Отырардың заттық мәдениеті
Зерттеудің көкейтестілігі: Бүкіл Шығысқа кеңінен танымал болған Отырар қаласының тарихы қазақ халқының өмірінде ерекше орын алады. Себебі, Отырар тарихы, қазақ халқының тарихы болып табылады, қазақтың ұлт болып қалыптасқан алтын бесігі, отырықшы мәдениеттің ошағы, әлемдік мәдениеттің ірі орталықтарының бірі, дүниеде теңдесі жоқ Әбу Нәсір әл.Фарабидің туылған жері.
Отырар тарихы жайында көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен парсының, түркінің жиһан кезген атақты географтары, шежіреші тарихшылары Әбу Исхақ Ибрахим, Әбу Райхан Мухаммад ибн Ахмед әл.Бируни, әл.Мақдуси, Якут әл.Хамауи, Әбу Джафар Мухаммад ат Дин, Әла ау.Дин Ата Малик Жуаини, Мухаммад бин Ахмед әл.Насауи т. Табари, Из ад Дин Әбу.л Хасан Әбу Ибн әль.Әсир, Фазалла Рашид ау.б. картаға түсіріп, тарихи деректер жазып қалдырған.
Ал біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе, А.А.Черкасов, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, А.Ма.шанов, К.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, А.Әлімов, А.Алтаев, Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев, т.б. зерттеген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың өзі ұсынған «Мәдени мұра» бағдарламасында 2004.2006 ж.ж. Бар мен жоғымызды түгелдеп, келер ұрпаққа аманаттау керектігі айтылған, сондай.ақ 2004 жылдың 30 қыркүйегінде тарихи Отырар жерін халықаралық туризм орталығына айналдыру мақсатында Үкіметіміздің 1009 шешімімен «Көне Оырардың өрлеуі» атты бағдарламасы қабылданды. Түптен келгенде осы мәдени іс.шаралардың барлығы орта ғасырда әлемдік деңгейге жеткен Отырар өркениетін тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта өркендетуге, Отырардың мәдени ескерткіштерін сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ, біздің ұл қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін, еліне адал азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеудің мақсаты: Отырар өркениетінің заттық және рухани мәдениетінің қазақ таихында алатын орнын айқындау. Отырар өңірінен табылған археологиялық қазба байлықтары арқылы ежелгі ұлыстардың: сақтар, сарматтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлалар, түрік, қарлұқ, оғыз, қыпшақтардың көшпелі отырықшы мәдениетінің аса жоғары болғанын көрсету. Отырардың заттық мәдениеті мен рухани мәдениетінің қазақ халқының мәденитін дамытудағы ролін айқындау.
Зерттеу пәні: Отырардың заттық және рухани мәдениеті тақырыпты архив материалдары мен жазба дерек материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын ашу керек.
Зерттеу міндеттері: Отырардың заттық және рухани мәдениетін зерттеу барысында Отырар өңірінде жүргізілген археологиялық қазба байлықтарын: саз, шыны, металл, сүйек, тас, ағаштан жасалған заттарды және қазба жүргізілген орындарда болып, зерттеудің теориялық қағидаларын және әдістемелік негіздерін анықтау.
Отырар тарихы жайында көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен парсының, түркінің жиһан кезген атақты географтары, шежіреші тарихшылары Әбу Исхақ Ибрахим, Әбу Райхан Мухаммад ибн Ахмед әл.Бируни, әл.Мақдуси, Якут әл.Хамауи, Әбу Джафар Мухаммад ат Дин, Әла ау.Дин Ата Малик Жуаини, Мухаммад бин Ахмед әл.Насауи т. Табари, Из ад Дин Әбу.л Хасан Әбу Ибн әль.Әсир, Фазалла Рашид ау.б. картаға түсіріп, тарихи деректер жазып қалдырған.
Ал біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе, А.А.Черкасов, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, А.Ма.шанов, К.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, А.Әлімов, А.Алтаев, Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев, т.б. зерттеген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың өзі ұсынған «Мәдени мұра» бағдарламасында 2004.2006 ж.ж. Бар мен жоғымызды түгелдеп, келер ұрпаққа аманаттау керектігі айтылған, сондай.ақ 2004 жылдың 30 қыркүйегінде тарихи Отырар жерін халықаралық туризм орталығына айналдыру мақсатында Үкіметіміздің 1009 шешімімен «Көне Оырардың өрлеуі» атты бағдарламасы қабылданды. Түптен келгенде осы мәдени іс.шаралардың барлығы орта ғасырда әлемдік деңгейге жеткен Отырар өркениетін тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта өркендетуге, Отырардың мәдени ескерткіштерін сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ, біздің ұл қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін, еліне адал азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеудің мақсаты: Отырар өркениетінің заттық және рухани мәдениетінің қазақ таихында алатын орнын айқындау. Отырар өңірінен табылған археологиялық қазба байлықтары арқылы ежелгі ұлыстардың: сақтар, сарматтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлалар, түрік, қарлұқ, оғыз, қыпшақтардың көшпелі отырықшы мәдениетінің аса жоғары болғанын көрсету. Отырардың заттық мәдениеті мен рухани мәдениетінің қазақ халқының мәденитін дамытудағы ролін айқындау.
Зерттеу пәні: Отырардың заттық және рухани мәдениеті тақырыпты архив материалдары мен жазба дерек материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын ашу керек.
Зерттеу міндеттері: Отырардың заттық және рухани мәдениетін зерттеу барысында Отырар өңірінде жүргізілген археологиялық қазба байлықтарын: саз, шыны, металл, сүйек, тас, ағаштан жасалған заттарды және қазба жүргізілген орындарда болып, зерттеудің теориялық қағидаларын және әдістемелік негіздерін анықтау.
Зерттеудің көкейтестілігі: Бүкіл Шығысқа кеңінен танымал болған Отырар
қаласының тарихы қазақ халқының өмірінде ерекше орын алады. Себебі, Отырар
тарихы, қазақ халқының тарихы болып табылады, қазақтың ұлт болып
қалыптасқан алтын бесігі, отырықшы мәдениеттің ошағы, әлемдік мәдениеттің
ірі орталықтарының бірі, дүниеде теңдесі жоқ Әбу Нәсір әл-
Фарабидің туылған жері.
Отырар тарихы жайында көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен
парсының, түркінің жиһан кезген атақты географтары, шежіреші тарихшылары
Әбу Исхақ Ибрахим, Әбу Райхан Мухаммад ибн Ахмед әл-Бируни, әл-Мақдуси,
Якут әл-Хамауи, Әбу Джафар Мухаммад ат Дин, Әла ау-Дин Ата Малик Жуаини,
Мухаммад бин Ахмед әл-Насауи т. Табари, Из ад Дин Әбу-л Хасан Әбу Ибн әль-
Әсир, Фазалла Рашид ау-б. картаға түсіріп, тарихи деректер жазып қалдырған.
Ал біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе,
А.А.Черкасов, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, А.Ма-
шанов, К.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, А.Әлімов, А.Алтаев,
Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев, т.б. зерттеген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың өзі ұсынған Мәдени мұра бағдарламасында
2004-2006 ж.ж. Бар мен жоғымызды түгелдеп, келер ұрпаққа аманаттау
керектігі айтылған, сондай-ақ 2004 жылдың 30 қыркүйегінде тарихи Отырар
жерін халықаралық туризм орталығына айналдыру мақсатында Үкіметіміздің 1009
шешімімен Көне Оырардың өрлеуі атты бағдарламасы қабылданды. Түптен
келгенде осы мәдени іс-шаралардың барлығы орта ғасырда әлемдік деңгейге
жеткен Отырар өркениетін тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта өркендетуге,
Отырардың мәдени ескерткіштерін сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани
игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ, біздің ұл
қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін, еліне
адал азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеудің мақсаты: Отырар өркениетінің заттық және рухани
мәдениетінің қазақ таихында алатын орнын айқындау. Отырар өңірінен табылған
археологиялық қазба байлықтары арқылы ежелгі ұлыстардың: сақтар, сарматтар,
ғұндар, үйсіндер, қаңлалар, түрік, қарлұқ, оғыз, қыпшақтардың көшпелі
отырықшы мәдениетінің аса жоғары болғанын көрсету. Отырардың заттық
мәдениеті мен рухани мәдениетінің қазақ халқының мәденитін дамытудағы ролін
айқындау.
Зерттеу пәні: Отырардың заттық және рухани мәдениеті тақырыпты архив
материалдары мен жазба дерек материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын
ашу керек.
Зерттеу міндеттері: Отырардың заттық және рухани мәдениетін зерттеу
барысында Отырар өңірінде жүргізілген археологиялық қазба байлықтарын: саз,
шыны, металл, сүйек, тас, ағаштан жасалған заттарды және қазба жүргізілген
орындарда болып, зерттеудің теориялық қағидаларын және әдістемелік
негіздерін анықтау.
Заттық мәдениетімізбен қатар Отырардың рухани мәдениеті туралы
жазылған жазба деректерді және әдебиеттерді пайдалану.
Отырардан табылған заттардың бояуына, жасау тәсіліне, ыдыстардың
пішіні, мазмұны, құрылымы, әшекейі, тайпалардың, қоғамның елдің әдет-
ғұрпымен байланысты болған.
Зерттеу әдістері: Отырардың заттық және рухани мәдениетін жазба
деректер мен археологиялық қазбадан табылған заттарды байланыстыра отырып,
Отырар мәдениетіне байланысты тарихи жазба деректерді қазіргі кездегі
әдебиеттерге талдау жасап, Отырардың заттық және рухани мәдениеті туралы
архив құжаттарымен танысып, сондай-ақ сұхбаттасу, деректер жинау арқылы
жұмыстың мазмұнын, сапасын арттырып, нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыстың ғылыми жаңалығы Отырардың
мәдениетін ашып көрсететін жазба деректер көптеген жаңадан табылған заттар
ғылыми айналымға пайдаланылды.
Жазба деректерді пайдалана отырып, зерттеулерді талдап, автордың ұзақ
уақыт жүргізген зерттеулер нәтижесінде мына мәселелер қарастырылды:
– Отырардың заттық және рухани мәдениеті үш кезеңге бөлініп,
этнографиялық, археологиялық, фольклорлық сияқты мәдениетті қалыптастыруды
анықтау кезеңдері қарастырылды.
– Диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты пайдаланылған жазба
деректер мен археологиялық қазба байлықтары, этнографиялық деректер мен
жұмыс ғылыми негізде жүргізілді.
– Жазба деректер мен аңыздарда кейінгі зерттеуші ғалымдардың
еңбектерінде айтылып жүрген орта ғасырларда әлемдегі ең үлкен
кітапханалардың бірі болған Отырар кітапханасы туралы жаңа материалдар
зерттеліп ғылыми жұмысқа енгізілді.
– Б.д.д. 3 мың жылдықтан бастап б.д. 18 ғ. дейін Отырар қаласының
гүлденуіне, оның көркейуіне Отырар суландыру жүйесінің маңыздылығы
қарастырылды. Жер өңдеудің ең алғашқы ошағы Отырарда пайда болғаны белгілі
болды.
– Отырардағы тұрғын үй құрылыстарын зерттеген К.Акишев, Л.Б.Ерзакович,
К.М.Байпаков еңбектеріндегі 2 бөлмелі, ортасында дәлізі бар бөлмелер
қазақтың қоржын үйінің бұрынғы үлгісі.
– Отырардың заттық және рухани мәдениетіне байланысты материалдар
жазба деректер арқылы белгілі болып оған археологиялық қазба жұмыстары
барысында табылған заттар дәлел болғаны байланыстырып көрсетілді.
Қорғалатын жұмыстың ғылыми маңызы: Ежелгі және ортағасырлық
ұлыстардың сақ, қаңлы, үйсін, түрік, қарлұқ, оғыз, қыпшақ, қарахандықтардың
көшпелі, отырықшы мәдениетінің және өнерінің, ғылымының, экономикасының
дамығандығы туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
– Отырардың мәдениеті арқылы жалпы қазақ халқының мәдениетінің аса
жоғары болғанын көрсете аламыз.
– Отырар отырықшы мәдениеттің ең алғашқы ошағы екені белгілі болды.
– Бұл жұмыс қазақ тарихын толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізділігі: Отырардың заттық
және рухани мәдениетінің қазақтың ұлт болып қалыптасуына әсері, ата-
бабамыздың көшпелі өмірімен қатар отырықшы өмірінің болғанына дәлел.
Бүкіл шығысқа кеңінен танымал қала мәдениетінің дамығандығын
археологиялық қазбалар мен жазба деректер дәлелдей түседі.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: Жұмыста қаралған сұрақтар мен
мәселелер, ғылыми жаңалықтар, көптеген материалдар қорытындысы Қазақстан
тарихына байланысты ғылыми жұмыста пайдалануға болады.
Зерттеу қорытындысы Қазақстан тарихына байланысты жазылған оқулықтар
мен кітаптарда пайдалануға болады, ежелгі және орта ғасырлық Қазақстан
тарихына байланысты лекциялар, семинарлар, конференцияларда оқуға болады.
Бұл тақырыпқа байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың ұсынысымен Мәдени мұра бағдарламасы қабылданды.
Үкіметіміздің нөмірі 1009 шешімімен Көне Отырардың өрлеуі
бағдарламасы қабылданды.
Зерттеу жұмысына өзіндік көзқарас: Жұмысты зерттеуде оның маңызы мен
міндеттеріне көңіл бөлу басты мәселе.
Отырардың ежелгі және ортағасырлық мәдениетіне жаңадан қосқан
материалдарды зерттеуде және олардың мақсаттарын зерттеуде Қазақстан
тарихына үлес қосар жерлері көп.
Отырардан табылған сүйектен, саздан, шыныдан, ағаштан, тастан,
металлдан жасалған заттардан қазақтың қолтума өнерінің сарындары молынан
байқалады. Бұл біздің тарихымыз үшін өте маңызды болып табылады.
Отырар мәдениетінің жоғары болғанын, оның бүкіл әлемге әйгілі
кітапханасы дәлелдейді. К.Акишев өз еңбектерінде Отырардағы кітапхана
жайында айтады: аңыздарға қарағанда Отырарда кітап саны жағынан тек
Александриядағы кітапханадан кейінгі орынды алатын кітапхана болған.
Автордың жеке үлесі: Отырардың заттық және рухани мәдениеті
тақырыбына ғылыми зерттеу жүргізу арқылы қазақ тарихында сақтар, ғұндар,
үйсіндер, қаңлылар, қыпшақтар, қарахандықтар мәдениетінің жоғары болғаны
айқындалды. Археологиялық, этнографиялық зерттеулер жүргізіп, бұл
тақырыптың тарих ғылымында алатын орыны ерекше екені көрсетілді.
Мынадай жағдайлар қорғауға ұсынылып отыр:
1. Магистірлік диссертация деректерін Қазақстан тарихы пәнінде
оқытылатын ежелгі және ортағасырлық Қазақстан мәдениетіне байланысты
бөлімде, әсіресе IX-XII ғ.ғ. Қазақстан тарихының кезеңінде пайдалануға
болады.
2. Зерттеу жұмысындағы деректер Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық
тарихына байланысты мәселелерді толықтыра түседі.
3. Ғылыми жұмыста пайдаланылған мұрағат құжаттары мен Отырар
мемлекеттік археологиялық қорық музей материалдары, этнографиялық,
археологиялық деректер Республикамыздың мәдени дамуының тарихындағы өзекті
мәселелерді нақты, жан-жақты толық ашып көрсетеді.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Отырардың заттық және рухани мәденитеті туралы оның қазақ халқының
тарихында алатын орны туралы мәселе бірнеше жылдар бойы зерттеліп келеді.
Бұл мәселені зерттеудің тамыры терең, ертеден ғалымдарды қызықтырып келеді,
ол туралы археологиялық, этнографиялық әдебиеттерді, еңбектерді талдау
барысында анықтадық.
Кіріспеде зерттеу жұмысының қазіргі жайы талданып, оның өзектілігі
дәлелденген, мақсаты, ғылыми болжамы, жұмысқа өзіндік көзқарас, жұмыстың
ғылыми маңызы, тәжірибелік маңызы, ғылыми жаңалығы қамтылған.
Бірінші бөлімде Отырардың заттық мәдениеті туралы айтылады. Бұл
бөлімде саздан, шыныдан, сүйектен, тастан, ағаштан, металлдан жасалған
заттар жайында, Отырардың суландыру жүйесі, Отырардағы тұрғын үй
құрылыстары, дәстүрлі киім үлгісі туралы айтылады.
Отырар өңірінде ең алғаш рет қазба жұмыстарын 1895-1904 ж.ж.
А.К.Кларе, А.А.Черкасов ұйымдастырған Түркістанның археология мен
әуестенушілер үйірмесінің мүшелері зерттеу жүргізді.
1946 жылы А.Н.Бернштам Отырар өңірін зерттеген. 1970 жылдардан кейін
К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакревич Отырар өңірін зерттеу барысында
Отырардың мәдениетінің, экономикасының, ғылымының дамығандығы туралы
зерттеп, деректерді анықтап ғылымға енгізді.
IX-XII ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өрлеу кезеңі
болды, соның ішінде әсіресе Отырар қаласының маңызы зор болды, өйткені ол 9
жолдың торабында, Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан Үнді, Қытай,
Византия, Россия т.б. мемлекеттермен байланыс орнатқан.
К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович өз еңбектерінде саздан,
сүйектен, шыныдан, металлдан жасалған бұйымдарға көп тоқталған.
Нумизматика ғылымын зерттеуші ғалым Р.Бурнашева Отырардан табылған
күміс және мыс теңгелерді зерттеп, сол арқылы Қазақстан тарихының 15-16-шы
ғасырларына байланысты деректерді ғылымға қосты.
Отырардың егіншілік мәдениеті туралы В.В.Грошев өз еңбектерінде
Ирригация Южного Казахстана деген еңбегінде жазған.
Отырардығы тұрғын үй құрылыстары археологиялық қазба жұмыстары арқылы
белгілі болды, Отырар отырықшы мәдениеттің ошағы болғаны дәлелденді.
Отырар тарихы туралы көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен парсының,
түркінің атақты географтары, тарихшылары Әбу Исхақ Ибраһим әл-Истахри, Әбу
Райхан Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Бируни, Шамс Ад-Дин Әбу Абд Алла Мұхаммед
әл-Мағдиси, Якут әл-Хамауи, Әбу Джахфар Мұхаммад ат-Табари т.б. тарихи
деректер жазған.
Б.з. Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе, А.Н.Бернштам,
Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпаков, Л.Б.Ерзокович,
Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев т.б. зерттеген.
Бұл зерттеулерде Отырардың тарихының ғылым үшін маңызды жағы
қарастырылды. Отырар мәдениетінің ежелгі ұлыстардың даму тарихына үлесінің
зор болғанын зерттеулер нәтижесі және археологиялық қазба байлықтары
көсетіп отыр.
Бұл жұмыста зерттеулерге қосымша деректер кеңінен қаралған. Отырар
туралы еңбектердің көпшілігі орыс тілінде жарық көрген. Оны қазақ тілінде
жазып, ғылымға енгізудің маңызы зор болып табылады. 1990 жылдардан бері
қарай К.М.Байпаков, Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев еңбектері қазақ тілінде
жарық көре бастады.
Екінші бөлім Отырардың рухани мәдениеті деп аталады. Онда Отырардан
шыққан ғұлама ғалымдар Әбу Нәсір әл-Фараби және оның арғы-бергі ізбасарлары
туралы, Қаратау атырабының ақындары, дін және наным-сенімі жайында
зерттеулер жүргізілген.
Екінші Аристотель атанған Шығыстан шыққан ғұлама ғалым Әбу Нәсір
еңбектерін қазақ ғалымдары арасынан ең бірінші болып зерттеген 1970 жылдары
А.Машанов еді. Әбу Нәсір еңбектерін шет елдерден іздеп, тауып, елге алып
келген. Одан кейін А.Көбесов, Ә.Дербісәлиев зерттеген.
Ақын-жыраулардың ішінде жырлары жинаусыз жатқан ақындардың еңбектері
туралы олардың артында қалдырған шежірелері ғылыми зерттеулерде
көрсетілген.
Отырар өңірінде ислам дініне дейін бірнеше діндер болған. Ол туралы
К.М.Байпаков, А.Нұржанов зерттеулерінде көрсетілген, 1975, 1989, 1999, 2000
жылдарда археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттар дәлелдей
түседі.
Бұл зерттеулер Қазақстан тарихының ғылымына үлкен үлес қосады.
Отырардан және оның маңындағы қалашықтардан табылған заттық-тұрмыстық
мәдениеттік ескерткіштердің біз үшін маңызды болатыны байырғы қазақ тұрмысы
мен мәдениетінің еске салатындығында болып отыр.
КІРІСПЕ
Ежелгі заманнан-ақ Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны
көктей өткен ұлы Жібек жолы арқылы Үнді. Қытай, Византия т.б.
мемлекеттермен үнемі ғылыми, мәдени экономикалық, дипломатиялық байланыста
болып, қалаларында ғылым мен мәдениеті, сауда өндіріс далаларында егін, мал
шаруашылығы қатар дамыған, қазақтың ұлт болып қалыптасқан алтын бесігі,
отырықшы мәдениеттің ошағы алғашқы адамдардың тұрағы, әлемдік мәдениеттің
ошағы алғашқы адамдардың тұрағы, әлемдік мәдениеттің ірі орталықтарының
бірі, дүниеде теңдесі жоқ ұлы ойшыл Әбу Нәсір Әл-Фарабидің туылған жері,
Қожа Ахмет Иассауидің ұлы ұстазы бабтардың бабы Арыстанбабтың Орта Азияны
билеген ұлы әмірші Әмір Темірдің Алла аманатын тапсырған жері, Отырар
алдымен араб пен монғол шапқыншылығына содан кейін қазақ хандығымен
Әбілқайыр әулетінің Мауреннаһр билеушілерінің сыр бойы үшін болған өзара
қырқысына жоңғар шапқыншылығына ұшырап ақыры Отырар суландыру жүйесі
талқандалып, Отырар кітапханасы жойлып, ұлы Жібек жолындағы қатынас
үзіліп, өндіріс тоқтап, қалалары құм басқан төбелерге, далалары шөлейтті
аймаққа айналды.
Орыс, қазақ деректеріне қарағанда Отырар қаласының соңы
тұрғындары оны ХҮІІІ ғ. Орта тұсында тастап, Түркістан, Шілік, Шымкент
жағына көшіп кеткен (К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович).
Бірақ Отырар тарихқа Отырар өркениеті деген атпен еніп,1 қазақ
еліне оның ежелден-ақ қалыптасқан мемлекеті мен саяси хал-ахуалының
белгісі- ғылым мен мәдениеттің жалғасы болған. Отырарда қатар жайған
мәңгі өшпейтін адамзаттың заттық және рухани асыл-мұрасын қалдырды.
Отырар жанында көне грек оқымыстысы Пталемей араб пен парсының,
түркінің жиһан кезген атақты географтары шежіреші – тарихшылары Әбу Исхақ
Ибрахим Әл-Истахри ((((((((), Әбу Райхан Мухаммед ибн Ахмед Әл-Бируни (Х-
ХІ), Әбу-л-қасым, Шамс ад-Дин Әбу Абыт Алла Мухаммед Әл-Мактиси (Х ғ.),
Якут әл Хамауи, Әбу Джағхар Мухаммад ат-Табари ((((), Из ад Дин Әбу-л-
хасан Әбу Ибн әл-Асир (((((-((((), Фазлала Рашид ад-Дин (((((-((((), Әла
Ад-Дин Ата Малик Жуаини (((((((() Мухаммед бин Ахмед әл-Насауи ((((()
т.б. картаға түсіріп, тарихи деректер жазып қалдырды.(К.Акишев,
К.М.Байпаков)
Ал біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе,
А.А.Черкасов, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, А.Машанов,
К.Акышев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович,
Ә.Әлімов, А.Алтаев, Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев Т.Б. зерттеді.
Сондай-ақ әдебиет тарихында Д.Досжанов, Х.Әбібаев, О.Сүлейменов, М.Шаханов
Отырар тақырыбына қалам тартты.
Жоғарыда аталған зерттеушілердің ішінде Рңтүстік Қазақстан
кешенді археологиялық экспедициясына қатысқан А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева,
Ц.И.Пацевич (((((((((( ж.ж.) К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович
(((((((((( ж.ж.) қазақ зиялыларының арасында “Дала археологы”, “Музей
адам” деген лақап аттармен белгілі болған Отырарлық А.Әлімов, Адасхан
Алтаевтар т.б. археолог ғалымдар “Отырар алқабындағы” қалалардың өмір
сүре бастаған алғашқы жылдарынан бастап ХҮІІІ ғ. дейінгі заттық тұрмыстық
мәдениеттің ескерткіштерін тауып, ғылымға “Отырар, Қаратау” археологиялық
этнографиялық музейі ашылды.
Отырар өркениетінің негізі болған жоғарыда табылған заттық
тұрмыстық мәдениеттік ескерткіштердің ішінде Отырарға тән түрлі үлгідегі
саз балшықтан күйдірілген қыш ыдыстарда металлдан соғылған білезік, жүзік,
сақина, сырға , қапсырма т.б. секілді зергерлік әшекейлер де, еңбек
құралдарында, тастан қашалған, шыныдан жасалған бұйым-құралдарда қазақтың
қолтума өнерінің сарындары молынан байқалады. Сондықтан “мұндағы
археологиялық Отырар-Қаратау” мәдениеті ескерткіштерінің біз үшін маңызды
болатыны олардың малшылықпен қатар дамыған егіншілік дәстүріне
бейімделгендігінде ғана емес, байырғы қазақ тұрмысы мен мәдениетін еске
салатындығында болып отыр.2 Ал ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы этнографтардың,
географтардың, саяхатшылардың еңбектерінде бұл бұйымдардың бәрі де
қазақтарға тән екендігі жазылған. Қазақтардың теріден ағаштан жасалған
ыдыстарына ұйқас керамикалық бұйымдары да аз емес (К.Акишев). Бірі
этногроф бірі археолог қазақ ғалымдарының бұл пікірлерін фольклор
туындылары арқылы дәйектей түсуге болар еді.
Жалпы жоғарыдағы археологиялық, этнографиялық және фольклорлық
зерттеулер бойынша қалыптасқан ғылыми пікірлерге түсіне отырып, Отырар
өркениеті қалыптастырған қолөнерінің қазаққа тән екендігін және бұл өнердің
Отырар өркениеті тарих еншісіне кеткенімен ұлттық аспап алып, күні бүгінге
дейін осы жердің түн тамырлы қол-өнері ретінде ел ішінде сақталып қазақ
тұрмысында кеңінен қолданылып келгендігін айтуға болады.
Бүкіл әлемдік өркениетте өзіндік тарихи орны болған Отырар
өркениетінің тағы бір негізі- Отырардан шыққан қазақ халқының тағдырлас
Әбу Нәсір Әл-Фараби мен оның ізбасарларының энциклопедияны –
ғұламалардың, ақындардың сазгерлердің т.б. өнер иелерінің артында
қалдырған мәңгі өшпес ілімі, өнері деуге болады. Өйткені, Отырарда заттық
және рухани мәдениет қатар қанат жайып дамыған болатын.
Отырардың заттық мәдениеті
1.1. Отырар өңірінен табылған саздан жасалған жәдігерлер
Отырар бүкіл Шығысқа кеңінен танымал, ұлы Жібек жолының бойында
орналасқан қала. Сырдарияның орта ағысындағы суармалы құнарлы алқап
орталығы болып табылады.
Отырардан Арысты өрлей шыққан жолдар Тараз бен Баласағұнды
басып өтіп, одан әрі Шығыс Түркістанға жетеді, Сырдарияны өрлей жоғары
кететін ежелгі жолторабы Шаш, соғды арқылы жалғасып, Мерв пен Нишапурға
жеткізеді; төмен кететін жол Арал аймағына, одан әрі Қара теңізбен
кавказға апарады. “Орта Азияда – деп ескертті белгілі совет археологы
А.Н.Бернштам- бұдан ең қолайлы және қауіпті орынды табу қиын!”.3
Отырар жайында көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен парсының,
түркінің жиһан кезген атақты географтары шежіреші тарихшылары. Әбу Исхан
Ибрахим Әл-Истахри (((((((( ж.ж.). Әбу Тайхан Мұхаммед Ибн Ахмед әл Беруни
(Х-ХІ ғ.ғ.) Әбу Джағфар Мухаммад ат-Табари ((((ж.)
ІХ ғасырдың аяғынан бастап керамикалық заттар жасаушылардың
жылтыр көздері (глазурь ) ойлап табуына байланысты заттардың санымен қатар
сапасы да жақсарды. Сондай-ақ жаңа әшекейлеу жолдары да ашыла бастады. Ең
бірінші өте әдемі жылтыр көз өрнектер шыға бастаған. Бірақ олар солғын
болғандықтан шеберлер әрлендірудің жаңа жолдарын іздей бастаған, сөйтіп
керамика саласында Х ғасырда мөлдір қорғасын және қалайы көздер кеңінен
тараған. Қорғасын көздер темір, мыс, қалайы, күмістің тотықтанған
бояуларымен бірге қолданылған.
Затты күйдіргенде тотықтар заттың үстіңгі жағын неше түрлі
түске бояған-қызыл,жасыл,сары қоңыр сондай-ақ, жылтыр, мөлдір түстер көздің
жауын алып тұрады. Өрнектердің де түрлері неше алуан. Мұнда әр түрлі
өсімдіктерің, геометриялық фигуралардың, араб әріптерінің, түрлі өзгерілген
жануарлардың суреттері бейнеленген. Суреттер көбінесе ойын қондырылған
өрнектермен толықтырылып отырған. Жапсырылған көздер мен бояулар ойылған
суретке орнатылып, шымқайланып, бұрынғысынан да әдемілене түскен.
ХІ-ХІІ ғасырларда өрме, түрлі ирек, дөңгелек өрнектер кеңінен
тараған. Өрнектердің орналасуы белдеулер тұсында көлденеңінен, ал
бөлімшелерінде шашыраңқы түрде кездеседі.
Х-ХҮ ғсырларда жасыл және қоңыр, сирегірек көк түсті бояулар
кеңінен қолданылған. Әр түрлі көлемдегі тегене, тарелка, подностар,
шырақтар көздермен өрнектелген.
Осы кезеңде Отырарда өрнектер салынған арнаулы пішінде
жасалынатын жоғары сапалы көркем керамикалар шығару игерілді. Мұндай
керамикалар шығару орталығы Оңтүстік Түркімениядағы Мерв қаласы екендігі
бұрыннан мәлім болатын. Мұнда арнаулы маманданған шеберханалар болатын.
Отырарда мұндай керамика күйдіру пешінің ішінен табылды. Бұл жағдай
олардың осы жергілікті жерде жасалғанын дәлелдейді.
Ертедегі мекендердің орнында үйіліп қалған әрбір төбенің өз
аты бар: Алтынтөбе, Жалпақтөбе, Құйрықтөбе, Мардан, Пышақшы төбе және
басқалар. Ертеде мекендердің аттары басқа болған, бірақ жергілікті аңыздар
қазіргі кездегі аттарды Отырарға қатысты оазистегі ертедегі серік-
қалалармен байланыстырады. Мысалы, Алтынтөбенің осылай аталуы бұрын осы
жерде зергерлер тұрған, Пышақтөбе қару- жарақ жасаушылар, Құйрықтөбеде мал
союшы- қасапшылар тұрған-мыс.4 Ертедегі Отырарды қоршаған көптеген
қалалар мен мекендер Х-ХІ ғасырларда қаңырап бос қалған, сондықтан халық
аңыздардың оазистегі қалалардың тарихи шын аттарын сақтауы кездейсоқ емес.
Отырар оазисі археологтар тапқан ірі қалашықтардың бірі болып
саналған Көк Мардан орналасқан Арыстың сол жақ жағалауын да алып жатыр.
Егер Көк Марданда жүргізілген зерттеу жұмыстарында оның Х ғасырға дейін
тұрғаны көтерілсе, ал басқа ескерткіштерде араб шапқыншылығы кезінде
жойылған. Оазис Отырармен қатар бірнеше қалалар орналасқан Сырдарияның сол
жақ жағалауындағы шалғындық жерлерді де алып жатыр.
Бұл Қауғаната, Бұзық сондай-ақ ірі сауда қолөнер орталығы
болған Мейрамтөбенің бүлінген қалдықтары және Кумидж қамалының қалдығы.
Солтүстік шығыста оазистің шекарасы Бөген өзенінің төменгі ағысына келіп
тіреледі. Бұл жерде археологтар үш қалашықты тапқан: Бұзықтөбе, Ақтөбе,
Кішітөбе және тағы бір Ақтөбе. Бұл ескерткіштер туралы біз алда әлі
тоқталамыз, ал Отырартөбе қалашығына талдау жасайық.
Отырартөбенің топографиясы, Отырар қаласының бүлінген орны
Темір станциясынан батысқа қарай (( км жерде, “Талапты” совхозының
бөлімшесінің жанында орналасқан. Топографиялық жақтан бұл орыннан
Қазақстанның орта ғасырлық ескерткіштеріне тән белгілері көрінеді.
Отырардың орталық қалдықтары биік бес бұрышты төбені алып тұр. Оның ең
биік бөлігі жалпы жазық жерден (( метр биіктікте, ал қалған бөліктері
орта есеппен ((-нан ((- метрге дейін жетеді.
Орталық бөлім (( га алаңды, ал төбенің оңтүстігі -((( метр,
оңтүстік-батысы ((( метр, батысы ((( метр, солтүстік шығысы ((( метр,
шығысы ((( метр жерді алып жатыр. Қалашықтың қалдықтарының жайылғанына,
желдің ұшырғанына, төбенің үстіне шөп өскеніне қарамай Отырардың жасаған
жоспарының, аэрофотосуреттер мен байқаулардың көмегімен бұрынғы жоспардың
бөлшектерін анықтауға мүмкіндік туды. Орталық төбенің кейбір тік жарлары
((-(((-қа дейін сақталған дуалдармен қоршалған.
Дуалдан биік болып шығып тұрған мұнаралардың іздері байқалады.
Дуалдың бұрыштарындағы мұнаралар айқын көрінеді де, дуалдың
периметрлеріндегі болар-болмас қана көрінеді. Мұнаралары дөңгелек тәрізді
болған.
Дуалдың сырт жағынан ертедегі олар көрініп тұр. Бұл кемері
тайғанақ, тереңдігі ((( метр, көлденеңі ((((( метр өзек екен. Қалаға
кіретін ( қақпа бар. Екеуі оңтүстік және солтүстік-шығыс жақта бір-біріне
қарама-қарсы орналасқан, үшінші – батыс жақта тура ортасында болып,
Оңтүстіктегі орталық қақпаның қызметін атқаратын сияқты . Дуалдағы ойық
қазіргі кезде (( метрге жетті. Орталық көше солтүстік жақтағы орталық
қақпаны солтүстігімен байланыстырып, қалашықты тең немесе екі бөлікке
бөліп тұр. Бүлінген қалдықтың топографиясында көшелер айқын көрінеді. Ол
көлденеңі ((( метрдей кішкене сай сияқты . Орталық көшеден дуалға барып
тірелетін көшелер тарайды. Солтүстік және батыс қақпалардың алдынан
бітпей қалған құрылыс учаскелері байқалады. Бұл базарлар.
Орталық бөлімінің топографиясы негізінен соңғы орта ғасырда
(ХІІ-ХІІІ ғ.ғ.) қалыптасқан. Осы кезде қалалар цитадель, шахристан және
рабад деп айқын бөлінген жоқ. Бірақ Отырардың өзі бұдан бұрынырақ пайда
болған. Онда оның қамалы қайда?
Қазіргі кезде бүлінген қалдықтарынан оның шекарасын табу
мүмкін емес. Көмекке аэрофотосурет келді. Төбенің жан-жағынан түсірілген
суреттердің ортасында үш бұрышты учаске көрініп тұр, оның жобасының
сызықтары күңгірттеу. Бұл сызық ертедегі қамалдың айналасындағы ордың
орындары.5 Қамалдың үш жағы (((, ((( және ((( метрге тең.
Орталық төбеге құрылыс жүргізілген территория жалғасқан. Ол
((( гектар алаңға созылып жатыр. Отырардың маңайы бүлінген дуалдармен
қоршалған. Дуалдың сыртынан айнала ор қазылған, оның кейбір жерлері
сазға айналған.
Дуалдың солтүстік жағына қазіргі кезде салынған поселке
тірелген. Осы жерде табиғи рельефінің бейнесін елестетіп тұрған екі
бұрышы шығыңқы жер бар. Орталық төбенің дуалының солтүстік бұрыштан
қашықтығы – 520 метр. Осы учаскедегі дуал жақсы сақталған. Оның
көлденеңі 20-25 метр, биіктігі 2-3 метр. Дуалда ішке кіретін жер бар, ол
арқылы қазіргі кезде совхоздың бөлімшесінен Байылдыр ауылына қарай жол
кетеді. Оңтүстік жақтағы учаскенің дуалы осы араға совхоздың дала
учаскесі кіріп тұрғандықтан нашар сақталған.Дуалдардың кейбір жерлері
құлаған, бірақ аэрофотосуреттерде ертедегі жобаны қайталап тұрған ақ
түсті сызықтар байқалады.
Батыс жақтың дуалы бүтіндей сақталған. Қалашықтың шығыс
жағында біраз байқаулар жасалды. Бұл жерден екінші белдеу учаскелердің
қоршаулары мен сыртқы дуалы көрінетін болған. Егер бірінші дуалдың
шеңбері орталық төбеден 750 метр қашық тұрса, сыртқы жағы 1000 метр
қашықтаған. Сыртқы дуалдың 2000 метрдей жері жақсы сақталған.
Дуалдың құрылысын анықтау үшін оның бір учаскесінде қазба
жұмысы жүргізілді. Оның ұзындығы 25 метр, көлденеңі 1,2 метр ормен
бөлінген жер.
Оларды бөлгенде дуалдың құрылысын, негізгі параметрлері мен
екі құрылыс кезеңін анықтауға мүмкіндік туды. Дуал балшықтан жасалған
мықты платформаға орналастырылған. Платформаның үстінде жалпағынан қалған
үш қатар саз балшық кірпіштен жасалған дуалдың негізгі бөлігі жатыр.
Кірпіштің көлемдері 26x30x13-15x8x10cм .
Қаланған кірпіштің жан-жағына, әр бұрышына екіден балшықтан
жасалған білеулер қойылған. Білеулердің көлемі 80x80x80cм. Одан жоғары
дуал 5- 7 қабатты болып келген балшықпен ұлғайтыла түскен. Балшық
қабаттарының биіктігі 15 см. Білеулердің арасындағы ашық жер топырақпен
толтырылған. Сөйтіп, білеулер үйіндінің сыртындағы қорғаны болып
есептелген.
Саз балшық кірпіштен қаланған дуалдың жоғарғы жағы қираған.
Археологиялық қазба жұмысының нәтижесінде табылған керамикаға қарап
Отырар рабадының айналасындағы дуалдың ХІ-ХІІ ғасырларда салынғанын
білуге болады. Қайта салу мен жөндеу жұмыстары ХІІІ ғасырдың басында
жүргізілген, өйткені салынған кезге жататын керамика ашылған осы
учаскеден кездеспеді.
Қазылған осы жерден тағы да бір қызық жай айқындалды. Дуалдың
асытндағы платформа күйген қамыстың қабатынан шықты. Бұл “күйген қабат”
барлау құдықтары мен қала айналасының басқа бөліктерінен де кездескен.
Сонда бұл нені білдіреді? Осы жерде Отырардың су жерді зерттейтін бөлігіне
көңіл қою керек. Кейбір ғалымдардың пікіріне қарағанда, Отырар “күйген
қабат” барлау құдықтары мен қала айналасының басқа бөліктерінен де
кездескен. Сонда бұл нені білдіреді? Осы жерде Отырардың су жерді
зерттейтін бөлігіне көңіл қою керек. Кейбір ғалымдардың пікірне
қарағанда, Отырар (Фараб) деген арықтар мен каналдар кесіп жатқан батпақ,
шалшық жер, жазық деген мағынаны білдіреді. Отырарды сөзбе-сөз осылай
түсіндіру шындыққа жанасады. Сондықтан күйген қамыс қабаттарының пайда
болуын енді түсінуге болады. Құрылыс басталмай тұрғанда, адамдар
батпақ жердің бір учаскесін алып, қамыстар мен шөптерді өртеп, үстіне
топырақ сеуіп, қолдан жоталар (платформа) жасаған.
Отырардың орталығындағы биіктігі 18 метрге жететін төбе
жүздеген жылдар бойы түрлі құрылыстың, басқа шаруашылықтардың қалдықтарынан
жиналған. Бұл төбе бірнеше қабаттардан тұрады, оның әрқайсысы қаланың
белгілі бір уақыты мен өмірін баяндайтын дәуірдің бір беті болып табылады.
Өсу кезіндегі қабаттарының қатты болуы ұдайы жүргізілген құрылыс іздері
мен қызу өмір нышанын көрсетсе, қаланың қирау кезінде пайда болған
қабаттар басқаша.6 Өрт, шала жанған бөренелер қатерлі дәуірдің соғыс пен
айқастардың талассыз куәсі іспетті.
Түрлі қабаттарды ажырату қиын да жауапты іс. Көп қабатты
қалашықтарда жұмыс істеген археологтың негізгі мақсаты қабаттардың
ауысуын және орналасуын (стратиграфиясын) бақылау болып табылады.
Отырарда стратиграфиялық (орналасуын бақылау) қазба жұмысы
орталық төбенің солтүстік беткейінде көлемі 24х8 метр жүргізілді.
Қалашық қабаттарын 16 метр тереңдікке дейін қазғанда қала
өмірі туралы кейбір мәліметтер табылды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасыр қабаты 0,7-0,8 метр. Жоғардан көрінеді. Екі
үйшік қазылды. Бірі солтүстік батысқа қараған. Үйдің қабырғаларын қалаған
кесектің көлемі 30х18х9 см. Оның қалыңдығы 0,8 метр. Қабырға маңында беті
жабық, көмілген тандыр мен хум тұр. Аздаған ыдыс тектес керамика
коллекциясы жиналды (пияла, тостаған, табақ) олар жылтыр шынымен оюланған.
Ыдыстардың екі беті де жылтырақ, оюланған жері боялмай, қалған бөліктері
ақшыл көкпен боялған. Таңбалары бір өңді және әр түрлі болып келген.
Мұнда ашық көк, көкшіл, қара және марганец түстестері кездеседі. Ою
мәнері таң қаларлықтай бір текті. Бұлар толқынды және спиральды,
сызықшалар белгілері дөңгелек сәулелі болып шоғырланса, кейде екіден және
төрттен біріктірілген.
Ал, біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе,
Е.И.Агеева, Л.Б.Ерзакович т.б. зерттеген.
Отырарды ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғ. Басынан бастап зерттей бастады.
1895 ж. А.К.Кларе, А.А.Черкасов Отырарды алғашқы қазба жұмыстарын жүргізген
олар керамика коллекцияларын тапты, кірпіш тапты, мыс теңгелер де табылды.
Ең алғаш рет “Отырар”, “Фараб” деген атаулар ІХ ғ. Жазба
деректерде кездеседі.7
Кедер қаласы Фарабтан алшақ емес жерде орналасқан Х ғ. дейін
Кедер қаласы осы өңірлердің астанасы болған. Х ғ. кейін Фараб қаласы
Отырар оазисінің астанасы болды.
Отырар Қазақстанның ортағасырлық қалалары ішінде айырықша
орын алады.8
ІХ-ХІІ ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан қалаларының
өміріндегі өрлеу кезеңі болды. Осы кезде ғылыми, саяси, мәдени,
экономикалық орталық болып қала берді. Жаңа қалалар пайда болып, ескі
қалалар үлкейе түсті. Қала жері рабаттар есебінен, яғни сауда-саттық
кәсібі жүргізілетін базарлар есебінен кеңейе түсті.9 Әрбір үйде
канализация жұмыс істеді. Ал ішкі қала Шаһристан мен Цитадель хан сарайы
мен медреселер орналасқан, әсемдігімен, тазалығымен көрікті еді.
1946 жылдан бастап Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедициясы құрылды. Оны А.Н.Бернштам басқарды. Экспедицияның басты
жұмысы Отырар оазисі болды. Алғашқы жылы Пышақшы төбе, Сырдарияның сол
жағалауындағы төбелер Бұзық, Оқсыз, Артық Ата, Сумағар төбе зерттелген.
1949 - 1951 ж. ж. О.Қ.А.Э. ғ. Құйрық төбе, Көкмардан, Алтын
төбеде қазба жүргізіледі.
1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы құрылып Отырар төбе
қалашығы негізгі обьект болды. Ең негізгі жұмыс қаланың топографиялық
планын түсіру болды. Әсіресе 1971 жылдан бері қарай Қазақ ССР Ғылым
Академиясы тарих, археология, этнография институтының Оңтүстік Қазақстан
комплексті археологиялық экспедициясы ұйымдастырғаннан кейін ғана мұнда
өріс алды. Отырарда, Көкмарданда, Құйрық төбеде көптеген көне және
ортағасырлық зираттарда қазба жұмыстары жүргізілді.
Ортағасырларда бүкіл Шығысқа, Орта Азияға белгі болған
Отырардың заттық мәдениеті арқылы (керамикадан бастап сирек кездесетін
шыныдан, сүйектен, күміс, алтыннан жасалған бұйымдар) қазақтың
мәдениетінің, ғылымының, экономикасының, сауда-саттығының жоғары дәрежеде
болғанын білеміз. Заттық мәдениет арқылы Отырар жайында жазылған жазба
деректер заттай дәлелдене түседі.
Заттық мәдениетіміздің бірі болып саналатын тұрғын үй
үлгілерінің, киім үлгісінің қандай болғанын археологиялық қазба жұмыстары
мен жазба деректер дәлелдей түседі.
Қазақ халқының ұлттық киім үлгілері арқылы халықтың, ұлттық
мәдениеті жайында білуге блады. Әрбір халықтың ұлттық киімдерінде сол
халықтың ұлттық мәдениетін көре аламыз.
Қазақ киімдерінің кейбір ерекшеліктері болмаса қазақстанның
барлық өңірлерінде бірдей болған.
Ал тұрғын үй түрлері Отырар өңірінде көшпелі мәдениет пен
отырықшы өмір қатар дамығандықтан жылжымалы және тұрақты түрлері болды.Ол
туралы бірнеше ғалымдардың еңбектерінде жазылған, В.В.Вастров,
И.В.Захарова, Ө.Жәнібеков, К.Акишев, К.Байпаков еңбектерінде толық
жазылған.
Отырар алқабы немесе ертеректе аталғанындай Фараб округі
Оңтүстік Қазақстанда тоқсан жолдың тоғысқан торабында тұрады.
Археологтар қазба жұмыстары кезінде көбінесе саз балшықтан
жасалған түрлі ыдыстар-құмыралар, көзелер, сапты аяқ, тостаған,табақ, хум,
кесе т.б. тапты ыдыстардың әр ғасырда бояуы мен өрнегінің өзгеріп отыруы
мәдени дамуымыздың белгісі болып қалған.
Керамикалық заттардың пішіні, әшекейі, әр елдің әдет ғұрпымен
байланысты. Ыдыстардың бояуына, өрнегіне, жасалыну пішінініе, түсіне
байланысты қай ғасырға жататынын аынқтауға болады. Б.ғ.д. І м. ж-тан ҮІ
ғ. дейінгі Керамиканың бәрі өзінің дәстүрлі түрін, пішінін, өрнектерін,
жасалу технологиясын сақтаған.10 Бұны біз Отырар, Көкмардан т.б.
төбелерден табылған заттар арқылы білеміз.
Асханалық керамикаларға көзе, сапты аяқ, таба, қазан жатады.
Бұлар жасалыну барысында дөрекілеу жасалынған. Көзелер домалақ болып
келеді, иығында тұтқасы болады. Сыртында ою-өрнегі болмаған көзелердің
жиегіне алмұрт тәрізді болып келген. Мұндай көзелер І-ІҮ ғ.ғ. тән
Сырдарияның Қауыншы мәдениетіне жатады .11
Ақтөбе, Шөлтөбе жерлерінен табылған 1 мыңжылдықтарға жататын
көзелердің пішіні шар тәрізді, тұтқасы жоқ, өрнектерін қолмен бастырып
өрнектеген, домалақтарын қадау арқылы жапсырған шар тәрізді көзелер.
Мойыны қысқа, иығы шар тәрізді өрнектелген көзелер Алтын төбе қалашығына
тән. ІҮ-Ү ғ.ғ.
Сапты аяқтар. Сапты аяқтардың пішіні алмұрт тәрізді, оның
тұтқасы иығы мен ернеуін жалғастырады. Ыдыстың бүйірін бастырып
өрнектеген мойыны жоқ сапты аяқтарда кездеседі. Сапты аяқтардың тұтқасы
домалақ сырты боялмаған және сырланбаған, тік сызықшалар сызылған Х-ХІ
ғ.ғ. сапты аяқтардың жасалынуы сырт көрініске өте әдемі, тұтқасы
домалақ, ернеуі шамалы сыртқа қарай шығыңқы, енді біреулерінің тұтқасы
сопақша болып келген, табаны жайпақ және тегіс. Х-ХІ ғ.ғ. тән сапты
аяқтардың табаны әдемі болып көріну үшін үштік , домалақ болып келген және
ашық сарғыш түсті саздан жасалынған, ернеуімен бүйірінде сызықтары бар. Х-
ХІ ғ.ғ. тән сапты аяқтардың ернеуі кең , мойыны жуан, бүйірінде сызықтары
жүргізілген, сазы қызғыш түсті, ою-өрнектері айқыш-ұйқыш, крест тәрізді,
үзік-үзік сызықтармен өрнектелген. ҮІІ –ІХ ғ.ғ. тән сапты аяқтардың тұтқасы
бүдірлі және бүйірінде орналасқа, қызыл ангобқа үшбұрышты, иректі өрнектер
түсірілген. Көзелер шар тәрізді , мойыны құысқа екі тұтқалы болып келген,
қызыл немесе шие түсті ангоб жағылған. І-ІҮ ғ.ғ. тән Ақтөбе ІІ, Ақтөбе Арыс
өзенінің жағалауынан табылған алмұрт тәрізді болып келген көзелер
кездеседі. Формасы домалақ болып келген көзелердің мойыны болмайды.
Ыдыс сыртындағы ангоб қанық қоңыр, қызыл, шие түсті. Көзелердің
иығында домалақ жапсырмалар қадалған. ІҮ-Ү ғ.ғ. тән көзелер Алтын төбеден
табылды.
Х-ХІ ғ.ғ. тән көзелердің бір тұтқасы болады, қалыпқа салып
жасап, иығында айналдыра домалақ күн сәулесі тәрізді крест тәрізді
өрнектер түсірілген көзелер көптеп кездеседі және күйгендіктен сары түске
айналып кеткен. Осы ғасырлардағы көзелердің ернеуі де өрнектеліп, табаны
домалақ, жайпақ болып келген. ІХ ғасырдың аяғынан бастап керамикалық
заттар жасаушылардың жылтыр көздері (глазурь) ойлап табуына байланысты
заттардың сонымен қатар сапасы да жақсарды.12
Қақпақтар. Олардың көлемі әр түрлі болып келген. Пішіні
домалақ келген қақпақтар өте көп кездеседі. Қақпақтардың тұтқасы ортасында
, немесе шетінде орналасқан. Ыдыс қақпақтарының тұтқасы қошқардың басы,
қораздың басы, ақбөкен мүснді не болмаса мұнара тәрізді болып келген. Кейде
қырғауыл бейнелі қақпақтар да кездеседі. Х-ХІІ ғ.ғ. Отырарға тән
тұтқалардың пішіні екі басты қой пішінде жасалған мүйізі мен тұмсығының
детальдары кеңірдек тәріздес түйір-түйір бұлдырланып айқындалоа түскен.
Қақпақтардың жан-жағына қосымша жапсырмалар қадалынған. Кей қақпақ
тұтқалары толқындармен бедерленіп өрнектелген. Ирек, айқыш-қйқыш
сызықшалармен безендірілген ай тәрізді болып та келген. Қой пішінді
тұтқалар ыдысқа көз тимеу үшін кие белгісі ретінде жасалған. Қошқар-Фарн
құдайдың бейнесі, ол денсаулық кепілі барлық жаманшылықтан жебеп қорғайды
деген ұғымды береді.13
Балшық ертеден келе жатқан түрлі заттар жасайтын материал.14
Азық-түлік сақтайтын, су таситын ыдыстар, құмыра, хұм, бұлардың
ернеулері үш қырлы, тік қырлы болып келген. Хұмның мойыны жоқ пішіні
алмұрт тәрізді. Домалақ пішінді хұмның сырты көбіне ашық қоңыр, ашық-сұр,
қызғыш ангобтармен боялған және қанық қоңыр, қара ангобтармен боялып,
қолмен бастырып өрнектер түсірілген. Ыдыс ернеуінен бастап төмен қарай
тамшы іздері бейнеленген.
Астықты, ұнды сақтайтын хұмдардың бетіндегі сорғалаған тамшының
іздері-тоқшылықтың, береке-байлықтың, ақпа-төкпе мол дәулеттің, пейілдің
белгісі. Айқыш-ұйқыш ирек сызықтар сияқты белгілер шебердің өз таңбасын
жеке адам талғамы екенін көрсетсе, екінші жағынан олар ыдыс ішіндегі
затты бұзылудан сақтаудың ырымы ретінде “көз тимеу” үшін жасалған.
Хұмшалардың көбісі Алтөбеден табылған. Хұмдардың мойыны жоқ,
алмұрт тәрізді болып келген. Оларға ашық қоңыр, сұр, қоңыр ангобтар
жағылған. І-ҮІ ғ.ғ. тән екі тұтқалы хұмшалар да кездеседі. Ақтөбе ІІ ден
табылды. Хұмшалар көбінесе Арыс өзеніне тән, олар ІҮ-ҮІ ғ.ғ. жатады.
Су таситын құмыралардың мойыны қысқа, ауызы кең, ернеуінен
қимасына қарағанда 4 қырлы етіп сыртына қайыра жасалған. Пішіні алмұрт
тәрізді, мойыны ұзын құмыралар кездеседі. Құмыраларға қызғыш, қанық
қоңыр, ашық қоңыр ангобтар жағылған. Алтын төбе мен Арыс өзені жағалауынан
табылғандар ІҮ-Ү ғ.ғ. тән. Ыдыстардың безендірілуі негізінен ас
дайындау, азық қорын сақтау рәсіміне орайлас болғанымен көп жағдайда
байырғы тайпалардың діни түсініктерінің аясы мен өресін сипаттайды.
Бұл ыдыстар қолмен немесе қшқана ыдысына салып жасалынған.
Құмыралардың бүйірі қампиған су ағуға лайықтап ернеуінің бір тұсынан
ойылған кіші құмыралардың ауызы қысыңқылау, су ағары шығыңқы,ұзындау,
жұмыр тұтқалар ыдыс ернеуі мен иінін жалғастырады. Бұл қыш ыдыстарға
қызыл, күрең, қызыл қошқыл ангоб жағылған ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ. құмыраларда үш
қырлы су ағары болған. Ас ішетін ыдыстар -–олар көзе, құмыра, сапты аяқ.
Көзелер. Шар тәрізді, мойыны қысқа екі тұтқалы болып келген
қызыл немесе шие түсті ангоб жағылған. І-ІҮ ғ.ғ. көзелер Ақтөбе ІІ,
Ақтөбе, Арыс өзендерінің жағалауларынан табылған алмұрт тәрізді болып
келген көзелер де кездеседі. Домалақ көзелердің мойыны болмайды. Тұтқасыз
ангобтар: қанық қоңыр, қызыл, шие тәрізді түстер болып келген. Көзелердің
иығында дрмалақ жапсырмалар қадалған.
Құмыралар алмұрт тәрізді ұзын мойын. Құмыралар сыртындағы ангоб
шие түсті, қара қызыл, қоңыр ангобтар жағылған, ашық сұр түсті ангоб
жағылған. Тұтқасы жоқ , мойыны ұзын алмұрт тәрізді құмыраға ашық қоңыр
ангоб жағылған. Бұл Ақтөбеден табылған пішіні шар тәрізді құмыралар,
алмұрт тәрізді құмыралар кездеседі.15 Тұтқасы жоқ мойыны ұызын алмұрт
тәрізді құмыраға ашық қоңыр ангоб жағылған. Жасалыну барысында қалың болып
жасалынған, ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. құмыралардың ою-өрнегі қырнау тәсілімен сызықшалар
түсірілген және суағары шығыңқы болып келген. Сыртына қызыл ангоб жағылған.
ҮІІ-ІХ ғ.ғ. құмыралардың өрнектері сызықша тәрізді, құмыралардың ауызы су
ағуға ылайықты болып келген. ІХ-Х ғ.ғ. құмыралар ай тәрізді иректеліп, үзік-
үзік сызықшалар арқылы өрнектелген.
ХІІІ ғ. құмыралардың сырты айналдыра сызықшалар мен
безендірілген. Түбінен бастап ернеуіне дейін.
Керамикадағы таңбалар. Жасалыну барысында таңбаның өзі үшке
бөлінеді: а) өткір затпен немесе саусақпен бастырып түсірген: б) жапсыру
арқылы: в) ыдысты күйдірілгеннен кейінгі өткір затпен безендіру.
Құмыраларды крест белгілері бар. Ыдыстардың бүйіріне белгілер тұтқасы
болмаған жағыдайда қойылады. Мысалы жылан белгісі – ұзақ ғұмыр мен өсіп өну
символы, ақ жолдың белгісі.
ХІІІ-ХІҮ ғ.ғ. керамикалық ыдыстардың барлығы сүр, сары, ашық
қоңыр қызыл ангобтармен боялған. Қызыл ангобты тарелка, құмыра, сапты
аяқтарды бояғанда пайдаланған.
Көзе тәрізді ыдыстардың екі түрі болған. Бұлар тығыз болып
жасалған. Қызыл түсті саздан жасалған қара, қызыл түсті бояулармен боялған.
Араб жазуы тәрізді өрнектер де бар.
Қақпақтарда күнделікті тіршілікте көп пайдаланылған.
Қақпақтардың бетін ашық, қызыл, қызғыш ангобпен бояған. Бастырып қадау
арқылы өрнектер түсірген. Керамикадан жасалған сирек кездеседі., оның
ернеуі мен мойыны кең. Көбіне құмыралардың жоғары жағын өрнектеген.
ХІ-ХІІІ ғ.ғ. минералды бояулармен әшекейленген қара,қоңыр,
қызыл және күлгін түсті ыдыстар көптеп тараған.16 Көбінесе жіңішке
мойынды құмыралар болған. Боялары өте қарапайым түрде жағылған, қисайта
тартылған сызықтар, жақша, қатар-қатар таңба тәріздес және шыққан күн,
белбеу, ирек сым ағыс тәрізді өрнектермен өрнектелген. ІХ ғ. Керамикалық
заттардың сапасы жақсарды. Затты күйдіргенде тотықтар заттың үстіңгі
жағын неше түрлі түске бояған-қызыл, жасыл, сары қоңыр, жылтыр, мөлдір
түстер көздің жауын алып тұрады. Әр түрлі өсімдіктер, геометриялық
фигуралардың, араб әріптерінің түрі өзгермеген, жануарлардың суреттері
бейнеленген. ХІ-ХІІ ғ.ғ. өрме, түрлі ирек, дөңгелек өрнектер көлденеңінен
тараған. Өрнектер көлденеңінен, шашыраңқы түрде кездеседі. Х-ХҮ ғ.ғ. көк
түсті бояулар кең тараған Х-ХҮ ғ.ғ. Отырарда өрнектер салынған арнаулы
пішінде жасалынатын жоғары сапалы керамикалар шығару игерілді.
Саз балшықты ыдыстар жасайтын кезде жұмсақ әрі қою етіп
дайындаған. Осындай етіп дайындалған балшыққа оюлар жақсы салынады және
бояуы бұзылмайды. Күйдіру кезінде пішінін бұзбау үшін пеш ішінде
бірқалыпты жоғары температура ішінде сақталған.
Керамикалық ыдыстардың пішіні, мазмұны, құрылысы, әшекейі
тайпалардың, қоғамның, елдің әдет ғұрпымен байланысты.
Б.д.д. І мың жылдықтан Ү ғасырға дейінгі керамиканың бәрі
өзінің дәстүрлі түрін, пішінін , өрнектерін, жасау технологиясын сақтаған.
Х-ХІІ ғ.ғ. керамикалар жоғары дәрежеде болғанын көрсетеді.
Себебі осы ғасырларда қала мәдениеті өркендеп дамыған кезі еді.
Х-ХІ ғ.ғ. қазандар-ағаш күлінің қосындысынан жасалды. Осы
ғасырдағы ою-өрнек түрі – белгілі мазмұндағы өсімдік суреті, райхан,
қызғалдақ, тікенек, гүлдерін ажыратуға болады. Бұта мен ағаштардың да
суреттері кездеседі. ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. шыны бояулардың сапасы нашарлай
түседі. Сұр немесе көкшіл түстер кең қолданылған, сырттары бұлдыр-бұлдыр
болып тұрады.
Отырардан және Оазистен табылған керамиканы орта және төменгі
Сырдария ағысы жағалауынан Қаратау бөктерінен табылған ыдыстармен
салыстырғанда олардың бір-біріне ұқсастығы бар екені анықталды.17
Отырар комплексі мен Ташкент оазисін салыстырғанда олардың бір-біріне
жақындығы көрінеді. Бұл ертедегі Яксартты (Сырдарияны) мекендеген тайпалар
туысқандығын көрсетеді. Ыдыстарды зерттегенде ғұндар, қарлұқтар және басқа
тайпаларға тән қасиет анықталған.
Бұл тайпалардың бір жерден екінші жерге көшкенін экономикалық
сауда қатынастарын жасағандарын көрсетеді.18
1.2. Металлдан жасалған бұйымдар және Отырар өңіріндегі шыны
өндірісі
Отырар қаласының орнына және оның маңындағы Көкмардан, Құйрық
төбе қалашығының орнына жүргізілген қазба барысында және кездейсоқ
металдан жасалған түрлі бұйымдар табылды, бұл да мәдениеті мен экономиканың
даму белгісі болып табылады.
Металл балқытатын пеш Құйрықтөбеден табылды. 1985 жылғы қазба
барысында Құйрықтөбедегі шеберханадан да темірден жасалған заттар
табылды.
Қара металдан көптеген тұрмыстық шаруашылық бұйымдар
дайындалды. Темірден жаслған қанжар, пышақ, шот, қайшы, күрек, шеге
табылды. Темірден жасалған кетпен, шот егіншілік құрал-саймандары болды.
Металды балқыту қарапайым түрде жүргізілді. Ол үшін түтін шығатын
тандырлар пайдаланды. Ол үшін түтін шығатын тандырларпайдаланды. Ол қалың
кірпіштен қаланды.
1973 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы Отырар
төбедегі қазба барысында 102 мыс теңге табылды.19 Бұл Оңтүстік
Қазақстандағы ақша айналымының қандай дәрежеде болғандығын көрсетеді. 102
дананың 31-і нашар сақталған. Он алтынның жазуы өшкен, қалғандары майда
теңгелер.
Мыс теңгелер Оңтүстік Қазақстанның барлық жерлерінде болған.
Мыс теңгелерде теңгенің шығарылған жылы, сол кездегі басшының аты
жазылған. Отырардағы мыс теңгелердің айналысқа түсуі сауданың дамуы
көрсетеді. ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. Отырарда 5000-7000 халық өмір сүрген.20
Осы жылғы қазбадағы шыққан теңгелер төмендегіше болды. Бірінші
қазбадан табылған мыс теңгелер нашар сақталған және жазуы өшкен бұлар ХҮ ғ.
жатады. Екінші қазбадан: мыс теңгелер жартылай өшкен , бұған ХҮІ ғасырдағы
басшы аты жазылған – БаҺадүр хан деп. Кейбірінде Мұхаммед деп жазылған.
Енді бір мыс теңге ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. Джанит династиясына жатады. Үшінші
қазба ХІҮ ғ. мыс теңгелер нашар сақталған. Отырарда Темір дәуірінде
бірнеше теңгелер соғылды. Мыс теңгелер Отырардың өзінде соғылған. Екі
жағында да жазуы бар мыс теңгелер ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. жатады. Төртінші қазбадан
Қарахан дәуіріндегі теңгелер табылған. Бетінде араб жазуы кәлима
жазылған. Бір шеті тегіс, екінші жағына кәлима жазылған. Бұл Қарахан мен
Шағатай дәуіріне жатады. ХҮІ-ХҮІІІ ғ.ғ. мыс теңгелер соғылды. Ғылыми
әдебиеттерде ең белгісі ең көп табылғаны Отырар теңгелері еді. 1972 жылы
табылған мыс теңгелер қоймасынан Масуд әл-Хорезми деген жазуы бар теңге
табылды.
Сан жағынан екінші көп жәдігерлер қатарына металлдан жасалған
заттар жатады. Бұлардың басым бөлігін теңгелер құрайды. Отырардан
табылған теңгелерді Р.З. Бурнашева көп зерттеген. Теңгелердің көбісі ХҮ-
ХҮІ ғ.ғ. біршамасы ХҮІІІ ғасыр және ІҮ-ҮІ ғасырлар аралығындағы теңгелер
құрайды. Теңгелерді зерттеу барысында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қаласының тарихы қазақ халқының өмірінде ерекше орын алады. Себебі, Отырар
тарихы, қазақ халқының тарихы болып табылады, қазақтың ұлт болып
қалыптасқан алтын бесігі, отырықшы мәдениеттің ошағы, әлемдік мәдениеттің
ірі орталықтарының бірі, дүниеде теңдесі жоқ Әбу Нәсір әл-
Фарабидің туылған жері.
Отырар тарихы жайында көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен
парсының, түркінің жиһан кезген атақты географтары, шежіреші тарихшылары
Әбу Исхақ Ибрахим, Әбу Райхан Мухаммад ибн Ахмед әл-Бируни, әл-Мақдуси,
Якут әл-Хамауи, Әбу Джафар Мухаммад ат Дин, Әла ау-Дин Ата Малик Жуаини,
Мухаммад бин Ахмед әл-Насауи т. Табари, Из ад Дин Әбу-л Хасан Әбу Ибн әль-
Әсир, Фазалла Рашид ау-б. картаға түсіріп, тарихи деректер жазып қалдырған.
Ал біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе,
А.А.Черкасов, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, А.Ма-
шанов, К.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, А.Әлімов, А.Алтаев,
Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев, т.б. зерттеген.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың өзі ұсынған Мәдени мұра бағдарламасында
2004-2006 ж.ж. Бар мен жоғымызды түгелдеп, келер ұрпаққа аманаттау
керектігі айтылған, сондай-ақ 2004 жылдың 30 қыркүйегінде тарихи Отырар
жерін халықаралық туризм орталығына айналдыру мақсатында Үкіметіміздің 1009
шешімімен Көне Оырардың өрлеуі атты бағдарламасы қабылданды. Түптен
келгенде осы мәдени іс-шаралардың барлығы орта ғасырда әлемдік деңгейге
жеткен Отырар өркениетін тәуелсіз Қазақстан жағдайында қайта өркендетуге,
Отырардың мәдени ескерткіштерін сақтап, оны өскелең ұрпақтың рухани
игілігіне айналдыруға бағытталған. Ол игілік, сөз жоқ, біздің ұл
қыздарымыздың парасатты, ұлттық тарихи құндылығымызды қастерлейтін, еліне
адал азамат болып өсуіне септігін тигізері сөзсіз.
Зерттеудің мақсаты: Отырар өркениетінің заттық және рухани
мәдениетінің қазақ таихында алатын орнын айқындау. Отырар өңірінен табылған
археологиялық қазба байлықтары арқылы ежелгі ұлыстардың: сақтар, сарматтар,
ғұндар, үйсіндер, қаңлалар, түрік, қарлұқ, оғыз, қыпшақтардың көшпелі
отырықшы мәдениетінің аса жоғары болғанын көрсету. Отырардың заттық
мәдениеті мен рухани мәдениетінің қазақ халқының мәденитін дамытудағы ролін
айқындау.
Зерттеу пәні: Отырардың заттық және рухани мәдениеті тақырыпты архив
материалдары мен жазба дерек материалдарымен толықтыру арқылы оның мазмұнын
ашу керек.
Зерттеу міндеттері: Отырардың заттық және рухани мәдениетін зерттеу
барысында Отырар өңірінде жүргізілген археологиялық қазба байлықтарын: саз,
шыны, металл, сүйек, тас, ағаштан жасалған заттарды және қазба жүргізілген
орындарда болып, зерттеудің теориялық қағидаларын және әдістемелік
негіздерін анықтау.
Заттық мәдениетімізбен қатар Отырардың рухани мәдениеті туралы
жазылған жазба деректерді және әдебиеттерді пайдалану.
Отырардан табылған заттардың бояуына, жасау тәсіліне, ыдыстардың
пішіні, мазмұны, құрылымы, әшекейі, тайпалардың, қоғамның елдің әдет-
ғұрпымен байланысты болған.
Зерттеу әдістері: Отырардың заттық және рухани мәдениетін жазба
деректер мен археологиялық қазбадан табылған заттарды байланыстыра отырып,
Отырар мәдениетіне байланысты тарихи жазба деректерді қазіргі кездегі
әдебиеттерге талдау жасап, Отырардың заттық және рухани мәдениеті туралы
архив құжаттарымен танысып, сондай-ақ сұхбаттасу, деректер жинау арқылы
жұмыстың мазмұнын, сапасын арттырып, нәтижелерін қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыстың ғылыми жаңалығы Отырардың
мәдениетін ашып көрсететін жазба деректер көптеген жаңадан табылған заттар
ғылыми айналымға пайдаланылды.
Жазба деректерді пайдалана отырып, зерттеулерді талдап, автордың ұзақ
уақыт жүргізген зерттеулер нәтижесінде мына мәселелер қарастырылды:
– Отырардың заттық және рухани мәдениеті үш кезеңге бөлініп,
этнографиялық, археологиялық, фольклорлық сияқты мәдениетті қалыптастыруды
анықтау кезеңдері қарастырылды.
– Диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты пайдаланылған жазба
деректер мен археологиялық қазба байлықтары, этнографиялық деректер мен
жұмыс ғылыми негізде жүргізілді.
– Жазба деректер мен аңыздарда кейінгі зерттеуші ғалымдардың
еңбектерінде айтылып жүрген орта ғасырларда әлемдегі ең үлкен
кітапханалардың бірі болған Отырар кітапханасы туралы жаңа материалдар
зерттеліп ғылыми жұмысқа енгізілді.
– Б.д.д. 3 мың жылдықтан бастап б.д. 18 ғ. дейін Отырар қаласының
гүлденуіне, оның көркейуіне Отырар суландыру жүйесінің маңыздылығы
қарастырылды. Жер өңдеудің ең алғашқы ошағы Отырарда пайда болғаны белгілі
болды.
– Отырардағы тұрғын үй құрылыстарын зерттеген К.Акишев, Л.Б.Ерзакович,
К.М.Байпаков еңбектеріндегі 2 бөлмелі, ортасында дәлізі бар бөлмелер
қазақтың қоржын үйінің бұрынғы үлгісі.
– Отырардың заттық және рухани мәдениетіне байланысты материалдар
жазба деректер арқылы белгілі болып оған археологиялық қазба жұмыстары
барысында табылған заттар дәлел болғаны байланыстырып көрсетілді.
Қорғалатын жұмыстың ғылыми маңызы: Ежелгі және ортағасырлық
ұлыстардың сақ, қаңлы, үйсін, түрік, қарлұқ, оғыз, қыпшақ, қарахандықтардың
көшпелі, отырықшы мәдениетінің және өнерінің, ғылымының, экономикасының
дамығандығы туралы көптеген мәліметтер алуға болады.
– Отырардың мәдениеті арқылы жалпы қазақ халқының мәдениетінің аса
жоғары болғанын көрсете аламыз.
– Отырар отырықшы мәдениеттің ең алғашқы ошағы екені белгілі болды.
– Бұл жұмыс қазақ тарихын толықтыра түседі.
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізділігі: Отырардың заттық
және рухани мәдениетінің қазақтың ұлт болып қалыптасуына әсері, ата-
бабамыздың көшпелі өмірімен қатар отырықшы өмірінің болғанына дәлел.
Бүкіл шығысқа кеңінен танымал қала мәдениетінің дамығандығын
археологиялық қазбалар мен жазба деректер дәлелдей түседі.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: Жұмыста қаралған сұрақтар мен
мәселелер, ғылыми жаңалықтар, көптеген материалдар қорытындысы Қазақстан
тарихына байланысты ғылыми жұмыста пайдалануға болады.
Зерттеу қорытындысы Қазақстан тарихына байланысты жазылған оқулықтар
мен кітаптарда пайдалануға болады, ежелгі және орта ғасырлық Қазақстан
тарихына байланысты лекциялар, семинарлар, конференцияларда оқуға болады.
Бұл тақырыпқа байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаевтың ұсынысымен Мәдени мұра бағдарламасы қабылданды.
Үкіметіміздің нөмірі 1009 шешімімен Көне Отырардың өрлеуі
бағдарламасы қабылданды.
Зерттеу жұмысына өзіндік көзқарас: Жұмысты зерттеуде оның маңызы мен
міндеттеріне көңіл бөлу басты мәселе.
Отырардың ежелгі және ортағасырлық мәдениетіне жаңадан қосқан
материалдарды зерттеуде және олардың мақсаттарын зерттеуде Қазақстан
тарихына үлес қосар жерлері көп.
Отырардан табылған сүйектен, саздан, шыныдан, ағаштан, тастан,
металлдан жасалған заттардан қазақтың қолтума өнерінің сарындары молынан
байқалады. Бұл біздің тарихымыз үшін өте маңызды болып табылады.
Отырар мәдениетінің жоғары болғанын, оның бүкіл әлемге әйгілі
кітапханасы дәлелдейді. К.Акишев өз еңбектерінде Отырардағы кітапхана
жайында айтады: аңыздарға қарағанда Отырарда кітап саны жағынан тек
Александриядағы кітапханадан кейінгі орынды алатын кітапхана болған.
Автордың жеке үлесі: Отырардың заттық және рухани мәдениеті
тақырыбына ғылыми зерттеу жүргізу арқылы қазақ тарихында сақтар, ғұндар,
үйсіндер, қаңлылар, қыпшақтар, қарахандықтар мәдениетінің жоғары болғаны
айқындалды. Археологиялық, этнографиялық зерттеулер жүргізіп, бұл
тақырыптың тарих ғылымында алатын орыны ерекше екені көрсетілді.
Мынадай жағдайлар қорғауға ұсынылып отыр:
1. Магистірлік диссертация деректерін Қазақстан тарихы пәнінде
оқытылатын ежелгі және ортағасырлық Қазақстан мәдениетіне байланысты
бөлімде, әсіресе IX-XII ғ.ғ. Қазақстан тарихының кезеңінде пайдалануға
болады.
2. Зерттеу жұмысындағы деректер Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық
тарихына байланысты мәселелерді толықтыра түседі.
3. Ғылыми жұмыста пайдаланылған мұрағат құжаттары мен Отырар
мемлекеттік археологиялық қорық музей материалдары, этнографиялық,
археологиялық деректер Республикамыздың мәдени дамуының тарихындағы өзекті
мәселелерді нақты, жан-жақты толық ашып көрсетеді.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Отырардың заттық және рухани мәденитеті туралы оның қазақ халқының
тарихында алатын орны туралы мәселе бірнеше жылдар бойы зерттеліп келеді.
Бұл мәселені зерттеудің тамыры терең, ертеден ғалымдарды қызықтырып келеді,
ол туралы археологиялық, этнографиялық әдебиеттерді, еңбектерді талдау
барысында анықтадық.
Кіріспеде зерттеу жұмысының қазіргі жайы талданып, оның өзектілігі
дәлелденген, мақсаты, ғылыми болжамы, жұмысқа өзіндік көзқарас, жұмыстың
ғылыми маңызы, тәжірибелік маңызы, ғылыми жаңалығы қамтылған.
Бірінші бөлімде Отырардың заттық мәдениеті туралы айтылады. Бұл
бөлімде саздан, шыныдан, сүйектен, тастан, ағаштан, металлдан жасалған
заттар жайында, Отырардың суландыру жүйесі, Отырардағы тұрғын үй
құрылыстары, дәстүрлі киім үлгісі туралы айтылады.
Отырар өңірінде ең алғаш рет қазба жұмыстарын 1895-1904 ж.ж.
А.К.Кларе, А.А.Черкасов ұйымдастырған Түркістанның археология мен
әуестенушілер үйірмесінің мүшелері зерттеу жүргізді.
1946 жылы А.Н.Бернштам Отырар өңірін зерттеген. 1970 жылдардан кейін
К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакревич Отырар өңірін зерттеу барысында
Отырардың мәдениетінің, экономикасының, ғылымының дамығандығы туралы
зерттеп, деректерді анықтап ғылымға енгізді.
IX-XII ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өрлеу кезеңі
болды, соның ішінде әсіресе Отырар қаласының маңызы зор болды, өйткені ол 9
жолдың торабында, Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан Үнді, Қытай,
Византия, Россия т.б. мемлекеттермен байланыс орнатқан.
К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович өз еңбектерінде саздан,
сүйектен, шыныдан, металлдан жасалған бұйымдарға көп тоқталған.
Нумизматика ғылымын зерттеуші ғалым Р.Бурнашева Отырардан табылған
күміс және мыс теңгелерді зерттеп, сол арқылы Қазақстан тарихының 15-16-шы
ғасырларына байланысты деректерді ғылымға қосты.
Отырардың егіншілік мәдениеті туралы В.В.Грошев өз еңбектерінде
Ирригация Южного Казахстана деген еңбегінде жазған.
Отырардығы тұрғын үй құрылыстары археологиялық қазба жұмыстары арқылы
белгілі болды, Отырар отырықшы мәдениеттің ошағы болғаны дәлелденді.
Отырар тарихы туралы көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен парсының,
түркінің атақты географтары, тарихшылары Әбу Исхақ Ибраһим әл-Истахри, Әбу
Райхан Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Бируни, Шамс Ад-Дин Әбу Абд Алла Мұхаммед
әл-Мағдиси, Якут әл-Хамауи, Әбу Джахфар Мұхаммад ат-Табари т.б. тарихи
деректер жазған.
Б.з. Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе, А.Н.Бернштам,
Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, К.Акишев, К.Байпаков, Л.Б.Ерзокович,
Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев т.б. зерттеген.
Бұл зерттеулерде Отырардың тарихының ғылым үшін маңызды жағы
қарастырылды. Отырар мәдениетінің ежелгі ұлыстардың даму тарихына үлесінің
зор болғанын зерттеулер нәтижесі және археологиялық қазба байлықтары
көсетіп отыр.
Бұл жұмыста зерттеулерге қосымша деректер кеңінен қаралған. Отырар
туралы еңбектердің көпшілігі орыс тілінде жарық көрген. Оны қазақ тілінде
жазып, ғылымға енгізудің маңызы зор болып табылады. 1990 жылдардан бері
қарай К.М.Байпаков, Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев еңбектері қазақ тілінде
жарық көре бастады.
Екінші бөлім Отырардың рухани мәдениеті деп аталады. Онда Отырардан
шыққан ғұлама ғалымдар Әбу Нәсір әл-Фараби және оның арғы-бергі ізбасарлары
туралы, Қаратау атырабының ақындары, дін және наным-сенімі жайында
зерттеулер жүргізілген.
Екінші Аристотель атанған Шығыстан шыққан ғұлама ғалым Әбу Нәсір
еңбектерін қазақ ғалымдары арасынан ең бірінші болып зерттеген 1970 жылдары
А.Машанов еді. Әбу Нәсір еңбектерін шет елдерден іздеп, тауып, елге алып
келген. Одан кейін А.Көбесов, Ә.Дербісәлиев зерттеген.
Ақын-жыраулардың ішінде жырлары жинаусыз жатқан ақындардың еңбектері
туралы олардың артында қалдырған шежірелері ғылыми зерттеулерде
көрсетілген.
Отырар өңірінде ислам дініне дейін бірнеше діндер болған. Ол туралы
К.М.Байпаков, А.Нұржанов зерттеулерінде көрсетілген, 1975, 1989, 1999, 2000
жылдарда археологиялық қазба жұмыстары барысында табылған заттар дәлелдей
түседі.
Бұл зерттеулер Қазақстан тарихының ғылымына үлкен үлес қосады.
Отырардан және оның маңындағы қалашықтардан табылған заттық-тұрмыстық
мәдениеттік ескерткіштердің біз үшін маңызды болатыны байырғы қазақ тұрмысы
мен мәдениетінің еске салатындығында болып отыр.
КІРІСПЕ
Ежелгі заманнан-ақ Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны
көктей өткен ұлы Жібек жолы арқылы Үнді. Қытай, Византия т.б.
мемлекеттермен үнемі ғылыми, мәдени экономикалық, дипломатиялық байланыста
болып, қалаларында ғылым мен мәдениеті, сауда өндіріс далаларында егін, мал
шаруашылығы қатар дамыған, қазақтың ұлт болып қалыптасқан алтын бесігі,
отырықшы мәдениеттің ошағы алғашқы адамдардың тұрағы, әлемдік мәдениеттің
ошағы алғашқы адамдардың тұрағы, әлемдік мәдениеттің ірі орталықтарының
бірі, дүниеде теңдесі жоқ ұлы ойшыл Әбу Нәсір Әл-Фарабидің туылған жері,
Қожа Ахмет Иассауидің ұлы ұстазы бабтардың бабы Арыстанбабтың Орта Азияны
билеген ұлы әмірші Әмір Темірдің Алла аманатын тапсырған жері, Отырар
алдымен араб пен монғол шапқыншылығына содан кейін қазақ хандығымен
Әбілқайыр әулетінің Мауреннаһр билеушілерінің сыр бойы үшін болған өзара
қырқысына жоңғар шапқыншылығына ұшырап ақыры Отырар суландыру жүйесі
талқандалып, Отырар кітапханасы жойлып, ұлы Жібек жолындағы қатынас
үзіліп, өндіріс тоқтап, қалалары құм басқан төбелерге, далалары шөлейтті
аймаққа айналды.
Орыс, қазақ деректеріне қарағанда Отырар қаласының соңы
тұрғындары оны ХҮІІІ ғ. Орта тұсында тастап, Түркістан, Шілік, Шымкент
жағына көшіп кеткен (К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович).
Бірақ Отырар тарихқа Отырар өркениеті деген атпен еніп,1 қазақ
еліне оның ежелден-ақ қалыптасқан мемлекеті мен саяси хал-ахуалының
белгісі- ғылым мен мәдениеттің жалғасы болған. Отырарда қатар жайған
мәңгі өшпейтін адамзаттың заттық және рухани асыл-мұрасын қалдырды.
Отырар жанында көне грек оқымыстысы Пталемей араб пен парсының,
түркінің жиһан кезген атақты географтары шежіреші – тарихшылары Әбу Исхақ
Ибрахим Әл-Истахри ((((((((), Әбу Райхан Мухаммед ибн Ахмед Әл-Бируни (Х-
ХІ), Әбу-л-қасым, Шамс ад-Дин Әбу Абыт Алла Мухаммед Әл-Мактиси (Х ғ.),
Якут әл Хамауи, Әбу Джағхар Мухаммад ат-Табари ((((), Из ад Дин Әбу-л-
хасан Әбу Ибн әл-Асир (((((-((((), Фазлала Рашид ад-Дин (((((-((((), Әла
Ад-Дин Ата Малик Жуаини (((((((() Мухаммед бин Ахмед әл-Насауи ((((()
т.б. картаға түсіріп, тарихи деректер жазып қалдырды.(К.Акишев,
К.М.Байпаков)
Ал біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе,
А.А.Черкасов, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Ә.Марғұлан, А.Машанов,
К.Акышев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович,
Ә.Әлімов, А.Алтаев, Ө.Жәнібеков, Ә.Дербісәлиев Т.Б. зерттеді.
Сондай-ақ әдебиет тарихында Д.Досжанов, Х.Әбібаев, О.Сүлейменов, М.Шаханов
Отырар тақырыбына қалам тартты.
Жоғарыда аталған зерттеушілердің ішінде Рңтүстік Қазақстан
кешенді археологиялық экспедициясына қатысқан А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева,
Ц.И.Пацевич (((((((((( ж.ж.) К.Акишев, К.М.Байпаков, Л.Б.Ерзакович
(((((((((( ж.ж.) қазақ зиялыларының арасында “Дала археологы”, “Музей
адам” деген лақап аттармен белгілі болған Отырарлық А.Әлімов, Адасхан
Алтаевтар т.б. археолог ғалымдар “Отырар алқабындағы” қалалардың өмір
сүре бастаған алғашқы жылдарынан бастап ХҮІІІ ғ. дейінгі заттық тұрмыстық
мәдениеттің ескерткіштерін тауып, ғылымға “Отырар, Қаратау” археологиялық
этнографиялық музейі ашылды.
Отырар өркениетінің негізі болған жоғарыда табылған заттық
тұрмыстық мәдениеттік ескерткіштердің ішінде Отырарға тән түрлі үлгідегі
саз балшықтан күйдірілген қыш ыдыстарда металлдан соғылған білезік, жүзік,
сақина, сырға , қапсырма т.б. секілді зергерлік әшекейлер де, еңбек
құралдарында, тастан қашалған, шыныдан жасалған бұйым-құралдарда қазақтың
қолтума өнерінің сарындары молынан байқалады. Сондықтан “мұндағы
археологиялық Отырар-Қаратау” мәдениеті ескерткіштерінің біз үшін маңызды
болатыны олардың малшылықпен қатар дамыған егіншілік дәстүріне
бейімделгендігінде ғана емес, байырғы қазақ тұрмысы мен мәдениетін еске
салатындығында болып отыр.2 Ал ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы этнографтардың,
географтардың, саяхатшылардың еңбектерінде бұл бұйымдардың бәрі де
қазақтарға тән екендігі жазылған. Қазақтардың теріден ағаштан жасалған
ыдыстарына ұйқас керамикалық бұйымдары да аз емес (К.Акишев). Бірі
этногроф бірі археолог қазақ ғалымдарының бұл пікірлерін фольклор
туындылары арқылы дәйектей түсуге болар еді.
Жалпы жоғарыдағы археологиялық, этнографиялық және фольклорлық
зерттеулер бойынша қалыптасқан ғылыми пікірлерге түсіне отырып, Отырар
өркениеті қалыптастырған қолөнерінің қазаққа тән екендігін және бұл өнердің
Отырар өркениеті тарих еншісіне кеткенімен ұлттық аспап алып, күні бүгінге
дейін осы жердің түн тамырлы қол-өнері ретінде ел ішінде сақталып қазақ
тұрмысында кеңінен қолданылып келгендігін айтуға болады.
Бүкіл әлемдік өркениетте өзіндік тарихи орны болған Отырар
өркениетінің тағы бір негізі- Отырардан шыққан қазақ халқының тағдырлас
Әбу Нәсір Әл-Фараби мен оның ізбасарларының энциклопедияны –
ғұламалардың, ақындардың сазгерлердің т.б. өнер иелерінің артында
қалдырған мәңгі өшпес ілімі, өнері деуге болады. Өйткені, Отырарда заттық
және рухани мәдениет қатар қанат жайып дамыған болатын.
Отырардың заттық мәдениеті
1.1. Отырар өңірінен табылған саздан жасалған жәдігерлер
Отырар бүкіл Шығысқа кеңінен танымал, ұлы Жібек жолының бойында
орналасқан қала. Сырдарияның орта ағысындағы суармалы құнарлы алқап
орталығы болып табылады.
Отырардан Арысты өрлей шыққан жолдар Тараз бен Баласағұнды
басып өтіп, одан әрі Шығыс Түркістанға жетеді, Сырдарияны өрлей жоғары
кететін ежелгі жолторабы Шаш, соғды арқылы жалғасып, Мерв пен Нишапурға
жеткізеді; төмен кететін жол Арал аймағына, одан әрі Қара теңізбен
кавказға апарады. “Орта Азияда – деп ескертті белгілі совет археологы
А.Н.Бернштам- бұдан ең қолайлы және қауіпті орынды табу қиын!”.3
Отырар жайында көне грек оқымыстысы Птолемей араб пен парсының,
түркінің жиһан кезген атақты географтары шежіреші тарихшылары. Әбу Исхан
Ибрахим Әл-Истахри (((((((( ж.ж.). Әбу Тайхан Мұхаммед Ибн Ахмед әл Беруни
(Х-ХІ ғ.ғ.) Әбу Джағфар Мухаммад ат-Табари ((((ж.)
ІХ ғасырдың аяғынан бастап керамикалық заттар жасаушылардың
жылтыр көздері (глазурь ) ойлап табуына байланысты заттардың санымен қатар
сапасы да жақсарды. Сондай-ақ жаңа әшекейлеу жолдары да ашыла бастады. Ең
бірінші өте әдемі жылтыр көз өрнектер шыға бастаған. Бірақ олар солғын
болғандықтан шеберлер әрлендірудің жаңа жолдарын іздей бастаған, сөйтіп
керамика саласында Х ғасырда мөлдір қорғасын және қалайы көздер кеңінен
тараған. Қорғасын көздер темір, мыс, қалайы, күмістің тотықтанған
бояуларымен бірге қолданылған.
Затты күйдіргенде тотықтар заттың үстіңгі жағын неше түрлі
түске бояған-қызыл,жасыл,сары қоңыр сондай-ақ, жылтыр, мөлдір түстер көздің
жауын алып тұрады. Өрнектердің де түрлері неше алуан. Мұнда әр түрлі
өсімдіктерің, геометриялық фигуралардың, араб әріптерінің, түрлі өзгерілген
жануарлардың суреттері бейнеленген. Суреттер көбінесе ойын қондырылған
өрнектермен толықтырылып отырған. Жапсырылған көздер мен бояулар ойылған
суретке орнатылып, шымқайланып, бұрынғысынан да әдемілене түскен.
ХІ-ХІІ ғасырларда өрме, түрлі ирек, дөңгелек өрнектер кеңінен
тараған. Өрнектердің орналасуы белдеулер тұсында көлденеңінен, ал
бөлімшелерінде шашыраңқы түрде кездеседі.
Х-ХҮ ғсырларда жасыл және қоңыр, сирегірек көк түсті бояулар
кеңінен қолданылған. Әр түрлі көлемдегі тегене, тарелка, подностар,
шырақтар көздермен өрнектелген.
Осы кезеңде Отырарда өрнектер салынған арнаулы пішінде
жасалынатын жоғары сапалы көркем керамикалар шығару игерілді. Мұндай
керамикалар шығару орталығы Оңтүстік Түркімениядағы Мерв қаласы екендігі
бұрыннан мәлім болатын. Мұнда арнаулы маманданған шеберханалар болатын.
Отырарда мұндай керамика күйдіру пешінің ішінен табылды. Бұл жағдай
олардың осы жергілікті жерде жасалғанын дәлелдейді.
Ертедегі мекендердің орнында үйіліп қалған әрбір төбенің өз
аты бар: Алтынтөбе, Жалпақтөбе, Құйрықтөбе, Мардан, Пышақшы төбе және
басқалар. Ертеде мекендердің аттары басқа болған, бірақ жергілікті аңыздар
қазіргі кездегі аттарды Отырарға қатысты оазистегі ертедегі серік-
қалалармен байланыстырады. Мысалы, Алтынтөбенің осылай аталуы бұрын осы
жерде зергерлер тұрған, Пышақтөбе қару- жарақ жасаушылар, Құйрықтөбеде мал
союшы- қасапшылар тұрған-мыс.4 Ертедегі Отырарды қоршаған көптеген
қалалар мен мекендер Х-ХІ ғасырларда қаңырап бос қалған, сондықтан халық
аңыздардың оазистегі қалалардың тарихи шын аттарын сақтауы кездейсоқ емес.
Отырар оазисі археологтар тапқан ірі қалашықтардың бірі болып
саналған Көк Мардан орналасқан Арыстың сол жақ жағалауын да алып жатыр.
Егер Көк Марданда жүргізілген зерттеу жұмыстарында оның Х ғасырға дейін
тұрғаны көтерілсе, ал басқа ескерткіштерде араб шапқыншылығы кезінде
жойылған. Оазис Отырармен қатар бірнеше қалалар орналасқан Сырдарияның сол
жақ жағалауындағы шалғындық жерлерді де алып жатыр.
Бұл Қауғаната, Бұзық сондай-ақ ірі сауда қолөнер орталығы
болған Мейрамтөбенің бүлінген қалдықтары және Кумидж қамалының қалдығы.
Солтүстік шығыста оазистің шекарасы Бөген өзенінің төменгі ағысына келіп
тіреледі. Бұл жерде археологтар үш қалашықты тапқан: Бұзықтөбе, Ақтөбе,
Кішітөбе және тағы бір Ақтөбе. Бұл ескерткіштер туралы біз алда әлі
тоқталамыз, ал Отырартөбе қалашығына талдау жасайық.
Отырартөбенің топографиясы, Отырар қаласының бүлінген орны
Темір станциясынан батысқа қарай (( км жерде, “Талапты” совхозының
бөлімшесінің жанында орналасқан. Топографиялық жақтан бұл орыннан
Қазақстанның орта ғасырлық ескерткіштеріне тән белгілері көрінеді.
Отырардың орталық қалдықтары биік бес бұрышты төбені алып тұр. Оның ең
биік бөлігі жалпы жазық жерден (( метр биіктікте, ал қалған бөліктері
орта есеппен ((-нан ((- метрге дейін жетеді.
Орталық бөлім (( га алаңды, ал төбенің оңтүстігі -((( метр,
оңтүстік-батысы ((( метр, батысы ((( метр, солтүстік шығысы ((( метр,
шығысы ((( метр жерді алып жатыр. Қалашықтың қалдықтарының жайылғанына,
желдің ұшырғанына, төбенің үстіне шөп өскеніне қарамай Отырардың жасаған
жоспарының, аэрофотосуреттер мен байқаулардың көмегімен бұрынғы жоспардың
бөлшектерін анықтауға мүмкіндік туды. Орталық төбенің кейбір тік жарлары
((-(((-қа дейін сақталған дуалдармен қоршалған.
Дуалдан биік болып шығып тұрған мұнаралардың іздері байқалады.
Дуалдың бұрыштарындағы мұнаралар айқын көрінеді де, дуалдың
периметрлеріндегі болар-болмас қана көрінеді. Мұнаралары дөңгелек тәрізді
болған.
Дуалдың сырт жағынан ертедегі олар көрініп тұр. Бұл кемері
тайғанақ, тереңдігі ((( метр, көлденеңі ((((( метр өзек екен. Қалаға
кіретін ( қақпа бар. Екеуі оңтүстік және солтүстік-шығыс жақта бір-біріне
қарама-қарсы орналасқан, үшінші – батыс жақта тура ортасында болып,
Оңтүстіктегі орталық қақпаның қызметін атқаратын сияқты . Дуалдағы ойық
қазіргі кезде (( метрге жетті. Орталық көше солтүстік жақтағы орталық
қақпаны солтүстігімен байланыстырып, қалашықты тең немесе екі бөлікке
бөліп тұр. Бүлінген қалдықтың топографиясында көшелер айқын көрінеді. Ол
көлденеңі ((( метрдей кішкене сай сияқты . Орталық көшеден дуалға барып
тірелетін көшелер тарайды. Солтүстік және батыс қақпалардың алдынан
бітпей қалған құрылыс учаскелері байқалады. Бұл базарлар.
Орталық бөлімінің топографиясы негізінен соңғы орта ғасырда
(ХІІ-ХІІІ ғ.ғ.) қалыптасқан. Осы кезде қалалар цитадель, шахристан және
рабад деп айқын бөлінген жоқ. Бірақ Отырардың өзі бұдан бұрынырақ пайда
болған. Онда оның қамалы қайда?
Қазіргі кезде бүлінген қалдықтарынан оның шекарасын табу
мүмкін емес. Көмекке аэрофотосурет келді. Төбенің жан-жағынан түсірілген
суреттердің ортасында үш бұрышты учаске көрініп тұр, оның жобасының
сызықтары күңгірттеу. Бұл сызық ертедегі қамалдың айналасындағы ордың
орындары.5 Қамалдың үш жағы (((, ((( және ((( метрге тең.
Орталық төбеге құрылыс жүргізілген территория жалғасқан. Ол
((( гектар алаңға созылып жатыр. Отырардың маңайы бүлінген дуалдармен
қоршалған. Дуалдың сыртынан айнала ор қазылған, оның кейбір жерлері
сазға айналған.
Дуалдың солтүстік жағына қазіргі кезде салынған поселке
тірелген. Осы жерде табиғи рельефінің бейнесін елестетіп тұрған екі
бұрышы шығыңқы жер бар. Орталық төбенің дуалының солтүстік бұрыштан
қашықтығы – 520 метр. Осы учаскедегі дуал жақсы сақталған. Оның
көлденеңі 20-25 метр, биіктігі 2-3 метр. Дуалда ішке кіретін жер бар, ол
арқылы қазіргі кезде совхоздың бөлімшесінен Байылдыр ауылына қарай жол
кетеді. Оңтүстік жақтағы учаскенің дуалы осы араға совхоздың дала
учаскесі кіріп тұрғандықтан нашар сақталған.Дуалдардың кейбір жерлері
құлаған, бірақ аэрофотосуреттерде ертедегі жобаны қайталап тұрған ақ
түсті сызықтар байқалады.
Батыс жақтың дуалы бүтіндей сақталған. Қалашықтың шығыс
жағында біраз байқаулар жасалды. Бұл жерден екінші белдеу учаскелердің
қоршаулары мен сыртқы дуалы көрінетін болған. Егер бірінші дуалдың
шеңбері орталық төбеден 750 метр қашық тұрса, сыртқы жағы 1000 метр
қашықтаған. Сыртқы дуалдың 2000 метрдей жері жақсы сақталған.
Дуалдың құрылысын анықтау үшін оның бір учаскесінде қазба
жұмысы жүргізілді. Оның ұзындығы 25 метр, көлденеңі 1,2 метр ормен
бөлінген жер.
Оларды бөлгенде дуалдың құрылысын, негізгі параметрлері мен
екі құрылыс кезеңін анықтауға мүмкіндік туды. Дуал балшықтан жасалған
мықты платформаға орналастырылған. Платформаның үстінде жалпағынан қалған
үш қатар саз балшық кірпіштен жасалған дуалдың негізгі бөлігі жатыр.
Кірпіштің көлемдері 26x30x13-15x8x10cм .
Қаланған кірпіштің жан-жағына, әр бұрышына екіден балшықтан
жасалған білеулер қойылған. Білеулердің көлемі 80x80x80cм. Одан жоғары
дуал 5- 7 қабатты болып келген балшықпен ұлғайтыла түскен. Балшық
қабаттарының биіктігі 15 см. Білеулердің арасындағы ашық жер топырақпен
толтырылған. Сөйтіп, білеулер үйіндінің сыртындағы қорғаны болып
есептелген.
Саз балшық кірпіштен қаланған дуалдың жоғарғы жағы қираған.
Археологиялық қазба жұмысының нәтижесінде табылған керамикаға қарап
Отырар рабадының айналасындағы дуалдың ХІ-ХІІ ғасырларда салынғанын
білуге болады. Қайта салу мен жөндеу жұмыстары ХІІІ ғасырдың басында
жүргізілген, өйткені салынған кезге жататын керамика ашылған осы
учаскеден кездеспеді.
Қазылған осы жерден тағы да бір қызық жай айқындалды. Дуалдың
асытндағы платформа күйген қамыстың қабатынан шықты. Бұл “күйген қабат”
барлау құдықтары мен қала айналасының басқа бөліктерінен де кездескен.
Сонда бұл нені білдіреді? Осы жерде Отырардың су жерді зерттейтін бөлігіне
көңіл қою керек. Кейбір ғалымдардың пікіріне қарағанда, Отырар “күйген
қабат” барлау құдықтары мен қала айналасының басқа бөліктерінен де
кездескен. Сонда бұл нені білдіреді? Осы жерде Отырардың су жерді
зерттейтін бөлігіне көңіл қою керек. Кейбір ғалымдардың пікірне
қарағанда, Отырар (Фараб) деген арықтар мен каналдар кесіп жатқан батпақ,
шалшық жер, жазық деген мағынаны білдіреді. Отырарды сөзбе-сөз осылай
түсіндіру шындыққа жанасады. Сондықтан күйген қамыс қабаттарының пайда
болуын енді түсінуге болады. Құрылыс басталмай тұрғанда, адамдар
батпақ жердің бір учаскесін алып, қамыстар мен шөптерді өртеп, үстіне
топырақ сеуіп, қолдан жоталар (платформа) жасаған.
Отырардың орталығындағы биіктігі 18 метрге жететін төбе
жүздеген жылдар бойы түрлі құрылыстың, басқа шаруашылықтардың қалдықтарынан
жиналған. Бұл төбе бірнеше қабаттардан тұрады, оның әрқайсысы қаланың
белгілі бір уақыты мен өмірін баяндайтын дәуірдің бір беті болып табылады.
Өсу кезіндегі қабаттарының қатты болуы ұдайы жүргізілген құрылыс іздері
мен қызу өмір нышанын көрсетсе, қаланың қирау кезінде пайда болған
қабаттар басқаша.6 Өрт, шала жанған бөренелер қатерлі дәуірдің соғыс пен
айқастардың талассыз куәсі іспетті.
Түрлі қабаттарды ажырату қиын да жауапты іс. Көп қабатты
қалашықтарда жұмыс істеген археологтың негізгі мақсаты қабаттардың
ауысуын және орналасуын (стратиграфиясын) бақылау болып табылады.
Отырарда стратиграфиялық (орналасуын бақылау) қазба жұмысы
орталық төбенің солтүстік беткейінде көлемі 24х8 метр жүргізілді.
Қалашық қабаттарын 16 метр тереңдікке дейін қазғанда қала
өмірі туралы кейбір мәліметтер табылды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасыр қабаты 0,7-0,8 метр. Жоғардан көрінеді. Екі
үйшік қазылды. Бірі солтүстік батысқа қараған. Үйдің қабырғаларын қалаған
кесектің көлемі 30х18х9 см. Оның қалыңдығы 0,8 метр. Қабырға маңында беті
жабық, көмілген тандыр мен хум тұр. Аздаған ыдыс тектес керамика
коллекциясы жиналды (пияла, тостаған, табақ) олар жылтыр шынымен оюланған.
Ыдыстардың екі беті де жылтырақ, оюланған жері боялмай, қалған бөліктері
ақшыл көкпен боялған. Таңбалары бір өңді және әр түрлі болып келген.
Мұнда ашық көк, көкшіл, қара және марганец түстестері кездеседі. Ою
мәнері таң қаларлықтай бір текті. Бұлар толқынды және спиральды,
сызықшалар белгілері дөңгелек сәулелі болып шоғырланса, кейде екіден және
төрттен біріктірілген.
Ал, біздің заманымызда Отырар тарихын В.В.Бартольд, А.К.Кларе,
Е.И.Агеева, Л.Б.Ерзакович т.б. зерттеген.
Отырарды ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғ. Басынан бастап зерттей бастады.
1895 ж. А.К.Кларе, А.А.Черкасов Отырарды алғашқы қазба жұмыстарын жүргізген
олар керамика коллекцияларын тапты, кірпіш тапты, мыс теңгелер де табылды.
Ең алғаш рет “Отырар”, “Фараб” деген атаулар ІХ ғ. Жазба
деректерде кездеседі.7
Кедер қаласы Фарабтан алшақ емес жерде орналасқан Х ғ. дейін
Кедер қаласы осы өңірлердің астанасы болған. Х ғ. кейін Фараб қаласы
Отырар оазисінің астанасы болды.
Отырар Қазақстанның ортағасырлық қалалары ішінде айырықша
орын алады.8
ІХ-ХІІ ғасырлар Орта Азия мен Қазақстан қалаларының
өміріндегі өрлеу кезеңі болды. Осы кезде ғылыми, саяси, мәдени,
экономикалық орталық болып қала берді. Жаңа қалалар пайда болып, ескі
қалалар үлкейе түсті. Қала жері рабаттар есебінен, яғни сауда-саттық
кәсібі жүргізілетін базарлар есебінен кеңейе түсті.9 Әрбір үйде
канализация жұмыс істеді. Ал ішкі қала Шаһристан мен Цитадель хан сарайы
мен медреселер орналасқан, әсемдігімен, тазалығымен көрікті еді.
1946 жылдан бастап Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедициясы құрылды. Оны А.Н.Бернштам басқарды. Экспедицияның басты
жұмысы Отырар оазисі болды. Алғашқы жылы Пышақшы төбе, Сырдарияның сол
жағалауындағы төбелер Бұзық, Оқсыз, Артық Ата, Сумағар төбе зерттелген.
1949 - 1951 ж. ж. О.Қ.А.Э. ғ. Құйрық төбе, Көкмардан, Алтын
төбеде қазба жүргізіледі.
1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы құрылып Отырар төбе
қалашығы негізгі обьект болды. Ең негізгі жұмыс қаланың топографиялық
планын түсіру болды. Әсіресе 1971 жылдан бері қарай Қазақ ССР Ғылым
Академиясы тарих, археология, этнография институтының Оңтүстік Қазақстан
комплексті археологиялық экспедициясы ұйымдастырғаннан кейін ғана мұнда
өріс алды. Отырарда, Көкмарданда, Құйрық төбеде көптеген көне және
ортағасырлық зираттарда қазба жұмыстары жүргізілді.
Ортағасырларда бүкіл Шығысқа, Орта Азияға белгі болған
Отырардың заттық мәдениеті арқылы (керамикадан бастап сирек кездесетін
шыныдан, сүйектен, күміс, алтыннан жасалған бұйымдар) қазақтың
мәдениетінің, ғылымының, экономикасының, сауда-саттығының жоғары дәрежеде
болғанын білеміз. Заттық мәдениет арқылы Отырар жайында жазылған жазба
деректер заттай дәлелдене түседі.
Заттық мәдениетіміздің бірі болып саналатын тұрғын үй
үлгілерінің, киім үлгісінің қандай болғанын археологиялық қазба жұмыстары
мен жазба деректер дәлелдей түседі.
Қазақ халқының ұлттық киім үлгілері арқылы халықтың, ұлттық
мәдениеті жайында білуге блады. Әрбір халықтың ұлттық киімдерінде сол
халықтың ұлттық мәдениетін көре аламыз.
Қазақ киімдерінің кейбір ерекшеліктері болмаса қазақстанның
барлық өңірлерінде бірдей болған.
Ал тұрғын үй түрлері Отырар өңірінде көшпелі мәдениет пен
отырықшы өмір қатар дамығандықтан жылжымалы және тұрақты түрлері болды.Ол
туралы бірнеше ғалымдардың еңбектерінде жазылған, В.В.Вастров,
И.В.Захарова, Ө.Жәнібеков, К.Акишев, К.Байпаков еңбектерінде толық
жазылған.
Отырар алқабы немесе ертеректе аталғанындай Фараб округі
Оңтүстік Қазақстанда тоқсан жолдың тоғысқан торабында тұрады.
Археологтар қазба жұмыстары кезінде көбінесе саз балшықтан
жасалған түрлі ыдыстар-құмыралар, көзелер, сапты аяқ, тостаған,табақ, хум,
кесе т.б. тапты ыдыстардың әр ғасырда бояуы мен өрнегінің өзгеріп отыруы
мәдени дамуымыздың белгісі болып қалған.
Керамикалық заттардың пішіні, әшекейі, әр елдің әдет ғұрпымен
байланысты. Ыдыстардың бояуына, өрнегіне, жасалыну пішінініе, түсіне
байланысты қай ғасырға жататынын аынқтауға болады. Б.ғ.д. І м. ж-тан ҮІ
ғ. дейінгі Керамиканың бәрі өзінің дәстүрлі түрін, пішінін, өрнектерін,
жасалу технологиясын сақтаған.10 Бұны біз Отырар, Көкмардан т.б.
төбелерден табылған заттар арқылы білеміз.
Асханалық керамикаларға көзе, сапты аяқ, таба, қазан жатады.
Бұлар жасалыну барысында дөрекілеу жасалынған. Көзелер домалақ болып
келеді, иығында тұтқасы болады. Сыртында ою-өрнегі болмаған көзелердің
жиегіне алмұрт тәрізді болып келген. Мұндай көзелер І-ІҮ ғ.ғ. тән
Сырдарияның Қауыншы мәдениетіне жатады .11
Ақтөбе, Шөлтөбе жерлерінен табылған 1 мыңжылдықтарға жататын
көзелердің пішіні шар тәрізді, тұтқасы жоқ, өрнектерін қолмен бастырып
өрнектеген, домалақтарын қадау арқылы жапсырған шар тәрізді көзелер.
Мойыны қысқа, иығы шар тәрізді өрнектелген көзелер Алтын төбе қалашығына
тән. ІҮ-Ү ғ.ғ.
Сапты аяқтар. Сапты аяқтардың пішіні алмұрт тәрізді, оның
тұтқасы иығы мен ернеуін жалғастырады. Ыдыстың бүйірін бастырып
өрнектеген мойыны жоқ сапты аяқтарда кездеседі. Сапты аяқтардың тұтқасы
домалақ сырты боялмаған және сырланбаған, тік сызықшалар сызылған Х-ХІ
ғ.ғ. сапты аяқтардың жасалынуы сырт көрініске өте әдемі, тұтқасы
домалақ, ернеуі шамалы сыртқа қарай шығыңқы, енді біреулерінің тұтқасы
сопақша болып келген, табаны жайпақ және тегіс. Х-ХІ ғ.ғ. тән сапты
аяқтардың табаны әдемі болып көріну үшін үштік , домалақ болып келген және
ашық сарғыш түсті саздан жасалынған, ернеуімен бүйірінде сызықтары бар. Х-
ХІ ғ.ғ. тән сапты аяқтардың ернеуі кең , мойыны жуан, бүйірінде сызықтары
жүргізілген, сазы қызғыш түсті, ою-өрнектері айқыш-ұйқыш, крест тәрізді,
үзік-үзік сызықтармен өрнектелген. ҮІІ –ІХ ғ.ғ. тән сапты аяқтардың тұтқасы
бүдірлі және бүйірінде орналасқа, қызыл ангобқа үшбұрышты, иректі өрнектер
түсірілген. Көзелер шар тәрізді , мойыны құысқа екі тұтқалы болып келген,
қызыл немесе шие түсті ангоб жағылған. І-ІҮ ғ.ғ. тән Ақтөбе ІІ, Ақтөбе Арыс
өзенінің жағалауынан табылған алмұрт тәрізді болып келген көзелер
кездеседі. Формасы домалақ болып келген көзелердің мойыны болмайды.
Ыдыс сыртындағы ангоб қанық қоңыр, қызыл, шие түсті. Көзелердің
иығында домалақ жапсырмалар қадалған. ІҮ-Ү ғ.ғ. тән көзелер Алтын төбеден
табылды.
Х-ХІ ғ.ғ. тән көзелердің бір тұтқасы болады, қалыпқа салып
жасап, иығында айналдыра домалақ күн сәулесі тәрізді крест тәрізді
өрнектер түсірілген көзелер көптеп кездеседі және күйгендіктен сары түске
айналып кеткен. Осы ғасырлардағы көзелердің ернеуі де өрнектеліп, табаны
домалақ, жайпақ болып келген. ІХ ғасырдың аяғынан бастап керамикалық
заттар жасаушылардың жылтыр көздері (глазурь) ойлап табуына байланысты
заттардың сонымен қатар сапасы да жақсарды.12
Қақпақтар. Олардың көлемі әр түрлі болып келген. Пішіні
домалақ келген қақпақтар өте көп кездеседі. Қақпақтардың тұтқасы ортасында
, немесе шетінде орналасқан. Ыдыс қақпақтарының тұтқасы қошқардың басы,
қораздың басы, ақбөкен мүснді не болмаса мұнара тәрізді болып келген. Кейде
қырғауыл бейнелі қақпақтар да кездеседі. Х-ХІІ ғ.ғ. Отырарға тән
тұтқалардың пішіні екі басты қой пішінде жасалған мүйізі мен тұмсығының
детальдары кеңірдек тәріздес түйір-түйір бұлдырланып айқындалоа түскен.
Қақпақтардың жан-жағына қосымша жапсырмалар қадалынған. Кей қақпақ
тұтқалары толқындармен бедерленіп өрнектелген. Ирек, айқыш-қйқыш
сызықшалармен безендірілген ай тәрізді болып та келген. Қой пішінді
тұтқалар ыдысқа көз тимеу үшін кие белгісі ретінде жасалған. Қошқар-Фарн
құдайдың бейнесі, ол денсаулық кепілі барлық жаманшылықтан жебеп қорғайды
деген ұғымды береді.13
Балшық ертеден келе жатқан түрлі заттар жасайтын материал.14
Азық-түлік сақтайтын, су таситын ыдыстар, құмыра, хұм, бұлардың
ернеулері үш қырлы, тік қырлы болып келген. Хұмның мойыны жоқ пішіні
алмұрт тәрізді. Домалақ пішінді хұмның сырты көбіне ашық қоңыр, ашық-сұр,
қызғыш ангобтармен боялған және қанық қоңыр, қара ангобтармен боялып,
қолмен бастырып өрнектер түсірілген. Ыдыс ернеуінен бастап төмен қарай
тамшы іздері бейнеленген.
Астықты, ұнды сақтайтын хұмдардың бетіндегі сорғалаған тамшының
іздері-тоқшылықтың, береке-байлықтың, ақпа-төкпе мол дәулеттің, пейілдің
белгісі. Айқыш-ұйқыш ирек сызықтар сияқты белгілер шебердің өз таңбасын
жеке адам талғамы екенін көрсетсе, екінші жағынан олар ыдыс ішіндегі
затты бұзылудан сақтаудың ырымы ретінде “көз тимеу” үшін жасалған.
Хұмшалардың көбісі Алтөбеден табылған. Хұмдардың мойыны жоқ,
алмұрт тәрізді болып келген. Оларға ашық қоңыр, сұр, қоңыр ангобтар
жағылған. І-ҮІ ғ.ғ. тән екі тұтқалы хұмшалар да кездеседі. Ақтөбе ІІ ден
табылды. Хұмшалар көбінесе Арыс өзеніне тән, олар ІҮ-ҮІ ғ.ғ. жатады.
Су таситын құмыралардың мойыны қысқа, ауызы кең, ернеуінен
қимасына қарағанда 4 қырлы етіп сыртына қайыра жасалған. Пішіні алмұрт
тәрізді, мойыны ұзын құмыралар кездеседі. Құмыраларға қызғыш, қанық
қоңыр, ашық қоңыр ангобтар жағылған. Алтын төбе мен Арыс өзені жағалауынан
табылғандар ІҮ-Ү ғ.ғ. тән. Ыдыстардың безендірілуі негізінен ас
дайындау, азық қорын сақтау рәсіміне орайлас болғанымен көп жағдайда
байырғы тайпалардың діни түсініктерінің аясы мен өресін сипаттайды.
Бұл ыдыстар қолмен немесе қшқана ыдысына салып жасалынған.
Құмыралардың бүйірі қампиған су ағуға лайықтап ернеуінің бір тұсынан
ойылған кіші құмыралардың ауызы қысыңқылау, су ағары шығыңқы,ұзындау,
жұмыр тұтқалар ыдыс ернеуі мен иінін жалғастырады. Бұл қыш ыдыстарға
қызыл, күрең, қызыл қошқыл ангоб жағылған ҮІІ-ҮІІІ ғ.ғ. құмыраларда үш
қырлы су ағары болған. Ас ішетін ыдыстар -–олар көзе, құмыра, сапты аяқ.
Көзелер. Шар тәрізді, мойыны қысқа екі тұтқалы болып келген
қызыл немесе шие түсті ангоб жағылған. І-ІҮ ғ.ғ. көзелер Ақтөбе ІІ,
Ақтөбе, Арыс өзендерінің жағалауларынан табылған алмұрт тәрізді болып
келген көзелер де кездеседі. Домалақ көзелердің мойыны болмайды. Тұтқасыз
ангобтар: қанық қоңыр, қызыл, шие тәрізді түстер болып келген. Көзелердің
иығында дрмалақ жапсырмалар қадалған.
Құмыралар алмұрт тәрізді ұзын мойын. Құмыралар сыртындағы ангоб
шие түсті, қара қызыл, қоңыр ангобтар жағылған, ашық сұр түсті ангоб
жағылған. Тұтқасы жоқ , мойыны ұзын алмұрт тәрізді құмыраға ашық қоңыр
ангоб жағылған. Бұл Ақтөбеден табылған пішіні шар тәрізді құмыралар,
алмұрт тәрізді құмыралар кездеседі.15 Тұтқасы жоқ мойыны ұызын алмұрт
тәрізді құмыраға ашық қоңыр ангоб жағылған. Жасалыну барысында қалың болып
жасалынған, ҮІІІ-ІХ ғ.ғ. құмыралардың ою-өрнегі қырнау тәсілімен сызықшалар
түсірілген және суағары шығыңқы болып келген. Сыртына қызыл ангоб жағылған.
ҮІІ-ІХ ғ.ғ. құмыралардың өрнектері сызықша тәрізді, құмыралардың ауызы су
ағуға ылайықты болып келген. ІХ-Х ғ.ғ. құмыралар ай тәрізді иректеліп, үзік-
үзік сызықшалар арқылы өрнектелген.
ХІІІ ғ. құмыралардың сырты айналдыра сызықшалар мен
безендірілген. Түбінен бастап ернеуіне дейін.
Керамикадағы таңбалар. Жасалыну барысында таңбаның өзі үшке
бөлінеді: а) өткір затпен немесе саусақпен бастырып түсірген: б) жапсыру
арқылы: в) ыдысты күйдірілгеннен кейінгі өткір затпен безендіру.
Құмыраларды крест белгілері бар. Ыдыстардың бүйіріне белгілер тұтқасы
болмаған жағыдайда қойылады. Мысалы жылан белгісі – ұзақ ғұмыр мен өсіп өну
символы, ақ жолдың белгісі.
ХІІІ-ХІҮ ғ.ғ. керамикалық ыдыстардың барлығы сүр, сары, ашық
қоңыр қызыл ангобтармен боялған. Қызыл ангобты тарелка, құмыра, сапты
аяқтарды бояғанда пайдаланған.
Көзе тәрізді ыдыстардың екі түрі болған. Бұлар тығыз болып
жасалған. Қызыл түсті саздан жасалған қара, қызыл түсті бояулармен боялған.
Араб жазуы тәрізді өрнектер де бар.
Қақпақтарда күнделікті тіршілікте көп пайдаланылған.
Қақпақтардың бетін ашық, қызыл, қызғыш ангобпен бояған. Бастырып қадау
арқылы өрнектер түсірген. Керамикадан жасалған сирек кездеседі., оның
ернеуі мен мойыны кең. Көбіне құмыралардың жоғары жағын өрнектеген.
ХІ-ХІІІ ғ.ғ. минералды бояулармен әшекейленген қара,қоңыр,
қызыл және күлгін түсті ыдыстар көптеп тараған.16 Көбінесе жіңішке
мойынды құмыралар болған. Боялары өте қарапайым түрде жағылған, қисайта
тартылған сызықтар, жақша, қатар-қатар таңба тәріздес және шыққан күн,
белбеу, ирек сым ағыс тәрізді өрнектермен өрнектелген. ІХ ғ. Керамикалық
заттардың сапасы жақсарды. Затты күйдіргенде тотықтар заттың үстіңгі
жағын неше түрлі түске бояған-қызыл, жасыл, сары қоңыр, жылтыр, мөлдір
түстер көздің жауын алып тұрады. Әр түрлі өсімдіктер, геометриялық
фигуралардың, араб әріптерінің түрі өзгермеген, жануарлардың суреттері
бейнеленген. ХІ-ХІІ ғ.ғ. өрме, түрлі ирек, дөңгелек өрнектер көлденеңінен
тараған. Өрнектер көлденеңінен, шашыраңқы түрде кездеседі. Х-ХҮ ғ.ғ. көк
түсті бояулар кең тараған Х-ХҮ ғ.ғ. Отырарда өрнектер салынған арнаулы
пішінде жасалынатын жоғары сапалы керамикалар шығару игерілді.
Саз балшықты ыдыстар жасайтын кезде жұмсақ әрі қою етіп
дайындаған. Осындай етіп дайындалған балшыққа оюлар жақсы салынады және
бояуы бұзылмайды. Күйдіру кезінде пішінін бұзбау үшін пеш ішінде
бірқалыпты жоғары температура ішінде сақталған.
Керамикалық ыдыстардың пішіні, мазмұны, құрылысы, әшекейі
тайпалардың, қоғамның, елдің әдет ғұрпымен байланысты.
Б.д.д. І мың жылдықтан Ү ғасырға дейінгі керамиканың бәрі
өзінің дәстүрлі түрін, пішінін , өрнектерін, жасау технологиясын сақтаған.
Х-ХІІ ғ.ғ. керамикалар жоғары дәрежеде болғанын көрсетеді.
Себебі осы ғасырларда қала мәдениеті өркендеп дамыған кезі еді.
Х-ХІ ғ.ғ. қазандар-ағаш күлінің қосындысынан жасалды. Осы
ғасырдағы ою-өрнек түрі – белгілі мазмұндағы өсімдік суреті, райхан,
қызғалдақ, тікенек, гүлдерін ажыратуға болады. Бұта мен ағаштардың да
суреттері кездеседі. ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. шыны бояулардың сапасы нашарлай
түседі. Сұр немесе көкшіл түстер кең қолданылған, сырттары бұлдыр-бұлдыр
болып тұрады.
Отырардан және Оазистен табылған керамиканы орта және төменгі
Сырдария ағысы жағалауынан Қаратау бөктерінен табылған ыдыстармен
салыстырғанда олардың бір-біріне ұқсастығы бар екені анықталды.17
Отырар комплексі мен Ташкент оазисін салыстырғанда олардың бір-біріне
жақындығы көрінеді. Бұл ертедегі Яксартты (Сырдарияны) мекендеген тайпалар
туысқандығын көрсетеді. Ыдыстарды зерттегенде ғұндар, қарлұқтар және басқа
тайпаларға тән қасиет анықталған.
Бұл тайпалардың бір жерден екінші жерге көшкенін экономикалық
сауда қатынастарын жасағандарын көрсетеді.18
1.2. Металлдан жасалған бұйымдар және Отырар өңіріндегі шыны
өндірісі
Отырар қаласының орнына және оның маңындағы Көкмардан, Құйрық
төбе қалашығының орнына жүргізілген қазба барысында және кездейсоқ
металдан жасалған түрлі бұйымдар табылды, бұл да мәдениеті мен экономиканың
даму белгісі болып табылады.
Металл балқытатын пеш Құйрықтөбеден табылды. 1985 жылғы қазба
барысында Құйрықтөбедегі шеберханадан да темірден жасалған заттар
табылды.
Қара металдан көптеген тұрмыстық шаруашылық бұйымдар
дайындалды. Темірден жаслған қанжар, пышақ, шот, қайшы, күрек, шеге
табылды. Темірден жасалған кетпен, шот егіншілік құрал-саймандары болды.
Металды балқыту қарапайым түрде жүргізілді. Ол үшін түтін шығатын
тандырлар пайдаланды. Ол үшін түтін шығатын тандырларпайдаланды. Ол қалың
кірпіштен қаланды.
1973 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы Отырар
төбедегі қазба барысында 102 мыс теңге табылды.19 Бұл Оңтүстік
Қазақстандағы ақша айналымының қандай дәрежеде болғандығын көрсетеді. 102
дананың 31-і нашар сақталған. Он алтынның жазуы өшкен, қалғандары майда
теңгелер.
Мыс теңгелер Оңтүстік Қазақстанның барлық жерлерінде болған.
Мыс теңгелерде теңгенің шығарылған жылы, сол кездегі басшының аты
жазылған. Отырардағы мыс теңгелердің айналысқа түсуі сауданың дамуы
көрсетеді. ХІҮ-ХҮ ғ.ғ. Отырарда 5000-7000 халық өмір сүрген.20
Осы жылғы қазбадағы шыққан теңгелер төмендегіше болды. Бірінші
қазбадан табылған мыс теңгелер нашар сақталған және жазуы өшкен бұлар ХҮ ғ.
жатады. Екінші қазбадан: мыс теңгелер жартылай өшкен , бұған ХҮІ ғасырдағы
басшы аты жазылған – БаҺадүр хан деп. Кейбірінде Мұхаммед деп жазылған.
Енді бір мыс теңге ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. Джанит династиясына жатады. Үшінші
қазба ХІҮ ғ. мыс теңгелер нашар сақталған. Отырарда Темір дәуірінде
бірнеше теңгелер соғылды. Мыс теңгелер Отырардың өзінде соғылған. Екі
жағында да жазуы бар мыс теңгелер ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. жатады. Төртінші қазбадан
Қарахан дәуіріндегі теңгелер табылған. Бетінде араб жазуы кәлима
жазылған. Бір шеті тегіс, екінші жағына кәлима жазылған. Бұл Қарахан мен
Шағатай дәуіріне жатады. ХҮІ-ХҮІІІ ғ.ғ. мыс теңгелер соғылды. Ғылыми
әдебиеттерде ең белгісі ең көп табылғаны Отырар теңгелері еді. 1972 жылы
табылған мыс теңгелер қоймасынан Масуд әл-Хорезми деген жазуы бар теңге
табылды.
Сан жағынан екінші көп жәдігерлер қатарына металлдан жасалған
заттар жатады. Бұлардың басым бөлігін теңгелер құрайды. Отырардан
табылған теңгелерді Р.З. Бурнашева көп зерттеген. Теңгелердің көбісі ХҮ-
ХҮІ ғ.ғ. біршамасы ХҮІІІ ғасыр және ІҮ-ҮІ ғасырлар аралығындағы теңгелер
құрайды. Теңгелерді зерттеу барысында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz