауалдары бойынша (ЕАУ, 1997), эңгіме-есептерді қүрастыру жэне оқу процесінде қолдану мәселесі бойынша (1998, ЕАУ), есеп материалдары негізінде оқушыларды халықтың әдет-ғүрыптарымен таныстыру мәселелері бойынша (2000, ЕАУ), этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту түжырымдамасы бойынша баяндамалар жасалды(ЕYenУ,2005).
Аймақтық ғылыми-эдістемелік конференцияларда қосымша қүрастырылған есептерді практикада қолданумен байланысты (Ақмола, 1998) және педагогикалық эксперимент нэтижелері бойынша (Ақмола, 1999) баяндамалар жасалды.
Халықаралық конференцияларда математикалық білімдерді игеру ісіне байланысты үлттық мэдениет пен тілдің кейбір ерекшіліктері жөнінде (Ақмола, 1993), есеп қүрастырудың тәрбиелік мәні жөнінде (Қарағанды, 2001), оқу-тәрбие процесінде компьютер мүмкіндіктерін пайдалану жөнінде (Астана, 2004), Мәтінді есептер тақырыбын оқытуда қазақ этнопедагогикасы элементтерін пайдалану жөнінде (Көкшетау, 2005) баяндамалар жасалынды.
Жұмыс нэтижелері кафедралық жэне институттық ғылыми-эдістемелік семинарларда талқыланып, Университет жаршысында (Вестник ЕАУ, 1998 №2), Қарағанды университетінің Хабаршысында (Вестник
Карагандинского университета, 2004, №4), ЕАГИ жаршысында (Вестник ЕАГИ, 2005, №1), жарық көрді.
Зерттеу материалдары негізінде Еуразия ұлттық университетінің Білім беру институтында жэне Жаратылыстану институтында арнайы курс бағдарламасы енгізіліп, тағайындалған бірқатар әдістемелік құралдар қалалық жэне ауылдық мектептерде қолданыс тапты. Жұмыста Астана қаласының №4, Х°37 мектептерінде 7-8 сынып үшін тағайындалған қосымша жұмыс дэптерлерін оқу процесіне енгізу нәтижелері бойынша эксперименталды деректер қолданылды.
Зерттеудің логикасы нәтижелерді мазмүндау тізбегі мен диссертацияның келесі құрылымын анықтады:
Диссертация кіріспе, екі тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан түрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттеу мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, болжамы анықталған, сонымен қатар, жүмыстағы ғылыми жаңалық, зерттеудің теориялық және практикалық мэні, қорғауға үсынылған негізгі түжырымдар сипатталған.
Орта мектепте математиканы оқытудың дидактикалық негіздері деп аталатын бірінші тарауда математика педагогикасының тарихы мен мазмүнының дамуы, қазіргі кездегі белгілі қазақтың байырғы қара есептерін талдау негізінде проблеманың қазіргі жағдайына шолу жасалып, орта мектепте математиканы оқытуда қазақ этнопедагогикасын пайдаланудың дидактикалық мүмкіндіктері ашылып, этнопедагогика элементтерін пайдалану негізінде математиканы оқыту түжырымдамасы жасалынды.
Этнопедагогика элементтерін үтымды қолдану негізінде математиканы оқытуды жетілдіру жолдары атты екінші тарауда мектептік математика курсында қарастырылатын мэселе есептер жүйесін, теңдеу қүру арқылы шығарылатын есептерді, стандартты емес есептер жэне ауызша есептерді сол тақырыптарға сәйкес құрастырылған тәрбиелік мәнді қосымша есептер үлгілерімен толықтырып, оларды қолдануға байланысты талдаулар жасалды. Қосымша есептерді қүрастырудагы негізгі бағыттар, есептердің ішкі қүрылысы, қүраушылары, қолдану эдістемесі мен есеп қүрастыру технологиясы суреттеліп, зерттеу нәтижелерін практикада қолдану мэселелері, эксперименталдық жүмыс суреттемесі қарастырылды.
Қорытында диссертациялық зерттеу нәтижелері бойынша қорытындылар мен нүсқаулар баяндалып, баяндалып, тақырып бойынша ғылыми-ізденіс бағыттары көрсетілді.
4 Орта мектепте математиканы оқытудың дидактикалық негіздері
1.1 Математика педагогикасының тарихы мен мазмүнының дамуы
Қазақстаіі Республикасы "Білім беру туралы" заңында [31 ] ғылым жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани жэне дене мүмкіндіктерін жетілдіруге бағыттау нэтижесінде кэсіби білімді маман тәрбиелеу міндеті кезделген.
Оқушылардың дербестігі мен шығармашылығын дамытуда бабалар мұрасын пайдалану қоғам өмірі дамуының қазіргі кездегі қажеттілігі болып отыр.
Өркениетті елдер қатарына қосыламыз десек, келешекте көш бастайтындай үрпақ өсіреміз дейтін болсақ, ұлттық тэрбие тағылымдарын естен шығармауымыз керек.
"Тәуелсіз Қазақстанның элеуметтік - мәдени даму жолы дегеніміз, ең алдымен адамзат қазыналарына баса назар аудару, прогресшіл халық дэстүрлері мен эдет-ғұрыптарының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтардың моральдық байлықтарына қайтып оралу, мэдениеттің барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлттық мәдениеттердің қазыналары мен дербестігін мойындау" [32].
Әр кезде әр халықтың басты міндеттерінің бірі - ұрпақ тәрбиесі болған. Yenлттық тэрбие-рухани сабақтастықтың негізі. Тәрбие - өмір сүрудің мэні мен мазмұнын ұлттық өркениеттің тарихи тағдырын айқындайтын жүйе [18]. Адамға ең бірінші білім емес тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне апат әкеледі, - деген Әл- Фараби бабамыз өзінің философиялық трактатында жамандық пен жақсылықты ажырата білу, ұстамдылық, әдептілік сияқты қасиетердің маңызын терең көрсеткен [33].
Қазақ мектебі эр кезде өзіне жүктелген міндеттерді заман талабына сай атқарып келгенімен, коммунистік идеология, орталықтан басқару ұлттық мектепті тығырыққа тіреді. Мектептердің ұлттық болмыстан алшақтауы жылдар бойы созылып, оның қайшылықтарының тереңдей түсуі 80-ші жылдарға келеді. Қазақстанда Қазақ мектептерінің күрт азаюы да осы жылдарға сәйкес. "Желтоқсан оқиғасынан" кейін мектептердегі тэрбие мазмұны түбегейлі ұлттық негізде құрылу қажеттілігі айқындала түсті.
Қазақстан Республикасы егемендік алуымен байланысты 1991 жылдан бастап тэрбиенің мазмұны ұлттық сипатқа ие бола бастады [34].
Үлттық тәрбие мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану ұстаздан қажетті әдістемелік даярлықты талап етеді. Практикада математика мұғалімдерінің пэнді оқыту процесінде ұлттық тәрбие элементтерін пайдалана білу деңгейлері ғалымдардың зерттеулері бойынша [35] : "Мұғалімдердің 83% -ы математиканы оқытудағы қазақ этнопедагогикасы материалдарының мүмкіндік, мазмұндық ерекшеліктерін жете білмейтінін, 91 %-ы қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануға теориялық, практикалық даярлықтарының жоқтығын аңғартты". Тек тәжірибелі мұғалімдер мен жас мамандардың 11%- ға жуығының өздігінен ізденуі нәтижесінде осы саладан әдістемелік білімді меңгергендігі анықталды. К.Қожахметованың [35] деректері бойынша, мұғалімдердің 53 %-ының қазақ этнопедагогикасы облысындағы әдістемелік және теориялық дайындықтары төмен, ал бұл облыстан дайындықтары жақсы деген мұғалімдердің жартысы балаларды тэрбиелеу практикасында ол білімдерін қолданбайды.
Тэрбие - халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық салт- дәстүрлері мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, балаларды айналамен қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез- құлқын қалыптастыру [15].
Ата-бабаларымыздың амандасу, қонақ күту рәсімдерінен бастап, үлкенді сыйлау, ұлттық мерекелер, қазақ тарихынан аз да болса мағлұматтар алудың нәтижесінде жас ұрпақты өз ұлтының рухын қастерлейтін азамат болып өсуінде ілгерлеушілік байқалады.
Алайда, халықтың бай тэжірибелерін кейінгі ұрпаққа тән арнайы пән арқылы үйретіп, білік дағдыны қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан этнопедагогикалық материалдарды әртүрлі пэн мұғалімдері өз сабақтарында қолдануы қажет. Сонда гана ұлттық мектептердің оқу мазмұны анықталып, оқушы жастарымыздың бойында ұлттық сана қалыптастырылады.
Этнопедагогикалық мұраларды қазіргі талапқа сай жаңгыртып қолдануда ең алдымен ұстаздар, одан соң жалпы халықтың "бір жеңнен қол, бір жағадан бас" шығарып ат салысуы қажет.
Жақсы дәстүрді жалғастыру, оны халық арасында кең насихаттау - мектеп ұжымының абыройлы борышы. Yenстаздың жылы жүректі болуы, өз бойындағы сезімді, берік қалыптасқан көзқарасты оқушы бойына дарыта білу үшін өз халқының әдет-гұрыптарын, игі дэстүрлерін жақсы білуі талабы туындап отыр.
Тәрбиелік жұмыста этнопедагогикалық әдебиеттердің мэні зор, алайда, мектеп оқулықтары да тәрбиелік жұмыс құралы болуы тиіс.
Қазақ оқулығы тарихына шолу жасайтын болсақ, 1930 жылдардың басында отызға жуық мектеп оқулықтары болғаны белгілі. 1925 жылы мұгалімдерге арналған ғылыми - әдістемелік журналдар "Жаңа мектеп", "Қазақстан мектебі" шыға бастады.
Оқулықтар авторларының ішінде тұңғыш математик, профессор Ә.Ермековты атау керек. Ол 1930 жылы "Yenлы математика курсын" жазды.
Тарихи мәні зор өнегелі дэстүрді үлгі етіп ұстанар болсақ, онда қазақтың математикалық мәдениетінің алғаш өмірге келген сәтін профессор Ә.Ермековтың "Yenлы математика курсы" атты кітабы баспадан шыққан мезеттен есептеу керек. Аталмыш оқу құралы жарияланғанға дейінгі уақытта математика пэні бойынша ана тілімізде баспадан шыққан төл тума кітап болған жоқ. Математикалық терминдердің қазақша баламасын ең алғаш рет Ә. Ермеков жазған [36].
1.2 Орта мектепте математиканы оқытуда қазақ этнопедагогикасын пайдаланудың дидактикалық мүмкіндіктері
Елдігіміз бен ерлігіміздің тізбегін тең ұстар, болашақ тірегі жас ұрпаққа халқымыздың тарихын, онері мен мәдениетін, әдет-ғұрпын дамыту басты парызымыз. Ата-бабамыз Атадан тумас па, ата жолын қумас па? деп өзінің артқы ұрпағына үлкен үміт артып, ізгі ниетін өсиеттеп кеткен емес пе? Қай заманда болмасын халқымыздың алдындағы міндеттердінің бірі - өздерінің ісін, өмірлерін жалғастыратын саналы үрпақ тэрбиелеу, жас үрпаққа қазақ халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын үйрету, оларды жастардың бойына дарыту, ұлттық мінез-құлық, қадір-қасиет қалыптастыру. Еліміз үшін жас ұрпақтың өнерлі, іскер, жігерлі, намысты өсуі айрықша маңызды. Білімді, іскер, мэдениетті азамат тэрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойы мен мэдениетінің дамуындағы байлықтың бәрін игере отырып жэне оны бүгінгі үрпақтың санасына үстаздық шеберлікпен сіңіру арқылы жүзеге асыруға болады. Ал жастарды жан-жақты азамат етіп өсіруде халықтық салт-дэстүрдің тэлім- тэрбиелік, білім-танымдық рөлі өте зор. Сондықтан мектептегі оқу-тэрбие жүйесін халықтың әдет-ғүрпын тануға негіздеу, қай сыныпта болсын сабақты үлттық салт-дәстүрлерге лайықтай, онымен байланыстыра отырып өткізу қажет. Бүл міндеттерді орындау үшін, үстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, іске қосылмай келе жатқан тәрбие қүралдарын пайдалануы, оқытудың жаңа әдіс-тэсілдерін қолдануы керек [70].
Yenлттық тэрбие проблемаларын терең зерттеген ғалымдардың бірі К.Д.Ушинский "Ғылым ұлттық бола алмайды" деген қанатты сөзімен бірге, "Ғылым тэрбиемен араластырылмауы керек, ол барлық халыққа ортақ" деп түжырымдайды. "Барлық халықтар үшін үлттық тэрбиенің жалпы жүйесі практиканы қойғанда, теорияда да жоқ" [71]. Жалпыадамзаттық қүндылықтарға негізделеген тәрбие мен нақты аймақтық жэне үлттық мэдениеттердің қүндылықтары мен нормаларына негізделген тэрбиенің қазіргі кезде қайсысын үстануымыз керек?. Педагогика тарихында аталмыш проблема шешімІне эр түрлі көзқарас бар. Айталық, Дж. Локк баланы "мэдениетке сэйкес" тэрбиелеу проблемасын қарастырды. Бүл идеяны дамытып, теориялық негіздеген А.Дистервег болатын. Оның ойынша "тәрбиеде адамның туған немесе өмір сүретін жері мен уақыттың, ... әсіресе оқушының Отаны болып табылатын елдің мәдениетін ескеру керек"[72,190 ].
Жалпы адамзаттық үлттық арқылы тез әрі терең қабылданады, сонымен қатар, қазіргі кезде жалпы адамзаттық қүндылықтар ұлттық проблемаларды шешудің негІзі болып табылады [ 73, 243 ].
Сонымен, педагогикалық процестегі үлттық жэне әлемдік мәдениеттердің қатынастыры келесі жайттарды ескереді :
-жеке алынған халықтың мэдениетін басқа халықтар мәдениетінен үзіп зерттеу мүмкін емес;
-ұлттық құндылықтар жалпы адамзаттық құндылықтардың құрама бөлігі болып табылады;
-ұлттық құндылықтарда халықтың рухани ерекшеліктерінің, ұлттық мінез- құлықтың, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың ізі болады.
Ендеше, жалпыадамзаттық ұлттыққа қатысты жалпы категория болып табылады [73, 243]. Мұның түйіні, әрине, "жеке жэне жалпы, ұлттық және жалпыадамзаттықтың" диалектикалық бірлігін сақтау қажеттілігі туралы ойда болып тұр [74,9]. Басқаша айтқанда, жалпы-ерекше-жекенің бірлігі болуы қажет, яғни жалпы - педагогика, ерекше - этнопедагогика, жеке - қазақ этнопед агогикасы.
"Этнопедагогика" деген аталымды педагогикалық әдебиеттерде 70-ші жылдардың ортасында тұңғыш рет Т. Н. Волков [74] қолдана отырып, оған "жеткіншек ұрпақты тәрбиелеу жөніндегі халық бұқарасының тәжірибесі туралы, олардың педагогикалық көзқарастары туралы ғылым, тұрмыс педагогикасы туралы, отбасы, ру, тайпа, ұлыс жэне ұлт педагогикасы туралы ғылым, этникалық тарихи жағдайлардың әсерімен қальгатасқан ұлттық сипаттағы ерекшеліктерді зерттейді...", деген анықтама береді.
Этнопедагогикалық білімге жеңіл-желпі қарауға болмайды. Мысалы, ғалымдар да, студенттер де халықтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты қалыптасқан ерекшеліктерін "салт-дэстүр" дей салады. Шын мэнінде ең әуелі игі әдет пайда болады да " ол әдет-ғұрыпқа (жалпы қолданысқа) айналады", "әдет-ғұрып" ұлттық мәдениеттік дэрежеде "эдеп деп аталады. Біз әдепті халықпыз. Әдеп заңды түрде ұлттық қолданыста "дэстүр" деп аталады, ал дәстүр сөзсіз орындалатын ұлттық заңға айналса, ол - "салт" болады. Салттың ұлттық санаға сіңіп, ұлттық көрініс табуын, "салт-сана" дейміз [75, 345].
Дәстүр өзінің негізгі мен қалыптасуы, омір сүруі жағынан барынша ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпы адамзат мэдениетіне сонысымен үлес қосады.
Қазақ халқының салт-дэстүрлері: бала тэрбиесіне байланысты салт- дәстүрлер [шілдехана, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару т.б.]; тұрмыс салт-дәстүрлері [киіз үй, үй жиьаздары, ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, аңшылыққа қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері]; элеуметтік - мәдени салт-дәстүрлер [туыстық қарым-қатынас, шешендік сөз өнері, ұлттық музыкалық аспаптар, үйлену - үй болуға байланысты салт-дэстүрлер, қонақ күту, халықтық-ұлттық мерекелерді өткізу т.б. жатады] болып 3-ке бөлінеді [76,1135].
Халқымыз соңғы жетпіс жылда ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы байланысын үзіп алды. Тілі мен дінінен айрылып, жастарымыздың мэңгүрттікке айналуының басты себебі де осы ұрпақ сабақтастығы сақталмай, ұлттық тәрбие мен дэстүрден шет қалуында жатыр. "Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы дегеніміз - салт-дэстүрлерді келер ұрпаққа жеткізудің эдісі, өзінің ұлттық жаны мен мінезін сақтап қалу тәсілі" [16].
Ұрпақ байланысы үзІлсе, ұлт мәдениеті мен адамның ұлттық ерекшелігі де өзінің мэнін жояды.
К.Д. Уиіинскийдің сөзімен айтар болсақ:" Халықтық мәнісіз халық - жаны жоқ дене сияқты, оған ыдырау заңына бағынып, өзіндік ерекшелігін сақтап қалған басқа денелерде өшуі ғана қалады" [77, 161].
Халықтылық принципі Ушинский бойынша тілдің, сананың, мінездің, өзіндік ерекшеліктің, тарих, мэдениет, халық сабақтастығының, ел бірлігінің сақталуына ұмтылумен сипатталады.
Ушинский Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін, ол халықтық болуы тиіс [78; 30] - деп, тәрбиенің халықтық сипатта болғанда ғана өз мақсатына жетіп, халықтың таным-түсінікті толық игере алатынын ескертеді.
Әр халық келер үрпағын өз бойына сіңген тәрбиелік білімдерді қолдану арқылы адамгершілік қасиеттерге баулып тэрбиелеуді іске асырып отырады. Осы орайда, К.Д. Ушинскийдің бала тэрбиесінің халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланыстылығын көрсете келе, тэрбие негізін "халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіруі" [79] тегін болмаса керек.
Тұлғаның рухани келбетін қалыптастыруда негізгі орынды Ушинский ана тіліне бере отырып:" жас өспірімді халық тіліне еңгізе отырып, біз оны ұлттық ой элеміне, халықтық сезім, өмір, халық рухы элеміне жетелейміз", - дейді [80, 345].
М. Жұмабаевтың тәрбие процесіндегі тілдің алатын орны жайында айтқан пікірлері құнды. Ол былай деп жазады:" Тілді адам жанының тілмашы, тілсіз жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер, жан түпкіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, қор болып қалар еді. Адам тілі арқасында жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады. Қысқасы, адамның толық мағынасымен адам аталуы тіл арқасында"[36].
Қазақ халқының біртұтас дүниетанымдық көзқарасы тек қана еуропалық философия қалыптастырған категориялар жүйесі арқылы дүниені саралап зерделеу мүмкін еместігін көрсетті. Мәселе қандай халықтың болса да пәлсапалық дүниетанымының қайталанбас, тек өзіне тән ерекшеліктерінде. Осы тұрғыдан алып қарағанымызда кеңестік дәуірде жазылған кэсіпқойлық еңбектер, эсіресе еліміз тэуелсіздік алған соң жарық көрген ғылыми және әдістемелік басылымдардың қазақи категориялар жүйесін қалыптастырудағы жетістіктерінің шамалы екенін мойындау қажет. Олқылық қарапайым қазақ созіне парасаттылық сипат беріп, танымдық, логикалық деңгейін көтере алмауымызда. Осы орайда ой мен тілдің ажырамас бірлікте болатынын жэне тілдің ойдың мазмұны екендігін аңғарған жөн. Ал ой болса, тіл арқылы жеткізіледі, сол арқылы безендіріледі. Сөз ойды басқа адамдарға жеткізетін құрал болып табылады. Сонымен ойымызға қайта оралсақ, ғылыми және эдістемелік еңбектеріміздің сөз жүйесінің шешендігі мен дэлдігі ғылыми танымның басты шарттарының бірегейі деп түйіндеу қажет.
Білім мазмұнын жаңарту жағдайларында қазақ ұлттық мектебінің негізІ туралы М.Жұмабаев идеялары элі де көкейкестілігін жоғалтқан жоқ. Мектепке мықты негіздің қажеттілігін мойындай отырып, Мағжан қазақтың басқаларға еліктеушілік қасиетінен қауіп көрді. Қазақтың рухын қайшымен қиып, оны жаңа бір бөтен қалыпқа орналыстыру эрекеттерінің бой көтеруінен сескенеді [81,309].
Yenлттық тэрбие идеялары Ж. Аймауытовтың да еңбектерінде орын тапқан. Халықтың өзіндік ерекшеліктерінің сақталуына, оның ойынша, бүлдіршіндерді өз халқының салт-дэстүрлерімен, рухани қүндылықтары мен таныстыру арқылы туған жеріне сүйіспеншілік сезімдерінің қалыптастырылуы ықпал етеді. [81,287].
Қазақстанның педагогикалық ғылымына, соның ішінде халық педагогикасында тәрбиенің ғылыми негіздерінің дамуына зор үлес қосқан ғалымдардың бірі С. Қалиев қазақ халық педагогикасындағы бала тәрбиесіне көңіл бөлген. Ең алдымен тәрбие ерекшеліктерін қатаң көшпенді мал шаруашылығы салдарынан қалыптасқан ұлттық ой жэне үлттық психологиямен байланыстырып, "қазақтың психологиялық ойлау жүйесінің өзіндік ерекшелігі - ана тіліне, сөз өнеріне ерекше ден қойып, жогары бага беруінде ... үлттық базисі мен қондырғысы болып есептелетін кошпелі өмірмен, мал шаруашылығымен тығыз байланысты", - деп түжырымдайды [82, 29].
Жер бетіндегі ең малсақ халық- біздің қазақ халқы. Мінсе - көлігі, ішсе сусыны, жесе тамағы, кисе - киімі, тұтынса бүйымы осы малдан табылған ата- бабаларымыз ғасырлар бойы мал бағып, өсіріп өмір сүрген. Түрмыс - тіршілігінде, мәдениетІн де осы төрт түлікке сэйкес жасады. Содан соң түйе - салтанат, жылқы - мақтан, сиыр - қанағат, қой - қазына деген қанатгы сөзді де тауып айтқан. Бүл сол түліктерге берген шын мәнінде әділ баға [83, 52].
Қырғыз бен қазақтар негізінен мал өсірумен шүғылданғандықтан, азыққа көбінесе ет жэне сүт тағамдарын қолданған. Балаларға еркелетіп айтылатын "қүлыным", "ботам" т.б. сөздерінің пайда болуы да мал шаруашылығы адамдарының түрмысымен байланысты [84, 18].
Казіргі қоғам өміріндегі тэрбие мен білім берудің мақсаттары көп, бірақ олардың ең бастысы - рухани дүниесі жоғары, адамгершілігі мол, Отаны мен халқына қызмет ететін адамды қалыптастыру.
И. Я. Лернер мен М. Н. Скаткин түжырымы бойынша" "білім берудің негізгі әлеуметтік функциясы ол - алдыңғы жинақтардан жинақталған тәжірибені жеткізу" [85].
Елімізде бүгінгі күні рухани салада жүріп жатқан сананың жанаруы, адами қүндылықтарды қайта бағамдау проңестері нэтижесінде ғасырлар бойы жинақталып, ата - баба тарихынан бізге жеткен тәлім - тәрбиелік мол мүраларды болашақ үрпақты тәрбиелеуге пайдалану мүмкіндігі туып отыр.
Тарихқа үңілу ғалымдардың жеткен жетістіктерін қазіргі таңда оқу - тэрбие процесіне пайдалану арқылы педагогикалық іс - әрекетті шығармашылықпен қүруға мүмкіндік туғызады.
Олардың педагогикалық мүрасының бүғінгі таңда болашақ мүғалімдердің тарихи - ғылыми саяасын қалыптастыруда мәні орасан зор және Қазақстанда педагогикалық білім берудің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеуде бірден - бір қүнды материал болып табылады [86, 571].
Yenлттық тәрбие беру ісінде қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған бай тәжірибесінің мэні тереңде жатыр.
ӘйгілІ ақын, күйші Қорқыт бабамыздың қанатты сөздер, өсиеттер түрінде "Қорқыт ата" кітабында жазылған тағылымдары, оның философиялық ойының негізін құрайды [87]. Қорқыт мүрасының негізгі тақырыбы ол - ананы сыйлап, экені қүрметтейтін, ата-бабасы мен руының даңқын шығаратын үрпақ тэрбиелеу.
Қазақ даласының ортағасырлық ойшылдарының бірі - Жүсіп Баласағүни. Тәрбие мазмүнын баланың жас ерекшеліктеріне сэйкестендіре жасау мәселелері Баласағүнидің "Қүтты білік" [88] дастанында жазылған. Ол: "Білім үйрет сәбиіңе сарыла, уызда ілім, сүттей сіңер қанына!" (1493-бәйіт) - деп, тәрбиені неғүрлым ертерек бастауды уағыздайды [89].
Түлғаның рухани келбетін қалыптастыру проблемасы эсіресе балалық шақта көкейкесті екендігін қазіргі педагогтар да мойындайды, өйткені "бүл кезеңде бала жаны өмІрдің рухани - адамгершіліктік потенциалын қабылдау үшін ашық болады" [2]. Түлғаның рухани негізі жайлы Әл-Фараби : "адам лэззат іздеу, қызығу сияқты нәрселерден бойын аулақ үстауы үшін рухани негізді түзету керек, адамның рухани негізі түзу болса, оның тілегі, қалауы дүрыс болады" деп пайымдайды [90].
"Қүтты білік" дастанындағы рухани қүндылықтар дэрежесінде көтерілген қасиет - адамдардың өзара кісілік қарым-қатынасы. Жүсіп Баласағүни адамдар арасындағы қарым - қатынастың оте нәзік күбылыс екенін, өмірдің негізінен осы өзара байланыс қүрайтындығын, жас балаға кішкентайынан адамгершілік қарым - қатынастардың әліппесін үйрету қажеттілігін терең түсінеді... Осы мәселеге байланысты ақынның үрпаққа үсынар принципі - қарым - қатынас терең парасаттылықтың, үлкен адамгершіліктің, биік мэдениеттің негізінде қүрылуы керек [91].
Баланы бөтен жерге бермей, отбасында тәрбиелеу жөнінде ақын: " Ай маңдайлы үл - қыз туса алдыңда, үйінде өсір, бөтен жерде қалдырма. Қолдан ерте шығарсаңыз Сіз егер, Yenлдан қайыр жоқ, үмітті үзе бер!" (4505, 1220 - бәйіттер) - деп, баланың көп уақыт өз отбасынан алыс жерде тэрбие алуының кері әсерін айтпақ болғандай [89].
Баланың адам болып қалыптасуы ең алдымен жанүяға байланысты. Жанүя бала өмірінің жағдайын тудыратын, реттейтін орта болғандықтан, ол эртүрлі таңданыс пен өкініштердің қайнар көзі ретінде жат қылықтан жирендіретін, дүрыс жолға бағыттап, басқаратын күш, өмірдегі тірек және де алғаш тэрбиелік орта болып табылады [75, 938].
Баласағүнның түсінігі бойынша, қайырымдылық, бақыт түсініктері адамның тэрбиесіне, өмір сүру ережесімен байланысты. "Кісі мэңгі болмас, мәңгі аты, ары мэңгі қалар шапағаты" [89].
Yenлы Шығыс ойшылы Қожа Ахмет Яссауидың бүгінге дейін тәрбиелік мэнін жоғалтпаған қүнды ой толғаныстары баршылық. Бүл орайда оның "Даналық кітабы" [92] елеулі орын алады. Яссауи өз жырларында оқып-білім алу, иманды, адал, ізгі қасиетті болып, ақыл-парасатқа қол жеткізу, сөз бен істе шыдамдылық, төзімділік таныту, достық пен махабатты қадір түту сияқты адам қасиеттеріне тоқталады .
Өзінің педагогикалық теориясында жас жеткіншектерді адамгершілікке тэрбиелеу мәселесіне ерекше көңіл бөлгендердің бірі Ы.Алтынсарин. Ағартушы - педагогтың адамгершІлік тэрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектері болмағанымен, оның адамгершілік көзқарастары педагогикалық қызметінен корініс тапқан. Оның халықтық принцип негізінде жазған шығармаларынан ("Әй, достарым!", "Әке мен бала", "Жаман жолдас" т.б.) адамгершіліктің шынайы қайнар көзі көрініс береді. [93]
Қолданбалы өнердегі ұлттық ерекшеліктердің (салт-дәстүр, өнер, тіл, имандылық) сақталуы мен даму жолдарын Ш.Уәлиханов дэлелдеген [94;92]
XX ғасырдағы қазақ педагогикасы қайраткерлерінің ішінде бала тэрбиесіне туған елдің эдет-ғұрпы мен салт-санасыньщ да белгілі мөлшерде әсер ететінін ғылыми түрғыдан дәлелдеген Ж.Аймауытов пен "балалардың күнделікті өзі көріп өскен ортасының мэдениеті мен салт-дэстүрін, өз жүртының көне тарихы мен эдебиетін ... жетік білетін" [95] саналы азамат тэрбиелеуге көңіл бөлген М.Жүмабаев сияқты арыстарымызды атауымыз орынды.
М.Дулатовтың артында қалдырған рухани мүрасында кешегі көшпелі қазақ елінің тәлім-тәрбиесі мен үлгІ-өнегесі кең орын алады. "Оқымысты бала", "Қонақ кэде", "Күлмеңіздер кэріге" сияқты эңгімелердің қайсыбірін алсаңыз да, олардың мазмүны балаларды жаман эдет, мінез-қүлықтан арылтып, жақсы, ізгі қасиеттерге баулуға бағытталған [96]
Қазіргі кезде де тэрбие саласында атқарылып жатқан ғылыми жүмыстар баршылық. Соның ішінде Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тэрбие атты еңбегінде С. Ұзақбаева бүгінгі күнде қазақ мектептеріндегі эстетикалық тэрбие қазақтың үлттық өнеріне (эн, күй,... қолданбалы өнер т.б.) деген қызығушылығын арттыруға, эстетикалық талғамын, мэдени рухани деңгейін көтеруге көмектеседІ [97, 371-373], - деп қорытындылай келе халықтық педагогиканың мәніне тоқталады, қазақ халқының үл мен қыз тәрбиесінде қалыптасқан өзіндік ерекшеліктерді, әдіс- тэсілдерді саралап сипаттайды.
Ж. Наурызбайдың Оқушыларға этностық-мәдени білім берудің ғылыми- педагогикалық негіздері атты ғылыми зерттеуінде [99] этностық-мэдени білім беру үғымына анықтама беріліп, Қазақстандағы оқушылардың этностық-мәдени білімінің әдіснамалық және теориялық негіздері, мақсаты, қүрылымы айқындалған. Оқушылардың тілге, елге деген қүрмет сезімдерін ояту мен қалыптастыру түрғысынан бүл еңбектің берерІ мол.
Қазақ халық ауызекі шығармашылығының адамгершілік тэрбиедегі мүмкіндіктерін зерттеу нысанасы еткен алғашқы еңбектердің бірі - Н.Оршыбековтың диссертациясы [99]. Оның зерттеуінде қазақтың ауызекі шығармашылығындағы адамгершілік тәрбие идеялары қаралып, халықтық ауызекі поэтикалық шығармашылықтағы педагогикалық көзқарастары жэне оның адамгершілік түрғысындағы тэрбиелік маңызы көрсетіледі.
А. Мұхамбаеваның зерттеуінде қазақ халқының қолданып жүрген ұлттық дэстүрлеріне талдау жасалып, олардың балалар мен жастарды тэрбиелеудегі ықпалы зерттелген [100].
А. Әлімбеков халық педагогикасының құралдары арқылы оқушыларға эстетикалық тэрбие беруге бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығы дегеніміз - педагогикалық процесте оның орнын терең сезінумен анықталатын моральдық психологиялық жағдай, көркем эстетикалық мәдениетінің жергілікті даму деңгейі, қажетті білім, іскерлік пен дағдылардың белгілі құрамы, халық педагогикасының құралдары арқылы бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беруді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қалыптасқан кэсіби қасиеттер деген ұғымды ұстанады [Ю1].
Ш.С Сапарбаеваның зерттеуінде[102] балабақшадағы ересек балалар тобында тұрмыс - салт дэстүрлері арқылы еңбекке баулудың тиімді эдіс - тэсілдері айқындалып, ғылыми - эдістемелік нұсқауы дайындалды, еңбекке баулудың шарттары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz