Жылу реттеушілік және оның эволюциясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

СОӨЖ

ТАҚЫРЫБЫ:

«Жылу реттеушілік және оның эволюциясы»

Орындаған: Аликеева А.

БЭК 3курс 1 топ

Тексерген: доцент

Жақсыбаев М.

Жылу реттеушілік

Ағза ішкі ортаның тұрақтылығын ғана емес, температурасын (жылуын) да сақтайды. Бұл ферменттердің көпшілігі тек оңтайлы жылуда ғана тиімді жұмыс істейтіндіктен, биосинтез және ыдыраудың, яғни метаболизмнің (зат алмасудың) қалыпты өтуі үшін қажет. Сондықтан ағзалардың әрқайсысы эволюция барысында өз денесінің температурасын реттеуге бейімделді. Ағзалар метаболизм үдерісінде жылу өндіреді.

Жылықанды жануарларда (сүтқоректілер және құстар) ағзада метаболизм жоғары жылдамдықта жүреді. Сондықтан дене температурасының жоғары болуына мүмкіндік туады. Зат және энергия алмасу жылдамдығы жасушаның тынысалуында пайдаланылатын оттегі концентрациясының артуымен қамтамасыз етіледі. Құстарда және сүтқоректілерде жасушаларды оттегімен тез қамтамасыз ететін бейімділіктер пайда болды. Олар: өкпенің тынысалу бетінің ұлғаюы, эритроциттер мөлшерінің көп болуы, ұсақ қылтамырларға қанның түсуін камтамасыз ететін жоғары кан қысымы. Егер ағзада өндірілген жылу мөлшері жеткіліксіз болса, онда орталық жүйке жүйесінің дабылы бойынша бұлшықеттер жиырылады да дене суықтан қалтырай бастайды. Бұдан өз кезегінде метаболизмнің қарқыны артып, жылу бөлініп шығады. Сүтқоректілер мен құстардың көпшілігі дене жылуын арнаулы жылу оқшаулағыш жабындардың (үлбір, қауырсын) және тері астындағы майдың көмегімен сақтайды. Солтүстік ендіктерді мекендейтін теңіз сүтқоректілер терісінің астында қалың қабатты май болады. Пингвиндердің денесі жылу оқшаулайтын қалың қауырсындар қабатымен қапталған. Адамда түкті жабын дене жылуын сақтай алмайды, сондықтан суық маусымда біз жылы киінеміз. Ағзаның жылу реттелуіне жүйке жүйесі де қатысады. Ағза салқын тартқан кезде ми терінің қантарату тамырларының тарылуына дабыл береді. Бұдан дене бетіндегі қан ағымы төмендейді, сондықтан қоршаған ортаға жылудың бөлініп шығуы азаяды. Дене температурасы қалыптан артқан кезде жылу беруді ұлғайтатын әр түрлі физиологиялық тетіктер іске қосылады. Бұл денеден тердің көп бөлінуінен іске асады. Өйткені суды буландыруға көп мөлшерде жылу жұмсалады. Жазғы ыстықта адам денесінен ылғал көп буланады, сондықтан дене температурасының тұрақтылығы сақталады. Өзге жағдайларда терідегі қан ағымының мөлшері артады; соның нәтижесінде жылу шығару арқылы жылу беру шамасы ұлғаяды. Көптеген сүтқоректілер және құстар денесін үстіртін жиі тынысалу арқылы салқындатады. Мысалы, итте тер бөліп шығаратын без болмағандықтан, ауа райы ыстық болғанда сілемейлі тынысалу жолы мен тілінің үстіңгі бетінде күшті булану жүреді. Жануарлар денесі жылу реттеу бейімділігі бойынша екі топқа бөлінеді. Гомойотермді (жылықанды) жануарлар қоршаған орта температурасы өзгерген кезде дене температурасын біршама тұрақты сақтайды. Оған құстар мен сүтқоректілер жатады. Пойкилотермді (салқынқанды) жануарлар дене температурасы қоршаған ортаға тәуелді жануарлар. Омыртқасыздар, балықтар, қосмекенділер және жорғалаушылар салқынқанды жануарлар болып есептеледі. Дене температурасының реттелу жолы бойынша тірі ағзалар (жануарлар) эктотермді және эндотермді жануарлар болып бөлінеді. Тіршілік әрекеті сыртқы жылу көздеріне тәуелді салқынқанды жануарлар эктотермді (сыртқабықтық) ағзаларға жатады. Эктотермді (гр. ektos - сыртқы, сырт жағында) жануарлар дене жылуы тұрақтылығын негізінен алғанда сыртқы ортаға бөлінетін жылу мөлшерін реттеу арқылы мінез-қылық бейімділігі жәрдемімен сақтайды. Мысалы, жорғалаушылардың көпшілігі күнге жылынуды ұнатады, ал кейбір балықтар түрі суық суда мекендейді. Сыртқабықтық (эктодермді) жануарлар дене температурасын физиологиялық және жүріс-тұрыстық тетіктермен реттейді. Мәселен, адам, ит және көптеген жануарлар ауа райы ыстық болған кезде көлеңкеде болуды ұнатады. Қоректік заттарда қарқынды тотықтыру есебінен құс денесінің температурасы 41°С-қа дейін жетеді. Денесінде жоғары температура заттар алмасу нәтижесінде іштегі жылудың сақталуы арқылы түзілетін жануарлар эндотермді (гр. endon - ішкі жағында, ішінде) ағзалар болып саналады. Сүтқоректілер және құстар, денесінің сыртқы беті арқылы жылуды көп жоғалтады. Өйткені олардың температурасы қоршаған орта температурасынан жоғары болады. Әсіресе ұсақ эндотермді жануарлардың жылу беруі қарқынды өтеді. Шала-жансарлық кезенде дене температурасының төмендеуінен жылу бөлу кемиді. Мәселен, кіп-кішкене құс колибриге қажетті мөлшерде жылу өндіру үшін күнделікті көп мөлшерде азықтанады. Оны қорытуына тура келеді. Сонымен бірге қоректену аралығындағы үзіліс бірнеше сағаттан аспауы қажет. Олай болмаған жағдайда ол аштықтан өліп қалады. Мәселен, көптеген құрлық омыртқасыздары, қосмекенділер, жорғалаушылар және кейбір ұсақ сүтқоректілер жылу беру шамасын азайту үшін дене температурасын шала-жансар күйдегі кезеңде (анабиоз) өткізіп, төмендете алады. Олардың дене температурасы қоршаған орта температурасына сәйкес келеді.

Қысқы ұйқыға тән ерекшелік - дене температурасының қоршаған орта температурасының деңгейіне, кейде тіпті судың қату нүктесіне дейін төмендету. Ұйқыға жатқан кезде дене температурасының шұғыл төмендеуі алмасу үдерісінің төмендеуіне байланысты. Ұйықтағанда қан құрамындағы оттегі аздап төмендегенімен, ұйықтап жаткан кезде өте аз тұтынылады. Сондықтан ағза жасушаларында тотығу үдерісі өте баяу жүреді. Қысқы ұйқы кезіндегі негізгі энергия көзі - липидті алмасу. Өсімдіктермен салыстырғанда жануарларда дене температурасын үнемі немесе уақытша бірқалыпты ұстап тұрудың әртүрлі мүмкіншіліктері бар. Жануардың денесі неғұрлым үлкен, бұлшық еттері жақсы дамыған болса, соғұрлым жылуды көп жұмсайды. Жануарларда негізгі температуралық бейімделудің жолдары мынадай:

химиялық реттеу - ортаның температурасы төмендеген жағдайда жауап ретінде жылу бөлуді ұлғайту;

физикалық реттеу - жылу беру дәрежесінің өзгеруі, жылуды ұстап қалу немесе артығын ысырап ету.

Температураны физикалық реттеу жануардың ерекше анатомиялық немесе морфологиялық ерекшеліктеріне: денедегі жүнді немесе қауырсынды қабаты, қан айналу жүйесінің орналасу ерекшеліктері, майлы қорлардың болуы және т. б. байланысты. Организмдер мінез-құлқы. Кеңістікте бір жерден екінші жерге орын ауыстыру арқылы жануарлар өте суық жерлерден кете алады. Көптеген жануарлар үшін осы мінез-құлқы жылу балансын сақтауда ерекше роль атқарады. Дене температурасы бірдей жағдайдың өзінде пойкилотермді жануарлар гомойотермділерге қарағанда зат алмасу процесінің баяу жүретіндігімен ерекшеленеді. Мысалы, шөлде тіршілік ететін игуана +37°С температурада өзінің дене мөлшеріне шамалас кемірушіге қарағанда оттегіні 7 рет аз пайдаланады. Адам мен жануарлар денесінің түрақты температурасы (изотермия), яғни ішкі ортаның түрақтылығы (гомеостазистің) көрнекі көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік бабында адам ауа райы қаншама қүбылмалы болса дене температурасын трақты денгейд үстайды. Ол 70-80° аязға да, 50-60° ыстықка да бейімделе алады. Дене температурасының мүндай түрақтылығы, жылу пайда болуы, оның сыртқа шығуы сияқты процестерге бір қатар ағзалар мен жүйелер жүйесі қатысады. Олардың бір-бірімен байланысы өте нәзік, үйлесімді, сондықтан да температурасы біркалыпты сақталады, яғни денедегі жылу реттеледі (терморегуляция) . Бұл арнайы функциялық жүйе арқылы іске асырылады. Дене температурасыньң реттелуіне қарай гомойотермді (жылықанды) және пойкилотермді жануарлар болып 2 топқа бөлінеді. Бірінші топка жататын жануарлардың температурасы түракты: олардың орталық жүйке жүйесі жақсы дамыған, осыған орай, жылу реттеу механизмдері де өте жоғары дәрежеде. Ең жоғары сатыдары гомойотермді организм - адам. Екінші топтагы, яғни пойкилотермді (салқын қанды) жануарда дене темдературасы құбылмалы сырттағы температураға тәуелді. Мәселен, қыс пен жаз аралығында олардың температурасы 10°-тен 40-50-қа дейін өзгереді. Олардың, әсіресе микроорганизмдердің тіршілік шегі өте кең. Мәселен, микроорганизмдер Камчаткадан да, яғни мүз-ды аймақтан да (0°-тан 50° аязға дейін) табылған. Микробтар тіпті температурасы 170° ыстық бүлақ - гейзерлерде де кездеседі. Өзбекстан галымдары мотеориттен де тірі микроорганизмдер тапқан. Қосмоста темнература өте салқын абсолюттік О-ге жакын, ал метеорит атмосфераға кірген сәтте өте ыстық (металдар балқиды) . X. С. Коштоянның деректеріне қарағанда, табиғатта абсолютті пойкилотермді жануар жоқ: кез келген пойкилотермді жануардың дене температурасы сырттағы температурадан 1-2 градус жоғары. Бүл денедегі зат алмасуына байланысты. Жылы және салқын қанды жануарлар аралығындағы жарқанаттар күндіз дем алғанда поикилотермді, ал түнде үшып жүргенде гомойо-термді болады. Бірқатар гомойотермді жануарлар кейбір жағдайларда пойкилотермді жануарларға айналады. Мәселен, ау-ыздық кигізіп, тілі салақтамайтын халге келтірген иттіц температурасы жылу камерасында ысып, тез көтеріле бастайды. Онтогенезде жылу реттслу механизмі біртіндеп дамиды: ол орталық жүйке жүйесінің дамуына байланысты. Адамда, 4 түрлік малда, кейбір приматтарда тер шығару - жылу реттеудің негізгі жолы. Мысықта, итте, кірпіде, кейбір бас-ка жануарларда тер бездері нашар дамыған (олар тек табанда орналасқан) . Сондықтан соңғы аталған жануарларда жылу тер арқылы реттелмейді, денедегі су басқа жолмен, яғни сулану (өкпе) арқылы, соидай-ақ тілдің кілегейлі қабығы арқылы реттеледі. Бұл - температуралық полипноэ. Иттің ыстық күндері аузын ашып, тілін салақтатуына байланысты әдетте минутына 2 л, ал ыстық күні 50-70 л дымқыл ауа

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.