Есту және көру анализаторларының қимылдарды басқарудағы рөлі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Қимыл-қозғалыстарды басқарудағы сенсорлық жүйклердің рөлі

Қимылдарды басқарудағы вестибула аппараттарының маңызы. Вестибула аппараты қаңқа бұлшық еттеріне әсерін жұлын арқылы іске асырады. Вестибула жүйелерінің тітіркеністері дененің кейпін, кеңістіктегі бағытын және тепе-теңдігін басқарады. Вестибула тітіркеністері мотонейрондарға тежеуші әсер етеді. Алайда, әсерлердің белгілі бір күші мен жиілігі болған жағдайларда, қимыл тітіркеністерін мотонейрондар арқылы өткізген кезде, жеңілдену эффектісі болуы мүмкін.
Дене мен қол-аяқ қалпын реттеуші тітіркеністер, вестибула тітіркеністерімен жұлынның аралық нейрондарына әрекеттесе алады.
Вестибулалық жүйке орталықтары мишықтың төтенше әсерлерінде. Вестибулалық Дейтерс және мишықтың шатырлы ядросында бір бағыттық соматотониялық аймақтар бар. Мысалы, аяқ-қол бұлшық еттерінің тонусын реттейтін аймақ мишықта да, вестибула ядроларында да бар. Бұлшық ет тонусын мишық вестибула жүйелерінің тиісті аймақтары арқылы реттейді. Бұған қоса, бұлшық еттер тонусын ретеуші тітіркеністерді вестибула аппараттарынан алады.
Ми қыртысының аймағы бұлшық ет тонусын қимыл және вестибула аппарытының өрлеме тітіркеністерінің күші мен жиілігіне сай реттейді. Басқаша айтқанда, бұлшық ет тонусыеың вестибулалық бақылау құрамына үлкен ми сыңары, мишық, вестибулалық ядролар кіреді. Шытырман рецепторларының сигналдары қимылдардың бағытын, айналуды, еңкеюді, бағдарлау рефлекстерін, салмақ орталықтарының орнын ажыратады. Осындай түзетуші әсерлердің мүмкін болатын себебі; вестибула аппаратының анатомиялық құрылысының жалпы салмақ орталығына қатаң бағдарлануынан.
Вестибулалық ядролардың тітіркенулері көз нистамын туғызады. Вестибула ядроларының қозулы ретикула формациясының талшықтары арқылы бұрушы жүйке ядросына беріледі. Вестибулалық ядролардың көзді қимылдатқыш нейрондарымен байланыстыратын арнайы жолдары жоқ. Дәлірек айтқанда, нистагмды қозудың ми діңіндегі ретикулырлы формациясының арнайы емес жолдарымен таратылуының нәтижесі деп түсінген жөн.
Бұлшық ет әрекеттеріне вестибулалық бақылаулар спортшының функциялық күйіне байланысты. Мысалы, асыра машықтану пайда болған жағдайларда айналмалы сынақтарға деген төзімділік төмендейді; машықтанудың дәрежесі жоғары болған жағдайларда айналмалы сынақтарға вегатативтік реакциялар сирек байқалады.
Вестибулалық аппараттың жоғары тұрақтылығы салмақсыздық жағдайында ерекше маңызды. Тыныштық күйде салмақ күштер жоқ болған жағдайда, вестибула аппаратының функциясы жойылады. Бас еңкейіп тұрған қалпындағы айналулар үдеуі, вестибула аппаратының қозғыштығын көтереді. Мұндайда қатты тершеңдік, жүректің айнуы, лоқсу, құсу байқалады.

Есту және көру анализаторларының қимылдарды басқарудағы рөлі

Қимыл - қозғалыстардың жеке сипаттамаларын талдауда есту анализаторы маңызды орын алады. Қозғалыстардың жеке фазалар ұзақтығын бағалай алу мүмкіндігі, есту анализаторының рецепторларына келіп түсетін дыбыс сигналдарының микроинтервалдарын ажыратуға негізделген. Мұндай ажыратулар әдеттегі жолмен дыбыс қабылдаушы аппаратпен, сонымен қатар сүйек өткізгіштігімен іске асырылады.
Есту анализаторының қызметі жеке қимыл-қозғалыстардың ұзақтығы мен жиілігін бағалауға мүмкін болуымен байланысты. Бұл спотшылардың нәтижесі бір сәттегі әрекеттеріне тәуелді спорт түрлерінде өте маңызды.
Кеңістіктегі қозғалыстар параметрлерін анықтауда проприоцептивтік сезімдер дене бөлшектерінің өзара орналасқан қалпы мен қашықтықтарын көру арқылы бағалаумен түзіледі. Жаттығуды бірнеше рет орындау процесінде, доптың ұшу траекториясын және қашықтығын көзбен бағдарлаудың барысында пайда болған кинестезиялық сезім тәжірибесіне байланысты лақтырудың дәлдігі жетіледі.
Кеңістіктегі заттардың өзара қалыптарын бағалау қос көзбен көрумен байланысты. Кеңістікті түйсінуде көру түпкірі маңызды рөл атқарады. Көру түпкінің арқасында адам алыста орналасқан заттарды бағдарлай алады. Қос көзбен көру қасиеті (ортофория) спортшыларға тән. Спортық дәрежесінің жоғарылауымен қатар ортофория жақсара түседі. Едәуір жүктемелер ортофорияны бұзады. Ортофория бұзылған жағдайларда баскетболда шығыршыққа допты дәл тастау нашарлайды.
Көз алмасының орталық шұңқырына проекцияланбаған қозғалушы денелер, торлы қабықтың шеткі элементтерімен қабылданады. Тұрақты түрде көзбен талдау жасайтын спорт түрлерінде шеткі көру аймағының маңызы зор.
Көптеген дене шынықтыруларын тиімді орындау, көру анализаторының заттарды ажырата алатын қабілетіне байланысты. Көру анализаторының бұлшық еттер әрекеті кезінде пәрменді жұмыс істеуімен байланысты көру аймағы кеңейеді. Оның себебі; көз алмасы тынымсыз қозғалу үстінде болғандықтан, торлы қабықтың шеткі элементтерінде іздік қозулардың пайда болуында.
Жатыққандық дәрежесі әртүрлі спортшылар көру анализаторларының сезімталдығында тыныштық күйде елеулі айырмашылық жоқ. Алайда, қимыл әрекеттерінің нәтижелері кеңістікті бағдарлай алатын қасиеттермен тікелей байланысты спорт түрлері өкілдерінде көру анализаторларының сезімталдығы жоғары.
Жоғары дәрежелі спортшылар көздерінің сезімталдығы дене жүктемелерінің артуымен қатар жоғарылайды, ал төмен дәрежелі спортшылардың көру анализаторларының қозғыштығы төмендейді.

Қимылдарды басқарудың автоматтандырылған формалары

Адамның ерікті қимыл әрекеттері, бірнеше дүркін қайталай беру барысында арнайы күшті талап етпейтіндей үйреншікті болып алады. Қимыл-қозғалысқа үйренудің белгілі бір кезеңінде, бүтін немесе бөлшектерін автоматты түрде орындайтын дәрежеге жетеді. Осыған мысал ретінде түрлі вегатативтік рефлекстермен байланысты туа біткен пайымдаусыз қимыл рефлекстерін келтіруге болады.
Қимыл дағдылары екінші автоматизмдерге жатады, өйткені олардың негізін құрайтын құрамдары, қозғалыстардың алғашқы уақытында саналы түрде меңгеріледі. Жеке қимылдарды немесе тұтас қимыл әрекетін орындау барысында автоматизмнің пайда болуы - қимыл дағдысының бірден-бір маңызды белгісі. Қимыл дағдысы қозғалыстарды басқарудың әдісі және ерікті қимыл әрекеті, орталық жүйке жүйесі тарапынан реттеуші әсерлер автоматизмі ретінде қаралады.
Жеке элементтерін және тұтас қозғалыстарды түйсіну дәрежесі дағдының жетілуіне қарай өзгереді. Үйрену барысында қозудың кең таралуы себебінен қимылды толық түйсіну болады. Негізінде, ми қыртысы және маңындағы қыртыс асты орталықтар осы қимылды талдауға қатысады.
Қимыл жетілген сайын оны түйсікпен бақылау аймағы тарыла береді. Сыртқы орта жағдайларына қарай, автоматтандырылған қимылдарды түйсінудің немесе түйсінбеудің функциялық өзгерістеріжеңіл жүреді. Қозғыштығы оңтайлы ми қыртысының аймақтары қимылдарды түйсінуге қатысады. Демек, автоматты иүрде тұтас орындалған қимылдардың белгілі бір бөлігі үнемі түйсікті болады.
Автоматизм мен саналы бақылауларды айта отыра, оларды қарама-қарсы қоюға болмайды. Тұтас қимыл әрекеті, әдетте, түсінікті. Дегенмен, автоматты қимылдарға жасалатын бақылаулар дәрежесі әрқилы және ерікті түрде өзгеруі мүмкін. Қимылдардың жоғары дәрежедегі түсініктілігі, тұтас немесе олардың бөлшектерінің автоматты түрде белгілі бір жағдайларда орындалуы да жоққа шығарылмайды. Керісінше ұйғарылады.
Автоматизм қимыл-қозғалыс қызметін жеңілдетеді, организмнің энергетикалық ресурстарын үнемді пайдалануға септігін тигізеді. Орталық жүйке жүйесінің ең жоғарғы бөлімдері қозғалыстардың элементтерін бақылаудан босайды және одан күрделі мақсаттарын орындауға ауысады.
Қимыл әрекеттерінің автоматтандырылу механизмдерін И. П. Павловтың меңгерілген қозғалыстарды үлкен ми сыңары қыртысының төмен қозғыштығы жағдайындағы реттеу ілімі шеңберінде қарастыруға болады. Орындалып болғаннан кейін автоматты түрде түрленген амалдар түйсікке жақсы енеді. Қозғалыстар автоматтандырылған сайын қыртыстық бақылаулар қыртыс асты орталықтарының бақылауына көшеді.
Дағдыны афференттік, афференттік және орталық бөлімдерден тұратын, көп компонентті жүйе деп қарастырған жөн. Әрекеттердің түрлеріне орай олардың мазмұны өзгеріп тұрады. Мысалы, ұзан қашықтыққа жүгіруші спортшыға эфференттік және вегативтік, гимнасшы спортшыға немесе қылыштасышыға - эфференттік компоненттер өте маңызды. Дағдыны тілдік компонентінің айқындылығы, оның орталық компоненті қанша күрделі болса, сонша жоғары.
Динамикалық стереотиптің қалыптасу негізінде жататын шартты рефлекстік байланыстарының кеңістіктік шеңберінің шектеулері жөнінде көзқарас осы уақытта нақтыланып отыр. Бір-бірінен бөлек қызмет атқара алатын құралдардың бар болуынан, бірдей әрекетін түрлі әдістермен орындауды мүмкін етеді. Бір түрлі жаттығуларды, әр түрлі адамдар, әр түрлі дәрежедегі атқарушы құралдар арқылы орындай береді. Автоматтандырылған қимылдарды қайталаушы бір адамда да, мұндай жағдай байқалады.
Афференттік тітіргендіргіштер әсерінен дағдының орталық та, атқарушы компоненттері де үнемі өзгеріп тұрады. Сырт бейнесі жағынан стандартты қимыл дағдыларының әрбір уақыт сәттерінде функциялық құрылымы әр түрлі. Тіпті әбден үйреншікті автоматтандырылған жүріс әрекетіндегі жеке адамдар бір-бірінің дәлме-дәл көшірмесі емес. Қимыл жауаптарындағы алуан түршілік, сырт пішіні бірдей қозғалыстарды басқару барысындағы жеке жүйке құралдарының қатысу вариативтігімен байланысты.

Қимыл дағдыларының қалыптасу фазалары

Қимыл дағдылары қалыптасуының физиологиялық механизмдері операнттық рефлекстер мысалдарының негізінде зерттелген. Бұл екінші түрдегі типтік рефлекстер. Классикалық бірінші түрдегі шартты рефлекстерден айырмашылығы операнттық рефлекстердің эфференттік бөлігі іштен туа пайда болмаған, жаңадан қайта қалыптасады.
Адамның барлық қол жетімдігі алуан түрлі қимыл-қозғалыстарды - рефлекстік пронцип негізінде түзелген және тұрақтандырылған