Латын тілінің фонетикасы, лексикасы және грамматикасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті

Жанатаев Қ.А.



Л а т ы н т і л і

оқу құралы

Түркістан-2014

БКК 812 – 923
Ж 26

Пікір жазғандар:
Филология ғылымының докторы, профессоры Б.Қалиев
Медицина ғылымының кандидаты М. Омаралиев

Жанатаев Қ.А.
Латын тілі. Оқу құралы. Түркістан: 2014 – 194 бет
ISBN 9965-9589-8-X

Бұл оқу құралы жоғары оқу орындарына қойылып жатқан жаңа талап пен
жаңа бағдарламаға сәйкес жазылды. Мұнда латын тілінің фонетикасы, лексикасы
және грамматикасы түгел қамтылған.
Сонымен қатар оқулықта әр тақырыптан кейін терминдердің латынша-
қазақша баламалары және анатомиялық, клиникалық, фармацевтік терминдерге
арналған жаттығулар берілген.
Оқулық жоғары оқу орындарының медицина факультеттерінің студенттері
мен магистрлеріне арналған.

ББК 81.2-923


Ж
ISBN 9965-9589-8-Х @ Жанатаев Қ. А.

2014ж

К I Р I С П Е

Медициналық оқу орындарында латын тiлiнiң оқытылуы, қарым-қатынас,
сөйлесу мақсатын емес, таза қолданбалы мақсатты көздейдi – ол анатомия,
фармакология, микробиология, фармакогнозия және клиникалық пәндерде
қолданылатын терминдердiң негiзi болып саналады.
Терминдердiң таңдалуы келешек мамандардың бағдарына байланысты.
Латын тiлiнiң грамматикалық құрамына сүйенiп бiз студенттердi
медицина әлемiмен таныстырып, олардың медициналық терминдердi ежелгi грек-
латын тiлдерiнiң сөздерiнiң байлығы арқылы түсiнiп, игерiп алуына жағдай
жасаймыз.
Медицинаға қызығып, оқитындарға бiрден мына сөз айтылу керек.
“Invia est in medicina via sine lingua latina”.
“Латын тiлiнсiз медициналық бiлiм жоқ”.
“Латын тiлi және медициналық терминдер негiздерi” – сiздерге жаңа
пән.
Жалпы айтатын болсақ, сiздер шет тiлiн оқымайсыздар, оқитындарыңыз -
медициналық терминдiк тiл, оның көлемi мен мазмұны оқыту мақсатына және
тәжiрибе жұмысына байланысты түзiлген бағдарламамен негiзделген.
Бiз өзiмiз ең алдымен 2 нәрсенi бiлуiмiз керек:
1) Бұл тiлдiң оқытылу мақсаты
2) Не себептi ол медицинада негiзгi тiл болып келедi
Латын тiлiн оқытудың мақсаты:
Латын тiлiнде дұрыс жазып, оқи алу;
Медициналық терминдердi, рецептердi латын тiлiнен орыс-қазақ тiлiне, орыс-
қазақ тiлiнен латын тiлiне аудара алу;
Терминоэлементтерге қарап клиникалық терминдердiң түзiлуiн бiлу;
Медициналық терминдердi, рецептердi дұрыс, қатесiз жазу;
Химиялық номенклатураны латын тiлiнде құрастыру, т.б.
Латын тiлiнiң алфавитiн бiлу арқылы студенттер оқулықтардан,
анықтамалықтардан керектi сөздерiн қиналмай-ақ, тез тауып ала-алады.
Болашақ мамандар анатомиялық, фармацевтiк, клиникалық терминдердi
жете меңгерiп, оларды өз тәжiрибесiнде, жұмысында қолдана бiлгенi жөн.
Ескертетiн нәрсе: студенттер 500-600 терминдердi бiлуi қажет.
Ендi латын тiлiнiң даму тарихына қысқаша тоқтала кетейiк. Латын тiлi
Италияда орналасқан Лация облысында тұрақтаған – латиняне деген, осыдан
2500-3000 жыл бұрын өмiр сұрген халықтардан шыққан.
Олардың бас қаласы Рим (Roma) аңыздың айтуы бойынша бiздiң эрамызға
дейiн VIII ғасырда тұрғызылған. Өзiнiң экономикалық күшiн және
жауынгершiлiк жағдайын пайдаланып, Римдiктер бүкiл Италияны жаулап алады.
Кейiн келе бүкiл Жер Орта теңiзiнiң жағалауына билiк жүргiзедi.
Сөйтiп, мектепте тарих сабағынан өздерiң оқығандай Рим империясы
пайда болады.
Оның құрамына кейiнiрек жауланған батыс Еуропа елдерi де кiредi.
Латындар жаулап алған елдердiң бәрiнде де өз мәдениетiн, салтын
енгiзiп, тек латын тiлiнде сөйлеудi, жазуды талап еттi.
Сол кездегi ең құдiреттi де, күштi де – шiркеу, өз жұмысын латын
тiлiнде жүргiзген.
Сонымен, латын тiлi батыс Еуропада бiрнеше жүз жылдар бойы
мемлекеттiк тiл, әдеби тiл, мәдениет, философия және ғылым тiлi болып
келедi.
Латын тiлi көршiлес жатқан елдерге де өзiнiң ықпалын тигiздi.
Мәселен, орыс тiлiнде көптеген латын тұбiрiнен шыққан сөздер бар: институт,
университет, операция, инъекция, лекция, студент, ассистент, доцент,
профессор, радио, авиация, трактор және т.б.
Көптеген ғылымдар өз еңбектерiн латын тiлiнде жазып, ғылыми
лауазымдарын латын тiлiнде қорғаған олар: И. Ньютон, Коперник, Галилей, К.
Линней, М.В. Ломоносов, Н.И. Пирогов, И. Дядьковски. Ал ботаника пәнi үшiн
латын тiлi ресми тiл болып саналады.
Рим империясының күшi жойыла бастағанда ол екiге бөлiнедi:
1. Шығыс Рим империясы (Византий) - грек тiлiнде сөйлеген.
2. Батыс Рим империясы – латын тiлiнде сөйлеген.
Кейiннен бұл империялар да күшiн жояды. Сол кездерде Роман тiлдерi
пайда болады. Роман тiлдерi – итальян, француз, испан, румын, молдаван
тiлi.
Латын тiлiнiң арқасында медициналық терминдер халықаралық термин
болып, бұкiл дүние жүзiнiң медиктерiнiң қарым-қатынасын, байланысын
нығайтып, жеңiлдеттi.
Латын тiлi латынданған грек түбiрлерi мен қосымшалары арқылы жаңа
медициналық терминдер түзуге көмектеседi.
Олардың сөзi әрi қысқа, әрi оңай еске сақталады. Мысалы: бронхит –
жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабығының қабынуы; идиосинкразия – ағзаның
дәрiге немесе бағытталған әсерге өте күштi сезiмталдығы, т.б.
Латын тiлi болашақ медиктерге өз мамандықтарын жете, жақсы бiлумен қатар
олардың жалпы мәдениетiн, ой-өрiсiн кеңейтедi. Мысалы: validus – денi сау,
оған “in” деген префикс қосылса, бұл сөз Invalidus - мүгедек.
Қазiр латын тiлiнде, ешқандай халық сөйлемегендiктен, ол өлi тiл
болып саналады. Сонда да бұл тiл медицина тiлi ретiнде өз қасиетiн жойған
жоқ.
Латындар Грецияны жаулап алғанда, Грецияда медицина күштi
дамығандықтан олар барлық терминдердi өзгертпей-ақ грек тiлiнде қабылдаған.

Рим империясында да, Рим қаласында да дәрiгерлер негiзiнен гректер
болған. Сол себептен медициналық терминдерде грек сөздерi көптен кездеседi.
Мысалы:
Грек Латын Қазақ
1. osteo os, os,ossis.n. сүйек
2. somato corpus дене
3. cardio cor, cordis жүрек
4. pneumo pulmo, onis өкпе
5. nephro ren, ren, renis бүйрек
6. spleno lien, lien, lienis көк бауыр
7. rhino nasis, i мұрын
8. haemo sanguis, inis .m қан
9. cyto cellula жасуша
10. derma cutis терi
Бiрiншi рет медициналық терминдердi медицина атасы Гиппократ
қолданған. Гиппократтан кейiнгi медициналық терминдердi енгiзген - Рим
дәрiгерi Гален болды (Жаңа Гален препараттары - Адонизид).
Термин дегенiмiз (terminus – предел, граница – шегi, шекара) - ғылыми
ұғымның атауы. Ол бiр мағыналы болады.
Термин бiр сөзден де тұруы мүмкiн: corpus- дене, costa – қабырға,
және сөз тіркестерінен де құралуы мүмкiн: vertebra thoracica – төс омыртқа,
caput costae – қабырғаның басы.
Медициналық терминдер III топқа бөлiнедi:
I –шi – анатомиялық терминдер.
II –шi – фармацевтiк терминдер.
III –шi – клиникалық терминдер.
Анатомиялық терминнен фармацевтiк терминге, фармацевтiк терминнен
клиникалық терминге өтуге болады. Мысалы:
1. cor. cordis, n – жүрек – анатомиялық
2. corvalolum – корвалол – фармацевтiк
3. corgliconum –коргликон - фармацевтiк
4. cordiaminum – кордиамин - фармацевтiк
5. epicardium - жүрек сөмкесiнiң висцералды жапырағы - клиникалық
6. endocardiom - жүрек iшкi қабығы – клиникалық
Жоғарыда айтқанымыздай терминдердi еске сақтау үшiн, оларды бiзде
айтылып жүрген орыс сөздерiмен салыстырып көрейiк. Мәселен, Латын түбiрi
“Radix”- ке ұқсас сөздердi алайық. Осы сөзге жақын, туысқан қандай сөздердi
бiлемiзғ Радикал, -радикальный “aqua” - аквариум, акваланг, акватория;
“aer” - аэропорт, аэроплан, аэрофлот, т.б.
Мұндай сөздiк жұмыстарының терминдердi тез еске сақтау үшiн және сөздiк
қорды көбейтiп, таза сөйлеу үшiн, көмегi көп.
Әрбiр анатомиялық терминдер бiр сөзден тұрады. Мысалы:
- thorax –көкiрек қаңқасы
- atlas –I-шi мойын омыртқа; немесе бiрнеше сөздерден тұрады: - зат
есiм мен сын есiм қосындысынан құралады. Мысалы:
vertebra cervicalis –мойын омыртқа
vertebra thoracica –төс омыртқа
vertebra lumibalis –бел омыртқа
Егер анықтауыш бүкiл сөз тiркесiне тиiстi болса, ол олардың алдында
тұрады:
medulla ossium rubra – қызыл сүйек миы
medulla ossium flavum –сары сүйек миы
Оқу құралы үш бөлiмнен тұрады:
I. Анатомиялық терминдерге анатомиялық және гистологиялық
номенклатуралар негiздерiн шыққан сөздер жатады: сүйек, б±лшыќ ет,
iшкi,сыртқы ағзалар, тамыр аттары.
II. Клиникалық терминдерге әртүрлi медициналық мамандықтардың терминi
жатады: терапия, хирургия, акушерлік гинекология, неврология, психиатрия,
офтальмология және педиатрия. Бұлардың бәрi де патологиялық анатомия және
патологиялық физиология арқылы түзiледi. Бұл терминдер: аурудың аты,
аурудың жағдайы; операциялық әдiстер, емдеу жолдары; әртүрлi приборлардың
аты, қолданылатын ќ±ралдар атауы.
III. Фармацевтiк терминге: дәрiлік формалар атауы, дәрiлердiң
атаулары, дәрiлiк өсiмдiктер атаулары және олардың бөлшектерi, химиялық
номенклатуралары жатады.
Бұл терминдердi түсiнiктi және қатесiз қолдану үшiн, бiзге,
студенттерге, латын әрiптерi мен сөздерiн анық, нақты, қатесiз оқып,
түсiнiп, оны орыс-қазақ тiлiне аудара бiлуiмiз керек және қазақ-орыс
тiлiнен латын тiлiне аудара алуымыз қажет.
Optimum medicamentum quies est – дәрiнiң ең тиiмдiсi – тыныштық. (Павлов)
Natura sanat, medicus curat morbos – табиғат ауруды жазады, дәрiгер аурудың
жазылуына көмектеседi. (Гиппократ)

Анатомиялық, гистологиялық терминология бөлiмi

Бөлiм мазмұны: медицина терминологиясының бұл бөлiмде фонетикалық және
грамматикалық бiлiм сауатты түрде үйретiледi және игертiледi. Мұнда латын
грамматикасының iшiнен медицина терминологиясын жасауға қатысты өзектi
мәселелер ғана қамтылған. Атап айтқанда: зат есiм мен сын есiмдердiң
морфологиясы, сөз тiркестерiнiң синтаксисi, т.б. грамматикалық материалдар.

Оқыту мақсаты: Латын тiлiн (курсын) оқыту барысында барлық бөлiмдерде
қолданылатын фонетикалық және грамматикалық ережелердi, анатомиялық,
гистологиялық терминологияны бiлу;
Оларды қазақ тiлiне аудара отырып, сөздердi латын тiлiнде оқып, барлық
анатомиялық, гистологиялық терминологияны игере алу.

1 - сабақ
Тақырыбы: Латын алфавитi. Фонетика. Дауысты дыбыстардың оқылуы. Дифтонгтар
мен дауыссыз дыбыстардың оқылу ерекшелiктерi.

Сабақ мақсаты: Латын алфавитiндегi әрiптердiң атаулары мен жазылуын үйрету.
Осы әрiптермен белгiленген дыбыстардың оқылуын игере алу.

Латын алфавитi
Латын алфавитiнде 25 әрiп бар. Оның 6-уы дауысты: a, e, o, i, u, y.
Қалған 19-ы дауыссыздар.
Жазылуы Айтылуы Оқылуы Жазылуы Айтылуы Оқылуы
Aa а А Oo О о
Bb бэ Б Pp пэ п
Cc цэ ц не к Qq ку к
Dd дэ д Rr эр р
Ee э э Ss эс с не з
Ff эф ф Tt тэ т
Gg гэ г Uu у у
Hh Гг укр.г нем.нVv вэ в
Ii и и Xx икс кс
Jj йота й Yy ипсилон и
Kk ка к (игрек)
Ll эль ль Zz зета з
Mm эм м
Nn эн н

Дыбыстардың жiктелуi

Дауысты дыбыстар: a, e, o, i, u, y
Дауыссыз дыбыстар: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v,
x, z
Дауысты дыбыстар – бiр дауысты дыбыстан (монофтонг) және екi дауысты
дыбыстан (дифтонг) тұратын болып екiге бөлiнедi.
Дауысты дыбыстар мен дауыссыз j (йота)-ның оқылуы монофтонгтар
E – [э] әрпi тәрiздi оқылады: vertebra (вэртэбра) – омыртқа
I – (и) әрпi тәрiздi оқылады: inferior (инфэриор) – төменгi.
Сөзде немесе буында дауысты дыбыстардың алдында келсе, сонымен қатар 2
дауысты дыбыстың арасында келсе, i - әрпi қысқа (й) болып оқылады:
iugularis (югулярис).
Бiрақ қазiргi медицина терминологиясында i - әрпiнiң орнына Jj - әрпi
қолданылады: jugularis (югулярис).
J - әрпi грек тiлiнен енген сөздерде жазылмайды. Себебi ол тiлде бұл
әрiп болмаған: iatria - (иатрия).
Ү – ипсилон, игрек (фр igrek - игрек) и әрпi болып оқылады: tympanum
(тимпанум). Б±л әрiп тек грек сөздерiнде қолданылады.
NB (Nota bene) – көңiл бөлiңiз.
Медицина терминдерiн дұрыс жаза бiлу үшiн, өте кең тараған грек
түбiрлерiн және сөз бөлiктерiн ескеру керек. Себебi бұл сөз бөлiктерiнде
және түбiрлерiнде “у” әрпi жазылады.
Dys (дис) – қызметiнiң бұзылғанын бiлдiредi.
Hypo (гипо) - төмен, астында; “аз” деген мағынаны бередi.
Hyper (гипер)- үстiнде, жоғары; “көп” деген мағынаны бередi.
Syn, sym (син, сим)- “бiрге” деген мағынаны бередi.
My (мио)- сөз түбiрi; “бұлшық етке қатысты” дегендi бiлдiредi.

Дифтонгтар
Екi дауысты дыбыс бiрiгiп, бiр дыбысты немесе бiр буынды бередi.
Мұндай бiрiгудi дифтонг деп айтады.
Латын тiлiнде 4 дифтонг бар: ae, oe, au, eu.
Алғашқы екеуi бiрдей дыбыстарды бередi:
Ae – [э] болып оқылады: peritonaeum [пэритонэум].
Oe – [э] болып оқылады: oedema [эдэма] – iсiк.
E
[э]
ae

oe [э]

Au-[ау] болып оқылады: auris [аурис] – құлақ
Eu-[эу] болып оқылады: pneumonia [пнэумониа] - өкпенiң қабынуы.

Дауыссыз дыбыстардың оқылуы
С - әрiпi а, о, и дауысты дыбыстарының, барлық дауыссыз дыбыстар
алдында және сµз соңында [к] болып оқылады. сaput [капут] – бас, crista
[криста] - қыр, жота.
С - әрiпi е, i, у әрiптерi мен ае, ое дифтонгтарының алдында келсе,
[ц] болып оқылады: cervicalis [цервикалис] - мойындық.
а.о.и әрiптерi алдында
[к]а,о,u єріптері жєне дауыссыз дыбыстар

алдында, сөз соңында
С е,i,у әрiптерi алдында
[ц]
ае , ое алдында

H - әрпi украинның [г] немесе немiстiң [h] әрiптерi тәрiздi оқылады: homo
[гомо] – адам.
K - әрпi [к] болып оқылады, µте сирек ќолданылады kalium [калиум].
L - әрпi жұмсақ айтылады: labium [лябиум] - ерiн.
S - әрпi екi жағдайда оқылады. Дауысты дыбыстар арасында жєне дауысты дыбыс
пен m,n єріптері ортасында тұрса, [з] болып оқылады. Басқа кездерде -[с].
Мысалы: incisura [инцизура] – ойық , chiasma [хиазма] - қиылыс, Sutura
[сутура] – тiгiс.
V - әрпi [в] болып оқылады: fovea [фовеа] – шұнқыр.
X - әрпi қос дауыссыз дыбыс болып оқылады: [кс] radix [радикс] – тамыр.
Z - әрпi грек сөздерiнде кездеседi де, [з] болып оқылады: zуgomaticus –
[зигоматикус] – жақтық. Ал латын сөздерiнде [ц] болып оқылады: zincum
[цинкум] – мырыш.

Қосарланған әрiптердiң оқылуы
Q -әрпi әр уақытта и әрiпiмен бiрiгiп, [кв] болып оқылады: squama [сквама]
- қабыршақ. ngu әрiптерi бiрiгiп, екi түрлi оқылады: дауысты дыбыстар
алдында - [нгв]: lingua [лингва] – тiл, ал дауыссыз дыбыстар алдында
-[нгу]: lingula [лингула] – тiлше.
T i -әрiптерi бiрiгiп, дауысты дыбыстар алдында [ци] болып оқылады: rotatio
[ротацио] - айналу. Бiрақ ол S немесе X дауыссыз дыбыстарынан кейiн [ти]
болып оқылады: ostium [остиум] – тесiк.
Su - әрiптерi бiрiгiп, дауысты дыбыстар алдында [св] болып оқылады:
consuetudo [консветудо] - әдет, ал басқа кездерде [су] болып оқылады:
sutura [сутура] – тiгiс.

Диграфтар оқылуы
Грек тiлiнен енген сөздерде ch, ph, rh, th диграфтары кездеседi. Әрбiр
диграф бiр дыбыс бередi. Ch=[x], ph=[a], rh=[p], th=[т]. Мысалы: nucha
[нуха] – желке, synchondrosis [синхондрозиз] – синхондроз, xiphoideus
[ксифоидеус] – семсер тәрiздi, thorax [торакс] – кеуде клеткасы.
I. Жаттыѓулар. С -әрпiнiң оқылуын түсiндiрiңiз.
Caput ; collum ; cavitas; occiput; truncus; facies; caecus; cerebrum;
clavicularis; scapula; accessorius; musculus; sceleton; cruciatus;
cementum; cavum cranii; saccus lacrimalis; cartilago; condylus; biceps;
cellula; corpus; sulcus palatinus; sulci palatini; vertebrae cervicales;
vertebrae sacrales; os coccygis; foramina sacralia dorsalia; bucca; buccae.
II. i, j; әрiптерiнiң оқылуын түсiндiрiңiз.
Intestinum; infraspinatus; iater; paries inferior; insula; junctura
(iunctura); jugum (iugum); jugularis (iugularis); canalis palatinus major
(maior); fossa infratemporalis; tuberculum majus (maius); jejunum
(ieiunum); iliacus.
III. ss, s - әрiптерiнiң оқылуын түсiндiрiңiз.
Fossa; humerus; mesenterium; impressio; sinus; sigmoideus; septum
nasi; canalis; hypoglossalis; processus styloideus; basis cranii;
segmentum; pars petrosa; chiasma; fissura; dens incisivus; platysma;
mesogastrium; mucosus; nasolacrimalis; sulcus sinus transversi.
IV. x, z - әрiптерiнiң оқылуына көңiл бөлiңiз.
Flexio; axis; externus; maxillaris; fornix; index; punctum; fixum;
plexus; larynx; dexter; maxilla; circumflexus; radix; extremitas; os coxae;
startum zonale; zygomaticus; trapecius; zona orbicularis; vena azugos.
V. Дифтонгтардың оқылуына көңiл бөлiңдер.
Vertebrae; costae; caecus; oesophagus; pleura; auricularis; corpus
vesicae felleae; aponeurosis; pseudomembrana; uropoёticus; oedema; diploё;
aёr; auris; auricula; haematopoёticus; dyspnoё; regio glutaea; peronaeus;
neurocranium; caudalis.
VI. qu, ngu - қосарланған әрiптерiнiң оқылуына көңiл бөлiңдер.
Squama occipitalis; lamina quadrigemina; quadratus; vertebra quinta;
linea obliqua; lingua; lingula; inguinalis; unguis; squamosus; os
triquetrum; sublingualis; angulus; sanguis; sanguineus.
VII. ti - әрiптерiнiң оқылуына көңiл бөлiңдер.
Adductio; abductio; periodontium; supinatio; articulatio; eminentia;
tibia; ostium; spatia intercostalia; digestio; distantia trochanterica;
substantia; spongiosa; foramina nutricia; mixtio; masticatio.
VII. Диграфтар мен әрiптер қосылыстарының оқылуына көңiл бөлiңдер.
Nucha; thуreoideus; thorax; linea nuchae superior; tuberculum
pharyngeum; os spninoidale; fossa hypophysialis; labyrinthus ethmoidalis;
kyphosis; hemispherium; sectiones hypothalami; splanchnologia; sphincter;
bronchus; ductus; choledochus; os scaphoideum; phalanges; symphysis;
synchondrosis; isthmus; truncus brachicephalicus; arteria ophthalmica; vena
saphena; nodus lymphaticus; ductus thoracicus; spinothalamicus
rhinencephalon; pars sympathica; cavum subarachnoidale; os ischii; incisura
ischiadica major; aquaeductus mesencephali.
IX. Сөздердi латын әрiптерiмен жазыңдер.
Нэрвус, субкутанэус, акустикус, органон, апэкс, скелетон, капитулюм,
максилля, кауда, дэнтэс, квантус, тэнзор, цэлля, сангвис, цэллюля,
артикуляцио, ринэнцефалон (грек), мукозус, коммисура, квадрицэпс, фиброза,
плексус, ваза, ос коксэ (дифтонг), диафрагматикус (грек), скэлетон.

Жаңа сөздер
Зат есiмдер
Atlas – I мойын омыртқа bencephalon – ми (грек)
axis - II мойын омыртқа homo – адам
caput – бас os – сұйек, ossа-
сұйектер
cerebrum – ұлкен ми (бастың) skeleton – қаңқа
collum – мойын substantia – зат
columna – омыртқа бағанасы thorax – кеуде клеткасы
corpus – дене truncus – дене, тұлға
cranium – бас сүйегi vertebra – омыртқа
dorsum – арқа

2 – сабақ
Тақырыбы: Буынның ұзақ және қысқа оқылуы. Екпiн ережесi. Анатомиялық
терминдердiң құрылымы.

Екпiн
Латын тiлiнде екпiн күшпен оқылады, сондықтан екпiн түсiп тұрған буын
күштi дауыспен айтылады.

Екпiндi қою ережесi
1.Сөз соңына екпiн қойылмайды. Екi буыннан тұратын сөздерде, екпiн алғашқы
буынға қойылады:
, , , , ,
Мысалы: margo, corpus, sinus, cavum, fossa
2. Көп буыннан тұратын сөздерде екпiн соңынан санағанда екiншi немесе
үшiншi буынға қойылады. Бұл ереже соңынан санаѓанда 2-ші дауысты дыбыстың
ұзақ немесе қысқа оқылуына байланысты болады. Егер соңынан санағанда екiншi
буын дауысты дыбысы ұзақ оқылса, онда екпiн соған қойылады. Ал егер соңынан
санағанда екiншi буынныњ дауысты дыбысы ќысќа оқылса, онда екпiн үшiншi
буынға қойылады.
Екiншi буын қай уақытта ұзақ және қысқа оқылады.
Ұзақ оқылу ережесi:
а) Егер екiншi буын дифтонг болса, әр уақытта ұзақ оқылады. Екпiн сол
буынға түседi. Мысалы: peritonaeum – iш, құрсақ, peronaeus – кiшi
жiлiншiктiк
ә) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы екi немесе одан да көп дауыссыз
дыбыстар мен х, z әрiптерi алдында келсе, ол ұзақ оқылады.

,
Екпiн дауысты дыбысқа қойылады. Мысалы: columna - бағана,
, ,
medulla - ми, circumflexus - айналу
в) Егер екiншi буын -al-,-ar-,-at-,-in-,-os- жұрнақтары болса,онда
олар әр уақытта ұзақ оқылады. Екпiн сол жұрнақтарға түседi. Мысалы:
pelvinus – жамбастық, spinosus - үшкiр.
Қысқа оқылу ережесi:
а) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы b, c, d, g, p, t әрiптерi l
немесе r әрiптерiнiң тiркесiп келсе, онда ол қысқа оқылады. Екпiн үшінші
буынға қойылады.
, ,
Мысалы: vertebra, palpebra
ә) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы ch, ph, rh, th диграфтары
алдында келсе, қысқа оқылады. Екпiн үшiншi буынға қойылады.
,
Мысалы: choledochus - өттiк.
б) Егер екiншi буынның дауысты дыбысы дауысты дыбыстың немесе in
әрпiнiң алдында келсе, онда ол қысқа оқылады. Екпiн үшiншi буынға қойылады.
Мысалы: paries - қабырға, osseums – сүйектiк.
в) Егер екiншi буын -ol-, -ul-, жұрнақтары болса, олар қысқа оқылады.
Екпiн үшiншi буынға қойылады. Мысалы: lobulus – бөлiкше, alveolus - ұяшық,
альвеола.
NB – Көњiл бөлiңіздер:
Кейбiр сөздерге бұл ереженi қолдануға болмайды. Себебi екiншi буынның
дауысты дыбысы бiр дауыссыз дыбыс алдында келедi. Бұл жағдайда кейбiр
сөздер ұзақ немесе қысқа оқылуы мүмкiн. Сондықтан бұл сөздердi сөздiктен
қарау керек. Егер ұзақ оқылса+ ( - ) белгiсi, ал қысқа оқылса (ғ) белгiсi
қойылады.

Анатомиялық терминдердiң құрылымы
Латын тiлiнде терминдер түрi әртүрлi болып келедi. Бiр сөзден тұратын
терминдер бар. Олар атау септiгi жекеше және көпше түрдегi зат есiмдер.
Мысалы: sternum – төс, thorax – кеуде клеткасы, ossa - сүйектер.
Кейбiр сөздер қазақша аудармада екi сөзден тұрады. Латын тiлiнде
анатомиялық терминологияда бiр сөзден тұратын терминдер өте аз: көбiнесе
терминдер – сөз тiркестерi арқылы қолданылады. Себебi тiркестi термин
мүшелер мен ағзалардың нақты белгiлерiн көрсете алуы тиiс. Тiркестi термин
зат есiм мен сын есiмнен (бiрнеше сын есiмдерден) немесе атау септiгiндегi
және iлiк септiгiнде зат есiмдерден тұрады. Мысалы: Vertebra cervicalis –
мойындық омыртқа, collum costae - қабырға мойыны.
Көп жағдайда нақты атауларды көрсету ұшiн олардың қ±рамында
анықтауыштар қолданылады. Б±л анықтауыштар тек зат есiмдi ғана емес, бұкiл
сөз тiркестерiн анықтайды. Мысалы: processus articularis superior - жоғарғы
буынды өсiндi
1. Медицина терминдерiнде бiрiншi орында әр уақытта атау септiгiндегi зат
есiм тұрады, содан кейiн бiр немесе бiрнеше анықтауыш сөздер келедi.
2. Жалпы бүкiл сөз тiркесiн анықтап тұрған сөздер көбiнесе анатомиялық
құрылымдардың көлемiн, пiшiнiн көрсетедi (үлкен-кiшi, жоғары, төменгi,
ортаңғы, дөнгелек, сопақ, сыртқы, iшкi). Бұл сөздер зат есiммен
байланысып, сөйлем соңында жазылады: protuberantia occipitalis externa
– сыртқы шүйделiк шығыңқы.

Анықтауыштар байланысқан, байланыспаған болып 2-ге бөлiнедi. Мына
сөйлемдердi қарастырып көрелiк:
1.os palatinum- таңдайлы сүйек. 4.os pubis-қасаға сүйек.
2.os frontale - маңдайлы сүйек. 5.ossa brevia-қысқа сүйектер.
3.os coxaе - жамбас сүйек.
Бұл сөйлемдердегi os-сүйек сөзiн анықтап тұрған сын есiмдердiң
жалғаулары әр түрлi. Себебi латын тiлiнде сын есiмдердiң 2-тобы бар және
олар әр түрлi жiктеледi.
Сонымен байланысқан анықтауыш дегенiмiз - анықтап тұрған зат есiммен
1-текте,1-түрде,1-септiкте болатын сөздер. Байланысқан анықтауыш қызметiн
көбiнесе сын есiмдер атқарады. Мысалы: columna vertebralis-омыртқалық
бағана.
Байланыспаған анықтауыш дегенiмiз - iлiк септiгiнде тұрған зат
есiмдер. Мыс: corpus vertebrae-омыртқаның денесi.
Медицина терминдерiнiң құрылымын тез және дәл түсiне бiлу
үшiн,терминдердi схема түрiнде жазып үйренген дұрыс.
Тiркестi терминдердiң жасалу схемасы.
Грамматиканы игеру алдында сөз тiркестерiн латын тiлiнен қазақ
тiлiне, қазақ тiлiнен латын тiлiне аударған кезде, сөйлемдердi дұрыс
тәртiппен орналастыру мақсатында, схемалы жүйенi пайдалану ұсынылады.
Схемалық жүйедегi сөздер бiр-бiрiмен белгiлi бiр ережеге сай байланысады.
Сондықтан олар байланысқан және байланыспаған анықтауыштар болып бөлiнедi.

I. Буындардың ұзақ және қысқа оқылуына қарай сөздердiң екпiнiн
қойыңыз.
Medulla ossium; membrum inferius; epigastrium; substantia compacta;
ligamentum; processus transversus; corpus maxillae; ductus choledochus;
facies poplitea; quadruplex; palpebra superior; periosteum; arcus
vertebrae.
II. Жұрнақтардың ұзақ және қысқа оқылуына қарай сөздердiң екпiнiн
қойыңдер.
Hiatus sacralis; incisura vertebralis; clavicularis; hyomandibularis;
mentalis; sulcus pulmonalis; foramen spinosum; fossa grandulae lacrimalis;
processus zygomaticus; incisura supraorbitalis; pars squamosa; nodi
pancreatici; pelvinus; pubicus; foveolae granulares; glomerulus; geniculum;
hamulus pterygoideus; fossa pterygopalatina; digitatus; cribrosus.
III. Аударыңыз, терминдердiң схемасын берiңдер.
A. 1)Vertebra thoracica; 2) arcus vertebrae; 3) massae laterales; 4)collum
radii; 5) pediculi arcus vertebrae; 6)ligamentum longitudinale;
7)ligamentum capitis; 8)basis ossis sacri; 9)labium mediale lineae asperae;
10)sulcus sinus sigmoidei; 11)fovea articularis processus articularis
superiōris; 12)aponeurōsis musculi oblicqi externi abdominis; 13)musculus
rectus capitis posterior major; 14)arteriae alveolares superiōres
anteriōres.
B. 1)Processus articularis inferior vertebrae lumbalis secundae;
2)ligamenta columnae vertebralis; 3)caput superius musculi pterygoidei
lateralis; 4)articulationes cinguli membri superiōris; sinus venārum
cavārum atrii dextri.
C. 1)Tuber maxillae; 2)palātum durum; 3)apex radīcis dentis; 4)forāmen
palatinum majus; 5)tunica mucosa linguae; 6) cartilāgo septi nasi; 7)concha
nasalis inferior; 8)plexus cavernosi conchārum.

3 – сабақ

Тақырыбы: Зат есiм (Nomen Substantivum)

Латын тiлiнде зат есiмнiң үш тегi бар: masculinum– ер тегi, feminimum
– әйел тегi, neutrum – орта тек.
Латын зат есiмдерi жiктеледi және септеледi. Зат есiмнiң екi түрi бар:
жекеше – singularis, көпше – pluralis және 6 септiгi бар: Nominativus –
атау, Genetivus – iлiк, Dativus – барыс, Accusativus – табыс, Ablativus –
шығыс, Vocativus – көмектес.
Латын тiлiнде зат есiмнiң 5 жiктеу түрi бар. Олар бiр-бiрiнен септiк
жалғаулары арқылы ажыратылады.

1. Зат есiмнiң сөздiк формасы
1. Латын тiлiнде зат есiмдердiң сөздiк формасы, яғни сөздiкте жазылу түрі
3 бөлiктен тұрады: 1) атау септiгiндегi формасы толық жазылады. 2)
iлiк септiгiнiң жалғауы көрсетiледi. 3) тегiнiң белгiсi (яғни m,n,f )
берiлдi.
Мысалы: Атау Iлiк Тегi Мағынасы
Costa ae f қабырға
Musculus i m
бұлшық ет
sternum i n
кеуде

2. Зат есiмнiң жiктелуiн анықтау
Жiктеулер белгiсi – бұл жекеше түрдегi iлiк септiгiнiњ жалғаулары. (Gen.
sing).

Iлiк сеп. Жiк.
аe I
i II
is III
us IV
es V
Мысалы: costa , ae f I sulcus, i m II , septum i n II скл., canalis ,
is m III , duсtus,us m, cornu, us n , facies, ei V

3. Зат есiмнiң негiзiн анықтау
Сөз негiзi – бұл сөздiң жалғаусыз бөлiгi. Зат есiмнiң негiзiн анықтау,
оны түрде, септiкте дұрыс өзгерту үшiн және одан басқа сөздер түзу үшiн
керек.
Зат есiмнiң негiзiн анықтау үшiн, оның жалғауын алып тастау
керек.Мысалы:
Сөз Негiзi
Arteria arteri
Musculus muscul
Facies faci
Бiрақ кейбiр зат есiмдердiң жалғауларын алып тастау арқылы негiзiн
анықтау мүмкiн емес. Себебi 3 жiктеудегi зат есiмдер негiзiнiң бiр бөлiгi
iлiк септiгiнiң жалғауымен берiледi. Сондықтан ол зат есiмдердi iлiк
септiгiне қойып, iлiк септiгiнiң жалғауын алып тастап, негiзiн анықтайды.
Мысалы: Атау Iлiк Негiзi
corpus corporis corpor
foramen foraminis foramin

4. Зат есiмнiң тегiн анықтау (род m, f, n)
Зат есiм тектерiнiң белгiсi - атау септiгiнiң жалғаулары.
А) Егер сөз атау септiгiнде us, er жалғаумен аяқталса, m - тегiне жатады.
Б) Егер um, on, u жалғаумен аяқталса, n - тегiне жатады.
В) Егер a, es жалғаумен аяқталса, f - тегiне жатады.
Бiрақ III жiктеудегi зат есiмдердiң жалғаулары әртүрлi болып келедi. Бұл
зат есiмдердi бiз III жiктеудi өткен кезде жеке қарастырамыз.
I. Сөздердiң жалғауларына қарап қай жiктеу түрiне жататынын
анықтаңдер.
A. Septum; encephălon; nasus, i ; arcus, us; mandibula; cranium; incisura;
skelěton; cornu por; palātum; lympha; concha; ductus, us; tuberculum;
ramus, i; ganglion; vertebra; sinus, us; lamina; olecranon; maxilla;
cerebrum; huměrus, i; meatus, us; clavicula; dorsum; processus, us; lingua;
acromion; scapula; oculus, i; substantia.
B. Eminentia; brachium; tegmen; membrāna; recessus, us; digitus, i; fossa;
aqu(a) e ductus, us; genu; porus, i; pecten; collum; vena; angulus, i;
vestibulum.
C. Cementum; enamēlum; lingula; gallus, i; glandula; dentinum; bucca;
frenulum; labyrinthus, i; malleolus, i ; papilla.

II. Сөйлемдердi аударып, әр сөздiң сөздiк формасын атаңдер.
A. Spina scapulae, skelěton membri, ossa cranii; crista tuberculi, caput
fibulae, angulus mandibulae, basis cranii, tuber maxillae, sulcus sinus,
facies (articularis) acromii, linea nuchae, corpus tibiae, septum nasi,
processus (styloideus) radii, vena portae, fossa grandulae (lacrimalis),
raphe palāti.
B. Chorda tympāni, os digiti, tuberositas ulnae, aqu(a)eductus vestibuli,
caput radii, ossa trunci, trochlea humeri, incisura acetabuli, canalis
nervi, sulcus promontorii, bulbus oculi, membrāna sterni, ligamentum
patellae, angulus sterni.
C. Substantia fundamentalis dentini, cornu pulpae, sulcus papillae, crista
galli, corpus linguae, musculus uvulae palantinae, dorsum nasi, agger nasi.

Зат есiмдердiң сөздiк формасы

I-жiктеу
Ala, ae f – қанат Spina, ae f – қылқан
Aorta, ae f – қолқа Vena, ae f – вена
Arteria, ae f – артерия Vertebra, ae f – омыртқа
Concha, ae f – қалқан Patella, ae f – тiзе үстi
Costa, ae f - қабырға Sutura, ae f – тiгiс (сүйектiк)
Crista, ae f – қыр, жота Tuba, ae f – түтiк
Lamina, ae f – табақша Bussa, ae f – бет
Lingua, ae f – тiл Gingiva, ae f – тiс қызыл етi
Mandibula, ae f – төменгi жақ Lingula, ae f – тiлше
Maxilla, ae f – жоғарғы жақ Papilla, ae f – емiзiкше
Orbita, ae f – көз шұнқыры Protuberantia, ae f - қырқа
Raphe, ae f – тiгiс Pupla, ae f – жұмсақ жер
Scapulla, ae f – жауырын

II-жiктеу
Angulus, i m –бұрыш Digitus, i m – саусақ
Brachium, i n – иық Humerus, i m – иық сүйегi
Cavum, i n – қуыс Manubrium, i n – тұтқа
Cranium, i n – бас сүйегi Radius, i m – шыбық сүйек
Ligamentum, i n – байлам Sternum, i n – көкiрек, төс
Musculus, i m – бұлшық ет Alveolus, i m – альвеола
Septum, i n – аралық (кедергi) Frenulum, i n – жүгенше
Sulсus, i m – сай Jugum, i n – қырқа
Tumpanum, i n – дабыл Labium, i n – ерiн
Calcaneus, i m - өкше сүйек


III-жiктеу IV-жiктеу
Corpus, oris n – дене Arcus, us m – доға
Foramen, inis n – тесiк Cornu, us n – мүйiз
Os, ossis n – сүйек Ductus, us m - өту жолы
Crus, cruris n – аяқ , сирақ Processus, us m - өсiндi
Sinus, us m – қойнау
Textus, us m – ұлпа
V- жiктеу Genu, us n – тiзе
Facies, ei f – бет, беткей

4 - cабақ
Тақырыбы: Сын есiм. Сын есiмнiң грамматикалық категориясы. Сын есiмнiң 2-
тобы. Сөздiк формасы. Зат есiм мен сын есiмнiң байланысу жолдары.

Латын тiлiнде сын есiмдер зат есiмдердi анықтайды.
Мысалы: Caput longum - ұзын бас ; os occipitale – шүйделiк сүйек .
Зат есiмдер сияқты сын есiмдер септеледi және түрге бөлiнедi, яғни
жiктеледi.
NB – көңiл бөлiңіздер.
Латын сын есiмдерi тек I – II және III жiктеулерде жiктеледi. Олардың
өздерiнiң тектiк жалғаулары болады. Мысалы: longus (m) , longa (f), longum
(n), liber (m), libera (f), liberum (n).

Сөздiк формасы.
1) Үш жалғаудан тұратын сын есiмдер сөздiк формасында m – тегi толық
жазылады, сосын f – тегi жалғауы көрсетiледi, соңында n – тегi жалғауы
жазылады. Мысалы: m f n
longus , a , um - ұзын.
Liber , a , um - бас.
Dexter, tra, trum - оң жақ
Еr – жалғаумен аяқталған сын есiмдердiң е - әрпi тек Nom. Sing m –
тегiнде сақталады. Ал басқа септiктерде f мен n – тектерiде түсiп қалады
(яғни негiзгi өзгередi). Сондықтан сын есiмдер сөздiк формасында f және n
тектерiнiң жалғаулары негiз бөлiгiмен берiледi. Мысалы: sinister, tra, trum
– сол жақ .

NB – Көњiл бөлiніздер.
1) Сын есiм сөздiк формасы зат есiм сияқты 3 бөлiктен тұрады. Зат
есiмнiң сөздiк формасы Nom.sing толық жазылады. Gen.sing жалғауы берiледi,
сосын тегi көрсетiледi. Ал сын есiм тек Nom.sing барлық тектер
жалғауларымен берiледi.
2) Көптеген сын есiмдердiң m және f тектерiнде жалғауы бiр болады -is,
ал n тегiнде – е болады. Мұндай сын есiмдердiң сөздiк формасы екi бөлiктен
тұрады: себебi m , f тектерiнiң жалғауы бiрдей және n тегiнде е жалғауы
болады: Мысалы: vertebralis, e – омыртқалық
Frontalis, e – мандайлық

3) Кейбiр сын есiмдердiң жалғаулары 3 тектеде бiрдей болып келедi. Бұл
сын есiмдердiң сөздiк формасы Nom.sing 3 текке бiрдей болады, сосын
Gen.sing жалғауы негiз бөлiгiмен берiледi. Мысалы: simplex, icis – жәй.
Сонымен латын тiлiнде сын есiмдер 3, 2, 1 жалғаулардан тұрады екен.

Жалғаулар Nom.sing жалғаулары Сөздiк формасы Мағынасы
саны
M F N
3 us a um longus,a,um ұзын
er a um liber, a, um бос
er a um dexter, a, um оң жақ
er is e celer, is, e тез
er is e saluber, is, e емдiк
2 is is e frontalis, e маңдайлы
1 s s s teres, etis дөнгелек
x X x simplex, icis жәй

Сын есiмдердiң екi тобы

Nom.sing тектiк жалғауларына қарай сын есiмдер латын тiлiнде екi топқа
бөлiнедi. Қай топқа жататындығына қарай жiктеулерi анықталады.
I топқа бiрiншi және екiншi жiктеу түрлерiндегi сын есiмдер жатады.
Олардың жалғаулары атау септiгiнде – us (er),-a,- um болып келедi.
Ал II топқа үшiншi жiктеу түрлерiндегi сын есiмдер жатады.
Олардыњ жалѓаулары атау септігінде - is, e болады.

Сын есiмдердiң жiктелуi
1. I топтағы сын есiмдер I – II жiктеулерде жiктеледi m - тегi – us, f
тегi – a, n- тегi um
Мысалы: m m │ n n │
f f
Nom. Longus, dexter, │ longum, dextrum, │ longa,
dextra
Gen. longi, dextri, longi, dextri,
longae,dextrae

2-топтағы сын есiмдер 3-жiктеуде жiктеледi.
Gen sing 3-текте бiрдей болады.
m f
n
Nom frontalis, simplex; frontalis, simplex;
frontale,simplex;
Gen frontalis,simplicis; frontalis simplicis; frontalis
simplicis;

Сын есiм жалғауларымен танысқаннан кейiн олардың зат есiмдерiмен қалай
байланысатынын бiлу үшiн мынандай ереженi есте сақтау керек.



Мысалы: көлденең байлам.
1. Алғашқы формасын анықтаймыз: кiм? Не? жек. түрi -Nom.sing.
2. Зат есiм сөздiк формасы: processus, us, um.
3. Тегiн анықтаймыз: m.
4. Сын есiм сөздiк формасы: transversus, a, m.
5. Қажет сын есiмдi аламыз: transversus.
6. Байланыстырамыз: processus transversus.

IV. Сөздiк формасын аяқтаңдар.
Transversus, spinosus, cervicalis, osseus, spinalis, ethmoidalis,
latus, obliquus, costalis, vertebralis, zygomaticus, orbitalis.
Longus, costarius, palatinus, sphenoidalis, frontalis, articularis,
nutricius, ovalis, pelvinus, cerebralis.
Medianus, thoracicus, spongiosus, pterygoideus, mastoideus.
Jugularis, temporalis, parietalis, basilaris, occipitalis.

V. Аударып, әр сөздiң сөздiк формасын анықтап, схемасын сызыңдар.
Substantia compacta et substantia spongiosa, os temporale, columna
vertebralis, foramen vertebrale, facies articularis, processus articularis,
processus transversus, foramen tranversarium, cornu sarcale, crista
sacralis, foramen sacrale pelvinum, os sacrum, linea transversa, porus
acusticus externus, sutura squamosa, palātum durum, palātum molle,
protuberantia occipitalis externa, vena cava.

VI.Gen.sing – iлiк септiгiне қойып, сөздердi аударыңдар.
Spinosus (m), spinosa (f), spinosum (n), spinalis (m), spinalis (f),
spinale (n), costarius (m), costaria (f), costarium (n), costalis (m),
costalis (f), costale (n), transversus (m), transversa (f), transversum
(n), transversalis (m), transversalis (f), transversale (n), osseus (m),
ossea (f), osseum (n), ethmoidalis (m), ethmoidalis (f), ethmoidale (n),
pterygoideus (m), pterygoidea (f), pterogoideum (n), sphenoidalis (m),
sphenoidalis (f), sphenoidale (n).

VII. Аударып, схемасын сызыңдар.
A. 1)Vertebra thoracica; 2)corpus vertebrae thoracicae; 3)sinus petrosus;
4)sulcus sinus petrosi; 5)sinus sagittalis; 6)sulcus sinus sagittalis;
7)os palatinum; 8)lamina horizontalis ossis palatini; 9)os ethmoidale;
10)lamina orbitalis ossis ethmoidalis; 11)arteria temporalis media;
12)sulcus arteriae temporalis mediane; 13)pars petrosa; 14)facies
partis petrosae; 15)os occipitale; 16)pars lateralis ossis
occipitalis.
B. 1)Os sacrum; 2)basis ossis sacri; 3)facies articularis capitis
fibulae; 4)tuber calcanei; 5)processus lateralis tuberis calcanei.

Жаңа сөздер

I жiктеудегi зат есiмдер
А. clavicula, ae f –бұғана Б. fibulla, ae f- асық жiлiк шыбығы
fascia, ae f- шандыр (фасция) squama, ae f – қабыршақ
nucha, ae f- желке tibia, ae – асық жiлiк
tonsilla, ae f- бадамша ulna, ae f – шынтақ сүйек

II жiктеудегi зат есiмдер
А. nasus, i m – мұрын Б. organum (s. organon), i
n – мүше
palatum, i n - таңдай C. porus, i m - тесiк
vestibulum, i n - кiреберiс

III жiктеудегi зат есiмдер
A. caput, itis n - бас Б. os, oris n – ауыз

I топтағы сын есiмдер

А. dexter, tra, trum – оң жақ Б. albus, a, um – ақ
obliguus, a, um - қисық asper, era, erum – бұдырлы
osseus, a, um – сүйектiк coronarius, a, um – тәждiк
palatinus, a, um – таңдайлық iliacus, a, um – мықындық
pterygoideus, a um - қанат тәрiздi liber, era, erum - бос
reсtus, a, um - тiк niger, gra, grum - қара
sinister, tra, trum – сол жақ sacer, cra, crum –
сегiзкөздiк
(сұйек)
thoracicus, a, um - кеуделiк C. durus, a, um - қатты
thyr (e) oideus, a um - қалқан тәрiздi masseter, a, um - шайнаушы
transversus, a um – көлденең myohyoideus, a, um –
бұлшық ет
тiл
асты
venosus, a, um – веналық palatoglossus, a, um –таңдай
тiл

асты
zygomaticus, a, um - беттiк

II топтағы сын есiмдер
А. alaris, e - қанатты temporalis, e – самайлық
cerebralis, e- милық vertebralis, e –
омыртқалық
cervicalis, e- мойындық Б. jugularis, e
– алқалық
ethmoidalis, e - торлы sacralis, e – сегiзкөздiк
frontalis, e – маңдайлық C. alveolaris, e -
альвеолярлы
mandibularis, e – төменгi жақтық buccalis, e –жақтық
maxillaris, e- жоғарғы жақтық dentalis, e – тiстiк
nasalis, e – мұрындық infraorbitalis, e - көз
қарашығы

асты
occipitalis, e - шүйделік mentalis, e – иек
асты
orbitalis, e – кµздік mollis, e – жұмсақ
sphenoidalis, e – сына тєрізді

5 – сабақ
Тақырыбы: Сын есiмдердiң салыстармалы және күшейтпелi шырайлары

Латын тiлiнде сын есiмнiң үш шырайы бар: жәй шырай, салыстырмалы
шырай, күшейтпелi шырай. Латын тiлiнде сапалы сын есiмдердiң ғана шырайлары
болады: кiшкентай, үлкен, терең, ақ , дөңгелек , жақсы.

Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
Салыстырмалы шырай жәй шырай негiзiне m және f тектерiнде – ior
жұрнағы, ал n – тегiнде ius жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы:
Жәй шырай Салыстырмалы шырай
Longus, a, um longior (m,f) longius (n)
Ruber, bra, brum rubrior, rubrius
Brevis, e brevior, brevius
Simplex, icis simplicior, simplicius

Салыстырмалы шырайдың сөздiк формасы
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң сөздiк формасы екi жалғаулы сын
есiмдер сияқты жазылады. Себебi m, f тектерiнiң жалғаулары ior , ал n- тегi
- ius болып аяқталады.
Мысалы: longior (m, f), ius ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.