Мақал-мәтелдердің лингвомәдени аспектіде зерттелуі
Жоспар
Кіріспе
I Гендерлік лингвистиканың теориялық негізі
0.1 Тіл пен гендер байланысы: лингвомәдени тұжырымдар
0.2 Гендерлік лингвистиканың ғылыми сипаты, даму бағыттары
II Мақал-мәтелдердің линвомәдени аспектіде даму тенденциялары
2.1 Мақал-мәтелдердің лингвомәдени аспектіде зерттелуі
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің гендерлік сипаты
III
3.1 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдеріндегі гендерлік өлшемдерді салыстыра оқытудағы әдіс-тәсілдер
3.2.Мақал-мәтелдердегі гендерлік өлшемдерді оқытудағы тәжірибелік жұмыстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1 Тіл мен гендер байланысы: ғылыми тұжырымдар
Жаңа заман лингвистикасы парадигмасы адамды тілдік тұрғыдан жан-жақты танып білуге бағытталған. Тіл адамзаттың дамуы мен жан-жақты жетілуіне əсер етеді. Ол - тұлғаның тілдік ортадағы қарым-қатынасы барысында қалыптасқан, адамның туа біткен қабілеті арқылы жеткен жетістігі.
Тіл тек денотативтік (таңбалық) сипатты құрал ғана емес, сонымен бірге коннотативтік құрал. Тілдің əлеуметтік қызметін дамыту - ХХI ғасыр тіл білімінің бірден-бір сұранысы, уақыт уағызы.
Кейінгі кездерде ғалымдар адамның биологиялық жынысынан гөрі əлеуметтік жыныс мəселелерін сөз етуге бет алды. Мəдениет аясында еркек пен əйелге тəн қалыптасқан (еркектік, əйелдік) жəне тілде көрініс беретін мінез-құлық ерекшеліктерін біліп, түюдің мəнізор. Ол жыныс өкілдерінің қоғамдағы əлеуметтік орнымен белгіленеді. Жынысқа байланысты тілдік жүйе туралы айтқанда, адамның биологиялық айырмашылығын емес, мəдени-əлеуметтік құрылымын танытатын жынысы, яғни гендер сөз болмақ.
Гендер ұғымы адамның туа біткен жынысымен қатар қоғамда, əлеумет ішінде мəдени институттар (тіл, отбасы, білім беру, т.б.) ықпалы нəтижесінде қалыптасатын əлеуметтікмəдени жынысы тағы бар екендігін білдіреді. Жыныс - адамдардың биофизиологиялық айырмашылықты бітімін білдірсе, гендер - əйел мен ердің қоғам туғызған əлеуметтік бейнесі. Грамматикалық тек (род) категориясын білдіретін ағылшын термині gender лингвистикалық контекстен алынып, алдымен басқа ғылым салаларының - əлеуметтік философия, əлеуметтану, тарих жəне саясаттану ғылымдарының зерттеу нысанына айналды. Кейінірек гендерлік зерттеулер шеңбері кеңейіп, пəнаралық мəртебе алған кезеңде гендер термині тіл біліміне жаңа мағынада енді.
Тұңғышрет гендер (тек) ұғымын ғылыми тіркеске американдық психоаналитик Роберт Столлер 1968 жылы енгізді, ғалым бұл сөзді өзінің Жыныс жəне гендер еңбегінің атына пайдаланды. Жыныс пен гендер арасындағы терминологиялық айырмашылықты нақты айқындап берген Г. Рубин мен Р. Унгердің еңбектері болды.
Gender терминінің өзі лингвистикалық терминологияға кейіннен енді. Сондықтан тіл білімінде genus, sexus, gender категориялары айқын ажыратыла бермейді. Бұл категориялар тілдегі жыныс мəселесін зерттеудің тарихи ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ағылшын термині гендер (gender) бекітілді, көптомдық сөздіктерде, өзге де қазақ сөздіктерінде аударылмаған да түсіндірілмеген, бірақ оның қазақша баламасы жыныс екені даусыз. Сырт көзге əр қилы мəтінде бұл балама гендерге барабар бола бермейтін сияқты көрінуі мүмкін. Бір қарағанда, солай. Ал, байыбына барсақ, гендер сөзінің əрқилы ғылым саласындағы əлеуметтік жүктемесіне сай, оның қазақша баламасы жыныс сөзін де екі мағынада қолдануға болады:
1) биологиялық, яғни жалпы мағынасы. Жыныс деген - еркек пен əйел арасындағы анатомиялық айырманы білдіретін термин. Биологиялық жыныс екеу, ол - еркек пен ұрғашы;
2) əлеуметтік мағына. Бұл жерде жыныс термині əлеуметтік топқа тəн құрылым екенін ескеріп, əлеуметтік жыныс деп атағанды жөн көрдік. Тегінде бұл өзі анатомиялық жыныс ұғымынан өрбіген,бірақ оған сəйкес келмейтін, əлеуметтік-мəдени құрылым (орысшасы: социально-культурная конструкция) [Хасанұлы 2005, 16 б.].
Гендер термині лингвистикалық əдебиеттерде жүйелі түрде қолданыла бермейді. Гендерлік ерекшеліктерді зерттеуші ғалымдардың көпшілігі жыныс (пол sexus) сөзін пайдаланса, ағылшын тіліндегі еңбектерде екі термин де қатар жұмсалады. Кейде гендер термині мен жыныс сөзі қосарлана беріледі. Мұның бəрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің шатасуына əкеп соғады:
1. Қоғамның жыныстық жіктеліміне байланысты жазылған еңбектердің бірталайы гендер термині шыққанға дейін жарық көрген. Сондықтан ол зерттеулерде sex, sexus сөздерін пайдалану орын алған. Тіпті жыныстар арасындағы қоғамдық əрекеттестік жайы да аталған ұғымдарға сүйеніп түсіндірілген.
2. Гендер термині ағылшын тілді ортада пайда болғандықтан, сол тілдегі грамматикалық тек (род) категориясын білдіретін гендер сөзімен омонимдес. Мұның өзі кей реттерде, əсіресе, лингвистикалық талдауларда түсінбестік тудырады.
3. Бірқатар зерттеушілер жыныстың мəдениəлеуметтік рөлі туралы айта отырып, əлі де болса sex bias, sex role, sex difference, т.б. терминдерін ұстанады. Ағылшын тіліндегі еңбектердің көпшілігінде екі термин жарыса қолданылып келеді. Керісінше, кейбір зерттеулерде жыныс (полsexus) сөзін жаңа терминмен ауыстырып беру үрдісі байқалады. Бұл гендер термині пайда болған тұста жарияланған еңбектерде кездеседі.
4. Терминдік түсінбестіктердің туындауының тағы бір себебі: зерттеу еңбектердің қай тілде жазылып, қай тілден аударылғанына да байланысты. Мəселен, неміс тілінде gender ұғымымен қатарласа қолданылатын Geschlecht, das soziale Geschlecht тəрізді аталымдар бар. Ал ағылшын тілінен орыс тіліне аударылып жатқан еңбектерде sex gender (ағыл.) мен секспол (орыс.) ескеріле бермейді. Екінші жағынан, батыс елдерінің бірқатарында жыныс мағынасындағы sex сөзін ығыстырып, орнына гендер терминін (ғылыми дискурстан тыс) қолданып саяси түзетулер жасап отырады.
5. Термин таңдауда автордың көзқарасының да өзіндік орны бар. Ерлер мен əйелдер тіліне тəн ерекшеліктердің болу себептерін адамның физиологиялық жəне психологиялық табиғатымен байланыстыра қарайтын биодетерминизм бағытының өкілдерідəстүрлі атауды (жыныс) сақтап қалуды мақсат тұтады. Дей тұрса да, олардың еңбектерінен гендер терминін кездестіруге болады.
6. Орыс тіл білімінде гендер, жыныс, əлеуметтік (мəденигендерлік) жыныс, жыныстық диморфизм, жыныстық жіктелім, адамның биоəлеуметтік (биомəдени) мінездемесі терминдері қолданылып келеді. Алайда гендер терминінен гөрі туынды сөздер (гендерлік зерттеулер, гендерлік қатынастар, гендерлік жіктелім, гендеристер, гендерология) жиі қолданысқа түскен. Осыған ұқсас жайт: неміс тіліндегі еңбектерде гендер терминімен зерттеудің жалпы бағытын атаса, қалған жағдайларда жыныс ұғымы пайдаланылады. Зерттеушілердің пікірінше, орыс тілінде жыныс сөзінің мəн-мəтіндік мағынасынан оның қандай мəнде (биологиялық əлде əлеуметтік) жұмсалып тұрғандығын ажыратуға болатындықтан, кірме сөз гендермен қатарласа қолданыла береді [Словарь гендерных терминов 2002, 24, 25 бб.].
Қазақ тіл білімінде гендерлік факторлар бұрыннан да назарға іліккен, бірақ тек қазіргі кезде арнайызерттеу нысаныбола бастады. Осы салада зерттеу жүргізіп жүрген белгілі ғалым Б. Хасанұлы еңбектерінде гендер термині басым қолданылатынын атап өткен жөн. Жыныс сөзі ішінара (əлеуметтік жыныстық жіктелу, əлеуметтік жыныстану) кездеседі [Хасанұлы 2003, 284 288 бб.].
Гендер ұғымы ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бастап ғылыми қолданысқа еніп, жүйелі түрде зерттеле бастады. Оған себепкер болған: саяси-əлеуметтік жағдай - қоғамдық қатынастардың өзгеруі мен феминистік қозғалыстың өріс алуы; лингвистикалық жағдай - структурализмді сынға алу, тілдің прагматика саласына деген қызығушылықтың артуы жəне əлеуметтік лингвистиканыңдамуы; философиялық жағдай - таным теориясының жаңа бағыт алуы, постмодернизм мен бейқұрылымдау (деконструктивизм) идеяларының кең таралуы (М. Фуко, Ж. Деррида) [Кирилина 1999, 52 б.].
Гендер алдымен əйелдердің ерлермен салыстырғандағы əлеуметтік, мəдени, психологиялық ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданылды, содан келіп қоғамда əйел, еркек деп тануға мүмкіндік беретін типтік мінез бітістері, нормалар, таптаурындар, рөлдер ажыратылып қарастырыла бастады. Адамның табиғи жынысы мен əлеуметтік дамуын ескеретін гендерлік факторлар тұлғаның маңызды сипаттамаларының біріне айналды. 80-ші жылдардан бастап гендерлік зерттеулерде əйел тарихы, əйел психологиясы мəселелерімен қатар əйелдік, еркектік белгілерінің əлеуметтікмəдени мəніне де назар аударыла бастады. Ал 90-шы жылдары ерлерге қатысты маскулиндік зерттеулер бой көтерді. Алайда, ғылымда күні бүгінге дейін гендер табиғаты туралы тұрақты, біркелкі көзқарас жоқ. Бір жағынан, гендерді ойлау құрылымы немесе жыныстың биологиялық жəне əлеуметтік мəдени қызметін анықтап айырудың ғылыми үлгісі, екінші жағынан, гендер қоғамда қалыптасатын (соның ішінде тілдің көмегімен) əлеуметтік құрылым ретінде пайымдалуда [Кирилина 1999, 9-10 бб.].
О. А. Воронина гендер категориясын зерттеудің батыста қалыптасқан жалпы ғылыми тəсілдерін саралай келіп, қазіргі гуманитарлық парадигмада орын алған мынадай негізгі бағыттарды көрсетеді:
- гендер - əлеуметтік-демографиялық категория;
- гендер - əлеуметтік құрылым;
- гендер - субъективтілік көрінісі;
- гендер - идеологиялық құрылым;
- гендер - желі (сеть);
- гендер - технология;
- гендер - мəдени метафора.
Гендер мəселесі əлеуметтік құрылымдық теория, стратификациялық категория жəне мəдени метафора тұрғысынан қарастырылып келеді [Воронина 2001].
Гендерлік қатынастар адам қызметінің көптеген саласын қамтитындықтан, гендерді зерттеу пəнаралық сипатта гендерологиялық тұрғыдан дамуы тиіс.
Гендерология - қазіргі ғылымжүйесінде ерекше қарқынмен дамып келе жатқан саланың бірі. Ол əлеуметтану, психология, мəдениеттану, антропология, мəдениетаралық жəне бейвербалды қатынас (коммуникация), лингвистика, т.б. ғылым салаларымен бірлікте келіп, адамзат тарихы мен мəдениетін тануда кең көлемді зерттеулерге жол ашты.
Еркек пен əйелге тəн мінез- құлық ерекшеліктері, олардың мəдени-əлеуметтік мəні, дəстүрге сай айырым белгілері, əлеуметтендіру жайы ғылыми зерттеулерде, соның ішінде антропология мен этнографияда ішінара айтылып келгенімен, биологиялық жыныс пен əлеуметтік жынысты (гендер) айырып қарау мəселесі тек гендерлік зерттеулер арқылы мүмкін болды. Гендерлік зерттеулер батыстық-гуманитарлық ғылымдардан бастау алып, қазіргі кезде кең тарай бастады. Оның пайда болып, дамуына таным мəселесіне деген жаңа көзқарас, ғылым философиясы, əлеуметтік философия, тұлғатану философиясы мен психологиясы, əлеуметтану мен антропологияның қарқынды дамуының сəйкес келуі жайдан-жай емес [Гендер и язык 2005]. Гуманитарлық ғылым салаларында антропоцентристік ұстанымға негізделген тұлғаның даралық өлшемдерін (параметрлерін) анықтауға деген қызығушылықтың артуы, тіл мен жыныстың өзара байланысын жеке-дара қарастырмай, кешенді түрде зерттеуге мүмкіндік береді.
Кейінгі уақытта гендердің жүйелілік сипаты тілдесімдік жəне құрылымдық тəсілдердің жинақталуы, бірігуі мəселелеріне ерекше назар аударып келеді. Гендерлік жүйенің астарында институттар мен идеялар ұғынылса, енді жеке адамның мінез-құлқы мен барлық қарым-қатынастық тілдесімі қатар қарастырыла бастады. Мұндай тəсіл гендерді статикалық əрі динамикалық тұрғыдан зерттеуге жол ашады [Кирилина 2004, 15 б.]. Зерттеудің гендерлік тəсілі - бұл жыныс факторының көптүрлілігі мен көпқырлылығын ашып көрсету.
Сонымен гендер белгілі бір қоғамда, тарихи дəуірде қалыптасқан еркектік немесе əйелдіктің əлеуметтік-мəдени белгіленген үлгісіне жеке адамның ену үдерісі мен нəтижесін қатар бейнелейді. Тұлғааралық қатынастарда еркектік пен əйелдік белгілерінің қалыптасқан үлгілері (мінез-құлыққа, жыныс өкілдерінің қоғамдағы орнына, т.б. байланысты) мейлінше сақталып отырады. Осының нəтижесінде гендер үйреншікті, жалпылама қабылданған, таныс ұғымға айнала бастайды, əйел мен еркектің нақты белгілерін айқындап, қоғамда гендерлік қатынастардың қалыптасуына ықпал етеді. Гендерлік қатынастар əлеуметтік ұйымның маңызды қыры болып табылады, яғни қоғам дамуын айқындайтын əлеуметтік қатынастарға ықпал етеді. Олар тілде мəдени концептілер түрінде бейнеленеді жəне тұлғаның мінез-құлқы, сөйлеу ерекшелігі, тілдік əлеуметтенуіне ықпал етеді.
Тіл білімі тарихында тіл мен жыныстың өзара байланысын зерттеудің екі кезеңі бөліп көрсетіледі:
биологиялық детерминистік зерттеулер - жеке-дара деректерге негізделген, ретсіз (аралас ғылымдармен байланысы жоқ), жүйесіз ізденістер;
гендерлік зерттеулер - ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап жүргізіліп келе жатқан кең көлемді, жүйелі зерттеулер. Тіл білімінің прагматика, əлеуметтік лингвистика салаларының қарқынды дамуы, ерлер мен əйелдердің қоғамда қалыптасқан дəстүрлі рөлдерінің елеулі өзгерісі лингвистикалық мəліметтерге жаңаша қарап, жаңа қырынан түсіндіруді қажет етті.
Тіл мен жыныстың өзара байланысын зерттеу тарихы сонау антикалық дəуірден бастау алады. Жыныстың тілге қатысы жөнін дегі мəселе алғаш рет грамматикалық тек (род) категориясына бай ланысты көтерілді [Шахмайкин 1996, 226-273 бб.]. Ежелгі символикалық семантикалық ілім өкілдері мифологиялық ойлаудың анимизм жəне антропоморфизмқағидаларына сүйене отырып, грамматикалық тек категориясын табиғи себептер əсерінен, яғни адамдардың жыныстық əртүрлілігіне сəйкес туындаған деп есептейді [Кирилина 1998, 51-58 бб.]. Соның нəтижесінде ер тегі (мужской род) күш, қуат, белсенділік ұғымдарына тəн келіп жоғары бағаланды да, əйел тегі (женский род), керісінше, əлсіздік, бағыныңқылық мағынасымен сипатталды. Сөйтіп, Эрнст Борнеманның пайымдауынша, болмысты тану, қабылдау (грамматикалық текке қатысты) тілдің даму заңына сəйкестендірілді. Дегенмен табиғи жыныс (sexus) пен грамматикалық жыныстың (genus) байланысына шүбə келтірмейтін біржақты пікірді қолдаушылар (соның ішінде белгілі ғалымдар Гердер, Гримм, Гумбольдт, т.б.) көп болды. Сол себепті болар, табиғи биологиялық sexus категориясының genus категориясымен сəйкестігі туралы ілім тіл білімінде ұзақ уақыт үстемдік етіп келді.
Гендерлік лингвистикалық зерттеулердің ішінде аз зерттелгені - этно лингвомəдениеттанымдық бағыт. Алайда гендеристерді толғандыратын мəселенің бірі - жинақталған тілдік деректердің аздығы. Олар ағылшын тілінің америкалық нұсқасы, бірқатар еуропа тілдері, соның ішінде неміс жəне француз тілдерінің материалдарын ғана құрайды. Сол себепті де зерттеу нəтижелерін басқа тілдерді талдау тəжірибесіне тиімді пайдалану мүмкін бола бермейді.
Тілдің атауыштық жүйесінде еркектік, əйелдік концептілері түрлі тілдерде түрліше сипатталады. Еркектер мен əйелдердің сөйлеу əрекеті де, белгілі бір мəдениетте қалыптасқан нормаларға сəйкес, əр түрлі белгіленеді, яғни əрбір мəдениетті ерекшелейтін гендерлік қарым-қатынас түрлері болуы мүмкін. Бұл жөнінде И. И. Халеева, А. В. Кирилина, т.б. ғалымдар еңбектерінде атап айтылған.
А. Вежбицкая мəдени концептілерді салғастырмалы зерттеудің контрастивтік лингвомəдениеттанымдық тұрғыдан маңызды екенін атап көрсетеді [Вежбицкая 1996]. Олай болса, еркектік, əйелдік мəдени концептілерінің мəнін ашып, түсіндірудің қажеттілігі басым. А. Вежбицкая мен В. Н. Телия [Телия 1996] еңбектерінде біршама болса да гендерлік тілдік ерекшеліктер мəдениетаралық салыстырулар жолымен түсіндірілген.
Жыныс мəселесін жан-жақты, тереңінен қарастыру батыс еуропалық мəдениетке тəн. Гендерлік фактордың басқа мəдениеттерде қаншалықты маңызды екенін алдағы зерттеулер ден жəне лингвистикалық талдаулар көмегімен анықтауға болады.
Кейінірек ғылымда тек категориясы жоқ тілдердің бар екендігі мəлім болып, бұл ілімге қарсы морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан күмəн тудыратын пікірлер орын ала бастады. Алайда тек категориясына жіктелген сөздер мен ұғымдардың адам санасында персонификациялануын (жансыз заттардың адам образында кейіптелуін) түсіндіру мүмкін болмады. Айталық, əйел тегі (женский род) мен ер тегіне (мужской род) жататын сөздерге əйелге жəне еркекке тəн қасиеттер телінді. Сөйтіп, грамматикалық тек категориясы қарапайым санада биологиялық жыныс концептіне қатысты фреймдер қызметін арттырып, соған орай жағымды жағымсыз коннотациялар қалыптастыруға ықпал етті.
Тілдің жыныстық жіктелуіне байланысты зерттеулердің келесі кезеңі ХVII ғасырды қамтиды. Ғалымдар жергілікті тайпалар тілін зерттеу барысында жыныс өкілдерінің сөйлеу тілінен байқалған белгілерге назар аударады, себебі əйелдердің сөйлеу тілі ерлердікіне қарағанда өзгешеленіп, белгілі бір тəртіпке бағынған. Осыдан келіп, сөйлеу тілінің əйел нұсқасы, ер нұсқасы (1664 жылдан бастап) тіркеле бастады, бірақ арнайы зерттеулер жүргізілген жоқ.
Жинақталған деректердің гендерлік əртүрлілігіне қарамастан, барлығына ортақ сипаттама мынадай: ер нұсқасы тілдің қалыпты түрін, əйел нұсқасы нормадан ауытқыған түрін көрсетеді. Сонымен байланысты көтерілген мəселенің негізгісі, ерлер немесе əйелдер тілі туралы емес, тек əйелдер тіліндегі ауытқулар жөнінде болды [Кирилина 1999, 33 б.]. Бұл кезеңдегі ерекшелік ерлер мен əйелдердің ой-өрісі, когнитивтік қабілеттілігі, сөйлеу тіліндегі барлық айырмашылық биологиялық жынысқа қатысты деп есептелді. Тіл мен сөйлеу əрекетіндегі жыныстық диморфизм белгілерін түсіндіруде олардың табиғи негізіне байланыстыру болды да, жыныс өкілдерінің білім, мəдениет, жас ерекшелігі ескерілмеді. Қорытындылар дəйектелмеген материалдар негізінде жасалды.
Тек ХХ ғасырдың басында лингвистер мен философтар біріге келіп, тіл мен жыныстың өзара əрекеттестігі жайын, сөйлеу тілінде кездесетін жыныстық айырмашылықтардың себептерін, тілде қордаланған жəне т.б. гендерлік мəселелер түйінін шешу үшін алдымен өркениетті еуропа тілдерін зерттеуді қажет деп тапты. Бұл ретте Ф. Маутнер, Э. Сепир, О. Есперсен еңбектерін атап өтуге болады.
Фритц Маутнер жыныс өкілдерінің түрлі əлеуметтік ортадағы тілдік қарым-қатынасына талдау жасай отырып, ер мен əйелдің сөйлеу əрекетіне тəн бірқатар айырмашылықтарды көрсетті. Мəселен, фабрика жұмысшылары арасында ерлер лексиканы нормадан тыс көп пайдаланса, жоғары ортада əйелдер эвфемизмдерді қолдануға бейім келеді. Əйелдер тілінде шетелдік сөздер жиі кездеседі, ал білімді ер адамдар ондай сөздердің орнына өз тіліндегі баламасын тауып қолданғанды дұрыс көреді. Ол əйелдердің ерлерге қарағанда, сауаттылығы аз, сондықтан тілдің дамып, жетілуі ерлерге қатысты, ал əйелдер сол жасаған тілді тек қолданушы ғана дей келіп, тілдің жыныстық жіктелуін əлеуметтік жəне тарихи жағдайлармен байланыстырады. Соның ішінде əйел тілінің пайда болуын антикалық театрдың тарихи дамуымен сабақтастырады. Онда бастапқыда əйелдер рөлін еркектер орындаған болатын. Сахнаға əйел келе бастағаннан бастап, драматургия техникасында өзгерістер бола бастады, тілдің əйелдер нұсқасын дыбыстауға мүмкіндік туды. Əйелдерге сахнаға шығып сөйлеуге құқық берілгенде ғана қоғам əйел тілін қабылдай бастады. Бұл тілдік əлеуметтену жағдайындағы жыныстар теңсіздігіне ықпал ететін тарихи тəсіл дейді ғалым. Жалпы алғанда, Ф. Маутнер идеяларын қолдап, жалғастырушылыр көп болмады [Антинескул 2000, 67 б.].
Эдуард Сепир нутка, каосати сияқты үндістер тіліндегі кейбір əлеуметтік ерекшеліктерге назар аударды. Ол жыныс пен мəртебе ұғымдарын, сөйлеу тіліндегі нормадан ауытқуларды əлеуметтік сəйкестендіруге теңестірілетін өлшемдер қатарына жатқызды. Сонымен бірге бір морфема шеңберіндегі фонологиялық ерекшеліктерді жыныстық айырмашылықтарға тəн таңбалық белгі деп түсіндірді. Э. Сепир пікірлері үнді жəне басқа тілдерді зерттеу тəжірибесінде дəлелденіп, одан əрі қарай жалғасын тауып отырды.
Отто Есперсен болса, ерлер мен əйелдер тіліндегі кейбір айырмашылықтардың тамырын ескі салт-дəстүрлерді сақтап келген көне тайпалар тілінен іздеу керек, себебі тілде қолданылып келе жатқан табу сөздер мен олардың орнына қолданылатын неше бір парафразалар ер мен əйел тілін ерекшелейтін белгілер ретінде танылуы мүмкін деген пікір айтады. Ол Languare: its Nature, Devolopment and Origin (Тіл: табиғаты, қалыптасуы, дамуы) атты еңбегінің үлкен бір тарауын əйел тіліне арнаған. Ұлыбритания, АҚШ елдері қолданысындағы ағылшын тілі материалдары негізінде автор əйел тілінде жиі байқалатын гендерлік белгілерді атап көрсетеді. Солардың кейбіреуіне тоқталып өтейік:
Əйелдер тілінде эвфемизмдер көп. Қай халықта болса да, əйел жынысы адамның кейбір дене мүшелерінің аттарын атауға ұялады, оларды басқа сөздермен алмастырып, сыпайылап жеткізеді.
Əйелдердің сөйлеу тілінде бұрынғы қалыпты сақтау (консерватизм) басым. Олар тілде болып жатқан өзгерістерге көп ден қоя бермейді, жаңа сөздерді игеруге аса ықыласты емес (тек жазу тілінде пайдаланады). Əйелдер - тек қалыптасқан тілдік дəстүрді сақтап, жалғастырушы.
Ерлермен салыстырғанда, əйелдердің сөздік қоры аз. Əсіресе ер авторлардың шығармаларын оқып-түсіну əйелдерге қиынға соғады, өйткені ер авторлар шығармаларында əйел авторларға қарағанда, сирек кездесетін сөздер мен диалектілер, техникалық терминдер көп беріледі.
Əйелдердің сөйлеу тілі шапшаңдығымен, эмоциялылығымен ерекшеленеді. Олар күшейту, ұлғайту мəніндегі сөздерді көп қолданады жəне айтайын деген ойын үзіп-жарып, толық жеткізе бермейтіндіктен, олардың тілінде грамматикалық жағынан аяқталмаған сөйлемдер орын алған.
Мұндай ерекшеліктердің болу себебін О. Есперсен жыныстар арасындағы еңбек бөлінісімен байланыстырады. Сонымен қатар ол қоғамдағы түрлі əлеуметтік жағдайлар əсерінен ер мен əйел жынысы арасындағы тілдік қарым-қатынас өзгеріп отыруы мүмкін деп топшылайды [Антинескул 2000, 71 б.].
Алайда кейінгі зерттеушілер О. Есперсен тұжырымдары өте қарапайым, қалыптасқан таптаурындарға ғана негізделген, арнайы тəжірибелік дəлелдер келтірілмеген деген сын айтады, бірақ тілдің жыныстық жіктелуіне байланысты деректерін жоққа шығара алмай ды. Əрине, бұл кезеңде ағылшын тіліндегі гендерлік ерекшеліктерді дəл көрсету мүмкін емес еді. Оған біріншіден, еркек пен əйелдің əлеумет тік теңсіздігі; екіншіден, тұжырымды ғылыми тəжірибелердің аз дығы себеп болды. О. Есперсен - еркек пен əйел тіліндегі ерекшеліктерге алғаш рет назар аударған лингвистердің бірі.
Сонымен, тілдегі гендер факторына байланысты жүргізілген алғашқы зерттеулер ер тілі - норма, ал əйел тілі - нормадан ауытқу дегенге саяды.
Аталған кезеңдерге тəн ерекшелік: 1) зерттеулер жүйесіз жүргізілді; 2) еркек пен əйелдің тілдік біліктілігін сипаттау барысында əйел тілінің тапшылығы тұжырымдамасы (концепция дефицитности) қалыптасты [Кирилина 1999, 35-36 бб.]. Дегенмен бұл кезеңде жинақталған жаңа деректер тілші-ғалымдар назарын аударып, гендерлік зерттеулердің таралуы мен дамуына елеулі ықпал етті.
Өткен ғасырдың 60-жылдарының соңы мен 70-жылдарының басынан бастап гендерлік зерттеулердің дамуына кең жол ашылды. Тілдің гендерлік зерттелуі жүйелі түрде жүргізіле бастады. Мұндай өзгерістер ғылыми парадигманың ауысуы (структурализмнен прагматикаға) мен əлеуметтік себептерден туындады.
Əлеуметтік лингвистика ғылымының қарқынды дамуы, постмодернистік таным теориясының қалыптасуы мен феминистік қозғалыстар үлкен рөл атқарды. Осы тұста бірнеше гендерлік лингвистикалық бағыт қалыптасты. Оларды зерттеу əдістері мен сипатына жəне тұжырымдық ұстанымдарына қарай жіктесек:
əлеуметтік лингвистикалық гендерлік зерттеулер;
феминистік лингвистика;
гендерлік зерттеулер (жыныс өкілдерін қатар алып қарастыру);
маскулиндік зерттеулер (ХХ ғасырдың 90-жылдарында қалыптасқан жаңа бағыт);
психолингвистикалық гендерлік зерттеулер. Соңғы уақытта нейролингвистикамен тығыз байланыста қарастырылып келеді. Бұл бағыт аясында биодетерминистік (еркек пен əйелдің табиғаттан берілген əр түрлі гормондық қасиеттерінің когнитивтік ерекшеліктеріне əсерін қарастырады) жəне балалар тілін зерттеу мəселелері қамтылған.
лингвомəдениеттанымдық бағыттар жəне гендерлік субмəдени болжамдар.
Бұл бағыттар бір-бірімен тығыз байланысты, айырмашылығы шарттылық сипатта ғана болды. Сонымен, жоғарыда аталған бағыттар мынадай мəселелерді зерттеді:
Тіл мен жыныстың тілдегі көрінісі: атауыштық (номинативті) жүйе, лексикон, синтаксис, тек (род) категориясы, т.б. Мұндай тəсілдің мақсаты - еркек пен əйелге қатысты қолданылатын тілдік амалдардың семантикалық таралу деңгейін анықтау, тілде жыныс өкілдерінің қалай сипатталатынын, бағаланатынын түсіндіру. Зерттеулер бір тілдің өз ішінде жəне салғастырмалы сипатта жүргізілді.
Еркек пен əйелдің сөйлеу əрекеті: тіл бірліктерін (лексикон) таңдаудағы гендерлік ерекшеліктер, қарым-қатынас кезінде жетістікке жету (сарапшы (эксперт) мəртебесін иелену, синтаксистік құрылымдарды таңдаудағы гендерлік басымдықтар) тəсілдері, белгілі бір мақсат-мүддеге жетуді айқындайтын гендерлік қатынастық ерекшеліктер [Кирилина 1999, 36-37 бб.].
ХХ ғасырдың 60-жылдары гендерлік зерттеулердің қарқынды əрі жүйелі дамуына əлеуметтік лингвистиканың ықпалы күшті болды. Əлеуметтік-лингвистикалық зерттеулер адамдарды жасы, жынысы, кəсібі жəне қалада немесе ауылда өмір сүру белгілеріне қарай топтастырып, көлемді статистикалық мəліметтер ұсынып отырды.
Əлеуметтік-лингвистикалық зерттеулердің бастапқы кезеңінде белгілі бір тілдік өлшемдерді белгілеу үшін алдымен сандық мəліметтер жинақталды. Бұл өлшемдер аудиотаспаға жазылып алынған ауызекі сөйлеу тілінің үлгілері арқылы жəне оларды (сөйлеушінің немесе жағдаяттың) əлеуметтік деңгейін өзара салыстыру арқылы анықталды. Еркек пен сөйлеу тілінен байқалатын фонетикалық айырмашылықтар жөнінде алғашқы мəліметтер У. Лабов пен П. Траджилл еңбектерінен көрініс тапты. Олар қалыпты (стандартты) жəне қалыптан (нормадан) тыс қолданылатын фонетикалық тұлғалардың еркек пен əйел тіліне тəн ерекшеліктерін анықтаған.
У. Лабов Нью-Йорк тұрғындарының əлеуметтік диалектісін ауызша сұхбаттасу жазбалары негізінде зерттей келіп, тілдің жарыспалылығын сөйлеушінің əлеуметтік мəртебесі мен тілдік жағдаятқа сəйкес талдады. Ол əр түрлі əлеуметтік топ ішінде əйелдердің ерлерге қарағанда, нормадан тыс тілдік тұлғаларды аз қолданатынын көрсетті. Ауызша сұхбаттасудың үнтаспаға жазылған нұсқасын зерттеу көрсеткендей, əйел сөйлеуі орта тапқа тəн сөйлеу стиліне жақын, ол жұмысшы табы қарым-қатынасы стилінен ерекше болатыны анық. Сонымен, У. Лабовтың ұсынған гендерлік ерекшеліктерді зерттеу тəжірибесі төмендегідей болды:
Зерттеу нысаны ретінде фонология алынды.
Талдау жұмысы бір немесе бірнеше ақпарат беруші (информант) мəліметіне сүйену арқылы емес, адамдар тобындағы ауызша сұхбаттарға құрылды.
Кез келген сөйлеуші адам тілді қолдануда құбылта алатынын (əсіресе, фонологиялық құбылтулар) жəне барлық жағдайда сөздің бір фонологиялық нұсқасын қолданып қана қоймайтыны дəлелденді.
Гендер мəселесіне арналған еңбектерде еркектер мен əйелдердің сөйлеу тіліндегі айырмашылықтар имплицитті (жасырын, көріне бермейтін) немесе эксплицитті (айқын көрінген) дəлелдерге негізделіп, биологиялық факторларға байланыстылығы имманенттік тұрғыдан сипатталуы жеткіліксіз болып табылды.
Фонологиялық нұсқалар - сөйлеушінің саналы əрекетінен (бағалауынан) туындаған айтылым түрлері екені нақтыланды. Ғалымның квантитативтік талдау əдісі кейінгі кезде де де кеңінен қолдау табуда [Кирилина 1999, 38 б.].
П. Траджилл Ұлыбритания, АҚШ жəне басқа елдер тұрғындары арасында түрлі əлеуметтік тілдік ортадағы ерлер мен əйелдердің тіл қолданысына сараптама жүргізген. Автор əйелдердің сөйлеу əдебі ерлерден жоғары түсіп, фонетикалық, грамматикалық нормаларға сай келіп, лингвистикалық сауаттылығымен ерекшеленетіндігін атап көрсетеді. Мəселен, Норвичте (Англия) əйелдер көп жағдайда мұрын жолды ng дыбысын қолдануды мəртебе санайды, ал ерлер n дыбысын қолданады. Сол сияқты жас деңгейі əр түрлі əлеуметтік топ өкілдерінен құралған Нориджа қаласының тұрғындарының тілін зерттеу барысында да əйелдердің сөйлеудің мəртебелік, яғни қалыпты нұсқасын қолдануға бейім екенін анықтады.
Ғалым тілдегі гендерлік ерекшелікті ер мен əйелдің қоғамда белгіленген əлеуметтік орнымен байланыстыра қарайды. Əйелдерге фемининдік рөл - дəлдік, əлеуметтік жəне лингвистикалық нормалардың қатаң сақталуы тəн, ал ерлерге маскулиндік - батылдық, беріктік, дөрекілік тəн. Əйелдер атқаратын кəсіп түрлері (мұғалім, шаштараз, медбике, т.б.) əр түрлі əлеуметтік топ өкілдерімен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді, осының өзі кəсіп иелерінің тілдік қолданысын ерекшелейді. Маскулиндік мінез əсіресе төменгі əлеуметтік топтағы ерлер тілінен жиі байқалады. Олар бүркеме мəртебе таптаурынын қалыптастырып, тілдегі көп ауытқуларға жол беріп отырған [Антинескул 2000, 70-72 бб.].
Бұл кезеңде жүргізілген зерттеулерден алынған мəліметтердің қай-қайсысы болса да, гендерлік таптаурындар тұрғысынан түсіндірілді: ерлермен салыстырғанда, əйелдердің қалыпты (нормаға сай) тұлғалардың басым қолданылу себептерін, біріншіден, кəсіби ортада əйелдердің өзін-өзі таныту, өзін-өзі мойындату мүмкіндігі аз болғандықтан, олар басқа символдарға, əсіресе сыртқы сымбаты мен сөйлеу əдебіне ерекше көңіл бөледі; екіншіден, əйелдер бала тəрбиесінде маңызды рөл атқаратын болғандықтан, олар балаларына дұрыс сөйлеу үлгісін үйретуге тырысады [Камерон 2005, 539-563 бб.].
Кейінгі зерттеулердегі мəліметтер бойынша, сөйлеу тілінің қалыпты жəне қарапайым түрлерінің тұрақтануы сөйлеушінің жынысына қатысты анықталмайды, еңбек нарығындағы жағдаяттарға байланысты немесе топішілік əлеуметтік қатынастар күшіне байланысты жүзеге асады. Осы ретте П. Никольс əйел категориясының біржақты емес екендігіне алғаш көңіл аударған болатын: Олар (əйелдер) барлық əйел жағдайына ортақ деп танылған жалпы əсердің нəтижесі арқылы емес, нақты əлеуметтік жағдаятқа таңдау жасайды [Гриценко 2005, 44 б.]. Зерттеулер нəтижесі сөйлеу тілінің стандартты түрі - əйел тіліне тəн деген қағиданың жалпыға ортақ емес екендігін көрсетті.
Сонымен, ілгеріде келтірілген дəйектемелерден байқағанымыздай, еркек пен əйелдің сөйлеу əрекетінен байқалатын айырмашылық белгілері олардың тек əлеуметтік гендерлік рөліне байланысты деу жеткіліксіз. Сондықтан тілдің жарыспалылығы себебін анықтау гендерлік рөлмен шектеліп қалмай, сол гендерлік рөлді қалыптастыратын сөйлеу тəжірибелерін де зерттеуді қажет етті.
Бұл идеялар бірнеше жылдардан соң Д. Танненнің еңбектерінде жалғасын тапты. Ол еркектер мен əйелдердің қарым-қатынасы стиліндегі айырмашылықтарды жұптық қарама-қарсылық (бинарлық оппозиция) тұрғысынан түсіндірді. Əйелдердің көпшілігі үшін қарым-қатынас - бұл достық қатынасты, ортақ мүдделерді қалыптастыру, ниеттестік білдіру құралы болып саналады. Олардың өзара қарым-қатынасы иерархиялы емес, ал еркектердің көпшілігі үшін қарым-қатынас - бұл бəсекелестік, мəртебелік иерархиясын өзінің білімімен, күшімен көп ақпараттанғандығын жариялап көрсету жəне күшейту болып табылады. Осы ұстаным тұрғысынан ғалым еркектер мен əйелдер арасындағы қарым-қатынас стилін бір жыныс өкілінің екіншісіне үстемдік етуімен емес, жағдаятты əр түрлі түсіну, əр түрлі нəтиже күту, яғни қарым-қатынас стиліне байланысты екенін айқындайтын көптеген дəлелдер келтіреді [Таннен, 2005].
Еркек пен əйелдің сөйлеу əрекетін əлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан зерттеу гендер туралы түсінікті тереңдетіп қана қойған жоқ, сондай-ақ жеке лингвистикалық білімнің жетілуіне негіз болды.
Гендерді жас ерекшелігі, мəртебе, этникалық құндылықтар сияқ ты əлеуметтік өлшемдер санатында қарастыру тілдік жарыспалылық себептері, сөйлеу ерекшеліктері, тұлғаралық жəне мəдениетаралық қарым-қатынас ерекшеліктері (сыпайылық стратегиясы, өзара түсініспеушілік мəселелері, қарым-қатынастың бұзылуы), нақты сөйлеу актілері (қошемет білдіру, т.б.) мен жанрлары (сұхбат, т.б.) туралы түсініктерді кеңейте түсті. Қарымқатынастағы сəтсіздік, басымдық таныту, үстемдік ету (сөйлеушінің əңгімесін бөлу, ойын аяқтауға мүмкіндік бермеу, сөйлеу тақырыбынан ауытқу) жəне басқа да өлшемдер жаңа қырынан анықталды.
Дегенмен, аталған зерттеулердің көпшілігінің əдіснамалық жағынан кемшіл тұстары да баршылық. Себебі, олардың қорытындылары тар көлемде, шағын материалдар негізінде ғана жасалып, жалпыға тəн белгілер ретінде ұғынылды. Сондықтан гендерді əлеуметтік-лингвистикалық бағытта қарастырған алғашқы еңбектерде ұсынылған зерттеу нəтижелері (еркектік пен əйелдік белгілерін (қасиеттерін) өзгермелі, көп категориялы деп тану) ғаламдық деңгейде тұжырымдау үшін жеткіліксіз болды. 1970-1980 жылдардағы гендер мен тіл мəселесін зерттеу барысында əйелдер мен еркектердің сөйлеу əрекетіндегі айырмашылықтар аксиома деп танылып, лингвистикалық зерттеулер ге бастапқы негіз болды. Нəтижелерді түсіндіру (интерпретация лау) үш идеологиялық парадигма шеңберінде жүргізілді: тапшылық (дефицитность), үстем етушілік (доминирование) жəне айырмашылық (различие) [Гриценко 2005, 55-59 бб.].
Тапшылық парадигмасы тілдегі əйелдер рөлінің жетіспеушілігін басты нысан етіп алады: еркек тілі норма ретінде қабылданып, ал əйел тілі нормадан ауытқушылық деп түсініледі. Осындай тəсіл гендерлік зерттеулердің бастапқы кезеңдеріне тəн болды. Бұл О. Есперсен мен Ф. Маутнер, Р. Лакофф еңбектерінде көрініс тапқан.
Үстемдік ету парадигмасында тілдік формалар мен үлгілер əлеуметтік патриархаттық тəртіптің көрінісі ретінді түсіндірі леді. Соған сəйкес қарым-қатынастағы гендерлік асимметрия еркектердің дəрежесін күшейту ретінде танылады: мысалы, əңгіме барысында сөзді бөлу билік пен бақылау жүргізудің көрінісі деп саналады. Үстемдік ету парадигмасына қатысты Ч. Крамери, Д. Спендер, П. Фишман, В. Де Франсиско, т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Үшінші парадигманың, яғни айырмашылық парадигмасын танытатын өкілдер қатарында Д. Таннен мен екі мəдениет (əр түрлі, бірақ өзара тең) тұрғысынан əйелдер мен еркектер арасындағы қарым-қатынасты қарастырған басқа да зерттеушілер бар (Д. Мальц, Р. Боркер). Бұл ұстаным Д. Танненнің зерттеу тəсілдері арқасында əлеуметтік тіл білімі саласында да өзінің жақтастарын тапты. Д.Таннен кейін əлеуметтік тіл білімі қағидалары тұрғысынан еркектер мен əйелдер қарым-қатынасы стиліне берілген ой-пікір, бағалауларынан бас тартты.
Аталған парадигмалардың ортақ кемшілігі - көрсетілген гендерлік айырмашылықтардың біржақты болуы. Бұл біріншіден, əйелдер мен еркектердің сөйлеу əрекетіндегі ұқсастық белгілерін зерттеу шеңберінен тыс қалдырғанынан болса, екіншіден гендерлік сəйкестілікті статикалық (өзгермейтін) түрде қарастырудан болды. Еркек пен əйелді үстемдік ету, бағыну, сыпайылық таныту, өзінөзі ұстау, зияттылық, қабілет жəне т.б. қағидалар бойынша қарамақарсы қоятын болса, онда бұл анықтамалардың рөлі топішілік айырмашылықтарды тануда жеткіліксіз болып білінбей қалады.
Еркек пен əйелді ішкі байланыстар бойынша əр түрлі етіп көрсету, қарама-қарсы күйде түсіндіру тілді құрылымдық тұрғыдан қарастыру тəсілінен бастау алады жəне гендерді эссенциалистік тұрғыдан, яғни ішкі (табиғи) əйелдер мен еркектерге тəн қасиеттер жиынтығы тұрғысынан ұғынумен байланысты болады. Осыған ұқсас түсініктер тіл мен гендер байланысының əлеуметтік гендерлік таптаурындарға қатысын зерттеу барысында ғылыми таптаурындардың үстелуіне себеп болды. Таптаурындар тіл мен гендер туралы аялық білімнің бөлігі бола отырып, ғылыми ақиқаттың негізі ретінде қабылданады.
Қазіргі заманда тіл білімінде жүргізіліп жатқан зерттеулердің əртүрлілігі олардың бір-бірімен байланысы мен шекарасын жəне негізгі өлшемдерін анықтауды талап етеді. Солардың ішінде лингвистикалық зерттеулерге ортақ төрт түрлі ұстанымды атап өтуге болады:
Экспансионизм ұстанымы (шекараның жойылуы, шектеудің болмауы, пəнаралық байланыстың кеңеюі);
Антропоөзектілік ұстанымы (тілдегі адам мəселесі);
Жаңафункционалдық (неофункционалдық) ұстаным (тілді əрекет деп қарастыру оның қолданыс аясын зерттеу);
Экспланаторлық ұстаным (түсіндірмелік) [Кубрякова 1995, 207 б.].
Бұлар гендерлік зерттеулерде де қарастырылады. Жеке пəн ретінде қалыптасу барысында түрлі объективті себептер орын алады. Бір жағынан, пəннің əдіснамасын қалыптастыру, сонымен байланысты зерттеу нысанына қатысты жалпы əдістемелік көзқарастардың қалыптасу үдерісі жүреді, екінші жағынан, пəннің ғылыми-танымдық теориясын (эпистемологиясын) қарқынды зерттеу жүргізіледі.
Тіл білімі үшін маңызды жалпы теориялық қағида - жыныстың əлеуметтік-мəдени байланыстылығының тіл мен сөйлеудегі көрінісі. Мұны анықтауға мүмкіндік беретін əдіс-тəсілдер мен əдістемелер тіл білімінде жеткілікті. Тілшілер тарапынан көтеріліп жүрген өзекті мəселелердің бірі де осы - гендерлік лингвистика бағытын қалыптастыру, өзге де ғылым салаларының мəліметтерін пайдалана отырып, дербес пəндік білімді дамыту болып табылады [Халеева 1999, 5 б.].
Гендерлік лингвистика - (ағылш. gender - грамм. тек (род) жəне франц. linguistiques лат. lingua - тіл) гендер мен тілдің өзара байланысын зерттейтін гендер мен лингвистика аралығындағы ғылым саласы.
Гендерлік лингвистика - біз үшін жаңа ғылым, ал жаңа саланың өзіне тəн мəселелері болады жəне аз емес. Олар:
Адам жынысы гендердің тілімен анықталатындығы.
Тіл мен жыныстың айырмашылығы, өзара байланыстылығы.
Əйел мен ер адам сөзінің жалпы адамдық айырмасы; 4. Əйел мен ер адамның ұлттық-этникалық деңгейдегі айырмасы.
Тілдің əлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысы.
Əйел мен ер адамның тілдік бірлікті қолдану айырмасы.
Əйел мен ер адам сөйлер сөзінде қолданылатын тілдік жəне бейтілдік бірліктер.
Əйел мен ер адам беретін мəлімет құрамындағы тілдік жəне бейтілдік бірліктер, т.б. [Хасанұлы 2002].
Тіл мен тұлғаның, тіл мен қоғамның тілдік қызметі, өзара əрекеттесу заңдылығы гендерлік лингвистиканың əдіснамалық негізі болуы шарт. Гендерлік лингвистиканы қалыптастыратын жайт - адам тілінің синкретті үш қыры: бірі - тілдің ішкі құрылысы, екіншісі - тілге əсер етуші сыртқы жүйе, əлеуметтік факторлар, үшіншісі - тілде көрініс беретін ментальді құрылым, əлемнің жанама түрдегі бейнесі. Бұл - əлемнің тілдік бейнесі, тілдік тұлғаның прагматикасы, тіл қолданушының тілдік санасы, ойлаудың этникалық құрылымы, қалыптасу үстіндегі өмір салты, ұлттық мінез-құлық, менталитет [Хасанұлы 2005, 267 б.].
Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта жүргізіледі. Атап айтқанда:
Əлеуметтік-лингвистикалық бағыт. Мұнда тілдің əлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, əйел мен ер адамның тілдік жəне бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасы, т.б. зерттеледі.
Психолингвистикалық бағыт. Мұнда жыныс психикасына сəйкес əйел мен ер адамның тілдік қарым-қатынасы үдерісін дегі тілдік жəне бейтілдік ерекшеліктерді ажырату, бала тілінің ген дерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың байланысы анықталады.
Идентификациялық бағыт. Мұнда авторы жасырын (аноним) мəтіндерді тексеру арқылы автордың тілдік тұлғасы, жынысы анықталады.
Лингвомəдениеттанымдықжəне мəдениетаралық зерттеулер. Бұл бағытта белгілі бір кезеңде түрлі тілдер мен мəдениеттердегі андроөзектілік деңгейі белгіленіп, гендердің алатын орны, тіл мен мəдениеттің қоғамдағы орнына сəйкес, гендердің жалпы əрі айрықша белгілері анықталады.
5. Тілдегі феминистік сын.
6. Маскулиндік зерттеулер,т.б. [Словарь гендерных терминов, 2002, 138-139 бб.].
Гендерлік-лингвистикалық зерттеулерде əлеуметтік лингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингво-мəдениет тану, т.б. ғылым салаларының əдіс-тəсілдері өзара байланыста тиімді қолданылады. Тіл біліміндегі гендерлік зерттеулер бірбірімен тығыз байланысты диахронды жəне синхронды қыры нан қарастырыла алады.
Əлеуметтік жəне гуманитарлық білімдер негізінде гендерлік теорияны қалыптастыру жай ғана қарапайым теория енгізу емес, бұл көптеген дағдылы, əдеттенген таным-түсініктерді қайта қарастыруға бағытталған мүлдем жаңа теория (Воронина). Кейбір зерттеушілер гендерлік теорияны жаңа ғылыми зерттеу парадигмасы деп таниды (Рябов). Лингвистикадағы антропоөзектілік бағыт адамның тілдік тұлғасын жан-жақты зерттеуді көздейді. Ал гендер адамға қатысты негізгі өлшемдердің бірі саналады (Кирилина). Бұл ретте ғалым екі жағдайды ескеру қажет деп санайды. Бір жағынан, тілтану білімін дамытудың қазіргі кезеңінде тілдің антропобағыттылығын жалпылай қабылдауға əлі ерте, жеткілікті дəрежеде емес, сондықтан олардың гендерлік жəне метагендерлік деңгейлер шегін ажырату қажет. Екінші жағынан, гендерлік лингвистиканың қалыптасуының бастапқы кезеңінде гендер факторының маңыздылығын əсірелеп көрсету орын алды. Қазірде гендер жеке ғылым салаларының əдіснамалық негізін құрайтын тəсілдердің бірі ретінде қарастырыла бастады [1999].
Лингвистиканың қай саласын алсақ та (семантика, əлеуметтік психолингвистика, дискурс, тілдік қарым-қатынас теориясы) гендер факторының ықпалын анықтап, тілдік құрылымдарды гендерлік тəсіл арқылы зерттеуге болады.
О.Л. Каменская ғылымдағы салалық, салааралық, ғылымдар түйісіндегі зерттеулерді ажыратып, салалық тəсілде жүйеішілік əдістер қолданылатынын, ғылымдар түйісіндегі зерттеулерде басқа ғылым əдістері пайдаланылатынын бірақ əрқайсысы өзіндік ерекшелігін сақтап отыратынын көрсетеді. Ол тіл біліміндегі гендерлік зерттеулерді салааралық зерттеуге жатқызады, гендердің танылма ған қырларын бір ортаға тұтастыратын жүйелеуші фактор ретінде тілдік тұлғаны (языковая личность) еркектің тілдік тұлғасы, əйелдің тілдік тұлғасы деп бөліп қарастыруды негіздейді [2002, 62 б.].
О.Т. Йокояма тілдегі гендерлік зерттеулердің лингвистикалық деңгейіне назар аудара келіп, гендерлект ұғымын енгізуді ұсынады. Гендерлектілер белгілі бір қарым-қатынас жағдайында көрініс табады. Тілді тұтынушы оған өзінің болмысына сай еніп, араласа алады [1996, 38 б.]. Қазіргі уақытта ерекше гендерлік-лингвистикалық əдістер туралы айту қиын. Сол сияқты бұл бағыттың аталуына байланысты мəселелер толық шешілді деп те айта алмаймыз. Əлеуметтік ғылымдарда гендеристика, гендерология, гендергетика секілді ғылыми терминдер ұсынылып, пікірталас тудырып жүргені рас, бірақ осы терминдердің нақты біреуі қабылданып, тұрақталған жоқ. Батыстың ғылыми дəстүріне сүйенсек, əр ғылымға қатысты мəселен, философия (психология, əлеуметтану) саласындағы гендерлік зерттеулер делінеді [Халеева 1999, 5 9 б.].
Гендерлік қатынастардың тіл мен сөйлеудегі көрінісін талдау барысында гендер көбінесе əлеуметтік-лингвистикалық жəне прагматикалық фактор ретінде танылады. Алайда тіл білімінің басқа салаларын, лексикон мен грамматиканы, тілдік таңба мен сөйлеуші арасындағы қатынас (референция) теориясының мəселелерін, лингводидактика мен лингвомəдениеттануды, тіл тарихын, психолингвистиканы гендерлік қырынан зерттеп, тіл білімі үшін мəнді деректер алуға болады. Сол сияқты ілгеріде И. Гоффман, М. Фуко еңбектерінде көрсетілгендей, гендердің таңбалар жүйесі (семиотикасы) мен қалыптасқан дəстүрге сəйкестігі қоғамның мəдени ерекшеліктері мен дискурсқа талдау жасау тұрғысынан зерттегенде ғана нəтиже береді.
Гендерлік лингвистика үшін маңыздысы - əлемнің гендерлік бейнесі ұғымының енгізілуі. Əлемнің гендерлік бейнесі əрбір мəдениетке тəн. Əлем бейнесі гендерлік нормалармен, идеалдармен, таптаурындармен байланыстырылады. Гендерлік метафора алуан түрлі қоғамдық жəне табиғи құбылыстарға баға беруде қатысады, оларға үнемі ықпал етіп отырады. О.В. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Гендерлік лингвистиканың теориялық негізі
0.1 Тіл пен гендер байланысы: лингвомәдени тұжырымдар
0.2 Гендерлік лингвистиканың ғылыми сипаты, даму бағыттары
II Мақал-мәтелдердің линвомәдени аспектіде даму тенденциялары
2.1 Мақал-мәтелдердің лингвомәдени аспектіде зерттелуі
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің гендерлік сипаты
III
3.1 Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдеріндегі гендерлік өлшемдерді салыстыра оқытудағы әдіс-тәсілдер
3.2.Мақал-мәтелдердегі гендерлік өлшемдерді оқытудағы тәжірибелік жұмыстар
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1 Тіл мен гендер байланысы: ғылыми тұжырымдар
Жаңа заман лингвистикасы парадигмасы адамды тілдік тұрғыдан жан-жақты танып білуге бағытталған. Тіл адамзаттың дамуы мен жан-жақты жетілуіне əсер етеді. Ол - тұлғаның тілдік ортадағы қарым-қатынасы барысында қалыптасқан, адамның туа біткен қабілеті арқылы жеткен жетістігі.
Тіл тек денотативтік (таңбалық) сипатты құрал ғана емес, сонымен бірге коннотативтік құрал. Тілдің əлеуметтік қызметін дамыту - ХХI ғасыр тіл білімінің бірден-бір сұранысы, уақыт уағызы.
Кейінгі кездерде ғалымдар адамның биологиялық жынысынан гөрі əлеуметтік жыныс мəселелерін сөз етуге бет алды. Мəдениет аясында еркек пен əйелге тəн қалыптасқан (еркектік, əйелдік) жəне тілде көрініс беретін мінез-құлық ерекшеліктерін біліп, түюдің мəнізор. Ол жыныс өкілдерінің қоғамдағы əлеуметтік орнымен белгіленеді. Жынысқа байланысты тілдік жүйе туралы айтқанда, адамның биологиялық айырмашылығын емес, мəдени-əлеуметтік құрылымын танытатын жынысы, яғни гендер сөз болмақ.
Гендер ұғымы адамның туа біткен жынысымен қатар қоғамда, əлеумет ішінде мəдени институттар (тіл, отбасы, білім беру, т.б.) ықпалы нəтижесінде қалыптасатын əлеуметтікмəдени жынысы тағы бар екендігін білдіреді. Жыныс - адамдардың биофизиологиялық айырмашылықты бітімін білдірсе, гендер - əйел мен ердің қоғам туғызған əлеуметтік бейнесі. Грамматикалық тек (род) категориясын білдіретін ағылшын термині gender лингвистикалық контекстен алынып, алдымен басқа ғылым салаларының - əлеуметтік философия, əлеуметтану, тарих жəне саясаттану ғылымдарының зерттеу нысанына айналды. Кейінірек гендерлік зерттеулер шеңбері кеңейіп, пəнаралық мəртебе алған кезеңде гендер термині тіл біліміне жаңа мағынада енді.
Тұңғышрет гендер (тек) ұғымын ғылыми тіркеске американдық психоаналитик Роберт Столлер 1968 жылы енгізді, ғалым бұл сөзді өзінің Жыныс жəне гендер еңбегінің атына пайдаланды. Жыныс пен гендер арасындағы терминологиялық айырмашылықты нақты айқындап берген Г. Рубин мен Р. Унгердің еңбектері болды.
Gender терминінің өзі лингвистикалық терминологияға кейіннен енді. Сондықтан тіл білімінде genus, sexus, gender категориялары айқын ажыратыла бермейді. Бұл категориялар тілдегі жыныс мəселесін зерттеудің тарихи ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ағылшын термині гендер (gender) бекітілді, көптомдық сөздіктерде, өзге де қазақ сөздіктерінде аударылмаған да түсіндірілмеген, бірақ оның қазақша баламасы жыныс екені даусыз. Сырт көзге əр қилы мəтінде бұл балама гендерге барабар бола бермейтін сияқты көрінуі мүмкін. Бір қарағанда, солай. Ал, байыбына барсақ, гендер сөзінің əрқилы ғылым саласындағы əлеуметтік жүктемесіне сай, оның қазақша баламасы жыныс сөзін де екі мағынада қолдануға болады:
1) биологиялық, яғни жалпы мағынасы. Жыныс деген - еркек пен əйел арасындағы анатомиялық айырманы білдіретін термин. Биологиялық жыныс екеу, ол - еркек пен ұрғашы;
2) əлеуметтік мағына. Бұл жерде жыныс термині əлеуметтік топқа тəн құрылым екенін ескеріп, əлеуметтік жыныс деп атағанды жөн көрдік. Тегінде бұл өзі анатомиялық жыныс ұғымынан өрбіген,бірақ оған сəйкес келмейтін, əлеуметтік-мəдени құрылым (орысшасы: социально-культурная конструкция) [Хасанұлы 2005, 16 б.].
Гендер термині лингвистикалық əдебиеттерде жүйелі түрде қолданыла бермейді. Гендерлік ерекшеліктерді зерттеуші ғалымдардың көпшілігі жыныс (пол sexus) сөзін пайдаланса, ағылшын тіліндегі еңбектерде екі термин де қатар жұмсалады. Кейде гендер термині мен жыныс сөзі қосарлана беріледі. Мұның бəрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің шатасуына əкеп соғады:
1. Қоғамның жыныстық жіктеліміне байланысты жазылған еңбектердің бірталайы гендер термині шыққанға дейін жарық көрген. Сондықтан ол зерттеулерде sex, sexus сөздерін пайдалану орын алған. Тіпті жыныстар арасындағы қоғамдық əрекеттестік жайы да аталған ұғымдарға сүйеніп түсіндірілген.
2. Гендер термині ағылшын тілді ортада пайда болғандықтан, сол тілдегі грамматикалық тек (род) категориясын білдіретін гендер сөзімен омонимдес. Мұның өзі кей реттерде, əсіресе, лингвистикалық талдауларда түсінбестік тудырады.
3. Бірқатар зерттеушілер жыныстың мəдениəлеуметтік рөлі туралы айта отырып, əлі де болса sex bias, sex role, sex difference, т.б. терминдерін ұстанады. Ағылшын тіліндегі еңбектердің көпшілігінде екі термин жарыса қолданылып келеді. Керісінше, кейбір зерттеулерде жыныс (полsexus) сөзін жаңа терминмен ауыстырып беру үрдісі байқалады. Бұл гендер термині пайда болған тұста жарияланған еңбектерде кездеседі.
4. Терминдік түсінбестіктердің туындауының тағы бір себебі: зерттеу еңбектердің қай тілде жазылып, қай тілден аударылғанына да байланысты. Мəселен, неміс тілінде gender ұғымымен қатарласа қолданылатын Geschlecht, das soziale Geschlecht тəрізді аталымдар бар. Ал ағылшын тілінен орыс тіліне аударылып жатқан еңбектерде sex gender (ағыл.) мен секспол (орыс.) ескеріле бермейді. Екінші жағынан, батыс елдерінің бірқатарында жыныс мағынасындағы sex сөзін ығыстырып, орнына гендер терминін (ғылыми дискурстан тыс) қолданып саяси түзетулер жасап отырады.
5. Термин таңдауда автордың көзқарасының да өзіндік орны бар. Ерлер мен əйелдер тіліне тəн ерекшеліктердің болу себептерін адамның физиологиялық жəне психологиялық табиғатымен байланыстыра қарайтын биодетерминизм бағытының өкілдерідəстүрлі атауды (жыныс) сақтап қалуды мақсат тұтады. Дей тұрса да, олардың еңбектерінен гендер терминін кездестіруге болады.
6. Орыс тіл білімінде гендер, жыныс, əлеуметтік (мəденигендерлік) жыныс, жыныстық диморфизм, жыныстық жіктелім, адамның биоəлеуметтік (биомəдени) мінездемесі терминдері қолданылып келеді. Алайда гендер терминінен гөрі туынды сөздер (гендерлік зерттеулер, гендерлік қатынастар, гендерлік жіктелім, гендеристер, гендерология) жиі қолданысқа түскен. Осыған ұқсас жайт: неміс тіліндегі еңбектерде гендер терминімен зерттеудің жалпы бағытын атаса, қалған жағдайларда жыныс ұғымы пайдаланылады. Зерттеушілердің пікірінше, орыс тілінде жыныс сөзінің мəн-мəтіндік мағынасынан оның қандай мəнде (биологиялық əлде əлеуметтік) жұмсалып тұрғандығын ажыратуға болатындықтан, кірме сөз гендермен қатарласа қолданыла береді [Словарь гендерных терминов 2002, 24, 25 бб.].
Қазақ тіл білімінде гендерлік факторлар бұрыннан да назарға іліккен, бірақ тек қазіргі кезде арнайызерттеу нысаныбола бастады. Осы салада зерттеу жүргізіп жүрген белгілі ғалым Б. Хасанұлы еңбектерінде гендер термині басым қолданылатынын атап өткен жөн. Жыныс сөзі ішінара (əлеуметтік жыныстық жіктелу, əлеуметтік жыныстану) кездеседі [Хасанұлы 2003, 284 288 бб.].
Гендер ұғымы ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бастап ғылыми қолданысқа еніп, жүйелі түрде зерттеле бастады. Оған себепкер болған: саяси-əлеуметтік жағдай - қоғамдық қатынастардың өзгеруі мен феминистік қозғалыстың өріс алуы; лингвистикалық жағдай - структурализмді сынға алу, тілдің прагматика саласына деген қызығушылықтың артуы жəне əлеуметтік лингвистиканыңдамуы; философиялық жағдай - таным теориясының жаңа бағыт алуы, постмодернизм мен бейқұрылымдау (деконструктивизм) идеяларының кең таралуы (М. Фуко, Ж. Деррида) [Кирилина 1999, 52 б.].
Гендер алдымен əйелдердің ерлермен салыстырғандағы əлеуметтік, мəдени, психологиялық ерекшеліктерін сипаттау үшін қолданылды, содан келіп қоғамда əйел, еркек деп тануға мүмкіндік беретін типтік мінез бітістері, нормалар, таптаурындар, рөлдер ажыратылып қарастырыла бастады. Адамның табиғи жынысы мен əлеуметтік дамуын ескеретін гендерлік факторлар тұлғаның маңызды сипаттамаларының біріне айналды. 80-ші жылдардан бастап гендерлік зерттеулерде əйел тарихы, əйел психологиясы мəселелерімен қатар əйелдік, еркектік белгілерінің əлеуметтікмəдени мəніне де назар аударыла бастады. Ал 90-шы жылдары ерлерге қатысты маскулиндік зерттеулер бой көтерді. Алайда, ғылымда күні бүгінге дейін гендер табиғаты туралы тұрақты, біркелкі көзқарас жоқ. Бір жағынан, гендерді ойлау құрылымы немесе жыныстың биологиялық жəне əлеуметтік мəдени қызметін анықтап айырудың ғылыми үлгісі, екінші жағынан, гендер қоғамда қалыптасатын (соның ішінде тілдің көмегімен) əлеуметтік құрылым ретінде пайымдалуда [Кирилина 1999, 9-10 бб.].
О. А. Воронина гендер категориясын зерттеудің батыста қалыптасқан жалпы ғылыми тəсілдерін саралай келіп, қазіргі гуманитарлық парадигмада орын алған мынадай негізгі бағыттарды көрсетеді:
- гендер - əлеуметтік-демографиялық категория;
- гендер - əлеуметтік құрылым;
- гендер - субъективтілік көрінісі;
- гендер - идеологиялық құрылым;
- гендер - желі (сеть);
- гендер - технология;
- гендер - мəдени метафора.
Гендер мəселесі əлеуметтік құрылымдық теория, стратификациялық категория жəне мəдени метафора тұрғысынан қарастырылып келеді [Воронина 2001].
Гендерлік қатынастар адам қызметінің көптеген саласын қамтитындықтан, гендерді зерттеу пəнаралық сипатта гендерологиялық тұрғыдан дамуы тиіс.
Гендерология - қазіргі ғылымжүйесінде ерекше қарқынмен дамып келе жатқан саланың бірі. Ол əлеуметтану, психология, мəдениеттану, антропология, мəдениетаралық жəне бейвербалды қатынас (коммуникация), лингвистика, т.б. ғылым салаларымен бірлікте келіп, адамзат тарихы мен мəдениетін тануда кең көлемді зерттеулерге жол ашты.
Еркек пен əйелге тəн мінез- құлық ерекшеліктері, олардың мəдени-əлеуметтік мəні, дəстүрге сай айырым белгілері, əлеуметтендіру жайы ғылыми зерттеулерде, соның ішінде антропология мен этнографияда ішінара айтылып келгенімен, биологиялық жыныс пен əлеуметтік жынысты (гендер) айырып қарау мəселесі тек гендерлік зерттеулер арқылы мүмкін болды. Гендерлік зерттеулер батыстық-гуманитарлық ғылымдардан бастау алып, қазіргі кезде кең тарай бастады. Оның пайда болып, дамуына таным мəселесіне деген жаңа көзқарас, ғылым философиясы, əлеуметтік философия, тұлғатану философиясы мен психологиясы, əлеуметтану мен антропологияның қарқынды дамуының сəйкес келуі жайдан-жай емес [Гендер и язык 2005]. Гуманитарлық ғылым салаларында антропоцентристік ұстанымға негізделген тұлғаның даралық өлшемдерін (параметрлерін) анықтауға деген қызығушылықтың артуы, тіл мен жыныстың өзара байланысын жеке-дара қарастырмай, кешенді түрде зерттеуге мүмкіндік береді.
Кейінгі уақытта гендердің жүйелілік сипаты тілдесімдік жəне құрылымдық тəсілдердің жинақталуы, бірігуі мəселелеріне ерекше назар аударып келеді. Гендерлік жүйенің астарында институттар мен идеялар ұғынылса, енді жеке адамның мінез-құлқы мен барлық қарым-қатынастық тілдесімі қатар қарастырыла бастады. Мұндай тəсіл гендерді статикалық əрі динамикалық тұрғыдан зерттеуге жол ашады [Кирилина 2004, 15 б.]. Зерттеудің гендерлік тəсілі - бұл жыныс факторының көптүрлілігі мен көпқырлылығын ашып көрсету.
Сонымен гендер белгілі бір қоғамда, тарихи дəуірде қалыптасқан еркектік немесе əйелдіктің əлеуметтік-мəдени белгіленген үлгісіне жеке адамның ену үдерісі мен нəтижесін қатар бейнелейді. Тұлғааралық қатынастарда еркектік пен əйелдік белгілерінің қалыптасқан үлгілері (мінез-құлыққа, жыныс өкілдерінің қоғамдағы орнына, т.б. байланысты) мейлінше сақталып отырады. Осының нəтижесінде гендер үйреншікті, жалпылама қабылданған, таныс ұғымға айнала бастайды, əйел мен еркектің нақты белгілерін айқындап, қоғамда гендерлік қатынастардың қалыптасуына ықпал етеді. Гендерлік қатынастар əлеуметтік ұйымның маңызды қыры болып табылады, яғни қоғам дамуын айқындайтын əлеуметтік қатынастарға ықпал етеді. Олар тілде мəдени концептілер түрінде бейнеленеді жəне тұлғаның мінез-құлқы, сөйлеу ерекшелігі, тілдік əлеуметтенуіне ықпал етеді.
Тіл білімі тарихында тіл мен жыныстың өзара байланысын зерттеудің екі кезеңі бөліп көрсетіледі:
биологиялық детерминистік зерттеулер - жеке-дара деректерге негізделген, ретсіз (аралас ғылымдармен байланысы жоқ), жүйесіз ізденістер;
гендерлік зерттеулер - ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап жүргізіліп келе жатқан кең көлемді, жүйелі зерттеулер. Тіл білімінің прагматика, əлеуметтік лингвистика салаларының қарқынды дамуы, ерлер мен əйелдердің қоғамда қалыптасқан дəстүрлі рөлдерінің елеулі өзгерісі лингвистикалық мəліметтерге жаңаша қарап, жаңа қырынан түсіндіруді қажет етті.
Тіл мен жыныстың өзара байланысын зерттеу тарихы сонау антикалық дəуірден бастау алады. Жыныстың тілге қатысы жөнін дегі мəселе алғаш рет грамматикалық тек (род) категориясына бай ланысты көтерілді [Шахмайкин 1996, 226-273 бб.]. Ежелгі символикалық семантикалық ілім өкілдері мифологиялық ойлаудың анимизм жəне антропоморфизмқағидаларына сүйене отырып, грамматикалық тек категориясын табиғи себептер əсерінен, яғни адамдардың жыныстық əртүрлілігіне сəйкес туындаған деп есептейді [Кирилина 1998, 51-58 бб.]. Соның нəтижесінде ер тегі (мужской род) күш, қуат, белсенділік ұғымдарына тəн келіп жоғары бағаланды да, əйел тегі (женский род), керісінше, əлсіздік, бағыныңқылық мағынасымен сипатталды. Сөйтіп, Эрнст Борнеманның пайымдауынша, болмысты тану, қабылдау (грамматикалық текке қатысты) тілдің даму заңына сəйкестендірілді. Дегенмен табиғи жыныс (sexus) пен грамматикалық жыныстың (genus) байланысына шүбə келтірмейтін біржақты пікірді қолдаушылар (соның ішінде белгілі ғалымдар Гердер, Гримм, Гумбольдт, т.б.) көп болды. Сол себепті болар, табиғи биологиялық sexus категориясының genus категориясымен сəйкестігі туралы ілім тіл білімінде ұзақ уақыт үстемдік етіп келді.
Гендерлік лингвистикалық зерттеулердің ішінде аз зерттелгені - этно лингвомəдениеттанымдық бағыт. Алайда гендеристерді толғандыратын мəселенің бірі - жинақталған тілдік деректердің аздығы. Олар ағылшын тілінің америкалық нұсқасы, бірқатар еуропа тілдері, соның ішінде неміс жəне француз тілдерінің материалдарын ғана құрайды. Сол себепті де зерттеу нəтижелерін басқа тілдерді талдау тəжірибесіне тиімді пайдалану мүмкін бола бермейді.
Тілдің атауыштық жүйесінде еркектік, əйелдік концептілері түрлі тілдерде түрліше сипатталады. Еркектер мен əйелдердің сөйлеу əрекеті де, белгілі бір мəдениетте қалыптасқан нормаларға сəйкес, əр түрлі белгіленеді, яғни əрбір мəдениетті ерекшелейтін гендерлік қарым-қатынас түрлері болуы мүмкін. Бұл жөнінде И. И. Халеева, А. В. Кирилина, т.б. ғалымдар еңбектерінде атап айтылған.
А. Вежбицкая мəдени концептілерді салғастырмалы зерттеудің контрастивтік лингвомəдениеттанымдық тұрғыдан маңызды екенін атап көрсетеді [Вежбицкая 1996]. Олай болса, еркектік, əйелдік мəдени концептілерінің мəнін ашып, түсіндірудің қажеттілігі басым. А. Вежбицкая мен В. Н. Телия [Телия 1996] еңбектерінде біршама болса да гендерлік тілдік ерекшеліктер мəдениетаралық салыстырулар жолымен түсіндірілген.
Жыныс мəселесін жан-жақты, тереңінен қарастыру батыс еуропалық мəдениетке тəн. Гендерлік фактордың басқа мəдениеттерде қаншалықты маңызды екенін алдағы зерттеулер ден жəне лингвистикалық талдаулар көмегімен анықтауға болады.
Кейінірек ғылымда тек категориясы жоқ тілдердің бар екендігі мəлім болып, бұл ілімге қарсы морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан күмəн тудыратын пікірлер орын ала бастады. Алайда тек категориясына жіктелген сөздер мен ұғымдардың адам санасында персонификациялануын (жансыз заттардың адам образында кейіптелуін) түсіндіру мүмкін болмады. Айталық, əйел тегі (женский род) мен ер тегіне (мужской род) жататын сөздерге əйелге жəне еркекке тəн қасиеттер телінді. Сөйтіп, грамматикалық тек категориясы қарапайым санада биологиялық жыныс концептіне қатысты фреймдер қызметін арттырып, соған орай жағымды жағымсыз коннотациялар қалыптастыруға ықпал етті.
Тілдің жыныстық жіктелуіне байланысты зерттеулердің келесі кезеңі ХVII ғасырды қамтиды. Ғалымдар жергілікті тайпалар тілін зерттеу барысында жыныс өкілдерінің сөйлеу тілінен байқалған белгілерге назар аударады, себебі əйелдердің сөйлеу тілі ерлердікіне қарағанда өзгешеленіп, белгілі бір тəртіпке бағынған. Осыдан келіп, сөйлеу тілінің əйел нұсқасы, ер нұсқасы (1664 жылдан бастап) тіркеле бастады, бірақ арнайы зерттеулер жүргізілген жоқ.
Жинақталған деректердің гендерлік əртүрлілігіне қарамастан, барлығына ортақ сипаттама мынадай: ер нұсқасы тілдің қалыпты түрін, əйел нұсқасы нормадан ауытқыған түрін көрсетеді. Сонымен байланысты көтерілген мəселенің негізгісі, ерлер немесе əйелдер тілі туралы емес, тек əйелдер тіліндегі ауытқулар жөнінде болды [Кирилина 1999, 33 б.]. Бұл кезеңдегі ерекшелік ерлер мен əйелдердің ой-өрісі, когнитивтік қабілеттілігі, сөйлеу тіліндегі барлық айырмашылық биологиялық жынысқа қатысты деп есептелді. Тіл мен сөйлеу əрекетіндегі жыныстық диморфизм белгілерін түсіндіруде олардың табиғи негізіне байланыстыру болды да, жыныс өкілдерінің білім, мəдениет, жас ерекшелігі ескерілмеді. Қорытындылар дəйектелмеген материалдар негізінде жасалды.
Тек ХХ ғасырдың басында лингвистер мен философтар біріге келіп, тіл мен жыныстың өзара əрекеттестігі жайын, сөйлеу тілінде кездесетін жыныстық айырмашылықтардың себептерін, тілде қордаланған жəне т.б. гендерлік мəселелер түйінін шешу үшін алдымен өркениетті еуропа тілдерін зерттеуді қажет деп тапты. Бұл ретте Ф. Маутнер, Э. Сепир, О. Есперсен еңбектерін атап өтуге болады.
Фритц Маутнер жыныс өкілдерінің түрлі əлеуметтік ортадағы тілдік қарым-қатынасына талдау жасай отырып, ер мен əйелдің сөйлеу əрекетіне тəн бірқатар айырмашылықтарды көрсетті. Мəселен, фабрика жұмысшылары арасында ерлер лексиканы нормадан тыс көп пайдаланса, жоғары ортада əйелдер эвфемизмдерді қолдануға бейім келеді. Əйелдер тілінде шетелдік сөздер жиі кездеседі, ал білімді ер адамдар ондай сөздердің орнына өз тіліндегі баламасын тауып қолданғанды дұрыс көреді. Ол əйелдердің ерлерге қарағанда, сауаттылығы аз, сондықтан тілдің дамып, жетілуі ерлерге қатысты, ал əйелдер сол жасаған тілді тек қолданушы ғана дей келіп, тілдің жыныстық жіктелуін əлеуметтік жəне тарихи жағдайлармен байланыстырады. Соның ішінде əйел тілінің пайда болуын антикалық театрдың тарихи дамуымен сабақтастырады. Онда бастапқыда əйелдер рөлін еркектер орындаған болатын. Сахнаға əйел келе бастағаннан бастап, драматургия техникасында өзгерістер бола бастады, тілдің əйелдер нұсқасын дыбыстауға мүмкіндік туды. Əйелдерге сахнаға шығып сөйлеуге құқық берілгенде ғана қоғам əйел тілін қабылдай бастады. Бұл тілдік əлеуметтену жағдайындағы жыныстар теңсіздігіне ықпал ететін тарихи тəсіл дейді ғалым. Жалпы алғанда, Ф. Маутнер идеяларын қолдап, жалғастырушылыр көп болмады [Антинескул 2000, 67 б.].
Эдуард Сепир нутка, каосати сияқты үндістер тіліндегі кейбір əлеуметтік ерекшеліктерге назар аударды. Ол жыныс пен мəртебе ұғымдарын, сөйлеу тіліндегі нормадан ауытқуларды əлеуметтік сəйкестендіруге теңестірілетін өлшемдер қатарына жатқызды. Сонымен бірге бір морфема шеңберіндегі фонологиялық ерекшеліктерді жыныстық айырмашылықтарға тəн таңбалық белгі деп түсіндірді. Э. Сепир пікірлері үнді жəне басқа тілдерді зерттеу тəжірибесінде дəлелденіп, одан əрі қарай жалғасын тауып отырды.
Отто Есперсен болса, ерлер мен əйелдер тіліндегі кейбір айырмашылықтардың тамырын ескі салт-дəстүрлерді сақтап келген көне тайпалар тілінен іздеу керек, себебі тілде қолданылып келе жатқан табу сөздер мен олардың орнына қолданылатын неше бір парафразалар ер мен əйел тілін ерекшелейтін белгілер ретінде танылуы мүмкін деген пікір айтады. Ол Languare: its Nature, Devolopment and Origin (Тіл: табиғаты, қалыптасуы, дамуы) атты еңбегінің үлкен бір тарауын əйел тіліне арнаған. Ұлыбритания, АҚШ елдері қолданысындағы ағылшын тілі материалдары негізінде автор əйел тілінде жиі байқалатын гендерлік белгілерді атап көрсетеді. Солардың кейбіреуіне тоқталып өтейік:
Əйелдер тілінде эвфемизмдер көп. Қай халықта болса да, əйел жынысы адамның кейбір дене мүшелерінің аттарын атауға ұялады, оларды басқа сөздермен алмастырып, сыпайылап жеткізеді.
Əйелдердің сөйлеу тілінде бұрынғы қалыпты сақтау (консерватизм) басым. Олар тілде болып жатқан өзгерістерге көп ден қоя бермейді, жаңа сөздерді игеруге аса ықыласты емес (тек жазу тілінде пайдаланады). Əйелдер - тек қалыптасқан тілдік дəстүрді сақтап, жалғастырушы.
Ерлермен салыстырғанда, əйелдердің сөздік қоры аз. Əсіресе ер авторлардың шығармаларын оқып-түсіну əйелдерге қиынға соғады, өйткені ер авторлар шығармаларында əйел авторларға қарағанда, сирек кездесетін сөздер мен диалектілер, техникалық терминдер көп беріледі.
Əйелдердің сөйлеу тілі шапшаңдығымен, эмоциялылығымен ерекшеленеді. Олар күшейту, ұлғайту мəніндегі сөздерді көп қолданады жəне айтайын деген ойын үзіп-жарып, толық жеткізе бермейтіндіктен, олардың тілінде грамматикалық жағынан аяқталмаған сөйлемдер орын алған.
Мұндай ерекшеліктердің болу себебін О. Есперсен жыныстар арасындағы еңбек бөлінісімен байланыстырады. Сонымен қатар ол қоғамдағы түрлі əлеуметтік жағдайлар əсерінен ер мен əйел жынысы арасындағы тілдік қарым-қатынас өзгеріп отыруы мүмкін деп топшылайды [Антинескул 2000, 71 б.].
Алайда кейінгі зерттеушілер О. Есперсен тұжырымдары өте қарапайым, қалыптасқан таптаурындарға ғана негізделген, арнайы тəжірибелік дəлелдер келтірілмеген деген сын айтады, бірақ тілдің жыныстық жіктелуіне байланысты деректерін жоққа шығара алмай ды. Əрине, бұл кезеңде ағылшын тіліндегі гендерлік ерекшеліктерді дəл көрсету мүмкін емес еді. Оған біріншіден, еркек пен əйелдің əлеумет тік теңсіздігі; екіншіден, тұжырымды ғылыми тəжірибелердің аз дығы себеп болды. О. Есперсен - еркек пен əйел тіліндегі ерекшеліктерге алғаш рет назар аударған лингвистердің бірі.
Сонымен, тілдегі гендер факторына байланысты жүргізілген алғашқы зерттеулер ер тілі - норма, ал əйел тілі - нормадан ауытқу дегенге саяды.
Аталған кезеңдерге тəн ерекшелік: 1) зерттеулер жүйесіз жүргізілді; 2) еркек пен əйелдің тілдік біліктілігін сипаттау барысында əйел тілінің тапшылығы тұжырымдамасы (концепция дефицитности) қалыптасты [Кирилина 1999, 35-36 бб.]. Дегенмен бұл кезеңде жинақталған жаңа деректер тілші-ғалымдар назарын аударып, гендерлік зерттеулердің таралуы мен дамуына елеулі ықпал етті.
Өткен ғасырдың 60-жылдарының соңы мен 70-жылдарының басынан бастап гендерлік зерттеулердің дамуына кең жол ашылды. Тілдің гендерлік зерттелуі жүйелі түрде жүргізіле бастады. Мұндай өзгерістер ғылыми парадигманың ауысуы (структурализмнен прагматикаға) мен əлеуметтік себептерден туындады.
Əлеуметтік лингвистика ғылымының қарқынды дамуы, постмодернистік таным теориясының қалыптасуы мен феминистік қозғалыстар үлкен рөл атқарды. Осы тұста бірнеше гендерлік лингвистикалық бағыт қалыптасты. Оларды зерттеу əдістері мен сипатына жəне тұжырымдық ұстанымдарына қарай жіктесек:
əлеуметтік лингвистикалық гендерлік зерттеулер;
феминистік лингвистика;
гендерлік зерттеулер (жыныс өкілдерін қатар алып қарастыру);
маскулиндік зерттеулер (ХХ ғасырдың 90-жылдарында қалыптасқан жаңа бағыт);
психолингвистикалық гендерлік зерттеулер. Соңғы уақытта нейролингвистикамен тығыз байланыста қарастырылып келеді. Бұл бағыт аясында биодетерминистік (еркек пен əйелдің табиғаттан берілген əр түрлі гормондық қасиеттерінің когнитивтік ерекшеліктеріне əсерін қарастырады) жəне балалар тілін зерттеу мəселелері қамтылған.
лингвомəдениеттанымдық бағыттар жəне гендерлік субмəдени болжамдар.
Бұл бағыттар бір-бірімен тығыз байланысты, айырмашылығы шарттылық сипатта ғана болды. Сонымен, жоғарыда аталған бағыттар мынадай мəселелерді зерттеді:
Тіл мен жыныстың тілдегі көрінісі: атауыштық (номинативті) жүйе, лексикон, синтаксис, тек (род) категориясы, т.б. Мұндай тəсілдің мақсаты - еркек пен əйелге қатысты қолданылатын тілдік амалдардың семантикалық таралу деңгейін анықтау, тілде жыныс өкілдерінің қалай сипатталатынын, бағаланатынын түсіндіру. Зерттеулер бір тілдің өз ішінде жəне салғастырмалы сипатта жүргізілді.
Еркек пен əйелдің сөйлеу əрекеті: тіл бірліктерін (лексикон) таңдаудағы гендерлік ерекшеліктер, қарым-қатынас кезінде жетістікке жету (сарапшы (эксперт) мəртебесін иелену, синтаксистік құрылымдарды таңдаудағы гендерлік басымдықтар) тəсілдері, белгілі бір мақсат-мүддеге жетуді айқындайтын гендерлік қатынастық ерекшеліктер [Кирилина 1999, 36-37 бб.].
ХХ ғасырдың 60-жылдары гендерлік зерттеулердің қарқынды əрі жүйелі дамуына əлеуметтік лингвистиканың ықпалы күшті болды. Əлеуметтік-лингвистикалық зерттеулер адамдарды жасы, жынысы, кəсібі жəне қалада немесе ауылда өмір сүру белгілеріне қарай топтастырып, көлемді статистикалық мəліметтер ұсынып отырды.
Əлеуметтік-лингвистикалық зерттеулердің бастапқы кезеңінде белгілі бір тілдік өлшемдерді белгілеу үшін алдымен сандық мəліметтер жинақталды. Бұл өлшемдер аудиотаспаға жазылып алынған ауызекі сөйлеу тілінің үлгілері арқылы жəне оларды (сөйлеушінің немесе жағдаяттың) əлеуметтік деңгейін өзара салыстыру арқылы анықталды. Еркек пен сөйлеу тілінен байқалатын фонетикалық айырмашылықтар жөнінде алғашқы мəліметтер У. Лабов пен П. Траджилл еңбектерінен көрініс тапты. Олар қалыпты (стандартты) жəне қалыптан (нормадан) тыс қолданылатын фонетикалық тұлғалардың еркек пен əйел тіліне тəн ерекшеліктерін анықтаған.
У. Лабов Нью-Йорк тұрғындарының əлеуметтік диалектісін ауызша сұхбаттасу жазбалары негізінде зерттей келіп, тілдің жарыспалылығын сөйлеушінің əлеуметтік мəртебесі мен тілдік жағдаятқа сəйкес талдады. Ол əр түрлі əлеуметтік топ ішінде əйелдердің ерлерге қарағанда, нормадан тыс тілдік тұлғаларды аз қолданатынын көрсетті. Ауызша сұхбаттасудың үнтаспаға жазылған нұсқасын зерттеу көрсеткендей, əйел сөйлеуі орта тапқа тəн сөйлеу стиліне жақын, ол жұмысшы табы қарым-қатынасы стилінен ерекше болатыны анық. Сонымен, У. Лабовтың ұсынған гендерлік ерекшеліктерді зерттеу тəжірибесі төмендегідей болды:
Зерттеу нысаны ретінде фонология алынды.
Талдау жұмысы бір немесе бірнеше ақпарат беруші (информант) мəліметіне сүйену арқылы емес, адамдар тобындағы ауызша сұхбаттарға құрылды.
Кез келген сөйлеуші адам тілді қолдануда құбылта алатынын (əсіресе, фонологиялық құбылтулар) жəне барлық жағдайда сөздің бір фонологиялық нұсқасын қолданып қана қоймайтыны дəлелденді.
Гендер мəселесіне арналған еңбектерде еркектер мен əйелдердің сөйлеу тіліндегі айырмашылықтар имплицитті (жасырын, көріне бермейтін) немесе эксплицитті (айқын көрінген) дəлелдерге негізделіп, биологиялық факторларға байланыстылығы имманенттік тұрғыдан сипатталуы жеткіліксіз болып табылды.
Фонологиялық нұсқалар - сөйлеушінің саналы əрекетінен (бағалауынан) туындаған айтылым түрлері екені нақтыланды. Ғалымның квантитативтік талдау əдісі кейінгі кезде де де кеңінен қолдау табуда [Кирилина 1999, 38 б.].
П. Траджилл Ұлыбритания, АҚШ жəне басқа елдер тұрғындары арасында түрлі əлеуметтік тілдік ортадағы ерлер мен əйелдердің тіл қолданысына сараптама жүргізген. Автор əйелдердің сөйлеу əдебі ерлерден жоғары түсіп, фонетикалық, грамматикалық нормаларға сай келіп, лингвистикалық сауаттылығымен ерекшеленетіндігін атап көрсетеді. Мəселен, Норвичте (Англия) əйелдер көп жағдайда мұрын жолды ng дыбысын қолдануды мəртебе санайды, ал ерлер n дыбысын қолданады. Сол сияқты жас деңгейі əр түрлі əлеуметтік топ өкілдерінен құралған Нориджа қаласының тұрғындарының тілін зерттеу барысында да əйелдердің сөйлеудің мəртебелік, яғни қалыпты нұсқасын қолдануға бейім екенін анықтады.
Ғалым тілдегі гендерлік ерекшелікті ер мен əйелдің қоғамда белгіленген əлеуметтік орнымен байланыстыра қарайды. Əйелдерге фемининдік рөл - дəлдік, əлеуметтік жəне лингвистикалық нормалардың қатаң сақталуы тəн, ал ерлерге маскулиндік - батылдық, беріктік, дөрекілік тəн. Əйелдер атқаратын кəсіп түрлері (мұғалім, шаштараз, медбике, т.б.) əр түрлі əлеуметтік топ өкілдерімен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді, осының өзі кəсіп иелерінің тілдік қолданысын ерекшелейді. Маскулиндік мінез əсіресе төменгі əлеуметтік топтағы ерлер тілінен жиі байқалады. Олар бүркеме мəртебе таптаурынын қалыптастырып, тілдегі көп ауытқуларға жол беріп отырған [Антинескул 2000, 70-72 бб.].
Бұл кезеңде жүргізілген зерттеулерден алынған мəліметтердің қай-қайсысы болса да, гендерлік таптаурындар тұрғысынан түсіндірілді: ерлермен салыстырғанда, əйелдердің қалыпты (нормаға сай) тұлғалардың басым қолданылу себептерін, біріншіден, кəсіби ортада əйелдердің өзін-өзі таныту, өзін-өзі мойындату мүмкіндігі аз болғандықтан, олар басқа символдарға, əсіресе сыртқы сымбаты мен сөйлеу əдебіне ерекше көңіл бөледі; екіншіден, əйелдер бала тəрбиесінде маңызды рөл атқаратын болғандықтан, олар балаларына дұрыс сөйлеу үлгісін үйретуге тырысады [Камерон 2005, 539-563 бб.].
Кейінгі зерттеулердегі мəліметтер бойынша, сөйлеу тілінің қалыпты жəне қарапайым түрлерінің тұрақтануы сөйлеушінің жынысына қатысты анықталмайды, еңбек нарығындағы жағдаяттарға байланысты немесе топішілік əлеуметтік қатынастар күшіне байланысты жүзеге асады. Осы ретте П. Никольс əйел категориясының біржақты емес екендігіне алғаш көңіл аударған болатын: Олар (əйелдер) барлық əйел жағдайына ортақ деп танылған жалпы əсердің нəтижесі арқылы емес, нақты əлеуметтік жағдаятқа таңдау жасайды [Гриценко 2005, 44 б.]. Зерттеулер нəтижесі сөйлеу тілінің стандартты түрі - əйел тіліне тəн деген қағиданың жалпыға ортақ емес екендігін көрсетті.
Сонымен, ілгеріде келтірілген дəйектемелерден байқағанымыздай, еркек пен əйелдің сөйлеу əрекетінен байқалатын айырмашылық белгілері олардың тек əлеуметтік гендерлік рөліне байланысты деу жеткіліксіз. Сондықтан тілдің жарыспалылығы себебін анықтау гендерлік рөлмен шектеліп қалмай, сол гендерлік рөлді қалыптастыратын сөйлеу тəжірибелерін де зерттеуді қажет етті.
Бұл идеялар бірнеше жылдардан соң Д. Танненнің еңбектерінде жалғасын тапты. Ол еркектер мен əйелдердің қарым-қатынасы стиліндегі айырмашылықтарды жұптық қарама-қарсылық (бинарлық оппозиция) тұрғысынан түсіндірді. Əйелдердің көпшілігі үшін қарым-қатынас - бұл достық қатынасты, ортақ мүдделерді қалыптастыру, ниеттестік білдіру құралы болып саналады. Олардың өзара қарым-қатынасы иерархиялы емес, ал еркектердің көпшілігі үшін қарым-қатынас - бұл бəсекелестік, мəртебелік иерархиясын өзінің білімімен, күшімен көп ақпараттанғандығын жариялап көрсету жəне күшейту болып табылады. Осы ұстаным тұрғысынан ғалым еркектер мен əйелдер арасындағы қарым-қатынас стилін бір жыныс өкілінің екіншісіне үстемдік етуімен емес, жағдаятты əр түрлі түсіну, əр түрлі нəтиже күту, яғни қарым-қатынас стиліне байланысты екенін айқындайтын көптеген дəлелдер келтіреді [Таннен, 2005].
Еркек пен əйелдің сөйлеу əрекетін əлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан зерттеу гендер туралы түсінікті тереңдетіп қана қойған жоқ, сондай-ақ жеке лингвистикалық білімнің жетілуіне негіз болды.
Гендерді жас ерекшелігі, мəртебе, этникалық құндылықтар сияқ ты əлеуметтік өлшемдер санатында қарастыру тілдік жарыспалылық себептері, сөйлеу ерекшеліктері, тұлғаралық жəне мəдениетаралық қарым-қатынас ерекшеліктері (сыпайылық стратегиясы, өзара түсініспеушілік мəселелері, қарым-қатынастың бұзылуы), нақты сөйлеу актілері (қошемет білдіру, т.б.) мен жанрлары (сұхбат, т.б.) туралы түсініктерді кеңейте түсті. Қарымқатынастағы сəтсіздік, басымдық таныту, үстемдік ету (сөйлеушінің əңгімесін бөлу, ойын аяқтауға мүмкіндік бермеу, сөйлеу тақырыбынан ауытқу) жəне басқа да өлшемдер жаңа қырынан анықталды.
Дегенмен, аталған зерттеулердің көпшілігінің əдіснамалық жағынан кемшіл тұстары да баршылық. Себебі, олардың қорытындылары тар көлемде, шағын материалдар негізінде ғана жасалып, жалпыға тəн белгілер ретінде ұғынылды. Сондықтан гендерді əлеуметтік-лингвистикалық бағытта қарастырған алғашқы еңбектерде ұсынылған зерттеу нəтижелері (еркектік пен əйелдік белгілерін (қасиеттерін) өзгермелі, көп категориялы деп тану) ғаламдық деңгейде тұжырымдау үшін жеткіліксіз болды. 1970-1980 жылдардағы гендер мен тіл мəселесін зерттеу барысында əйелдер мен еркектердің сөйлеу əрекетіндегі айырмашылықтар аксиома деп танылып, лингвистикалық зерттеулер ге бастапқы негіз болды. Нəтижелерді түсіндіру (интерпретация лау) үш идеологиялық парадигма шеңберінде жүргізілді: тапшылық (дефицитность), үстем етушілік (доминирование) жəне айырмашылық (различие) [Гриценко 2005, 55-59 бб.].
Тапшылық парадигмасы тілдегі əйелдер рөлінің жетіспеушілігін басты нысан етіп алады: еркек тілі норма ретінде қабылданып, ал əйел тілі нормадан ауытқушылық деп түсініледі. Осындай тəсіл гендерлік зерттеулердің бастапқы кезеңдеріне тəн болды. Бұл О. Есперсен мен Ф. Маутнер, Р. Лакофф еңбектерінде көрініс тапқан.
Үстемдік ету парадигмасында тілдік формалар мен үлгілер əлеуметтік патриархаттық тəртіптің көрінісі ретінді түсіндірі леді. Соған сəйкес қарым-қатынастағы гендерлік асимметрия еркектердің дəрежесін күшейту ретінде танылады: мысалы, əңгіме барысында сөзді бөлу билік пен бақылау жүргізудің көрінісі деп саналады. Үстемдік ету парадигмасына қатысты Ч. Крамери, Д. Спендер, П. Фишман, В. Де Франсиско, т.б. еңбектерінде қарастырылды.
Үшінші парадигманың, яғни айырмашылық парадигмасын танытатын өкілдер қатарында Д. Таннен мен екі мəдениет (əр түрлі, бірақ өзара тең) тұрғысынан əйелдер мен еркектер арасындағы қарым-қатынасты қарастырған басқа да зерттеушілер бар (Д. Мальц, Р. Боркер). Бұл ұстаным Д. Танненнің зерттеу тəсілдері арқасында əлеуметтік тіл білімі саласында да өзінің жақтастарын тапты. Д.Таннен кейін əлеуметтік тіл білімі қағидалары тұрғысынан еркектер мен əйелдер қарым-қатынасы стиліне берілген ой-пікір, бағалауларынан бас тартты.
Аталған парадигмалардың ортақ кемшілігі - көрсетілген гендерлік айырмашылықтардың біржақты болуы. Бұл біріншіден, əйелдер мен еркектердің сөйлеу əрекетіндегі ұқсастық белгілерін зерттеу шеңберінен тыс қалдырғанынан болса, екіншіден гендерлік сəйкестілікті статикалық (өзгермейтін) түрде қарастырудан болды. Еркек пен əйелді үстемдік ету, бағыну, сыпайылық таныту, өзінөзі ұстау, зияттылық, қабілет жəне т.б. қағидалар бойынша қарамақарсы қоятын болса, онда бұл анықтамалардың рөлі топішілік айырмашылықтарды тануда жеткіліксіз болып білінбей қалады.
Еркек пен əйелді ішкі байланыстар бойынша əр түрлі етіп көрсету, қарама-қарсы күйде түсіндіру тілді құрылымдық тұрғыдан қарастыру тəсілінен бастау алады жəне гендерді эссенциалистік тұрғыдан, яғни ішкі (табиғи) əйелдер мен еркектерге тəн қасиеттер жиынтығы тұрғысынан ұғынумен байланысты болады. Осыған ұқсас түсініктер тіл мен гендер байланысының əлеуметтік гендерлік таптаурындарға қатысын зерттеу барысында ғылыми таптаурындардың үстелуіне себеп болды. Таптаурындар тіл мен гендер туралы аялық білімнің бөлігі бола отырып, ғылыми ақиқаттың негізі ретінде қабылданады.
Қазіргі заманда тіл білімінде жүргізіліп жатқан зерттеулердің əртүрлілігі олардың бір-бірімен байланысы мен шекарасын жəне негізгі өлшемдерін анықтауды талап етеді. Солардың ішінде лингвистикалық зерттеулерге ортақ төрт түрлі ұстанымды атап өтуге болады:
Экспансионизм ұстанымы (шекараның жойылуы, шектеудің болмауы, пəнаралық байланыстың кеңеюі);
Антропоөзектілік ұстанымы (тілдегі адам мəселесі);
Жаңафункционалдық (неофункционалдық) ұстаным (тілді əрекет деп қарастыру оның қолданыс аясын зерттеу);
Экспланаторлық ұстаным (түсіндірмелік) [Кубрякова 1995, 207 б.].
Бұлар гендерлік зерттеулерде де қарастырылады. Жеке пəн ретінде қалыптасу барысында түрлі объективті себептер орын алады. Бір жағынан, пəннің əдіснамасын қалыптастыру, сонымен байланысты зерттеу нысанына қатысты жалпы əдістемелік көзқарастардың қалыптасу үдерісі жүреді, екінші жағынан, пəннің ғылыми-танымдық теориясын (эпистемологиясын) қарқынды зерттеу жүргізіледі.
Тіл білімі үшін маңызды жалпы теориялық қағида - жыныстың əлеуметтік-мəдени байланыстылығының тіл мен сөйлеудегі көрінісі. Мұны анықтауға мүмкіндік беретін əдіс-тəсілдер мен əдістемелер тіл білімінде жеткілікті. Тілшілер тарапынан көтеріліп жүрген өзекті мəселелердің бірі де осы - гендерлік лингвистика бағытын қалыптастыру, өзге де ғылым салаларының мəліметтерін пайдалана отырып, дербес пəндік білімді дамыту болып табылады [Халеева 1999, 5 б.].
Гендерлік лингвистика - (ағылш. gender - грамм. тек (род) жəне франц. linguistiques лат. lingua - тіл) гендер мен тілдің өзара байланысын зерттейтін гендер мен лингвистика аралығындағы ғылым саласы.
Гендерлік лингвистика - біз үшін жаңа ғылым, ал жаңа саланың өзіне тəн мəселелері болады жəне аз емес. Олар:
Адам жынысы гендердің тілімен анықталатындығы.
Тіл мен жыныстың айырмашылығы, өзара байланыстылығы.
Əйел мен ер адам сөзінің жалпы адамдық айырмасы; 4. Əйел мен ер адамның ұлттық-этникалық деңгейдегі айырмасы.
Тілдің əлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысы.
Əйел мен ер адамның тілдік бірлікті қолдану айырмасы.
Əйел мен ер адам сөйлер сөзінде қолданылатын тілдік жəне бейтілдік бірліктер.
Əйел мен ер адам беретін мəлімет құрамындағы тілдік жəне бейтілдік бірліктер, т.б. [Хасанұлы 2002].
Тіл мен тұлғаның, тіл мен қоғамның тілдік қызметі, өзара əрекеттесу заңдылығы гендерлік лингвистиканың əдіснамалық негізі болуы шарт. Гендерлік лингвистиканы қалыптастыратын жайт - адам тілінің синкретті үш қыры: бірі - тілдің ішкі құрылысы, екіншісі - тілге əсер етуші сыртқы жүйе, əлеуметтік факторлар, үшіншісі - тілде көрініс беретін ментальді құрылым, əлемнің жанама түрдегі бейнесі. Бұл - əлемнің тілдік бейнесі, тілдік тұлғаның прагматикасы, тіл қолданушының тілдік санасы, ойлаудың этникалық құрылымы, қалыптасу үстіндегі өмір салты, ұлттық мінез-құлық, менталитет [Хасанұлы 2005, 267 б.].
Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта жүргізіледі. Атап айтқанда:
Əлеуметтік-лингвистикалық бағыт. Мұнда тілдің əлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, əйел мен ер адамның тілдік жəне бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасы, т.б. зерттеледі.
Психолингвистикалық бағыт. Мұнда жыныс психикасына сəйкес əйел мен ер адамның тілдік қарым-қатынасы үдерісін дегі тілдік жəне бейтілдік ерекшеліктерді ажырату, бала тілінің ген дерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың байланысы анықталады.
Идентификациялық бағыт. Мұнда авторы жасырын (аноним) мəтіндерді тексеру арқылы автордың тілдік тұлғасы, жынысы анықталады.
Лингвомəдениеттанымдықжəне мəдениетаралық зерттеулер. Бұл бағытта белгілі бір кезеңде түрлі тілдер мен мəдениеттердегі андроөзектілік деңгейі белгіленіп, гендердің алатын орны, тіл мен мəдениеттің қоғамдағы орнына сəйкес, гендердің жалпы əрі айрықша белгілері анықталады.
5. Тілдегі феминистік сын.
6. Маскулиндік зерттеулер,т.б. [Словарь гендерных терминов, 2002, 138-139 бб.].
Гендерлік-лингвистикалық зерттеулерде əлеуметтік лингвистика, психолингвистика, когнитивтік лингвистика, лингво-мəдениет тану, т.б. ғылым салаларының əдіс-тəсілдері өзара байланыста тиімді қолданылады. Тіл біліміндегі гендерлік зерттеулер бірбірімен тығыз байланысты диахронды жəне синхронды қыры нан қарастырыла алады.
Əлеуметтік жəне гуманитарлық білімдер негізінде гендерлік теорияны қалыптастыру жай ғана қарапайым теория енгізу емес, бұл көптеген дағдылы, əдеттенген таным-түсініктерді қайта қарастыруға бағытталған мүлдем жаңа теория (Воронина). Кейбір зерттеушілер гендерлік теорияны жаңа ғылыми зерттеу парадигмасы деп таниды (Рябов). Лингвистикадағы антропоөзектілік бағыт адамның тілдік тұлғасын жан-жақты зерттеуді көздейді. Ал гендер адамға қатысты негізгі өлшемдердің бірі саналады (Кирилина). Бұл ретте ғалым екі жағдайды ескеру қажет деп санайды. Бір жағынан, тілтану білімін дамытудың қазіргі кезеңінде тілдің антропобағыттылығын жалпылай қабылдауға əлі ерте, жеткілікті дəрежеде емес, сондықтан олардың гендерлік жəне метагендерлік деңгейлер шегін ажырату қажет. Екінші жағынан, гендерлік лингвистиканың қалыптасуының бастапқы кезеңінде гендер факторының маңыздылығын əсірелеп көрсету орын алды. Қазірде гендер жеке ғылым салаларының əдіснамалық негізін құрайтын тəсілдердің бірі ретінде қарастырыла бастады [1999].
Лингвистиканың қай саласын алсақ та (семантика, əлеуметтік психолингвистика, дискурс, тілдік қарым-қатынас теориясы) гендер факторының ықпалын анықтап, тілдік құрылымдарды гендерлік тəсіл арқылы зерттеуге болады.
О.Л. Каменская ғылымдағы салалық, салааралық, ғылымдар түйісіндегі зерттеулерді ажыратып, салалық тəсілде жүйеішілік əдістер қолданылатынын, ғылымдар түйісіндегі зерттеулерде басқа ғылым əдістері пайдаланылатынын бірақ əрқайсысы өзіндік ерекшелігін сақтап отыратынын көрсетеді. Ол тіл біліміндегі гендерлік зерттеулерді салааралық зерттеуге жатқызады, гендердің танылма ған қырларын бір ортаға тұтастыратын жүйелеуші фактор ретінде тілдік тұлғаны (языковая личность) еркектің тілдік тұлғасы, əйелдің тілдік тұлғасы деп бөліп қарастыруды негіздейді [2002, 62 б.].
О.Т. Йокояма тілдегі гендерлік зерттеулердің лингвистикалық деңгейіне назар аудара келіп, гендерлект ұғымын енгізуді ұсынады. Гендерлектілер белгілі бір қарым-қатынас жағдайында көрініс табады. Тілді тұтынушы оған өзінің болмысына сай еніп, араласа алады [1996, 38 б.]. Қазіргі уақытта ерекше гендерлік-лингвистикалық əдістер туралы айту қиын. Сол сияқты бұл бағыттың аталуына байланысты мəселелер толық шешілді деп те айта алмаймыз. Əлеуметтік ғылымдарда гендеристика, гендерология, гендергетика секілді ғылыми терминдер ұсынылып, пікірталас тудырып жүргені рас, бірақ осы терминдердің нақты біреуі қабылданып, тұрақталған жоқ. Батыстың ғылыми дəстүріне сүйенсек, əр ғылымға қатысты мəселен, философия (психология, əлеуметтану) саласындағы гендерлік зерттеулер делінеді [Халеева 1999, 5 9 б.].
Гендерлік қатынастардың тіл мен сөйлеудегі көрінісін талдау барысында гендер көбінесе əлеуметтік-лингвистикалық жəне прагматикалық фактор ретінде танылады. Алайда тіл білімінің басқа салаларын, лексикон мен грамматиканы, тілдік таңба мен сөйлеуші арасындағы қатынас (референция) теориясының мəселелерін, лингводидактика мен лингвомəдениеттануды, тіл тарихын, психолингвистиканы гендерлік қырынан зерттеп, тіл білімі үшін мəнді деректер алуға болады. Сол сияқты ілгеріде И. Гоффман, М. Фуко еңбектерінде көрсетілгендей, гендердің таңбалар жүйесі (семиотикасы) мен қалыптасқан дəстүрге сəйкестігі қоғамның мəдени ерекшеліктері мен дискурсқа талдау жасау тұрғысынан зерттегенде ғана нəтиже береді.
Гендерлік лингвистика үшін маңыздысы - əлемнің гендерлік бейнесі ұғымының енгізілуі. Əлемнің гендерлік бейнесі əрбір мəдениетке тəн. Əлем бейнесі гендерлік нормалармен, идеалдармен, таптаурындармен байланыстырылады. Гендерлік метафора алуан түрлі қоғамдық жəне табиғи құбылыстарға баға беруде қатысады, оларға үнемі ықпал етіп отырады. О.В. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz