Түраралық қарым - қатынастар

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

Тақырыбы: “Түраралық
қарым - қатынастар ”

Орындаған:Аликеева Айдана
БЭК 3 курс
1 топ

Тексерген: доцент
Жақсыбаев
Мұрат

Алматы 2012 ж.

Түраралық қарым-қатынастар

Биотикалық факторлар - бір организмдердің тіршілік етуі барысында басқа
организмдерге әсері. Биотикалық қарым-қатынастардың негізгі типтері:
бәсекелестік, жыртқыштық, комменсализм, мутуализм, симбиоз, синойкия,
паразитизм. Биоценозда әртүрлі түрлер арасында белгілі бір қарым-қатынастар
қалыптасады. Оның негізі қоректік тізбектерге байланысты екені белгілі.
Десе де, организмдер арасындағы кеңістіктік қарым-қатынастар да негізгі
роль атқарады. Қоректік тізбектер өсімдік, құстар және жануарлар арасында
болады. Биотикалық фактор дегеніміз даралар мен популяциялар арасындағы
өзар әсерлердің түрлері. Биотикалық факторлардың екі тобы белгілі: түршілік
(гомотиптік, грек тілінен аударғанда homois - бірдей) және түрарлық
(гетеротиптік, грек тілінен аударғанда heteros - әр түрлі).
Гетеротиптік реакциялар дегеніміз әр түрлі түрлерге жататын дара
организмдер арасындағы өзара әрекеттесулер болып табылады. Екі популяция
біріне-бірі не ықпал етеді, не ықпал етпейді.Егер ықпал ету орын алса, онда
ол жағымды әлде жағымсыз болуы мүмкін.

А және В түрлер популяциялары арасындағы
қарым – қатынастар типтері
Гетеротипті реакциялар А түрі В түрі
Конкуренция - -
Нейтрализм + +
Мутуализм + +
Бірлесіп тіршілік ету + +
Комменсализм + 0
Амменсализм - 0
Жыртқыштық + -
Паразитизм + -

Ескерту: “0” - әсер жоқ
“+” - пайдалы әсер
“-” - зиянды әсер

Бәсекелестік - бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара корек,
тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жагдайьндағы қарым-қатьшастарының
көрінісі. Кезінде Ч.Дарвин түр ішіндегі бәсекелестікті тіршілік үшін
күрестің маңызды әрі жоғарғы формасы ретінде бағалаған. Бұл көрініс
өсімдіктер мен жануарлар арасында жиі байқалады. Мысалы, кәдімгі
шыршалардың өздігінен сиреуі немесе құмырсқалардың қырылу арқылы
популяңиясын реттеуі жатады. Түраралық бәсекелестік әр түрге жататын түрлер
арасында болады. Ол бірде айқын білінсе, бірде онша байқалмайды. Сондықтан
эколог Г.Ф.Гаузенің зерттеулері бойынша екі түрге жататын популяциялар еш
уақытта бір жерде өмір сүре алмайды. Оның біреуі белсенді түр ретінде
басымдылық көрсетіп, екіншісін ығыстырады немесе жойып жібереді. Бұл әрине
Қоректік ресурсқа тәуелді болған жағдайда іске асады. Кейбір жағдайда
бәсекелестік қоректік фактор арқылы емес басқа да (мінез-құлық, . тұрағы
үшін, аумақтық т.б.) факторлардың жетіспеуінен де болады.
Жыртқыштық - қорек, аумақ, т.б. ресурстар үшін бірін-бірі өлтіру, қуу, жеу
арқылы көрініс береді. Жыртқыштық - түрлер арасында болатын қарым-
қатынастардың ең жоғарғы формасы. Жыртқыштық организмдер үшін оңайға
туспейді. Ол үшін жыртқыш жемтігін алдымен іздеп тауып, үстауы қажет. д л
жемтік өз кезегінде жауынан қорғану үшін жоғары бейім- делушілік қасиетке
ие болады. Бұл құбылыстар ғасырлар бойы дамып, организм бойында
морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық т.б. өзгерістерге алып келді.
Олар өсімдіктерде тікен, қабық , жағымсыз иіс түрінде білінсе, жануарлар
дүниесінде улы бездер, панцирлер, қорғаныс түстер, мінез- құлкының өзгеруі,
түрін өзгерту, денесінің кейбір мүшесін бөліп тастау, қашып кету, жасырыну
т.б. құбылыстар арқылы жүзеге асады. Тіпті құстар, тұз тағылары сес
көрсетіп, қарсы шабу, қатты дыбыс шығаруға дейін бейімделген. Эволюция
барысында кейбір жыртқыштар жемтігін таңдап жеуге, екіншілері
көпқоректілерге айналған. Мәселен, қасқыр көпқоректі болса, ал кейбір
құстар тек балықпен қоректенуге бейімделген. Тіпті кейбір ірі жыртқыштар
қорегін таңдаумен қатар өзіне тән агрессивті, баяу, кейде пассивті
(өлекселермен қоректенетіндер) формалары келіп шыққан. Сондай-ақ табиғатта
жәндіктермен қоректенетін де автотрофты өсімдіктер болады. Олар жәндіктерді
еліктіріп, қармап алады да органикалық қышқылдар мен ферменттердің
көмегімен қорытады. Жәндіктермен қоректену арқылы өсімдіктер субстраттағы
азоттың және басқа да қоректік заттардың жеткіліксіздігін осылай толтырады.
Жәндіктермен қоректенетін 500-ге жуық өсімдіктер белгілі (көпшілігі
тропикада кездеседі). Әдетте мұндай өсімдіктер топырақта азот, фосфор,
калий элементтері жеткіліксіз жерлерде (суларда, батпақты жерлерде) өседі.
Жәндіктерді еліктірудің жолдары да әртүрлі: біреулерінде су асты
жапырақтарының қапшық сияқты мүше түзуі, екіншілерінде (непентес) жапырақ
сағағының жоғарғы жағы құмыра тәрізді болады. Беті жылтыр болғандықтан
жәндіктер одан тайып кетіп отырады. Альдрованда өсімдігінін жапырагы
жабысқақ сүйықтық бөлетін қызғылт түкті болып келсе, дионея өсімдігінің
жапырақтары қақпан сияқты жабылады . Кейбір өсімдіктер күніне бірнеше
ондаған жәндіктермен қоректенеді. Адам баласы жыртқыштар мен құстарды
байқап олардын міңез - құлқына қарай ат қойып, колға үйретіп, мәдени
формаларын шығаруға үмтылып отырған. Кейбір кезеңдерде жыртқыш аң мен
құстарды зиянды, қас жау, құбыжық санап көпе-көрнеу қырып-жойып
отырған. XIX ғасырдың бас кездерінде жыртқыштарды (қасқыр, жыртқыш құстар,
т.б.) адам баласы жойып тарихта күтпеген экологиялық апаттарға үшырап
отырған. Мәселен, касқырларды қырып түз тағыларының арасындағы жұқпалы
аурулардың тез таралып андардың қырылуы немесе жыртқыш құстарды қырып
керісінше ауру таратқан кеміргіштердің қаптап кетуі (Қытай жерінде) т.б.
көптеген факторлар осының айғағы болса керек. Шын мәнінде, жыртқыш
жануарлар өте пайдалы организмдер екені қазір баршамызға мәлім. Олар дала
санитары ретінде биоценоздағы түрлер арасындағы тепе-тендікті сақтап, оның
даму ырғағын реттеп отырады. Яғни, жыртқыш - табиғи срыптаудағы негізгі
жетекші фактор. Нәтижесінде популяциялардың сапалық құрамы прогрессивті
түрде дамып отырады. Ал өз кезегінде жемтік те жыртқышқа тікелей эсер ете
отырып, оның прогрессивті дамуына ықпал етеді. Осылайша қарама-қарсылықтың
әсері эволюцияның қозі аушы күшіне айналып жыртқыш пен жемтіктің ара
салмағын реттеп отыратыны анық.
Паразитизм - бір түр өкілінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуі. Паразиттік құбылыс
организмдер арасында тікелей жанасу арқылы бірте-бірте пайда болған. Бұл
процестер бактериядан бастагі жоғары сатыдағы организмдер арасында
кездеседі. Әсіресе бұл қарым-қатынас вирус, бактерия, саңырауқұлақ,
қарапайымдылар, құрттар арасында жиі кездеседі. Сол сияқты өсімдік пен
өсімдік, жануар мен жануар, өсімдік пен жануар арасында да паразиттік
құбылыс жақсы дамыған. Паразиттердің қоректі пайдалануына, бейімделуіне
қарай монопаразиттер, олиго-полипаразиттер болып жіктеледі. Кейбіреулері
сыртқы (эктопаразиттер) және ішкі (эндопаразиттер) паразиттер болып
бейімделген. Олардың ішінде пайдалы да немесе өте қауіпті ауру тарататын
түрлері де баршылық . Бірақ, олардың қай түрі болмасын табиғатта орны
толмас ролі бар. Мәселен, біздің Жерімізде кездесетін зиянкес жәндіктердің
паразиттері олардың табиғаттағы санын реттеп ауыл шаруашылығына мол пайда
әкеледі. Бір ғана құм тышқанының үстінен ңемес ішкі мүшелерінен паразиттің
19 түрі табылған. Ал адамның ішек- қарын, өкпе, бауырларында кездесетін
аскарида, эхинококк, т.б. организмдер паразиттер қатарына жатады.
Паразиттердің көптеген түрлері жұқпалы, тіптен қатерлі аурулар (сүзек,
тырысқақ, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады. Олардың қатарына
Қазақстан аумағында жиі кездесетін маса, сона, бүрге, кенелер жатады.
Әсіресе республикамыздың шөл- шөлейтті аймағында кездесетін маса, бүрге,
кенелердің биологиясын білу олармен күресгі, сақтануды жеңілдетері сөзсіз.
Көптеген жануарлар (түлкі, қоян, жыртқыш құстар, қарсақ, т.б.) паразиттерді
таратушылар ретінде роль атқарады. Ал Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарының
таулы алқаптарында кең таралып отырған жапон энцефалитінің қауіпті паразит
екенін бәріміздің білгеніміз жөн.
Симбиоз - екі түрге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.