ОЖЖ жалпы сипаттама. Нейрон. Рефлекс доғасы, түрлері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Шымкент Жоғары Медицина Колледжі

Реферат

Тақырыбы «ОЖЖ жалпы сипаттама. Нейрон. Рефлекс доғасы, түрлері»

Орындаған : Мамыр Гүлмира

Қабылдаған : Абдуллаева Гулдана

2020-2021жж

Орталық жүйке жүйесі денедегі барлык, агзалар мен, физиоло-гнялық жүйелер қызметін, зат алмасуыи реттен отырады, әрскет-тер мен процестерді сыртқы орта құбылыстарына бейімдеп, тірші-ліктің белгілі барытта өтуін қамтамасыз етеді. Адамда жүйке жү-йесінің ең жогары бөлімі - ми. Ми сыңары қыртысының ерекіпе қызмсті - оплау, дүниетану, пікір тудыру. Мұның арқасында адам өлін сыртқы ортадағы кұбылыстарга бейімдеп қана қоймай, сол ортаны өз максатына лайықты өзгерте алады, өткен-кеткенді тал-даг:, келешекті болжайды. Аса күрделі тіршілік \ ^г шін зор мацызы бар бұл проиестерді нейрондар мен жүнке орталықтары қамтама-сыз етеді.

Нейрондар мен ганглия

*Нейрон дегеніміз - жүйке клеткасы. Ол - жүйке жүйесі қүра-мындағы жеке (дербес) бөлік, сол жүйеніц морфофункциялық не-гізі. Нейрондардың арасын нейроглия толтырады. Ол нейропдар-ды жан-жақты қоршайтын құрылым.

Нейрондар пішіні, көлемі жағынан әртурлі. Бірақ қай нейрои болса да, ол дене және денеден шыгатып өсінділерден (талаіықтардан) тұрады. Нейрон денесінде протоплазма, ядро, басқа клеткаларга да тән оргоноидтар және тек нейронда кездесетін тигроид (қарала) заттар болады. Соңғыларының әрбіреуі түйіршікке не кесекке үқсайдыв Ядролық бояулармен боялатын болғандықтан олар нейрон протоплазмасын ала-құла етіп көрсетеді. 'Нейрон талІиықтары ұзындығына қарай (1 микроннан-1, 5 метрге дейін) аксон, дендрит болып екіге бөлінеді, Аксон нейронның ұзын, ал дендрит қысқа талшыры^Әр нейронда. бір аксон, бірнеше дендрит болады. 'Дендрит аксонға қарағанда көп тармэқты келеді. Аксонның ['сйрон денесінен басталатын жері аксон төмпешігі деп аталады. Төмпешікте тигроид заттар мен миелин қабығы болмайды. Аксон төмпешігінің қозу қабілеті өте жоғары. Сезімтал нейронның шеткей орналасқан аксонының ұшында рецептор (қабылдауыш) болал. ы. Ал орталық жүйке жуйесіндегі жүйке талшығының ұшы жуандап бүршікке ұқсайды. Нейрондардың осындай ұштары бір-бірімен түйісіп синапс қүрады» Қозу серпінін рецептордан жүйке орталыгына бағыттап өткізетін жүйке талшығы сезімтал (афференттік) деп аталады, ал орталыктан қозуды шеттегі ағзаларға жеткізуші талшықты козғалтқыш (эфференттік) деп атайды., Жүйке талшықтары майлы жүмсақ қабырынын, болу-болмауына байланысты мпе-линді, миелинсіз деп екіге бөлінеді.

Нейроглия деп нейрондар аралығын толтыратын клеткаларды (глиондарды) айтады., Глия - грек сөзі - желім деген марынада. Расында да олар мейрондардың денесі мен талшықтарына жабы-сып тұрады' Глиондар екі түрлі - астроциттер және олигодендро-циттер. Бұлардың аксоны болмайды және өзара синапстар қүр-майды.,

Астроциттердіц өсіиді талшықтары көп болады. Олар клетка денесінен күннің сәулесі тәрізді жан-жаққа таралады. Астроциттер көбінесе мидын, қан тамырлары бойында орналасады да, нейронда-рды қан тамырларымен байланыстырады. Олигодендроциттер ней-ронныц аксонын қоршайды, тармақтары өте аз болады. ' * Нейроглияның функциялық маңызы:

1. Трофикалық қызмет атқарады, яғни қаннан нейрондарға ке-ректі қоректі заттарды алып, зат алмасу өнімдерін нейрондардан қанға өткізеді.

2. Нейрондардыц тіршілігіне, қызметіне керекті жагдай жасай-дьь Нейрондардын. айналасындағы сүйықтықтың иондық қүрамыи, медиаторлар мен судың деңгейін бірқалыпты сақтайды. Мысалы, К ⁺ ионы көбейіп кетсе, артығын өзіне сіңіріп жүтады, ал медиаторлар көбейсе, олардын, артығыи ыдыратады немесе бейтараптандырады. К ⁺ ионы көбейіп кетсе нейрондарда күшті тежелу процесі пайда болады, оның салдарыиан депрессия болуы мүмкін. Медиатор саны көбейсе қозу процесі күшейіп, тежелу процесінен адамның жүмы-сыпа деген кабілеті төмеидейді. Осыған орай нейроглия нейрондар-ды катты қозудан жәие өте күшті тежелуден сақтайды.

3. Олигодендриттер нейрондар аксонының миелин қабыгын жа-сауға қатысады. 4. Иейроглия нейрондар арасындағы қарым-қатынасты күіпей-теді, *есте сақтауды, уақытіиа байланыстардын, пайда болуын же-ңілдетеді.

^Нейрон түрлері. Тармақтарының санына карай нейрондар көп тармақты (мультиполярлы), қос тармақты (биополярлы), бір тар-мақты (униполярлы) болып бөлінеді. Адамның жүлын түйіндерін-де биполярлы және жалған униполярлы нейрондар бар; Ал муль-типолярлы клеткалар көбіне қозғалтқыш (мотонейроидар) нейроп-дар арасындағы ең жиі кездесетіндері. Атқаратын қызметіне карай сезімтал (афференттік), козғалтқыіп (эфференттік), аралық ней-рондар болыи үіпке бөлінедіу Свзімтал нейрон рецепторларда туған козуды орталыққа жеткізеді. Бұлар жүлыи түйінінде, артқы мүйі-зінде, мидың барлық бөлімдерінде кездеседі. Қозгалтқыш нейрон-дар жүйке серпіністерін орталықтан шеткі ағзаларга апарады. Олар жұлынның сүр затының алдыңғы және бүйір мүйіздерінде, ми қыртысыныц козралтқыш өнірлерінде (зоналарында) ми бара-пынын, ядроларында орналасқан. Аралық нейрондар сезімтал ией-рондардан шыққан мағлұматтарды (серпіністерді) қозралткыіп ІІейрондарра жеткізеді.

Аталган клеткадармен қатар тежелу пейрондары да болады. Бүлар туңрыш рег жұлында табылған^ бларды Реншоу клеткала-ры (нейрондары) дейді. Реншоу нейрондары көбінесе козғалтқыш нейрондардың айналасында орналасады. Олар қозгалтқыш ней-рондардың аксон бұтарына келіп түскен серпіністердің әсерінен козып, мотоненрондагы қозуды бәсеңдетеді. не еткізбей оның қыз-ыетін тежепді, ЯРНИ тоқтатып тастайды.

Қазіргі кезде тежелу нейрондары мидыц баска да бөлімдерінде мәселен, мпшықта, ыи қыртысында, ретикулярлық қүрылымда бо-латыны аныкталды.

Ми бағаиында, ми сыңарларында келіп түскен мағлұматтарды Іалдайтын, іріктейтін, сақтайтын арнайы нейрондар бар. Ретику-лярлық кұрылым нейрондары қозу және тежелу процестерін рет-тейді, олардың сөнуіне, тууына қажет жағдайлар жасайды.

Синапстар

« Синапс деп өзара жүйке клеткалары не жүйкемен шеттегі кызмет клеткасы (эффектор) түйіскен жерінде серпіністерді өткі-зетін арнайы ұласуды (контакты) айтады. Синапс ұғымын физио-логняға енгізгеи ағылшын физиологы Ч. Шерингтон.

Синапстар ұласқан клеткалардыц түріне қарай нейронаралық (нейронейрональдық), ет-жүйкелік (мионевральдық) болып, әсе-ріне байланысты қоздыратын, тежейтін, ал қозуды өткізу әдісіне қарай химиялық (медиатордың қатысуымен), электрлік (эфапс-тық) больці үпі топқа бөлінеді. Кейде аралас электрлік-химиялық сннапстар да кездеседі. ^

Жүйке тармағы мен миоцит түйіскен жерде ет-жүйкелік синапс кұрылады, '(11-сурет) . Жүйке талшығы миоцитке жетісімен Шванн кабығынан айырылады да бірнеше тармаққа (бүтаққа) бөлінеді. Әр тармақтың үшы бүрпйк тәрізді жуандап барып миоцитпен түйіседі. Жалғыз жүйке талшығы бүтақтанып 3-3000 дейін синапс құ-рады. Осы синапс арқылы қозу процесі жүйке талшығынан мио-цитке өтеді.

Орталық жүйке жүйесіндегі шеткі түйіндер мен ағзалар ішінде-гі нейрондардың арасындары синапстарда жүйке бүршіктері бі-рімен бірі және нейрон денесімен ұласады.

Денедегі барлық синапстардың құрылысы біркелкі. Әрбір си-напс үш элементтен, атап айтқанда пресинапстық (синапсқа дейін-гі), постсинапстық (синапстан кейінгі) мембраналардан және си-напстық сацылаудан түрады. Жүйке талшығының ұшы синапс құ-рар алдында кеңейіп жуандап гүл шоғырына немесе бұтақ бүрші-гіне ұқсайды. Синапс саңылауы алдындағы жүйке бүршігінде мелиаторга толы көпіршіктср (везикулалар) мен митохондрийлер болады. Осы бүршіктің басқа жүйке бүршігімен не миоцитпен тү-йіскен бетін жабатын мембрана пресинапстық мембрана боп сана-лады, ал постсинапстық мембрана синапс саңылауынан кейінгі жүй-ке бүршігі не ет клеткасын қаптайды. Бұл жерде миоцит мембрана-сы клетканың ішіне қарай майысады да шұңқырға айналады. Шүң-қыр түбіндегі мембрана ет-жүйкелік синапстың постсинапстық мем-бранасы. Осы екі мембрананың арасындағы синапстық саңылау клеткааралык не плазма тәрізді сұйықтыққа толған. Саңылау диа-метрі шамамен 200-500 А°-дей.

Қозу процесі пресинапстық мембранадан постсинапстық мем-бранага жүйке ұшынан бөлінетін химиялық зат - медиатордың Қатысуымен өтеді. Медиатор - қозу процесін жеткізетін химиялық зат, жуйке бүршігіндегі везикулаларда болады. Ол нейрон денесін-де түзіледі де нейрофибрилдердің бойымен жылжи отырып, жүйке үшына жеткен жерде шоғырланып ү-лбіреген көпіршік қабымен Капталады. Постсинапстық мембранада медиатормен әрекеттесетін арнайы белок - рецептор орналасқан. Синапс медиаторы аце-тилхолип болса, оның постсинапстық рецепторы холинрецептор.

Бірыңгай салалы етте адреналин де медиатор ролін атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда постсинапстық мембрана рецепторы ад- ренорецептор.

Қозудың ет-жүйкелік синапс арқылы өтуі. Орталык жүйке жү-йесінен шығып эфференттік жүйке талшығының ұшына жеткен сер-пініс пресннапстық мембрапаның N3+, К ⁺ иондарына деген өті. мді-лігін өзгертеді. Бұл иондар концентрациялық және электрлік гра-диентіне байланысты мембранадан өте бастайды. N3+ ионына мем-брананың өтімділігі жоғары болғандықтан оның жүйке ішіне карай өтуі персинапстық мембрананы деполяризациялайды. Мүнымен бірге кальций каналдары ашылып айналадағы синапс саңылауы-нан жүйкенің ішіне қарай Са ²⁺ катионының өтуі шапшаңдайды. Са ²⁺ ионының жүйке ұшына өтуі нәтижесінде іші ацетилхолинге толы везикулалар жылжып пресинапстык, мембранадан синапстық саңылауға өтеді, өтер алдында әдетте везикулалар жарылады да ацетилхолин босап шығады. Ол серпініс санына оның күшіне қа-рай будақ-будақ болып синапстық саңылауға өтеді. Бір жеке сер-піністің әсерінеи миллионга жуық ацетилхолин бөлінеді. Постси-напстық мембранаға жеткендері ондағы холинрецепторлармен оре-кеттесіи, постсинапстық мембрананың N3+ ионына деген өтімділі-гін күшейтіп, мембрананы деполяризациялайды. Постсинапстық мембранада жергілікті ток- постсинапстық қоздыру потециалы. (ПСҚП) пайда болады. ПСҚП мөлшері тікелей медиатор децгейі-не байланысты. ПСҚП өзінің аумалы шегіне жеткен сәтте иондар-дың он зарядтан теріс зарядқа қарай жылжуына байланысты пост-синапстық мембранаға жақын жатқан миоцит мембранасында (бұ-ларда холинрецепторлар жоқ) әрекет потенциалы пайда болады. Бұдан соң деполяризация ет талшығының бойымен және миоцит ішіндегі мембрананың Т өсіндісі аркылы жылжи отырып, миоцит-ті тұтас қамтиды да оны қоздырып жиырылтады. Келесі серпіністің синапс арқылы өту-өтпеуі ацетилхолиннің ыдырауына жәпе онын холинорецептордан босап шығуына байланысты. Ацетилхолинді ыдырататын фермент - холинэстераза, ал адреналин медиаторын ыдырататын фермент- моноаминоксидаза (МАО) және дәртсіз-дейтіц катехол-о-метилтрансфераза (КОМТ) . Постсинапстын деполяризациядан кейін болатын реполяризациясы, кезінде мем-бранадан N3+ ионының сыртқа шығуымен бірге оның К+- иопы-на өтімділігі кушейеді. Бұдан соң калий-натрий тартқыіиы МП-ды алғашқы қалпына келтіреді.

Ацетилхолинді ыдырататыІІ холинэстераза аз болса, ол түгел-дей ыдырап үлгірмейді және холинорецепторлардың көбі одан бо-самайды. Келесі қозу синапстағы медиаторды көбейтіп, постсинапс-тық қоздырушы потенциал жинақталады және түрақты болып ка-лады да әрекет потенциалы тумайды, миоцит қозбайды. Өйткені ПСҚП шектен тыс жинақталса, постсинапстық мембрананың қозу қабілеті өте төмендеп кетеді. Тәжірибе жүзінде мүндай жағдай хо-линэстераза әсерін эзеринмен тоқтатса не холинорецепторлар баска химнялық заттармен миорелоксаиттармен (курарье, листенон) орекеттендірілсе ІюстсннаІІстық қоздырушы потенциал тумайды, миоиит қозбанды.

Сонымен қозу синапс арқылы өту үшін пресинапстың мембрана-дан бөлініп шығатын медиатор мөлшері жеткілікті болуы қажет және медиатор уақытында ыдырап, одан босауы тиіс. Қозудың ет-жүйкелік сииапста» өту механизмі синапстардын. қай-қайсысында болса да қозудыц өту механизмінің негізін құрады.

' Синпастардың түрлері. Орналасуына, яғни қандай құрылым-дарды ұластыруына карай ет-жуйкелік және нейронаралық си-напстар болып екіге бөлінеді. Нейронаралық синапстар екі нейрон талшықтары арасында не нейрон денесі мен басқа нейрон талшық-тары арасында құралады. Екі аксонның ұласқан жерінде аксо-ак-соіідыіч,, аксон мек дендриттің арасында орналасқан аксо-дендрит-тік, ал дендриттер арасындағы синапс дендро-дендриттік деп ата-лад. ы. Сондай-ақ аксои мен нейрон денесіндегі аско-сомалық, ден-дрит пен нейрон денесіндегі дендро-сомалық, екі нейрон денелері-нің түйіскен жерінде сома-сомалық синапастар да болады. '

Қозу не тежелу процестерінін, пайда болуына. қарай синапстар коздырушы және тежеуші синапстар болып бөлінеді. Тежеуші си-напстарда тежелу медиаторы бөлініп шығады. Ол көбінесе постси-напстық мембрананың К ⁺ катионына өтімділігін күщейтеді. К+ ка-тконыиың синапс саңылауына шығуына байланысты постсинапстық мембрана да, постсинапстық тежелу по-тснциалы (ПСТП) пайда болады. Постсинапстық мембранада ги-иерполяризация С1 анионьшын, синапс саңылауына Іпыруынан да пайда болады деген де пікір бар. Гиперполяризация мезгілінде мембрапанын, қозгыштық касиеті төмендейді. Сондықтан постси-иапстық мембрана жай тітіркендіргішке жауап бере алмайды.

Бірыцрай салалы еттердегі ет-жүйкелік синапстарда көбінесе адреналин, кейде ацетилхолин тежеуші медиатор ролін атқарады.

Орталық жүйке жүйесінде және ет-жүйкелік сиііапстардд қозудыц өтуіне көбінесе ацетилхолин медиаторы қатысады. Осы кезде көлтеген медиаторлардың орталық жүйке жүйесінде қозу және те-жслу процестерініц түзілуіне қатысатыны анықталды.

Қоздырушы медиаторлар қатарына ацетилхолин, адреналин, норадреналин АТФ қышқылы, серотонин, ал тежеуші медиаторлар-га гаммааминмайқышқылы (ГАМҚ), глицин, Р - заты, энкефалин, самотостатин т. т. жатады. Аталған медиаторлардың көбі екі түр-лі әсер етеді. Бір орталықта ол қоздырушы медиатор ролін атқар-са, екішлі орталықта, керісінше тежеуші болуы мүмкін. Өйткені гаммааминмай қышқылы көптеген синапстарда тежеуші медиатор ролін атқарады. Глицин жұлында тежеуші медиатор болып сана-лады. Дейлдің пікірі бойынша, белгілі бір нейронның синапстарын-да медиатордың бір түрі бөлінеді. Постсинапсты мембранада арна-йы медиаторға сезімтал белок молекуласы - рецептор орналасқан, ол әрекеттесетін медиатордың атына сәйкес аталады. Рецепторлар гана емес синапстардың аты да медиатордың атына байланысты аталады: холинергиялық, адренергиялық, серотонинергиялық, пуринергиялық. Нейронның қозу-қозбауы белгілі бір уақыт ішінде белсеидірілген қоздырушы және тежеуші синапстардың саныиа, өз-ара қарым-қатынастарына байланысты. Ненрон бетінде тежеуші синапстар басым болса, сол нейронның қозуы тежеледі, ал белсен-дірілген коздырушы синапстар басымырак және келіп түскен сер-піністер маңыздырақ болса, әрине нейрон қозатын болады және қозу аксонның нейроннан шыққан жерінде пайда болса ондай ней-рон тезірек қозады.

Синапстардың физиологиялық қасиеттері

1. Қозу синапс арқылы көбінесе медиатордың қатысуымеи өтеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.