Қоғамдық өндіріс факторлары мен фазалары
Өндіріс факторлары дегеніміз.бұл өндіріс процесінің шешуші нәтижесіне әсер ететін элемент. Өндіріс факторларына жататындар: Жер, еңбек, капитал. Яғни өндіріс факторлары осы үш элемент арқылы жүзеге асады деуге болады.Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жыл сайынғы Жолдаулары әдеттегідей жетістіктерді саралап,келешекті бағдарлауға, ең бастысы.баршамызға ортақ ұлы мақсатқа жетудің дұрыс жолын бірлесе айқындауымызға бағытталып келеді. Қазақстан халқына арналған 2006 және 2007 жылдардағы Жолдауларында мен ағымдағы міндеттер туралы ғана емес, біздің дамуымыздың келешегі жайында да айтқан едім. Осыған орай, әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек.
Үстіміздегі жылы Үкімет олардың орындалуы жөнінде есеп беруі тиіс.
Өткен жылы Қазақстан үшін жан.жақты экономикалық,әлеуметтік және саяси жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен,жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды.
Ел конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың,азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде парламент сайлауы өткізілді.Сайлауда «Нұр Отан» партиясы айқын басымдықпен жеңіске жетіп,алғаш рет Үкімет жасақтады.
Әкімшілік реформа жалғасын тауып,оның аясында мемлекеттік органдар аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады.Жалпы алғанда,ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды.Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып,¥лттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд.АҚШ долларына кетті.Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды.
Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап,мемлекеттік бюджеттің білім беруге,денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындар 5 еседен астам үлғайды.Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр.Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бүрынғыға қарағанда екі есеге артық.
Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз.Халықтың зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде,оның көлемі І.ітриллион теңгеден асып түсті.
Үстіміздегі жылы Үкімет олардың орындалуы жөнінде есеп беруі тиіс.
Өткен жылы Қазақстан үшін жан.жақты экономикалық,әлеуметтік және саяси жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен,жаңарған саяси құрылымымен қарсы алды.
Ел конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың,азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде парламент сайлауы өткізілді.Сайлауда «Нұр Отан» партиясы айқын басымдықпен жеңіске жетіп,алғаш рет Үкімет жасақтады.
Әкімшілік реформа жалғасын тауып,оның аясында мемлекеттік органдар аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады.Жалпы алғанда,ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды.Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып,¥лттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд.АҚШ долларына кетті.Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды.
Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап,мемлекеттік бюджеттің білім беруге,денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындар 5 еседен астам үлғайды.Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр.Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бүрынғыға қарағанда екі есеге артық.
Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз.Халықтың зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде,оның көлемі І.ітриллион теңгеден асып түсті.
Кіріспе
Өндіріс факторлары дегеніміз-бұл өндіріс процесінің шешуші нәтижесіне
әсер ететін элемент. Өндіріс факторларына жататындар: Жер, еңбек, капитал.
Яғни өндіріс факторлары осы үш элемент арқылы жүзеге асады деуге
болады.Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
жыл сайынғы Жолдаулары әдеттегідей жетістіктерді саралап,келешекті
бағдарлауға, ең бастысы-баршамызға ортақ ұлы мақсатқа жетудің дұрыс жолын
бірлесе айқындауымызға бағытталып келеді. Қазақстан халқына арналған 2006
және 2007 жылдардағы Жолдауларында мен ағымдағы міндеттер туралы ғана емес,
біздің дамуымыздың келешегі жайында да айтқан едім. Осыған орай, әлемнің
бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік
көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері
біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек.
Үстіміздегі жылы Үкімет олардың орындалуы жөнінде есеп беруі тиіс.
Өткен жылы Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық,әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен,жаңарған саяси
құрылымымен қарсы алды.
Ел конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси
партиялардың,азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз
Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде парламент сайлауы
өткізілді.Сайлауда Нұр Отан партиясы айқын басымдықпен жеңіске
жетіп,алғаш рет Үкімет жасақтады.
Әкімшілік реформа жалғасын тауып,оның аясында мемлекеттік органдар
аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады.Жалпы
алғанда,ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға
өсіп отырды.Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып,¥лттық
қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд.АҚШ долларына
кетті.Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды.
Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан
бастап,мемлекеттік бюджеттің білім беруге,денсаулық сақтауға және
әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындар 5 еседен астам үлғайды.Біздің
5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып
отыр.Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бүрынғыға қарағанда екі есеге артық.
Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз.Халықтың
зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде,оның көлемі І.ітриллион
теңгеден асып түсті.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол
жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Бүгін мен сіздерге еліміз бен қоғамымыздың одан әрі дамуы жайындағы
өз пайымымды баяндамақпын. Ойға алғанымызды орындау Қазақстанның шын
мәнінде тарихи ауқымдағы аршынды самғау жасауына мүмкіндік туғызады.
Әңгіме еліміздің әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің клубына қарай
ілгерілеуі жөніндегі нақты қадамдары туралы болмақ, бұл жайында алдыңғы
Жолдауда да айтылған еді.
1997 жылы сіздер мен ұсынған Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
Стратегиясын қолдадыңыздар, онда біздің қоғамның келешек мүмкіндіктері мен
біздің мемлекеттің ұлық мұратына деген көзқарас таныстырылған болатын.
Бұл әлі қанаты қатая қоймаған жас тәуелсіз мемлекеттің ұлы таңдауы еді.
Сол кезде осы Стратегия турасында күмән аз бола қоймағанын білемін.
Сол уақытта, естеріңізде болар, біздің жинақтаған қорымыз негізінен
зілбатпан әлеуметтік-экономикалық проблемалардан және егеменді даму мен
либералдық реформалардың азын-аулақ алғашқы тәжірибелерінен ғана тұратын.
Сол тұста, 10 жыл бұрын, біз өз таңдауымызда қателескен жоқпыз.
Нақ сол уақыттан Қазақстан нарықтық экономиканың теоремалары мен
демократиялық дамудың аксиомаларын бірінен кейін бірін игере отырып,
дәйектілікпен ілгері адымдай бастады.
Біз мүлдем жаңа экономикалық жүйенің, демокра¬тиялық құқықтық
мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды
нығайттық, өмір сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік.
Біз ішкі тұрақтылыққа қол жеткіздік, дамудың әлеуметтік базасының
сенімділігін қамтамасыз етіп, өңірдегі үздік экономиканы құрдық. Қазақстан
өңірде геосаяси тұрақтылық пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жөніндегі маңызды міндеттерді атқаратын халықаралық қоғамдастықтың
толыққанды және жауапты мүшесі ретінде орнықты.
Біз үшінші дүниенің мемлекеті болуды қойдық. Бұл өткен 10 жылдағы
жұмысымыздың басты қорытындысы.
Енді келесі онжылдықтағы одан арғы жұмысымызды белгілеп бергім келеді.
1.1 Қоғамдық өндіріс факторлары мен фазалары
Қоғамдық өндіріс-адамдар өмірінің негізі.Қоғамдық өндіріс адамның
табиғатпен екі арадағы өзара эрекетінің процесін (бұл өндіргіш күштердің
жайын сипаттайды) және осы кездегі пайда болатын экономикалық қатынастардың
(өндіріс процесін қоғамдық жағын ) жиынтығын қамтиды.Адамның табиғатпен екі
арадағы өзара эрекетінің процесі дегеніміз-еңбек процесі,ол эрқашан да
белгілі бір қоғамдық түрде өтіп жатады.
Еңбек процесіне мыналар жатады:1)адамның еңбегі ;2)еңбек заты және
3)еңбек құралдары.
Еңбек-адамның өзіне қажетті игіліктерді өндіру үшін жүмсаған дене және
ақыл-ой энергиясы.Адамға ғана тэн ерекше қасиет-еңбек арқылы ол табиғат
заттарына ықпал жасапдүрін өзгертеді,өңдейді.Сөйтіп өнім шығарады және оны
реттейді,бақылайды.
Адам еңбегінің ерекшеліктері бар.Оның бастылары:саналылығы,алдын-ала
ойлап істеу,нақтылы мақсат қою,нәтижелі жұмыс атқару,еңбек құралдарын жасау
және жетілдіру,мамандық шеберлігін арттыру,керегін табиғаттан қажетінше
алу,оны қорғай білу т.б.
Барлық адамзат қоғамында өндірістің негізгі жағдайы болып есептелетін
адамның дене және ақыл-ой қабілетінің жиынтығы,оның еңбекке деген қабілеті
жү_мыс күші болады.
Еңбек бөлінісінің тереңдей түсуі,еңбек пен өндірісті қоғамдастырудың
формалары жиынтық жұмысшы күшін құрайды және қалыптастырады.Жұмыс күші
қоғамдық өндіргіш күштің-бірінші және басты элементі.
Өндірісті үйымдастыруға жұмысшы күшінің болуы жеткіліксіз.Оған қоса
өндірістің заттық факторлары-еңбек заттары және еңбек құралдары қажет.
Еңбек заттары еңбек ету процесінде адам эсер ететін табиғат заттары.Оған
жататындар:шикізаттар,материалдар,қ осалқы материалдар және т.б.Оларсыз өнім
жасап шығару мүлдем мүмкін емес.Өйткені еңбек заттары сол өнімнің нақтылы
негізі,тулғасы.
Қоғамдық өндірісті үйымдастырудың келесі факторы-еңбек қ^ралы.Еңбек
құралының түрлері көп.Олардың негізгілері:еңбек
құралдары(машиналар,механизмдер және т.б.);өндірістің ыдыс
жүйесі(құбырлар,сауыттар,бөлшектер және т.б.);жер,электр қуаты,бу,химиялық
және ядролық реакциялар;өндірістік объектілер(құрылыстар,жолдар,өндірі стік
үйлер және т.б.).Міне осыларсыз қоғамдық өндірісті үйымдастыру,адамға
қажетті игіліктерді шығару тіпті мүмкін емес.Әрбір заман мазмүны және
ерекшелігі не өндірілгенімен емес,оны қалай өндіргенімен
бейнеленеді.Демекдандай еңбек құрал-жабдықтаымен өндірілгенімен
сипатталады.Еңбек құрал жабдығы-қоғамдық прогрестің айнасы.
Қорыта айтқанда,игіліктерді өндіру үшін оның қажетті жағдайлары -жұмысшы
күші,еңбек заттары,еңбек құралдарының жиынтығы ғана өндірісті үйымдастыруға
мүмкіндік береді.Бұларсыз өндірісте ілгерілеу де,игіліктерді өндіру
де,тіршілік те,адамзат қоғамының дамуы да жоқ.Осылардың жиынтығы
Сонымсн өндіріс процесінде еңбек заттары мен еңбек құралдары бірігіп,
өндіріс кұрал-жабдықтарын құрайды.
Өндірісте жұмыс күші - жеке фактор ретінде, ал күрал-жабдықтар -заттай
факторы ретінде тығыз байланыста болады.
Өндірістің келесі факторлары - жер және капитал. Жер кең мағыналы
үғым. ол табиғаттың койнауындағы барлық байлыктарды: жерді, су және орман
ресурстарын, пайдалы қазбаларды және т.б. қамтиды. Жер түрлі мақсаттарда
пайдаланылады. Алайда, олардың ішіндегі бастапқысы жердің
ауылшаруашылығында пайдаланылуы болады.
Жердің табиғи қасиеті деп, яғни оның жаратылысына байланысты және
жасанды қасиеті деп, яғни жерді суландыру, мелиорациялау, тыңайтқыштарды
шашу және т.б. байланысты белгілеріне қарай екіге бөлінеді. Бұл жағдайлар
жерден алынатын табысқа - жср рентасына эсер етеді.
Капитал дсп тауарлар мен қызметтерді ендіруге колданылатын, адамдар
жасап шығарған өндіріс күрал-жабдықтары мен жинақталған ақшалай
қаражаттарды айтады.
Маркстік теория өндіріс факторларын ерекше жіктейді: оған
заттай факторлар(өндіріс құрал-жабдыктары) және жеке фактор (жұмыс күші)
жатады. . Марксизмнің осылайша жіктеуінің зор маңызы бар, өйткені қосымша
құнды (пайданы) факторлардың барлығы емес, оны тек қана жеке фактор (жұмыс
күші) өндіреді.
Қазіргі ғылыми-техникалық революция өмірімізге бүрын мәні елеусіз
болған, қазіріі кездс маңызды, орынға шыққан өндірісгің жаңа факторын
экелді. Ол информация. Информация элемдегі мемлекеттердің қай-қайсысының
болмасын жаңа экономикалык өрлеу кезеңіндс өсуінің және өмір сүруінің
күдіреітт күшіне алналды. Бүкіл дүние жүзілік шаруашылық жүйесінің және
элемдік нарықтың қалыптасуы, информацияны пайда табудың бұлағына
айналдырды. Сондықтан информадияны қолга уыстап, үстемдік жасаү. жаңа
экономикалық өрлеудің, демек, өндірістің негізгі факторларының біріне
айналды.
Өндірістің жемісті дамуы үшін оның эрбір жаңа даму кезіне қажет жаңа
факторлар пайда болады. Мысалы, кәсіпкерлік қызмет, информация, технология,
экология және басқа да факторлар - қазіргі кездегі өндірістің
құрамдас бөліктері.
Алайда, оған арқау болатын ең бастылары: еңбек, жер және капитал. Жеке,
өзара оқшауланып бұл фактордар өнім өндіре алмайды және табыс әкелмейді.
Сонымсн, өндіріс дегеніміз оның факторларының өзара эрекеттерінің нәтижесі.
Мейлінше көп өнімдер өндіру ушін, жекелеген кэсіпкерлер - өндіріс
факторларының өзара үйлесімді қатынастарын табуды мақсат етуі қажет.
Игіліктерді өндіру бір жағынан, адам мен табиғаттың өзара эрекеттесуін,
ал екінші жағынан шаруашылық қызметінде адамдардың өзара карым-катынас
процесін бейнелейді. Алғашкы калыптаскан өзара байланыстар өндіргіш күштер
дсп, ал екіншісі - өндірістік қатынастар деп аталады. Бү_л қатынастар
қоғамдық өндірістің өзара тығыз байланысты екі жағы болады. Өндіргіш
күштерге - өңдіріс құрал-жабдықтары және белгілі бір өндіріс тэжірибесіне,
еңбек дағдыларына ие
болған әрі осы өндіріс құрал-жабдықтарын іске қосатын адамдар жатады.
Адамдар - қоғамныц өндіргіш күштерінің негізгі элементі.
Ғылыми-техникалық революция өндіріс факторларын қайта құрайды. Мысалы,
өндіріс құрал-жабдықтары - имформатика, есептеу-электрондық және
компьютерлік техникамен еркендейді. Еңбектің сапалык жағынан ілгерілеуі
болады: оны ғылыми үйымдастыру пайда болды, қызметкерлердің біліктілік және
интеллектілік деңгейі жоғарылап, адамның іскерлік қабілетінің рөлі мен
маңызы күшейеді.
Экономикалык қатынастар дегеніміз - материалдык және рухаии игіліктер
мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесі кезінде
адамдар арасында қадыптасқан катынастар.
Экономикалык катынастардың сипаты өндіріс құрал-жабдықтарына меншік
формасы арқылы аныкталады.
Олар, біріншіден, тек кана өндіріс салаларында ғана пайда болатын
өндірістік қатынастардан, екіншіден, өндірістік емес сферадардан
қалыптасатын катьнастардан құралады.
Экономикалық қатынастар өз құрылымы жағынан ү_йымдық-экономикалық және
әлеуметтік-экономикалық қатынастарға бөлінеді.Ұйымдық-экономикалық
қатынастар дайын өнімді өндіру, бөлу және айырбастау, тұтынуды жүзеге
асыруға байланысты қалыптасады. Оны ұйымдастыру формаларына: еңбек
бөлінісі, еңбек кооперациясы, өндірісті шоғырландыру (фирмалардын іріленуі)
және онын орталықтануьі (көптеген шаруашылык орындарының біртұтас
кү_рылымға бірігуі) және т.б.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастар өндіріс құрал жабдықтарына меншік
түрі анықтайтын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында
қалыптасады.
1.2 Өндіріс факторларының ерекшеліктері
Жалдамалы еңбектегі жү_мысшылардың табысының негізгі бөліпн жалақы
күрайды. Жалақы адамдардың іс-эрекеттерін қамтамасыз ететін көзі ғана болып
қоймайды, ол, экономикалык мүддені реттеуші ірі құрал ретінде қызмет
аткарады.
Жалакының мәнін анықтауда экономика ғылымында екі әдістемелік
көзқарастар бар.
1. Маркстік тұжырымдама бойынша жалақы жұмыс күші -тауардың
күнының ақшалай көрінісі (багасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек
тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де (жұмыс күшіиің күны),
нарықтық факторлар сұраныс, үсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы
жалакының жұмыс күші құнынан бірде жоғары, бірде төмен болатындығын
көрсетеді.
2. Неокласси.ктердің түжырымдамасы бойынша жалақы еңбек бағасы
(еңбек пен жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), онын дэрежесі мен
динамикасы нарықтық факторлар - сүраныс және үсыныспен анықталады.
Маркстік тұжырымдамаға сэйкес жалақы еңбек бағасы емес, өйткені жалақы
жұмысшы еңбегіне төленбейді, оның еңбекке деген қабілеттілігіне төленеді,
яғни жұмыс күшін бағамдайды.
Шыныңда да еңбектің күны бар деп есептесек, онда оны немен өлшеуге
болады деген сүрау туады. Бэлкім, еңбеқті сіңірілген өнімнің құнымен
өлшеуге болады? Бірак IV - тақырыпта көрсетілгендей, тауар күнының өзі оны
өндіруге жүмсалған , еңбектің мөлшерімен өлшенеді. Еңбектің құны енбекпен
өлшенетін болып шығады, ал мүның өзі жоқ бір сөзді мәнсіз кайталай беру
болып шығар еді. Оның үстіне, егер еңбектің құны шынында да ол жасаған
өнімнін құнымен өлшенетін болса, онда жұмысшы жалақы түрінде өз еңбегі үшін
өзі жасаған құнның бэрін алуы тиіс болар еді. Бірақ бұл жағдайда өндіріс
иесінің қолында жұмысшыға төленген жалақыдан тыс құнның ешқандай артығы
қалмас еді, сөйтіп, өзінің ынталандырушы аркауынан -косымша құн ондіру
мүмкіндігінен , айырылган өндіріс мәнін жойып, оның өмір сүруі мүмкін
болмас еді. Ал еңбек тауар бола түрса да, дегенмен басқа барлық тауарларға
қарағанда,. құнынан темен сатылады деп есептесек құнның еңбек теуриясымен
қайшы келгендік .болар еді. Демек, еңбектің езі тауар болады деп есептеу
құн заңына және косымша күн заңына кайшы келеді.
Іс жүзінде тауар нарыгында ақша иесі тікепей еңбекпен емес, өндіріс
құралдарынан айырылған және сол себепті өзінің бірден-бір мүлкі -жұмыс
күшін сатуга мәжбүр болган жұмысшымен қарама-қарсы тұрады. Оның еңбегі шын
мәнінде басгалған кезде, еңбек оған тиесілі болудан қалады, демек ,ол
еңбегін сата алмайтын болады.
Жұмысшы еңбек процесінде өзінің жұмыс күші құнын өндіреді және мүның
үстіне меншік иесіне тегін икемденетін қосымша қү_н жасайды.Меншік иесі
жалақы түрінде жұмысшы жасаған құнның бір бөлігін ғана атап айтқанда оның
жұмыс күші құнының эквивалентінің ғана орнын толтырады.
Ақшамен бейнелеген жұмыс күшінің құны -жұмыс күшінің бағасы деген
сөз.Жұмыс күшінің бағасы әртүрлі факторлардың ықпалымен оның құнынан ауытқи
алады.Сырттай қарағанда ол еңбек бағасы түрінде көрінеді.Демек,жалақы
дегеніміз-ерекше тауар-жұмыс күші құнының,оның бағасының өзгерген түрі
болып табылады.
Неоклассиктер жалақыны еңбектің бағасы ретінде қарады.Оларды жалақының
мәні емес,оның деңгейі қызықтырады.Олар жалақы деңгейін сүраныс пен
үсыныстың еңбекке деген тепе-теңдігі жалақының тепе-тең деңгейін құрайды.
Еңбекке деген сүраныс шекті өніммен анықталады,яғни,өнім өсімінің адам
санына тікелей байланыстылығы.Егер шекті өнім пайдаланылған факторға
қарағанда,демек еңбекке деген сүраныс жоғарылайды немесе керісінше болады.
Қорыта айтқанда,егер екі эдісті де тереңірек зерттейтін болсақ бұл
арадағы айырмашылық болу қатынасына эртүрлі көзқарас та бар.Марксистік
түжырымдама құрал-жабдықтары меншік сипаты болу қатынасының анықтаушы
мотиві деп қарстырса,ал неоклассиктік түжырымдамада жоғарыдағы айтылған
қатынасты толығымен жоққа шығарып,бөлу қатынасының тек экономикалық жағын
ғана негізге алады.
Жалақыны дифференциалау бес принпипке негізделген.Олар:еңбек
күрделілігі;еңбек жағдайы(жеңіл және ауырдалыпты және зиянды
т.с.с);еліміздің дамуының негізін қалйтын приоритетті салаларға жеңілдік
беру(өсімдер қолдану,жоғары жалқы дайындау т.с.с.),аймақтар мен аудандардың
табиғи және ауа-райының жағдайының өзгешеліктеріне есепке алу; жұмыскер
еңбек ететін ұжымның еңбек нәтижелерін есепке алу;
Жалақының түрі мен Төленетін ақының сиапаттамасы
жүйесі
Мерзімді түрі:
а) жай мерзімді ИТЖ –ның (ИТР) жұмыс істеген уақыты үшін,
жұмысшыларға таривтік ставка бойынша төленетін
жалақысы.
ә) мерзімді - сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға
таривтік ставкадан басқа сыйлықтар беріледі.
Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:
а) тікелей кесімді Әрбір өнім мөлшері бірдей бағамен төленеді.
ә) кесімді - сыйлық Сапа, үнемдегені үшін және (жұмысты) өнімді
артық орындағаны үшін сыйлық қосылады.
б) кесімді Әрбір шығарған затқа норманы артық орындағаны
прогрессивті үшін ақы прогрессивті өсім бағамен төленеді.
в) ұжымдық – кесімді Металургия, өндірісінде, легтік автомобиль
жасауда құрастыру желілерінде қолданады. Әрбір
бөлімше, желі мүшесінің жалақысы барлық ұжым
өндірген өнім көлеміне байланысты.
г) аккордтық жүйе Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың
жалақысы – кесімді бір немесе топтарына әуелден жалақының жалпы
жалақының өзгерген түрісомасы объект, агрегат, жұмыс көлеміне
болып табылады. байланысты көрсетіледі.
Пайда экономикалық категория ретінде әртүрлі өндіріс тәсілдерінде де өмір
сүрді: құл иеленуші және феодалдық қоғамында растовщиктер және сауда
пайдасы түрінде. Пайда қазіргі өндірісте де қосымша құнның негізгі түрі
ретінде сақталып келеді.
Пайда және оны максимизациялау әсіресе нарықтық қатынаста барлық
өндірістің және шаруашылық салаларынын негізгі нақты мақсаты болып
табылады. Сонымен қатар, атап айту қажет, экономикасы дамыған елдерде
инфрақұрылымды, қоғамдық шаруашылықтағы пайда ала алмайтын қосымша
бюджеттен қаржы бөліп қолдауға тура келеді.
Пайданың нарық экономикасында түбегейлі қызметіне және
экономикалық теорияның обьектісі болуына қарамастан, осы күнге дейін оның
маңызына екі түрлі көзқарастар бар: Маркстік және қазіргі кезеңдегі
экономикалық ілім.
1. Маркстік көзқарас. Пайданың мәні К. Маркстың Капиталының
ІІІ-томында зерттелген. Маркстың тұжырымдауынша пайда қосымша құнның
өзгерген түрі. Бұл өзгеру қосымша құнды өзгермелі капитал жасағанмен, ол
барлық авансыланған тұрақты және өзгермелі капиталдың туындысы ретінде
болады. Себебі өндіріс құрал-жабдығының иесіне жұмыс күшінің қалай
пайдаланғаны ғана емес, құрал-жабдықты қалай тиімді, пайдалаланылғаны да
қажет. Соңдықтан пайданың көлемі (мөлшері) тауар құны мен оның өндіріс
шығындарының айырмасы ретінде анықталады (егер тауар құны бойынша сатылса).
Ескеретін жай, пайданы тауар өндірушілер тек тауарды сатқаннан соң алады.
Сондықтан. сатылған қосымша құн ақша түрін қабылдайды (ауысады), да,
пайдаға айналады (өзгереді). Пайда сатылған қосымша құн ретінде болғанымен
соңғысы сұраныс пен ұсыныстың әсерінен ауытқиды. Міне осы ауытқу, тауар
өндірушілер алатын пайда мөлшерін анықтап, оларды кедей және бай деп
жіктейді, бір саладан екінші салаға капиталдың ауысуына әкеліп соқтырады,
жеке пайда нормасын орта пайдамен теңестіріп, өндіріс бағасын құрайды, оның
айналасында нарықтық баға ауытқиды. Пайда, қосымша құн сияқты төленбеген
жұмысшы енбегінің нәтижесі, сондықтан адамды қанаудың арқасында пайда
болады.
2. Қазіргі экономикалық ілім көзқарасы. Олардың көзқарасы бойынша пайда,
өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал) пайдаланудың нәтижесі. Сондықтан,
пайда және кәсіпкерлік табыс, кәсіпкерлердің атқарған қызметтерінің
нәтижесі ретінде қарастырады. Осыған байланысты төмендегідей анықтамалар
береді:
- пайда - кәсіпкер іс-әрекетінің қызмет ақысы;
- пайда - кәсіпорынды басқарудағы жаңашылдығы, таланты үшін
төленетін ақысы;
- пайда - нарықта өндірушілердің (сатушылар)
монополиялық жағдайынан пайда болатын табыс.
Ескеретін жай, кәсіпкер міндетті түрде пайда алуы керек, олай болмаса,
ол, нақты бір өндіріс саласына ақша жұмсамайды.
Қарастырылған екі көзқарастар да өмір сүруге құқылы. К. Маркстың
көзқарасындағы кемшілік - пайданың мәнін тікелей жеке меншікпен, сонымен
байланысты жұмысшыларды қанау деңгейімен байланыстыруы. Бірақ практика
көрсетіп отырғандай, мәселе жеке меншікте және төленбеген еңбекте емес,
пайданы кімдер пайдаланады, яғни меншік пен басқару қатынасында болса
керек.
Екінші көзқарастың кемшілігі кәсіпкердің не үшін пайда алатынын анықтай
отырып, оның шығатын көзін (источник) анықтамайды.
Белгілі жәй, пайда нарықта алынбайды, себебі бұл жерде тауар айналымы:
Т-Т. Бұл жерде түскен пайда қайта бөлінеді. Осыған байланысты шындыққа
жақын К. Маркстың дәлелдегені; пайда өндіріс нәтижесі.
Кәсіпорын пайдасы жалпы және таза болып екіге бөлінеді.
Жаллы пайда - кәсіпорынға түсетін жалпы өнімнін бір бөлігі, ол caн
жағынан сатылған өнімнен түскен ақшадан (толық түсім) өзіндік құнды алып
тастағанға тең.
Таза пайда - жалпы пайдадан мемлекетке аударған пайданы алып тастағанда
тең (салықтар және т.б.).Таза пайда кәсіпорын иелігіне қалады да,
шаруашылықтың ішкі қажеттіліктеріне жұмсалады.
Пайда өндіріс сферасында жасалады. Өзінің ерекше экономикалық түріне
айналым сферасында ауысады, атап айтқанда өндірілген өнімді сату
процесінде. Пайда айналым сферасында тауар өндірушілер арасындағы бәсекелік
құрес, сұраныс пен ұсыныстың тауар нарығының конъюктурасына орай
өзгерістеріне байланысты қалыптасады.
Пайда - кәсіпорынның мақсаты және қозғаушы күші. Пайданың шығар көзі
қажетті өнімнің бір бөлігі мен қосымша өнім.
Пайда кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетін
қорытындылайтын негізгі көрсеткіш.
Пайда категориясын қарастырғанда экономикалық (таза) және бухғалтерлік
пайданы ажырата білу кажет. Бұл ұғымның пайда болуы, шығындардың ішкі
және сыртқы (жоғарыда айтылған) болып шектелуінде.
Экономикалық (таза) пайда - кәсіпорын сатқан өнімінен түскен ақшадан
(толық түсім) ішкі және сыртқы шығындар сомасын (оған орта пайда да
қосылады) алып тастағанға тең. Ал, бухғалтерлік пайда -кәсіпорын сатқан
өнімнен түскен ақшадан сыртқы өндірістік шығын көлемін алып тастағанға тең.
Пайда кәсіпорын іс-әрекетін қорытындылайтын синтетикалық көрсеткіш
ретінде, оған көп факторлар әсер етеді. Сондықтан пайданың көлемі мыналарға
байланысты:
1) Еңбек өнімділігінің денгейі. Еңбек өнімділігі жоғарылаған сайын өнім
өндіру және оны сату көбейеді, өзіндік құны төмендейді. Осының бәрі пайданы
көбейтеді.
2) Өнім өндіруде материялдық және еңбек шығындарын үнемдеу.
Осының нәтижесінде өндірістегі материал және еңбек сыйымдылығы төмендейді,
капитал тиімділігі артып, пайда көбейеді;
3) Өндіріс құрылымының және өндірілген өнім ассортиментінің өзгеруі.
Жалпьі өнім кұрамында жоғарғы пайдалы өнімдерінің үлесінің жоғары болуы
пайданы көбейтуге жағдай жасайды;
4) Баға деңгейі. Шығарылған өнімдерге бағаның өсуі алынатын пайдаға
тікелей пропорционалды, ал төмендеуі кepi пропорционалды;
5) Авансыланған капиталдың жалпы айналым жылдамдығы. Қызмет жасап
жаткан капиталдың айналымын тездету негізгі және айналмалы капиталды
үнемдеуге немесе шығарылатын өнім көлемін өсіруге әкеліп соғады. Екі
жағдай да пайданы көбейтуге әкеледі. 6) Жалпы пайданың таза пайда
және мемлекетке аударуға бөлінуі. Мемлекетке жалпы пайдадан орынсыз,
артық өндіру таза пайданы кемітіп, кәсіпорын экономикасының
бірқалыпты қызмет жасау мүмкіншілігін төмендетеді.
Кәсіпорын барлық осы бағыттарда өз пайдасын көбейтуте тырысады, әрине
олар оның өндірістік және коммерциялық іс-әрекеттерінде позитивтік маңызы
бар.
Пайданың экономикалық категория ретіндегі мәні, оның төмендегі үш
атқаратын қызметінен көріністабады:
1) Пайданы өндірістік және коммерциялық іс-әрекеттеріне қорытынды
баға беру көрсеткіші ретінде пайдаланады. Кәсіпорынның өндіріс және айналым
сфераларындағы іс-әрекетінің барлық жағы пайдада көрініс табады. Бірақ
пайда әмбебап көрсеткіш емес. Пайда категориясының көп факторлылығына
байланысты пайдамен бірте басқа да көрсеткіштерді пайдалану қажет.
2) Пайда болу қызметін атқарады: Пайданы қосымша құнды кәсіпорын мен
мемлекеттің, кәсіпорын мен салалардың, кәсіпорын мен оның
жұмысшыларының, өндірістік және өндірістік емес сфералардын
арасында бөлу-және қайта бөлуде қаражат рычағы ретінде
пайдаланады.
3) Пайда ынталандыру қызметі атқарады. Бұл қызметі кәсіпорынды және
оның жұмысшыларын экономикалық ынталандыру процесіне
байланысты. Кәсіпорында пайданы марапаттау қорын құруға және
өндірісі ұлғайту көзі ретінде пайдаланады.
Кәсіпорын пайдасы абсолюттік - ақша түрінде және салыстырмалы пайда
нормасы (% - түрінде) ретінде анықталады.
Пайда нормасы пайданың барлық авансыланған капиталға қатынасы ретінде
пайыз түрінде eceпеледі. Р'=∙ 100%.
Мұнда, Р'- пайда нормасы;
Р - ақша түріндегі пайда;
A - авансыланған капитал.
Пайда нормасы авансыланған капиталдың пайдалылығын көрсетіп, оны әрі
қарай қалай пайдалану жолдарын сілтейді. Сонымен,қатар, пайда жалпы
шығындарға қатынасымен де есептеледі. Бұл жерде өндірісте жұмсалған
шығындардың пайдалылығын көрсетеді.
Пайыз, оның пайда болуы және факторлары
Нарықты экономика несиеге берілген кез-келген ресурстарға процент түрінде
ақы төлеуді қатаң талап етеді. Бірақ практикада процент қарыз капиталының
бағасы ретінде қарастырылады. Қарыз капиталы капитал - меншік иесі, өзіндік
қозғалыс түрі бар ерекше тауар, оның иесіне өндіріс саласына қатыспай-ақ
қосымша құнның бір бөлігін процент түрінде иемдену мүмкіндігін береді.
Қарыз берушінің қолында қарызға берген капиталы үшін әлем қарыз процент
түрін қабылдайды. Қарыз проценті қосымша құнның ерекше формасы. Өндіріс
немесе сауда қызметін істеуші меншік иесі, қарыз ала отырып, ақша иесіне
алынған соманың белгілі бір бөлігін процент түрінде төлейді. Қарыз
проценті қосымша құнның бір бөлігі, оны кәсіпкерлер қарыз берушіге беруге
міндетті. Қарыз капиталынан түскен пайда екі бөлікке бөлінеді: капитал
иесінің иемденетін проценті мен қарыз алушы иемденетін кәсіпкерлік табыс.
Қарыз процентінің белгілі дәрежесі немесе нормасы бар. Процент нормасы -
қарыз капиталынан алынған жылдық табыс сомасының қарызға берген капитал
сомасына капиталы. Қарыз капиталын пайдаланғаны үшін төлем процент нормасы
арқылы көрініс алады. Процент нормасы - қарыз капиталынан алынған жылдық
табыстың бүкіл қарыз капиталына қатынасымен өлшенеді. Егер, қарызға берген
капиталды 100 мың доллар деп ұйғарсақ, ал осыдан жылдық табыс 6 мың
доллар болады, онда процент нормасы ∙ 100%=6 проценгке тең. Қарыз
проценті белгісіз өлшем, оның орта пайда нормасымен байланысты болатыны,
соңғысы ең жоғарғы шек, әдетте, қарыз проценті одан асып кете алмайды.
Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеу тенденциясының орын
алуымен, процент нормасы да төмендейді.
Процент қалай пайда болады және не, үшін төленеді? Жаңа классикалық
теорияның, пайымдауынша процент уақыт үшін төлем. Себебі, игіліктердің
бүгінгі бағасы мен ертеңгі бағасында (келешектегі) айырмашылық, болады.
Оның, себебі, бүгінгі күнгі, ресурстарға иелік ету жеке адамның тұтыну
тандауын ұлғайтып қана қоймайды, сонымен қатар болашақта жоғары табыс
мөлшерін қамтамасыз ету үшін шараларды жүзеге асыру мүмкіндігін де береді.
Сондықтан, ағымдағы ресурстарды иелік етуден бас тартып оны қарызға беріп,
оның орнын толтыруға есеп жасайды. Қарыз алушы ресурстарды, пайдаланғаны
үшін, яғни осы ресурстар табыс әкелгенге дейін, сатып алғаны үшін төлем
төлейді. Демек, шешім қабылдау мен табыс алу арасында белгілі бір уақыт
етеді. Осы уақыт, төлем процентін құрайды. Осы себепті де процент қарыз
капиталының бағасы.
Проценттің нарықтық экономикада атқаратын қызметі үлкен. Жаңа
классиктердің пікірінше:
- процент капиталды пайдаланудың әрқилы варианттарын таңдап алудың
маңызды құралы;
- процент ставқаларын салыстыру, ресурстарды рационалды
бөлігі, капиталға ең пайдалы жобаларды жүзеге асыруға мүмкіншілік жасайды;
- процент,ставкасы ұзақ мерзімді жоспарда тұтынуға деген бейімділікті
жеңіп, ұқыптылық, үнемділікқе ынталандырады. Осылардың
салдарынан капиталдың корлануына қолайлы жағдай жасайды.
Нарықтық, қатынаста бағаның тез өзгеріп отыруына байланысты, ақшаның
бірдей сомасы бүгін және бір жылдан кейін әрқилы бағада, сондықтан осы
ақшаны, банкке сақтауға болады, ол біріжылдан. кейін салынған сома нарықтық
ставканың процент мөлшеріне ұлғаяды.
Халық өз ақшаларын банктерде сақтайды, банктер басы артық резервтерді
ұстамайды, бірақ банктің резерв нормасы 110 қатынасына тең делік. Егер де
халық табысы 100 шартты бірлікке өссе, онда банктердегі халық салымдары
қалай және қаншаға өседі? Бұл жағдайда банк салымдарының өсімі 10-ға тең
(100-дің 110). Демек, банк 90 шартты бірлікті қаржыны халықка бере алады.
Бұл ақшаны халық алғаннан соң, қайтадан тағы да банкке салады. Халыққа
берілетін банктің үстеме салымдарынын өсімі 90 шартты бірліктік қаржыға
тең, оның 9 шартты бірлігі банктің резервін құрайды, ал 81 шартты бірлік
қаржы несие түрінде халыққа беріледі және т.с.с. Нәтижесінде, халыққа
берілетін несиенің көлемі 900 шартты бірліктік қаржыны құрайды, ал жалпы
салымдарының өсімі 1000 бірліктік қаржыға жетеді.
Банктің айналымдағы ақша массасының көлемін неше рет көбейтетіндігін
есептеп шығару үшін депозиттік мультипликатор (m) пайдаланылады; яғни, ол:
m=lr; мұнда r-банктің міндетті резерві және мұнда ол 10-ға тең.
Ақша ұсынымы (Ms) мен ақша базасы (В) арасындағы байланыс мына теңдеу
арқылы көрсетіледі: Ms=mB
Мұнда: Ms-ақша ұсынымының өсімі
В - ақша базасының өсімі
Коммерциялық банктердің қызмет ету мақсаты — пайданы иемдену болып
табылады
Банк пайдасы табыстар мен шығындардың ара қатынасымен анықталады.
Банк пайдасы - қарыз капиталы иесінің иемденетін табысы.
Жылдық процентпен өрнектелген, қарыз капиталынан түсетін табыс -
проценттік ставка деп аталады. Ол ұзақ мерзімі уақытпен анықталатын орташа
проценттік ставкасына және әр күн сайын қалыптасатын нарықтық проценттік
ставкасына бөлінеді. Оған әсер ететін факторлар:
а) капитал көлемі;
б) капиталдың өнімділігі;
в) капиталға сұраным мен ұсынымның қатынасы.
Сонымен бірге, ол өз кезегінде тағы да номинал проценттік ставкасына және
нақты проценттік ставкасына бөлінеді.
Номинал проценттік ставка деп белгілі бір ақша бірлігінің ( мысалы,
теңге немесе доллар) бағамы бойынша белгіленетін ставканы айтады. Нақты
проценттік ставка деп инфляциямен өзара сабақтас байланыста.
1.3. Ғылыми-техникалық прогресс
К,Маркстің экономикалық дәуірдің айырмашылығы ие нәрсе өндіретіндігінде
емес, оны қалай және қандай еңбек құралдарымен өндіретіндігінде деген
тұжырымы өз өміршеңдігін әлі де жойған жоқ. Шындығында еңбек құралы
қоғамның өсу дәрежесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының
тарихы еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады. Қазіргі ғылыми-
техникалық прогресс сонау алыстан басталған еңбек құралдарының
жетілдірілуініп түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.
Бір кезде ең қарапайым еңбек құралдарына негізделген қоғамдық құрылыс,
өткен ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс ретінде ең жоғарғы
дәрежесіне жетті.
Қоғамдық өндірісті дамытуға тек қана еңбек құралының болуы
жеткіліксіз. Оған коса кажетті материалдар тиісті технологиялар, қуаттар,
информациялар және өндірісті ұйымдастыру керек. Осылардың жиынтық мазмұны
техмологиялық өндіріс әдісі деп аталады. Сонымен технологиялық өндіріс
әдісі дегөніміз - қоғамдық өндірісті дамытуға қажетті еңбек құралы,
материалдар, технологиялар, қуаттар, информациялар және өндірісті
ұйымдастырудың жиынтығы. Технологиялық өндіріс әдісінің даму сатылары бар.
Оның қалыптасуы мен дамуының үш кезеңі бар: а) жәй еңбек кооперациясы; ә)
мануфактура; б) ірі машиналы өндіріс
Жай кооперация бір адамның басшылық етуімен біртекті жұмыс істейтін
бірнеше адамды біріктіру болып табылады. Осылайша бір адамның шамасы
жетлейтін көптеген міндеттерді бітіруге және өте қажет экономи-калы
тиімділікке қол жеткізуді қамтамасыз етуге болады.
Мануфактура (XVI ғ. ортасынан XVIII ғ. 70 ж.) (manus - кол, facerc -
істеу, латынша) — бұл да еңбек кооперациясы; ерекшелігі онда еңбек
өнімділігін арттыратын еңбек бөлінісі орын алған. Мануфактура қол еңбегіне
негізлелген.
Ірі машиналы өндіріс (XVIII г. соңы) - еңбек өнімділігі мен өндіріс
тиімділігін арттыру арнасындағы маңызды қадам болып табылады. Ол техника
мен технологияны түбегейлі өзгерістерге ұшыратады, мұның өзі жаңа
технологиялық өндіріс әдісіне өтуге мүмкіндік береді.
Үшінші кезеңді ірі машиналы өндіріске негізделген фабрика кезеңі деп те
атайды. Себебі фабрика дамуы ұзақ мерзімді қамтып, үнемі сапалық
өзгерістерде болатын тарихи кезеңдерді басынан өткізді. Казіргі әр алуан,
көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс әдісі — фабрика
дамуының нәтижесі. Оның дамуының сапалық қорытындысы - ғылыми-техникалық
прогрссс.
ҒТП мәні, даму бағыттары. Ғылыми-техникалық прогресс өндірістің жаңа
салаларының құрылып, жедел дамуына жеткізеді, салалар арасындағы тауар
айырбасының, яғни қоғамдық өндірістің бір бөлімшесі ішіндегі айырбастың
көбеюіне, еңбек құралдарын, шикізат пен матермиадарды бір бөлімшеден екінші
бөлімшеге жеткізіп беріп тұруды көбейтуге көмектесті. Бұл процестер
аралық өнімді (одан әрі өңдеуге жататын және түпкілікті тұтынуға кетпейтін
қоғамдық тұтас өнімнің бөліктері), демек, өндіріс салаларының жалпы өнімін
де арттырды.
XX ғасырдың елуінше жылынан басталатын ғылыми-техникалық ре-волюцияның
өздеріне тән қазіргі көріністері және ерекшеліктері бар. Олар мыналар:
- ғылыми-техникалық прогресс кең аукымды, универсалды сипатқа ие болды.
Ол қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы
өндіріс фазаларына да әсерлі ықпал етті.
Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем өзгертті,
сапалық жаңалықтар енгізді.
- ғылым мен өндірістің интеграциялық катынасы жоғарғы дәрежеге жетті.
Экономикалық өсу өрлеудің, факторларын және қайнар көздерін, шаруашылық
құрылымын және т.б. жағдайларды құрт түрлендірді.
- жаңа принциптегі техника мен технология жасалынып өндіріске
енгізілуде. Сапалық жаңа өндіріс аппараты қалыптасып келеді. Жиынтық
жұмысшы күші даму үстінде.
- қазіргі ғылыми-техникалық прогрестін ерекшеліктерінің бірі мик-
роэлектрониканың жедел карқынмен дамуы және пайдаланылуы. Микро-
электроникалық тсхниканың негізінде электрондық информация, жасанды
интеллектуальды элементтерді бойына дарытқан электронды есептегіш
машиналар ЭВМ негізінде икемді автоматтандырылған өндіріс пайда
болды. Бұл қазірдің өзінде, әсіресе, келешекте қоғамдық өндірісті дамытудың
негізгі факторына айналары сөзсіз.
- ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы қоғамдық
өндірісті дамытуда ғылымның рөлінің өскендігінің айқын белгісі. Ғылым мен
өндіріс қосылып біртұтас процеске айналды. Демек, ғылымның
өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналғандығы жөнінде айтқымыз келеді.
Осының негізінде:
- өмірге қалдықты аз қалдыратын, немесе тіпті калдықсыз технология келіп
кірді. Мұның экономикалық және экологиялық маңызы өз алдына ерекше;
өндіріске озық технологияны пайдалану қазіргі ғылыми-техиикалық
ренолюцияның негізгі көріпістерінің бірі; машина компонентіне және
элементтеріне жаңа сапалық өзгерістер енді. Бұл жағдай адамның өндірістегі
орны мен рөлін мүлдем өзгертті, жұмысты құрделендірді, жаңа биік талаптар
қойды; қазіргі ғылыми-техникалық революция ғаламдық сипатка ие болды, бүкіл
дүниежузілік құбылырқа айналды; биотехиика кең өріс алды.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс өте тапшы шикізаттарды жасанды жолмен
алынған заттармен апмастыруды негізгі бағыттарының біріне айналдырып отыр.
Бұл материалдарды өңдеудің жаңа әдістерін одан сайын жетілдіріп және іс
жүзінде пайдалануды тездетеді.
Ғылыми-техникалық революция жұмысшы күшінің сапасы, жақсартуға жол
ашады. Демек, бұл білім беру жүйесінде де революциялық өзгерістер
енгізеді, келешегіне жағдай жасап, жан-жақты дамуына жол ашылады.
Егемендікке колы жеткен жас мемлекет Қазақстан үшін мұның маңызы орасан
зор. Білім беру жүйесін уақыт, өмір талабына сай қайта құру сөзсіз ізгі
ниеттен туған, ұлы мақсатғы көздейтіи процесс екендігін естен шығармаған
абзал.
Ғылыми-техникалық революцияның дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тән ортақ
жағдайлары мен заңдылықтары бар. Олардың негізгілері мыналар: шаруашылық
сапшіарының және экономиканың құрылымдық өзгеріске ұшырауы; техника мен
технологияның бір типтегі түрлері; жиынтық жұмысшы күнінің кәсіптік-
мамандық құрылымының өзгеруі және жұмысшы күшінің сапасына деген талаптың
өсуі; еңбек өнімділігі және еңбек интенсивтілігінің артуы; жұмысшы күшінің
әрдайым босап қалуы өндірістік емес салада жұмыс істеушілердің үлес
салмағының өсуі және т.б.
Ғылыми-тсхникалық прогресстің екі формасы бар. Ол эволюциялық және
революциялық формалар. Бірінші формасында өндіріске енгізілген техника мен
технологияны жетілдіру және тарату процесстері сол бұрынғы ғылыми-
техникалық принципке негіздслген.
Ғылыми-техникалық прогрестің революциялық формасы өндірістс жаңа сападағы
ғылыми-техникалық принциптерді пайдалануға негізделген. Бұл процесс қазіргі
заманымыз - ғылыми-техникалық прогресс заманы екендігін көрсетсді.
Ғылыми-техникалық прогресгің тигізер әсері, әлсуметтік-экономикалық
салдары және түпкі нәтижелерінің сипатьі- жекелеген қоғамдық-экономикалық
формалардың бейнесіне тікелей байланысты, сонымен белгіленеді. Ғылыми-
техникалық прогресс қоғамның барлық саласын дамытушы пәрменді күшке
айналды.
Ғылыми-техникалық революцияның ықпалы мен нарықтық катынасқа байланысты
еңбекшілердің қоғам алдында қоятын талаптарының аукымы өсті, түрлері
көбейді. Қазір адам еңбек және тұрмыс жағдайын жақсарту және сауықтыру,
еңбекақы дәрежесін жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің талабына
сәйкестендіру, кәсіпорындарда жұмысшы бақылауын өндіруді кең түрде қолдану,
өндірісті басқару және әлеуметтік мәселелерді шешуге құқылы болу, қоршаған
ортаны аялау жөнінде өкімет басшыларының батыл шешім қабылдауын, еңбекке
деген құқығын іске асыру, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және
қорғаныс кауіпсіздігін камтамасыз ету, осы саладағы жетістіктердің бәрін де
бейбіт максатқа пайдалану және т.б. талаптарды өткір қойып отыр.
Ғылыми-техникалық революция өндірісті жан-жақғы интенсивтендірумен
байланысты ұдайы өндіріс фазасы ретінде табиғатғың орны мен рөлі қарама-
қарсы тенденцияға ие болды. Олай дейтініміз, бір жағынан, қазіргі
технологияның дамуы өндірістің табиғи фактордан тәуелсіздігін бәсеңдетсе,
екінші жағынан, оның рөлі барған сайын күшейіп мысалы, ұдайы өндірістік
процесте бұрын ескерілмеген, немесе жете ескерілмеген ресурстар, әус және
космос кеңістігі, дүниежүзілік мұхит т.б. еніп отыр. Осылайша табиғат
ресурстарын экономикалық айналымға қамту көлемі барған сайын арта түсуде.
Бұдан, біртұтас экологиялық-экономикалық ұдайы өндірістік жүйе қалыптасты
деп қорытынды жасауға болады. Адамдардың табиғатқа ықпалы қай қоғамда да
қандай шаралар қабылдап, оны ақылмен ойластырып ұйымдастырып, іске
асыратындығына байланысты.
2.1 Жер рентасы – жерден алынатын табыс ретінде.
Рента теориялары
Өндіріс факторларыньің бірі - жер және оның қойнауындағы байлықтар, одан
алынатын табыс рента деп аталады.
Жерге тән ерекшелік: оның басқа еркін ұлайы өндірілетін факторлардан
өзгешелігі, жер ұсынымы шектеулі, оның көлемі тұрақты, өзгермейді және оны
ұлғайтуға болмайды. Осыған орай, жер ұсынымы икемсіз.
Жер ұсынымының икемсіз және шектеулі болуьна байланысты
ауылшаруашылығында баға белгілеу ерекше болады.
Қоғамдық өндіріс бағасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Өндіріс факторлары дегеніміз-бұл өндіріс процесінің шешуші нәтижесіне
әсер ететін элемент. Өндіріс факторларына жататындар: Жер, еңбек, капитал.
Яғни өндіріс факторлары осы үш элемент арқылы жүзеге асады деуге
болады.Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың
жыл сайынғы Жолдаулары әдеттегідей жетістіктерді саралап,келешекті
бағдарлауға, ең бастысы-баршамызға ортақ ұлы мақсатқа жетудің дұрыс жолын
бірлесе айқындауымызға бағытталып келеді. Қазақстан халқына арналған 2006
және 2007 жылдардағы Жолдауларында мен ағымдағы міндеттер туралы ғана емес,
біздің дамуымыздың келешегі жайында да айтқан едім. Осыған орай, әлемнің
бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарынан нық орын алу мен 30 корпоративтік
көшбасшыларын қалыптастыру негізінде елді индустрияландыру міндеттері
біздің басты стратегиялық мақсатымыз болып қала бермек.
Үстіміздегі жылы Үкімет олардың орындалуы жөнінде есеп беруі тиіс.
Өткен жылы Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық,әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен,жаңарған саяси
құрылымымен қарсы алды.
Ел конституциясына енгізілген өзгерістер Парламент пен саяси
партиялардың,азаматтық қоғам институттарының рөлін арттыра түсті. Тәуелсіз
Қазақстанның тарихында тұңғыш рет теңдестірілген негізде парламент сайлауы
өткізілді.Сайлауда Нұр Отан партиясы айқын басымдықпен жеңіске
жетіп,алғаш рет Үкімет жасақтады.
Әкімшілік реформа жалғасын тауып,оның аясында мемлекеттік органдар
аппараттарының тұрақтылығын нығайтатын жауапты хатшылар институты құрылды.
Өткен жылғы экономикамыздың өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады.Жалпы
алғанда,ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға
өсіп отырды.Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.
Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып,¥лттық
қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд.АҚШ долларына
кетті.Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды.
Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан
бастап,мемлекеттік бюджеттің білім беруге,денсаулық сақтауға және
әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындар 5 еседен астам үлғайды.Біздің
5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып
отыр.Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бүрынғыға қарағанда екі есеге артық.
Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз.Халықтың
зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде,оның көлемі І.ітриллион
теңгеден асып түсті.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол
жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Бүгін мен сіздерге еліміз бен қоғамымыздың одан әрі дамуы жайындағы
өз пайымымды баяндамақпын. Ойға алғанымызды орындау Қазақстанның шын
мәнінде тарихи ауқымдағы аршынды самғау жасауына мүмкіндік туғызады.
Әңгіме еліміздің әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің клубына қарай
ілгерілеуі жөніндегі нақты қадамдары туралы болмақ, бұл жайында алдыңғы
Жолдауда да айтылған еді.
1997 жылы сіздер мен ұсынған Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму
Стратегиясын қолдадыңыздар, онда біздің қоғамның келешек мүмкіндіктері мен
біздің мемлекеттің ұлық мұратына деген көзқарас таныстырылған болатын.
Бұл әлі қанаты қатая қоймаған жас тәуелсіз мемлекеттің ұлы таңдауы еді.
Сол кезде осы Стратегия турасында күмән аз бола қоймағанын білемін.
Сол уақытта, естеріңізде болар, біздің жинақтаған қорымыз негізінен
зілбатпан әлеуметтік-экономикалық проблемалардан және егеменді даму мен
либералдық реформалардың азын-аулақ алғашқы тәжірибелерінен ғана тұратын.
Сол тұста, 10 жыл бұрын, біз өз таңдауымызда қателескен жоқпыз.
Нақ сол уақыттан Қазақстан нарықтық экономиканың теоремалары мен
демократиялық дамудың аксиомаларын бірінен кейін бірін игере отырып,
дәйектілікпен ілгері адымдай бастады.
Біз мүлдем жаңа экономикалық жүйенің, демокра¬тиялық құқықтық
мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды
нығайттық, өмір сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік.
Біз ішкі тұрақтылыққа қол жеткіздік, дамудың әлеуметтік базасының
сенімділігін қамтамасыз етіп, өңірдегі үздік экономиканы құрдық. Қазақстан
өңірде геосаяси тұрақтылық пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жөніндегі маңызды міндеттерді атқаратын халықаралық қоғамдастықтың
толыққанды және жауапты мүшесі ретінде орнықты.
Біз үшінші дүниенің мемлекеті болуды қойдық. Бұл өткен 10 жылдағы
жұмысымыздың басты қорытындысы.
Енді келесі онжылдықтағы одан арғы жұмысымызды белгілеп бергім келеді.
1.1 Қоғамдық өндіріс факторлары мен фазалары
Қоғамдық өндіріс-адамдар өмірінің негізі.Қоғамдық өндіріс адамның
табиғатпен екі арадағы өзара эрекетінің процесін (бұл өндіргіш күштердің
жайын сипаттайды) және осы кездегі пайда болатын экономикалық қатынастардың
(өндіріс процесін қоғамдық жағын ) жиынтығын қамтиды.Адамның табиғатпен екі
арадағы өзара эрекетінің процесі дегеніміз-еңбек процесі,ол эрқашан да
белгілі бір қоғамдық түрде өтіп жатады.
Еңбек процесіне мыналар жатады:1)адамның еңбегі ;2)еңбек заты және
3)еңбек құралдары.
Еңбек-адамның өзіне қажетті игіліктерді өндіру үшін жүмсаған дене және
ақыл-ой энергиясы.Адамға ғана тэн ерекше қасиет-еңбек арқылы ол табиғат
заттарына ықпал жасапдүрін өзгертеді,өңдейді.Сөйтіп өнім шығарады және оны
реттейді,бақылайды.
Адам еңбегінің ерекшеліктері бар.Оның бастылары:саналылығы,алдын-ала
ойлап істеу,нақтылы мақсат қою,нәтижелі жұмыс атқару,еңбек құралдарын жасау
және жетілдіру,мамандық шеберлігін арттыру,керегін табиғаттан қажетінше
алу,оны қорғай білу т.б.
Барлық адамзат қоғамында өндірістің негізгі жағдайы болып есептелетін
адамның дене және ақыл-ой қабілетінің жиынтығы,оның еңбекке деген қабілеті
жү_мыс күші болады.
Еңбек бөлінісінің тереңдей түсуі,еңбек пен өндірісті қоғамдастырудың
формалары жиынтық жұмысшы күшін құрайды және қалыптастырады.Жұмыс күші
қоғамдық өндіргіш күштің-бірінші және басты элементі.
Өндірісті үйымдастыруға жұмысшы күшінің болуы жеткіліксіз.Оған қоса
өндірістің заттық факторлары-еңбек заттары және еңбек құралдары қажет.
Еңбек заттары еңбек ету процесінде адам эсер ететін табиғат заттары.Оған
жататындар:шикізаттар,материалдар,қ осалқы материалдар және т.б.Оларсыз өнім
жасап шығару мүлдем мүмкін емес.Өйткені еңбек заттары сол өнімнің нақтылы
негізі,тулғасы.
Қоғамдық өндірісті үйымдастырудың келесі факторы-еңбек қ^ралы.Еңбек
құралының түрлері көп.Олардың негізгілері:еңбек
құралдары(машиналар,механизмдер және т.б.);өндірістің ыдыс
жүйесі(құбырлар,сауыттар,бөлшектер және т.б.);жер,электр қуаты,бу,химиялық
және ядролық реакциялар;өндірістік объектілер(құрылыстар,жолдар,өндірі стік
үйлер және т.б.).Міне осыларсыз қоғамдық өндірісті үйымдастыру,адамға
қажетті игіліктерді шығару тіпті мүмкін емес.Әрбір заман мазмүны және
ерекшелігі не өндірілгенімен емес,оны қалай өндіргенімен
бейнеленеді.Демекдандай еңбек құрал-жабдықтаымен өндірілгенімен
сипатталады.Еңбек құрал жабдығы-қоғамдық прогрестің айнасы.
Қорыта айтқанда,игіліктерді өндіру үшін оның қажетті жағдайлары -жұмысшы
күші,еңбек заттары,еңбек құралдарының жиынтығы ғана өндірісті үйымдастыруға
мүмкіндік береді.Бұларсыз өндірісте ілгерілеу де,игіліктерді өндіру
де,тіршілік те,адамзат қоғамының дамуы да жоқ.Осылардың жиынтығы
Сонымсн өндіріс процесінде еңбек заттары мен еңбек құралдары бірігіп,
өндіріс кұрал-жабдықтарын құрайды.
Өндірісте жұмыс күші - жеке фактор ретінде, ал күрал-жабдықтар -заттай
факторы ретінде тығыз байланыста болады.
Өндірістің келесі факторлары - жер және капитал. Жер кең мағыналы
үғым. ол табиғаттың койнауындағы барлық байлыктарды: жерді, су және орман
ресурстарын, пайдалы қазбаларды және т.б. қамтиды. Жер түрлі мақсаттарда
пайдаланылады. Алайда, олардың ішіндегі бастапқысы жердің
ауылшаруашылығында пайдаланылуы болады.
Жердің табиғи қасиеті деп, яғни оның жаратылысына байланысты және
жасанды қасиеті деп, яғни жерді суландыру, мелиорациялау, тыңайтқыштарды
шашу және т.б. байланысты белгілеріне қарай екіге бөлінеді. Бұл жағдайлар
жерден алынатын табысқа - жср рентасына эсер етеді.
Капитал дсп тауарлар мен қызметтерді ендіруге колданылатын, адамдар
жасап шығарған өндіріс күрал-жабдықтары мен жинақталған ақшалай
қаражаттарды айтады.
Маркстік теория өндіріс факторларын ерекше жіктейді: оған
заттай факторлар(өндіріс құрал-жабдыктары) және жеке фактор (жұмыс күші)
жатады. . Марксизмнің осылайша жіктеуінің зор маңызы бар, өйткені қосымша
құнды (пайданы) факторлардың барлығы емес, оны тек қана жеке фактор (жұмыс
күші) өндіреді.
Қазіргі ғылыми-техникалық революция өмірімізге бүрын мәні елеусіз
болған, қазіріі кездс маңызды, орынға шыққан өндірісгің жаңа факторын
экелді. Ол информация. Информация элемдегі мемлекеттердің қай-қайсысының
болмасын жаңа экономикалык өрлеу кезеңіндс өсуінің және өмір сүруінің
күдіреітт күшіне алналды. Бүкіл дүние жүзілік шаруашылық жүйесінің және
элемдік нарықтың қалыптасуы, информацияны пайда табудың бұлағына
айналдырды. Сондықтан информадияны қолга уыстап, үстемдік жасаү. жаңа
экономикалық өрлеудің, демек, өндірістің негізгі факторларының біріне
айналды.
Өндірістің жемісті дамуы үшін оның эрбір жаңа даму кезіне қажет жаңа
факторлар пайда болады. Мысалы, кәсіпкерлік қызмет, информация, технология,
экология және басқа да факторлар - қазіргі кездегі өндірістің
құрамдас бөліктері.
Алайда, оған арқау болатын ең бастылары: еңбек, жер және капитал. Жеке,
өзара оқшауланып бұл фактордар өнім өндіре алмайды және табыс әкелмейді.
Сонымсн, өндіріс дегеніміз оның факторларының өзара эрекеттерінің нәтижесі.
Мейлінше көп өнімдер өндіру ушін, жекелеген кэсіпкерлер - өндіріс
факторларының өзара үйлесімді қатынастарын табуды мақсат етуі қажет.
Игіліктерді өндіру бір жағынан, адам мен табиғаттың өзара эрекеттесуін,
ал екінші жағынан шаруашылық қызметінде адамдардың өзара карым-катынас
процесін бейнелейді. Алғашкы калыптаскан өзара байланыстар өндіргіш күштер
дсп, ал екіншісі - өндірістік қатынастар деп аталады. Бү_л қатынастар
қоғамдық өндірістің өзара тығыз байланысты екі жағы болады. Өндіргіш
күштерге - өңдіріс құрал-жабдықтары және белгілі бір өндіріс тэжірибесіне,
еңбек дағдыларына ие
болған әрі осы өндіріс құрал-жабдықтарын іске қосатын адамдар жатады.
Адамдар - қоғамныц өндіргіш күштерінің негізгі элементі.
Ғылыми-техникалық революция өндіріс факторларын қайта құрайды. Мысалы,
өндіріс құрал-жабдықтары - имформатика, есептеу-электрондық және
компьютерлік техникамен еркендейді. Еңбектің сапалык жағынан ілгерілеуі
болады: оны ғылыми үйымдастыру пайда болды, қызметкерлердің біліктілік және
интеллектілік деңгейі жоғарылап, адамның іскерлік қабілетінің рөлі мен
маңызы күшейеді.
Экономикалык қатынастар дегеніміз - материалдык және рухаии игіліктер
мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесі кезінде
адамдар арасында қадыптасқан катынастар.
Экономикалык катынастардың сипаты өндіріс құрал-жабдықтарына меншік
формасы арқылы аныкталады.
Олар, біріншіден, тек кана өндіріс салаларында ғана пайда болатын
өндірістік қатынастардан, екіншіден, өндірістік емес сферадардан
қалыптасатын катьнастардан құралады.
Экономикалық қатынастар өз құрылымы жағынан ү_йымдық-экономикалық және
әлеуметтік-экономикалық қатынастарға бөлінеді.Ұйымдық-экономикалық
қатынастар дайын өнімді өндіру, бөлу және айырбастау, тұтынуды жүзеге
асыруға байланысты қалыптасады. Оны ұйымдастыру формаларына: еңбек
бөлінісі, еңбек кооперациясы, өндірісті шоғырландыру (фирмалардын іріленуі)
және онын орталықтануьі (көптеген шаруашылык орындарының біртұтас
кү_рылымға бірігуі) және т.б.
Әлеуметтік-экономикалық қатынастар өндіріс құрал жабдықтарына меншік
түрі анықтайтын өндіріс жағдайларына байланысты адамдар арасында
қалыптасады.
1.2 Өндіріс факторларының ерекшеліктері
Жалдамалы еңбектегі жү_мысшылардың табысының негізгі бөліпн жалақы
күрайды. Жалақы адамдардың іс-эрекеттерін қамтамасыз ететін көзі ғана болып
қоймайды, ол, экономикалык мүддені реттеуші ірі құрал ретінде қызмет
аткарады.
Жалакының мәнін анықтауда экономика ғылымында екі әдістемелік
көзқарастар бар.
1. Маркстік тұжырымдама бойынша жалақы жұмыс күші -тауардың
күнының ақшалай көрінісі (багасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек
тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де (жұмыс күшіиің күны),
нарықтық факторлар сұраныс, үсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы
жалакының жұмыс күші құнынан бірде жоғары, бірде төмен болатындығын
көрсетеді.
2. Неокласси.ктердің түжырымдамасы бойынша жалақы еңбек бағасы
(еңбек пен жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), онын дэрежесі мен
динамикасы нарықтық факторлар - сүраныс және үсыныспен анықталады.
Маркстік тұжырымдамаға сэйкес жалақы еңбек бағасы емес, өйткені жалақы
жұмысшы еңбегіне төленбейді, оның еңбекке деген қабілеттілігіне төленеді,
яғни жұмыс күшін бағамдайды.
Шыныңда да еңбектің күны бар деп есептесек, онда оны немен өлшеуге
болады деген сүрау туады. Бэлкім, еңбеқті сіңірілген өнімнің құнымен
өлшеуге болады? Бірак IV - тақырыпта көрсетілгендей, тауар күнының өзі оны
өндіруге жүмсалған , еңбектің мөлшерімен өлшенеді. Еңбектің құны енбекпен
өлшенетін болып шығады, ал мүның өзі жоқ бір сөзді мәнсіз кайталай беру
болып шығар еді. Оның үстіне, егер еңбектің құны шынында да ол жасаған
өнімнін құнымен өлшенетін болса, онда жұмысшы жалақы түрінде өз еңбегі үшін
өзі жасаған құнның бэрін алуы тиіс болар еді. Бірақ бұл жағдайда өндіріс
иесінің қолында жұмысшыға төленген жалақыдан тыс құнның ешқандай артығы
қалмас еді, сөйтіп, өзінің ынталандырушы аркауынан -косымша құн ондіру
мүмкіндігінен , айырылган өндіріс мәнін жойып, оның өмір сүруі мүмкін
болмас еді. Ал еңбек тауар бола түрса да, дегенмен басқа барлық тауарларға
қарағанда,. құнынан темен сатылады деп есептесек құнның еңбек теуриясымен
қайшы келгендік .болар еді. Демек, еңбектің езі тауар болады деп есептеу
құн заңына және косымша күн заңына кайшы келеді.
Іс жүзінде тауар нарыгында ақша иесі тікепей еңбекпен емес, өндіріс
құралдарынан айырылған және сол себепті өзінің бірден-бір мүлкі -жұмыс
күшін сатуга мәжбүр болган жұмысшымен қарама-қарсы тұрады. Оның еңбегі шын
мәнінде басгалған кезде, еңбек оған тиесілі болудан қалады, демек ,ол
еңбегін сата алмайтын болады.
Жұмысшы еңбек процесінде өзінің жұмыс күші құнын өндіреді және мүның
үстіне меншік иесіне тегін икемденетін қосымша қү_н жасайды.Меншік иесі
жалақы түрінде жұмысшы жасаған құнның бір бөлігін ғана атап айтқанда оның
жұмыс күші құнының эквивалентінің ғана орнын толтырады.
Ақшамен бейнелеген жұмыс күшінің құны -жұмыс күшінің бағасы деген
сөз.Жұмыс күшінің бағасы әртүрлі факторлардың ықпалымен оның құнынан ауытқи
алады.Сырттай қарағанда ол еңбек бағасы түрінде көрінеді.Демек,жалақы
дегеніміз-ерекше тауар-жұмыс күші құнының,оның бағасының өзгерген түрі
болып табылады.
Неоклассиктер жалақыны еңбектің бағасы ретінде қарады.Оларды жалақының
мәні емес,оның деңгейі қызықтырады.Олар жалақы деңгейін сүраныс пен
үсыныстың еңбекке деген тепе-теңдігі жалақының тепе-тең деңгейін құрайды.
Еңбекке деген сүраныс шекті өніммен анықталады,яғни,өнім өсімінің адам
санына тікелей байланыстылығы.Егер шекті өнім пайдаланылған факторға
қарағанда,демек еңбекке деген сүраныс жоғарылайды немесе керісінше болады.
Қорыта айтқанда,егер екі эдісті де тереңірек зерттейтін болсақ бұл
арадағы айырмашылық болу қатынасына эртүрлі көзқарас та бар.Марксистік
түжырымдама құрал-жабдықтары меншік сипаты болу қатынасының анықтаушы
мотиві деп қарстырса,ал неоклассиктік түжырымдамада жоғарыдағы айтылған
қатынасты толығымен жоққа шығарып,бөлу қатынасының тек экономикалық жағын
ғана негізге алады.
Жалақыны дифференциалау бес принпипке негізделген.Олар:еңбек
күрделілігі;еңбек жағдайы(жеңіл және ауырдалыпты және зиянды
т.с.с);еліміздің дамуының негізін қалйтын приоритетті салаларға жеңілдік
беру(өсімдер қолдану,жоғары жалқы дайындау т.с.с.),аймақтар мен аудандардың
табиғи және ауа-райының жағдайының өзгешеліктеріне есепке алу; жұмыскер
еңбек ететін ұжымның еңбек нәтижелерін есепке алу;
Жалақының түрі мен Төленетін ақының сиапаттамасы
жүйесі
Мерзімді түрі:
а) жай мерзімді ИТЖ –ның (ИТР) жұмыс істеген уақыты үшін,
жұмысшыларға таривтік ставка бойынша төленетін
жалақысы.
ә) мерзімді - сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға
таривтік ставкадан басқа сыйлықтар беріледі.
Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:
а) тікелей кесімді Әрбір өнім мөлшері бірдей бағамен төленеді.
ә) кесімді - сыйлық Сапа, үнемдегені үшін және (жұмысты) өнімді
артық орындағаны үшін сыйлық қосылады.
б) кесімді Әрбір шығарған затқа норманы артық орындағаны
прогрессивті үшін ақы прогрессивті өсім бағамен төленеді.
в) ұжымдық – кесімді Металургия, өндірісінде, легтік автомобиль
жасауда құрастыру желілерінде қолданады. Әрбір
бөлімше, желі мүшесінің жалақысы барлық ұжым
өндірген өнім көлеміне байланысты.
г) аккордтық жүйе Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың
жалақысы – кесімді бір немесе топтарына әуелден жалақының жалпы
жалақының өзгерген түрісомасы объект, агрегат, жұмыс көлеміне
болып табылады. байланысты көрсетіледі.
Пайда экономикалық категория ретінде әртүрлі өндіріс тәсілдерінде де өмір
сүрді: құл иеленуші және феодалдық қоғамында растовщиктер және сауда
пайдасы түрінде. Пайда қазіргі өндірісте де қосымша құнның негізгі түрі
ретінде сақталып келеді.
Пайда және оны максимизациялау әсіресе нарықтық қатынаста барлық
өндірістің және шаруашылық салаларынын негізгі нақты мақсаты болып
табылады. Сонымен қатар, атап айту қажет, экономикасы дамыған елдерде
инфрақұрылымды, қоғамдық шаруашылықтағы пайда ала алмайтын қосымша
бюджеттен қаржы бөліп қолдауға тура келеді.
Пайданың нарық экономикасында түбегейлі қызметіне және
экономикалық теорияның обьектісі болуына қарамастан, осы күнге дейін оның
маңызына екі түрлі көзқарастар бар: Маркстік және қазіргі кезеңдегі
экономикалық ілім.
1. Маркстік көзқарас. Пайданың мәні К. Маркстың Капиталының
ІІІ-томында зерттелген. Маркстың тұжырымдауынша пайда қосымша құнның
өзгерген түрі. Бұл өзгеру қосымша құнды өзгермелі капитал жасағанмен, ол
барлық авансыланған тұрақты және өзгермелі капиталдың туындысы ретінде
болады. Себебі өндіріс құрал-жабдығының иесіне жұмыс күшінің қалай
пайдаланғаны ғана емес, құрал-жабдықты қалай тиімді, пайдалаланылғаны да
қажет. Соңдықтан пайданың көлемі (мөлшері) тауар құны мен оның өндіріс
шығындарының айырмасы ретінде анықталады (егер тауар құны бойынша сатылса).
Ескеретін жай, пайданы тауар өндірушілер тек тауарды сатқаннан соң алады.
Сондықтан. сатылған қосымша құн ақша түрін қабылдайды (ауысады), да,
пайдаға айналады (өзгереді). Пайда сатылған қосымша құн ретінде болғанымен
соңғысы сұраныс пен ұсыныстың әсерінен ауытқиды. Міне осы ауытқу, тауар
өндірушілер алатын пайда мөлшерін анықтап, оларды кедей және бай деп
жіктейді, бір саладан екінші салаға капиталдың ауысуына әкеліп соқтырады,
жеке пайда нормасын орта пайдамен теңестіріп, өндіріс бағасын құрайды, оның
айналасында нарықтық баға ауытқиды. Пайда, қосымша құн сияқты төленбеген
жұмысшы енбегінің нәтижесі, сондықтан адамды қанаудың арқасында пайда
болады.
2. Қазіргі экономикалық ілім көзқарасы. Олардың көзқарасы бойынша пайда,
өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал) пайдаланудың нәтижесі. Сондықтан,
пайда және кәсіпкерлік табыс, кәсіпкерлердің атқарған қызметтерінің
нәтижесі ретінде қарастырады. Осыған байланысты төмендегідей анықтамалар
береді:
- пайда - кәсіпкер іс-әрекетінің қызмет ақысы;
- пайда - кәсіпорынды басқарудағы жаңашылдығы, таланты үшін
төленетін ақысы;
- пайда - нарықта өндірушілердің (сатушылар)
монополиялық жағдайынан пайда болатын табыс.
Ескеретін жай, кәсіпкер міндетті түрде пайда алуы керек, олай болмаса,
ол, нақты бір өндіріс саласына ақша жұмсамайды.
Қарастырылған екі көзқарастар да өмір сүруге құқылы. К. Маркстың
көзқарасындағы кемшілік - пайданың мәнін тікелей жеке меншікпен, сонымен
байланысты жұмысшыларды қанау деңгейімен байланыстыруы. Бірақ практика
көрсетіп отырғандай, мәселе жеке меншікте және төленбеген еңбекте емес,
пайданы кімдер пайдаланады, яғни меншік пен басқару қатынасында болса
керек.
Екінші көзқарастың кемшілігі кәсіпкердің не үшін пайда алатынын анықтай
отырып, оның шығатын көзін (источник) анықтамайды.
Белгілі жәй, пайда нарықта алынбайды, себебі бұл жерде тауар айналымы:
Т-Т. Бұл жерде түскен пайда қайта бөлінеді. Осыған байланысты шындыққа
жақын К. Маркстың дәлелдегені; пайда өндіріс нәтижесі.
Кәсіпорын пайдасы жалпы және таза болып екіге бөлінеді.
Жаллы пайда - кәсіпорынға түсетін жалпы өнімнін бір бөлігі, ол caн
жағынан сатылған өнімнен түскен ақшадан (толық түсім) өзіндік құнды алып
тастағанға тең.
Таза пайда - жалпы пайдадан мемлекетке аударған пайданы алып тастағанда
тең (салықтар және т.б.).Таза пайда кәсіпорын иелігіне қалады да,
шаруашылықтың ішкі қажеттіліктеріне жұмсалады.
Пайда өндіріс сферасында жасалады. Өзінің ерекше экономикалық түріне
айналым сферасында ауысады, атап айтқанда өндірілген өнімді сату
процесінде. Пайда айналым сферасында тауар өндірушілер арасындағы бәсекелік
құрес, сұраныс пен ұсыныстың тауар нарығының конъюктурасына орай
өзгерістеріне байланысты қалыптасады.
Пайда - кәсіпорынның мақсаты және қозғаушы күші. Пайданың шығар көзі
қажетті өнімнің бір бөлігі мен қосымша өнім.
Пайда кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық іс-әрекетін
қорытындылайтын негізгі көрсеткіш.
Пайда категориясын қарастырғанда экономикалық (таза) және бухғалтерлік
пайданы ажырата білу кажет. Бұл ұғымның пайда болуы, шығындардың ішкі
және сыртқы (жоғарыда айтылған) болып шектелуінде.
Экономикалық (таза) пайда - кәсіпорын сатқан өнімінен түскен ақшадан
(толық түсім) ішкі және сыртқы шығындар сомасын (оған орта пайда да
қосылады) алып тастағанға тең. Ал, бухғалтерлік пайда -кәсіпорын сатқан
өнімнен түскен ақшадан сыртқы өндірістік шығын көлемін алып тастағанға тең.
Пайда кәсіпорын іс-әрекетін қорытындылайтын синтетикалық көрсеткіш
ретінде, оған көп факторлар әсер етеді. Сондықтан пайданың көлемі мыналарға
байланысты:
1) Еңбек өнімділігінің денгейі. Еңбек өнімділігі жоғарылаған сайын өнім
өндіру және оны сату көбейеді, өзіндік құны төмендейді. Осының бәрі пайданы
көбейтеді.
2) Өнім өндіруде материялдық және еңбек шығындарын үнемдеу.
Осының нәтижесінде өндірістегі материал және еңбек сыйымдылығы төмендейді,
капитал тиімділігі артып, пайда көбейеді;
3) Өндіріс құрылымының және өндірілген өнім ассортиментінің өзгеруі.
Жалпьі өнім кұрамында жоғарғы пайдалы өнімдерінің үлесінің жоғары болуы
пайданы көбейтуге жағдай жасайды;
4) Баға деңгейі. Шығарылған өнімдерге бағаның өсуі алынатын пайдаға
тікелей пропорционалды, ал төмендеуі кepi пропорционалды;
5) Авансыланған капиталдың жалпы айналым жылдамдығы. Қызмет жасап
жаткан капиталдың айналымын тездету негізгі және айналмалы капиталды
үнемдеуге немесе шығарылатын өнім көлемін өсіруге әкеліп соғады. Екі
жағдай да пайданы көбейтуге әкеледі. 6) Жалпы пайданың таза пайда
және мемлекетке аударуға бөлінуі. Мемлекетке жалпы пайдадан орынсыз,
артық өндіру таза пайданы кемітіп, кәсіпорын экономикасының
бірқалыпты қызмет жасау мүмкіншілігін төмендетеді.
Кәсіпорын барлық осы бағыттарда өз пайдасын көбейтуте тырысады, әрине
олар оның өндірістік және коммерциялық іс-әрекеттерінде позитивтік маңызы
бар.
Пайданың экономикалық категория ретіндегі мәні, оның төмендегі үш
атқаратын қызметінен көріністабады:
1) Пайданы өндірістік және коммерциялық іс-әрекеттеріне қорытынды
баға беру көрсеткіші ретінде пайдаланады. Кәсіпорынның өндіріс және айналым
сфераларындағы іс-әрекетінің барлық жағы пайдада көрініс табады. Бірақ
пайда әмбебап көрсеткіш емес. Пайда категориясының көп факторлылығына
байланысты пайдамен бірте басқа да көрсеткіштерді пайдалану қажет.
2) Пайда болу қызметін атқарады: Пайданы қосымша құнды кәсіпорын мен
мемлекеттің, кәсіпорын мен салалардың, кәсіпорын мен оның
жұмысшыларының, өндірістік және өндірістік емес сфералардын
арасында бөлу-және қайта бөлуде қаражат рычағы ретінде
пайдаланады.
3) Пайда ынталандыру қызметі атқарады. Бұл қызметі кәсіпорынды және
оның жұмысшыларын экономикалық ынталандыру процесіне
байланысты. Кәсіпорында пайданы марапаттау қорын құруға және
өндірісі ұлғайту көзі ретінде пайдаланады.
Кәсіпорын пайдасы абсолюттік - ақша түрінде және салыстырмалы пайда
нормасы (% - түрінде) ретінде анықталады.
Пайда нормасы пайданың барлық авансыланған капиталға қатынасы ретінде
пайыз түрінде eceпеледі. Р'=∙ 100%.
Мұнда, Р'- пайда нормасы;
Р - ақша түріндегі пайда;
A - авансыланған капитал.
Пайда нормасы авансыланған капиталдың пайдалылығын көрсетіп, оны әрі
қарай қалай пайдалану жолдарын сілтейді. Сонымен,қатар, пайда жалпы
шығындарға қатынасымен де есептеледі. Бұл жерде өндірісте жұмсалған
шығындардың пайдалылығын көрсетеді.
Пайыз, оның пайда болуы және факторлары
Нарықты экономика несиеге берілген кез-келген ресурстарға процент түрінде
ақы төлеуді қатаң талап етеді. Бірақ практикада процент қарыз капиталының
бағасы ретінде қарастырылады. Қарыз капиталы капитал - меншік иесі, өзіндік
қозғалыс түрі бар ерекше тауар, оның иесіне өндіріс саласына қатыспай-ақ
қосымша құнның бір бөлігін процент түрінде иемдену мүмкіндігін береді.
Қарыз берушінің қолында қарызға берген капиталы үшін әлем қарыз процент
түрін қабылдайды. Қарыз проценті қосымша құнның ерекше формасы. Өндіріс
немесе сауда қызметін істеуші меншік иесі, қарыз ала отырып, ақша иесіне
алынған соманың белгілі бір бөлігін процент түрінде төлейді. Қарыз
проценті қосымша құнның бір бөлігі, оны кәсіпкерлер қарыз берушіге беруге
міндетті. Қарыз капиталынан түскен пайда екі бөлікке бөлінеді: капитал
иесінің иемденетін проценті мен қарыз алушы иемденетін кәсіпкерлік табыс.
Қарыз процентінің белгілі дәрежесі немесе нормасы бар. Процент нормасы -
қарыз капиталынан алынған жылдық табыс сомасының қарызға берген капитал
сомасына капиталы. Қарыз капиталын пайдаланғаны үшін төлем процент нормасы
арқылы көрініс алады. Процент нормасы - қарыз капиталынан алынған жылдық
табыстың бүкіл қарыз капиталына қатынасымен өлшенеді. Егер, қарызға берген
капиталды 100 мың доллар деп ұйғарсақ, ал осыдан жылдық табыс 6 мың
доллар болады, онда процент нормасы ∙ 100%=6 проценгке тең. Қарыз
проценті белгісіз өлшем, оның орта пайда нормасымен байланысты болатыны,
соңғысы ең жоғарғы шек, әдетте, қарыз проценті одан асып кете алмайды.
Бұдан шығар қорытынды, пайда нормасының төмендеу тенденциясының орын
алуымен, процент нормасы да төмендейді.
Процент қалай пайда болады және не, үшін төленеді? Жаңа классикалық
теорияның, пайымдауынша процент уақыт үшін төлем. Себебі, игіліктердің
бүгінгі бағасы мен ертеңгі бағасында (келешектегі) айырмашылық, болады.
Оның, себебі, бүгінгі күнгі, ресурстарға иелік ету жеке адамның тұтыну
тандауын ұлғайтып қана қоймайды, сонымен қатар болашақта жоғары табыс
мөлшерін қамтамасыз ету үшін шараларды жүзеге асыру мүмкіндігін де береді.
Сондықтан, ағымдағы ресурстарды иелік етуден бас тартып оны қарызға беріп,
оның орнын толтыруға есеп жасайды. Қарыз алушы ресурстарды, пайдаланғаны
үшін, яғни осы ресурстар табыс әкелгенге дейін, сатып алғаны үшін төлем
төлейді. Демек, шешім қабылдау мен табыс алу арасында белгілі бір уақыт
етеді. Осы уақыт, төлем процентін құрайды. Осы себепті де процент қарыз
капиталының бағасы.
Проценттің нарықтық экономикада атқаратын қызметі үлкен. Жаңа
классиктердің пікірінше:
- процент капиталды пайдаланудың әрқилы варианттарын таңдап алудың
маңызды құралы;
- процент ставқаларын салыстыру, ресурстарды рационалды
бөлігі, капиталға ең пайдалы жобаларды жүзеге асыруға мүмкіншілік жасайды;
- процент,ставкасы ұзақ мерзімді жоспарда тұтынуға деген бейімділікті
жеңіп, ұқыптылық, үнемділікқе ынталандырады. Осылардың
салдарынан капиталдың корлануына қолайлы жағдай жасайды.
Нарықтық, қатынаста бағаның тез өзгеріп отыруына байланысты, ақшаның
бірдей сомасы бүгін және бір жылдан кейін әрқилы бағада, сондықтан осы
ақшаны, банкке сақтауға болады, ол біріжылдан. кейін салынған сома нарықтық
ставканың процент мөлшеріне ұлғаяды.
Халық өз ақшаларын банктерде сақтайды, банктер басы артық резервтерді
ұстамайды, бірақ банктің резерв нормасы 110 қатынасына тең делік. Егер де
халық табысы 100 шартты бірлікке өссе, онда банктердегі халық салымдары
қалай және қаншаға өседі? Бұл жағдайда банк салымдарының өсімі 10-ға тең
(100-дің 110). Демек, банк 90 шартты бірлікті қаржыны халықка бере алады.
Бұл ақшаны халық алғаннан соң, қайтадан тағы да банкке салады. Халыққа
берілетін банктің үстеме салымдарынын өсімі 90 шартты бірліктік қаржыға
тең, оның 9 шартты бірлігі банктің резервін құрайды, ал 81 шартты бірлік
қаржы несие түрінде халыққа беріледі және т.с.с. Нәтижесінде, халыққа
берілетін несиенің көлемі 900 шартты бірліктік қаржыны құрайды, ал жалпы
салымдарының өсімі 1000 бірліктік қаржыға жетеді.
Банктің айналымдағы ақша массасының көлемін неше рет көбейтетіндігін
есептеп шығару үшін депозиттік мультипликатор (m) пайдаланылады; яғни, ол:
m=lr; мұнда r-банктің міндетті резерві және мұнда ол 10-ға тең.
Ақша ұсынымы (Ms) мен ақша базасы (В) арасындағы байланыс мына теңдеу
арқылы көрсетіледі: Ms=mB
Мұнда: Ms-ақша ұсынымының өсімі
В - ақша базасының өсімі
Коммерциялық банктердің қызмет ету мақсаты — пайданы иемдену болып
табылады
Банк пайдасы табыстар мен шығындардың ара қатынасымен анықталады.
Банк пайдасы - қарыз капиталы иесінің иемденетін табысы.
Жылдық процентпен өрнектелген, қарыз капиталынан түсетін табыс -
проценттік ставка деп аталады. Ол ұзақ мерзімі уақытпен анықталатын орташа
проценттік ставкасына және әр күн сайын қалыптасатын нарықтық проценттік
ставкасына бөлінеді. Оған әсер ететін факторлар:
а) капитал көлемі;
б) капиталдың өнімділігі;
в) капиталға сұраным мен ұсынымның қатынасы.
Сонымен бірге, ол өз кезегінде тағы да номинал проценттік ставкасына және
нақты проценттік ставкасына бөлінеді.
Номинал проценттік ставка деп белгілі бір ақша бірлігінің ( мысалы,
теңге немесе доллар) бағамы бойынша белгіленетін ставканы айтады. Нақты
проценттік ставка деп инфляциямен өзара сабақтас байланыста.
1.3. Ғылыми-техникалық прогресс
К,Маркстің экономикалық дәуірдің айырмашылығы ие нәрсе өндіретіндігінде
емес, оны қалай және қандай еңбек құралдарымен өндіретіндігінде деген
тұжырымы өз өміршеңдігін әлі де жойған жоқ. Шындығында еңбек құралы
қоғамның өсу дәрежесін анықтайды. Ұзақ мерзімді қамтыған қоғам дамуының
тарихы еңбек құралдарының даму тарихы десе де болады. Қазіргі ғылыми-
техникалық прогресс сонау алыстан басталған еңбек құралдарының
жетілдірілуініп түпкі нәтижесі және шарықтау шегі.
Бір кезде ең қарапайым еңбек құралдарына негізделген қоғамдық құрылыс,
өткен ғасырдың екінші жартысында технологиялық өндіріс ретінде ең жоғарғы
дәрежесіне жетті.
Қоғамдық өндірісті дамытуға тек қана еңбек құралының болуы
жеткіліксіз. Оған коса кажетті материалдар тиісті технологиялар, қуаттар,
информациялар және өндірісті ұйымдастыру керек. Осылардың жиынтық мазмұны
техмологиялық өндіріс әдісі деп аталады. Сонымен технологиялық өндіріс
әдісі дегөніміз - қоғамдық өндірісті дамытуға қажетті еңбек құралы,
материалдар, технологиялар, қуаттар, информациялар және өндірісті
ұйымдастырудың жиынтығы. Технологиялық өндіріс әдісінің даму сатылары бар.
Оның қалыптасуы мен дамуының үш кезеңі бар: а) жәй еңбек кооперациясы; ә)
мануфактура; б) ірі машиналы өндіріс
Жай кооперация бір адамның басшылық етуімен біртекті жұмыс істейтін
бірнеше адамды біріктіру болып табылады. Осылайша бір адамның шамасы
жетлейтін көптеген міндеттерді бітіруге және өте қажет экономи-калы
тиімділікке қол жеткізуді қамтамасыз етуге болады.
Мануфактура (XVI ғ. ортасынан XVIII ғ. 70 ж.) (manus - кол, facerc -
істеу, латынша) — бұл да еңбек кооперациясы; ерекшелігі онда еңбек
өнімділігін арттыратын еңбек бөлінісі орын алған. Мануфактура қол еңбегіне
негізлелген.
Ірі машиналы өндіріс (XVIII г. соңы) - еңбек өнімділігі мен өндіріс
тиімділігін арттыру арнасындағы маңызды қадам болып табылады. Ол техника
мен технологияны түбегейлі өзгерістерге ұшыратады, мұның өзі жаңа
технологиялық өндіріс әдісіне өтуге мүмкіндік береді.
Үшінші кезеңді ірі машиналы өндіріске негізделген фабрика кезеңі деп те
атайды. Себебі фабрика дамуы ұзақ мерзімді қамтып, үнемі сапалық
өзгерістерде болатын тарихи кезеңдерді басынан өткізді. Казіргі әр алуан,
көп нұсқалы негізге сүйенген жаңа технологиялық өндіріс әдісі — фабрика
дамуының нәтижесі. Оның дамуының сапалық қорытындысы - ғылыми-техникалық
прогрссс.
ҒТП мәні, даму бағыттары. Ғылыми-техникалық прогресс өндірістің жаңа
салаларының құрылып, жедел дамуына жеткізеді, салалар арасындағы тауар
айырбасының, яғни қоғамдық өндірістің бір бөлімшесі ішіндегі айырбастың
көбеюіне, еңбек құралдарын, шикізат пен матермиадарды бір бөлімшеден екінші
бөлімшеге жеткізіп беріп тұруды көбейтуге көмектесті. Бұл процестер
аралық өнімді (одан әрі өңдеуге жататын және түпкілікті тұтынуға кетпейтін
қоғамдық тұтас өнімнің бөліктері), демек, өндіріс салаларының жалпы өнімін
де арттырды.
XX ғасырдың елуінше жылынан басталатын ғылыми-техникалық ре-волюцияның
өздеріне тән қазіргі көріністері және ерекшеліктері бар. Олар мыналар:
- ғылыми-техникалық прогресс кең аукымды, универсалды сипатқа ие болды.
Ол қоғам өмірінің барлық жақтарын қамтиды, тұрмыс жағдайына да, ұдайы
өндіріс фазаларына да әсерлі ықпал етті.
Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру және басқару жүйесін мүлдем өзгертті,
сапалық жаңалықтар енгізді.
- ғылым мен өндірістің интеграциялық катынасы жоғарғы дәрежеге жетті.
Экономикалық өсу өрлеудің, факторларын және қайнар көздерін, шаруашылық
құрылымын және т.б. жағдайларды құрт түрлендірді.
- жаңа принциптегі техника мен технология жасалынып өндіріске
енгізілуде. Сапалық жаңа өндіріс аппараты қалыптасып келеді. Жиынтық
жұмысшы күші даму үстінде.
- қазіргі ғылыми-техникалық прогрестін ерекшеліктерінің бірі мик-
роэлектрониканың жедел карқынмен дамуы және пайдаланылуы. Микро-
электроникалық тсхниканың негізінде электрондық информация, жасанды
интеллектуальды элементтерді бойына дарытқан электронды есептегіш
машиналар ЭВМ негізінде икемді автоматтандырылған өндіріс пайда
болды. Бұл қазірдің өзінде, әсіресе, келешекте қоғамдық өндірісті дамытудың
негізгі факторына айналары сөзсіз.
- ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы қоғамдық
өндірісті дамытуда ғылымның рөлінің өскендігінің айқын белгісі. Ғылым мен
өндіріс қосылып біртұтас процеске айналды. Демек, ғылымның
өндіргіш күштердің тікелей элементіне айналғандығы жөнінде айтқымыз келеді.
Осының негізінде:
- өмірге қалдықты аз қалдыратын, немесе тіпті калдықсыз технология келіп
кірді. Мұның экономикалық және экологиялық маңызы өз алдына ерекше;
өндіріске озық технологияны пайдалану қазіргі ғылыми-техиикалық
ренолюцияның негізгі көріпістерінің бірі; машина компонентіне және
элементтеріне жаңа сапалық өзгерістер енді. Бұл жағдай адамның өндірістегі
орны мен рөлін мүлдем өзгертті, жұмысты құрделендірді, жаңа биік талаптар
қойды; қазіргі ғылыми-техникалық революция ғаламдық сипатка ие болды, бүкіл
дүниежузілік құбылырқа айналды; биотехиика кең өріс алды.
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс өте тапшы шикізаттарды жасанды жолмен
алынған заттармен апмастыруды негізгі бағыттарының біріне айналдырып отыр.
Бұл материалдарды өңдеудің жаңа әдістерін одан сайын жетілдіріп және іс
жүзінде пайдалануды тездетеді.
Ғылыми-техникалық революция жұмысшы күшінің сапасы, жақсартуға жол
ашады. Демек, бұл білім беру жүйесінде де революциялық өзгерістер
енгізеді, келешегіне жағдай жасап, жан-жақты дамуына жол ашылады.
Егемендікке колы жеткен жас мемлекет Қазақстан үшін мұның маңызы орасан
зор. Білім беру жүйесін уақыт, өмір талабына сай қайта құру сөзсіз ізгі
ниеттен туған, ұлы мақсатғы көздейтіи процесс екендігін естен шығармаған
абзал.
Ғылыми-техникалық революцияның дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тән ортақ
жағдайлары мен заңдылықтары бар. Олардың негізгілері мыналар: шаруашылық
сапшіарының және экономиканың құрылымдық өзгеріске ұшырауы; техника мен
технологияның бір типтегі түрлері; жиынтық жұмысшы күнінің кәсіптік-
мамандық құрылымының өзгеруі және жұмысшы күшінің сапасына деген талаптың
өсуі; еңбек өнімділігі және еңбек интенсивтілігінің артуы; жұмысшы күшінің
әрдайым босап қалуы өндірістік емес салада жұмыс істеушілердің үлес
салмағының өсуі және т.б.
Ғылыми-тсхникалық прогресстің екі формасы бар. Ол эволюциялық және
революциялық формалар. Бірінші формасында өндіріске енгізілген техника мен
технологияны жетілдіру және тарату процесстері сол бұрынғы ғылыми-
техникалық принципке негіздслген.
Ғылыми-техникалық прогрестің революциялық формасы өндірістс жаңа сападағы
ғылыми-техникалық принциптерді пайдалануға негізделген. Бұл процесс қазіргі
заманымыз - ғылыми-техникалық прогресс заманы екендігін көрсетсді.
Ғылыми-техникалық прогресгің тигізер әсері, әлсуметтік-экономикалық
салдары және түпкі нәтижелерінің сипатьі- жекелеген қоғамдық-экономикалық
формалардың бейнесіне тікелей байланысты, сонымен белгіленеді. Ғылыми-
техникалық прогресс қоғамның барлық саласын дамытушы пәрменді күшке
айналды.
Ғылыми-техникалық революцияның ықпалы мен нарықтық катынасқа байланысты
еңбекшілердің қоғам алдында қоятын талаптарының аукымы өсті, түрлері
көбейді. Қазір адам еңбек және тұрмыс жағдайын жақсарту және сауықтыру,
еңбекақы дәрежесін жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің талабына
сәйкестендіру, кәсіпорындарда жұмысшы бақылауын өндіруді кең түрде қолдану,
өндірісті басқару және әлеуметтік мәселелерді шешуге құқылы болу, қоршаған
ортаны аялау жөнінде өкімет басшыларының батыл шешім қабылдауын, еңбекке
деген құқығын іске асыру, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және
қорғаныс кауіпсіздігін камтамасыз ету, осы саладағы жетістіктердің бәрін де
бейбіт максатқа пайдалану және т.б. талаптарды өткір қойып отыр.
Ғылыми-техникалық революция өндірісті жан-жақғы интенсивтендірумен
байланысты ұдайы өндіріс фазасы ретінде табиғатғың орны мен рөлі қарама-
қарсы тенденцияға ие болды. Олай дейтініміз, бір жағынан, қазіргі
технологияның дамуы өндірістің табиғи фактордан тәуелсіздігін бәсеңдетсе,
екінші жағынан, оның рөлі барған сайын күшейіп мысалы, ұдайы өндірістік
процесте бұрын ескерілмеген, немесе жете ескерілмеген ресурстар, әус және
космос кеңістігі, дүниежүзілік мұхит т.б. еніп отыр. Осылайша табиғат
ресурстарын экономикалық айналымға қамту көлемі барған сайын арта түсуде.
Бұдан, біртұтас экологиялық-экономикалық ұдайы өндірістік жүйе қалыптасты
деп қорытынды жасауға болады. Адамдардың табиғатқа ықпалы қай қоғамда да
қандай шаралар қабылдап, оны ақылмен ойластырып ұйымдастырып, іске
асыратындығына байланысты.
2.1 Жер рентасы – жерден алынатын табыс ретінде.
Рента теориялары
Өндіріс факторларыньің бірі - жер және оның қойнауындағы байлықтар, одан
алынатын табыс рента деп аталады.
Жерге тән ерекшелік: оның басқа еркін ұлайы өндірілетін факторлардан
өзгешелігі, жер ұсынымы шектеулі, оның көлемі тұрақты, өзгермейді және оны
ұлғайтуға болмайды. Осыған орай, жер ұсынымы икемсіз.
Жер ұсынымының икемсіз және шектеулі болуьна байланысты
ауылшаруашылығында баға белгілеу ерекше болады.
Қоғамдық өндіріс бағасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz