Қазіргі кездегі салық салудың теориялық негіздері
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да, міне, он алты жыл болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35 бабында «Заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрі мiндетi болып табылады» деп атап көрсетілген.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді. /1/
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар . мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең . 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР.нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
Екінші кезең . 1995 жылғы 24 сәуірдегі «Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45.тен 11.ге дейін қысқартылды. Қосылған құн салығы енгізілді. /2/
Үшінші кезең . 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да, міне, он алты жыл болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35 бабында «Заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрі мiндетi болып табылады» деп атап көрсетілген.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді. /1/
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар . мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең . 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің «Қаз КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен Қаз КСР.нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
Екінші кезең . 1995 жылғы 24 сәуірдегі «Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45.тен 11.ге дейін қысқартылды. Қосылған құн салығы енгізілді. /2/
Үшінші кезең . 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны «ерекше тауар» түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына
да, міне, он алты жыл болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35 бабында Заңды түрде
белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу
әркiмнiң борышы әрі мiндетi болып табылады деп атап көрсетілген.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол
жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді. 1
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген,
белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын
бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең - 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-нің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді. 2
Үшінші кезең - 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
Астанада Конгресс-хол ғимаратында 2006 жылдың 13 наурызында ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитетінің басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілермен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоцициясының мүшелері, салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық заңдары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәдениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының
Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан
істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей
өзгерістер енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға,
ал 2008-2009 жылдарда тағыда 1-2 пайызға төмендету;
• 2007 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
• 2007 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субьектілері үшін салық
салудың кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
• 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға
төмендету және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Нұрлан
Рахметов жыл сайын салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында
салық төлеушілермен кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі
басшыларына, кәсіпкерлерге сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру -
Салық комитетінің жақсы дәстүріне айналғандығын атап өтті. Демек, мұндай
кездесулер Қазақстанның басқа қалалары мен облыстарында өту үстінде.
Мемлекет басшысы салық қызметі органдарына өзара байланысты үш
міндетті, атап айтқанда:
• салықтардың жиналуын арттыру және салық тәртібін күшейту;
• салықтық әкімшіліктендіруді жеңілдету;
салық органдарындағы сыбайластық деңгейін төмендету міндеттерін қойып отыр.
1. Қазіргі кездегі салық салудың теориялық негіздері.
1. Салықтардың экономикалық мазмұны және атқаратын қызметі.
Көне заманда салық салудың жетілмеген кезеңі еді және салықтың
кездейсоқ пайда болуы салық және оны алу механизмі жаңадан пайда бола
бастады. Салықтың пайда болуы оның мемлекеттің жаңа пайда болуы кезеңімен,
екінші жағы тауар өндіру мен мемлекеттік аппараттың құрылуымен байланысты
еді.
Салықтар жүйесіз төлем түрінде, көбінесе заттай, бұйымдай түрінде
өмір сүрді.
Қол астындағы азаматтар өз басына міндеттілікті (барщина, жорыққа
қатысу) өтейді, және де салықты тамақпен , жем-шөппен, әскери жабдыпен
өтеген.
Салықты төлеу түрлері қоғамның қажеттіліктерімен анықталады. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен және тұрақтануымен салық тек қана ақша
түрімен алына бастады.
Уақыттық өтуімен салық мемлекетті ақшалай қаржыландырудың негізгі
кіріс көзіне айналды.
Бірден –бір салық жүйесінің ұйымдасуының негізі көне Рим салық
жүйесінен бастау алды.
XVI – XVII – ғасырларда Европада салық жүйесі өркендей алмады. Салық
төлемі барлық жерде бірдей әртүрлі алымдар ретінде жүргізілді,
мемлекеттердің парламенттері, кезең-кезеңмен басқарушыларға өкілдік беріп
тұрды, негізінен төтенше жағдайда не ана салықты немесе мына салықты жинау
мақсатында өткізілді.
Салық жинау мен негізінен сатып алушылар айнатысты, олар оны
мемлекеттен сатып алады, қазынаға толығамен салықтың соммасын төлеу арқылы
жүргізілді.
Салық бюджет құрылымының кіріс бөлінісінің негізгі көздері болып
қалыптаса бастады. Салық жүйесінің бірінші құрылымы қалыптасып, оған тура
және жанама салықтар кірді. Мұнда негізгі роль атқарған, қала қақпасына
барлық кіргізілген және шығарылған тауардан алынған акциз салығы және де
адам басынан және табыстан алынатын салық болады.
Европалық мемлекеттер демократиялық процесстердің өрбуін салықты
енгізу және анықтаудың әсер беруі деп түсінеді.
Мемлекеттің кірістері мен шығыстарын бекіту құқығы бар мемлекеттің
өкілетті ұйымы (мекеме) үзілді-кесілді бекітеді.
Салық дау-жанжалы тарихи оқиғаны (Нидерландының Испаниядан бөлінуі,
Швейцарияның Австриядан, Солтүстік Американың штаттары Англиядан бөлінуі)
еске түсіреді. Осы кезде салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса бастады.
Адам Смиттің (1723-1790ж.ж) Табиғат және халықтың баю себебі туралы
зерттеуінде салық салудың принциптерін қалыптастырады, салық төлемінің
анықтамасын береді, мемлекеттің қаржы жүйесінің орнын анықтайды, және де
салық төлеушінің көрсеткіші – құлдық емес, бостандық екенін анықталады.
Салықтың саны азайды, оны анықтау және өндіріп алу кезінде құқығының
маңызы өсті. Қаржы ғылымының жетілуімен қатар қоғамда тұрақты ғылыми
теориялық қалыптасқан пікір табиғатқа, салық салу проблемасы мен тәсіліне,
пайда бола бастады. Қаржы ғылымының мұратына жеткені, бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі ғылыми принципретмен салық салудың реформасы. Жаңа
заманның салық жүйесінің конструкциясы орнатылды, жоғарыдан орын алатын
тура салықтар, әсіресе жеке прогресшіл – табыс салығы жаңа салық жүйесінен
кең орын алады. 3
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынады: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржлық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Мемлекетсалықтарды экономиканы дамытуды, тұрақтындыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік
- фискалдық
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функцияларымен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық әдістері
салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясатын,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет
атқару үшін, оларды басқа экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы
қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын
орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған
ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын
бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің
жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет
кірісінің әкелуіне әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де
тиімсіз жағы да бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде
мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қаолуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайыз аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери - қоғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғасы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген садлықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтар – тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде
оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербесіз жалпы мақсатқа
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, және т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша нақтылы шараларға жұмасалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құруға жұмсалады.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне
қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салымдар мен алымдар:
1) жер салығы
2) заңды және тұлғалардың мүлкіне салынатын салық
3) көлік құралдарына салынатын салық
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар
6) аукционда сатудан алынатын алым.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына
салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер
салығы, мүлік салығы, т.б.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығыннан төлейді. Тұтынуға
салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және
оның тиімді қызмет етуіне мүмкігшілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне
жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу
механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элеметтерінен
құралады.
Салық салу элементтері
Субъект
длои
15 еселенген 40 еселенген 15 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен
жылдық есептік көрсеткішке салық сомасы + одан асатын сомадан 10%
дейін
40 еселенген есептік 600 40 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен
еселенген жылдық есептік салық сомасы + одан асатын сомадан 20%
көрсеткішке дейін
600 еселенген жылдық есептік 600 еселенген жылдық еспптік көрсеткіштен
көрсеткіштен және одан жоғары салықсомасы + одан асатын сомадан 30%
Дивиденттер, сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша
сыйақыларды қоспағанда) мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыздық
мөлшерлеме бойынша салынады.
Төлем көзінен салық салынатын жеке табыс салығын есептеу есепті жыл
аралығында ай сайын жүргізіледі.
Жеке табыс салығын банк қызметкерлерімен төлеу табыс көзінен салықты
ұстап қалу арқылы жүзеге асырылады. Төлемді жүзеге асыратын заңды және жеке
тұлғалар оны есептеуді жүзеге асыруға міндетті. Төлеушілер орналасқан жері
бойынша салықты төлейді.
Төлем көзінен ұсталынатын жеке табыс салығымен есеп айырысу.Төлем
көзінен салық салынатын жеке табыс салығын есептеу банк қызметкерлеріне
табыс салығын есептеу төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен
кешіктірмей жүргізіледі. Төлем көзінен салық салынатын жеке табыс салығын
ұстап қалуды еңбек мәмілесі (келісімшарт) немесе жалдау келісімшарты
негізінде жеке тұлғаларға көрсеткен жұмысы үшін төлемді жүзеге асыратын
заңды немесе жеке тұлғалар жүзеге асыруға міндетті.
Салықты ұстап қалатын тұлғалардың міндеті:
1) жалақыны төлеуге қаражаттар алынған кезде, салықты бюджетке осы
қаражаттарды алумен қатар бір уақытта есептеп аудару басқа
жағдайларда төлем жүргізілген ай аяқталғаннан кейін банктік бес
күн аралығында;
2) табыс алатын жеке тұлғаға жалақы берілген кезде, өзінің талабы
бойынша оның аты-жөні, табыс түрі және сомасы, есепті кезеңнен
кейінгі айдың 15-де ұсталынып алынған салық сомасы көрсетілген
анықтама береді, тіркеу орны бойынша салық органдарына төлем
көзінен салық ұсталатын төленген табыстар бойынша жеке табыс
салығының Декларациясына және жеке табыс салығы бойынша есептесуін
ұсынады;
3) жеке тұлғаның талабы бойынша оған салық төлеуші ретіндегі тіркеу
нөмері, аты-жөні, табыстың және ұсталынып қалған салықтың жалпы
сомасы көрсетілген, төленген табыс сомалары есепті салық кезеңінде
ұсталынып қалған салық жайында анқтама беруі тиіс.
Уәкілетті мемлекеттің белгілеген нысанындағы жеке табыс салығы
бойынша декларацияны мына резидент-салық төлеушілер:
• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бар адамдар
• тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын
сатып алуды қоспағанда, салық жылында 2000 айлық есепті
көрсеткіштен жоғары сомаға бір жолғы ірі сатып алуды іске асырған
салық төлеушілер
• Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алынатын
жеке тұлғалар
• мерзімді әскери қызметін өтеп жүрген әскери қызмет шеніндегілерді
қоспағанда, мемлекттік қызметшілер үшін көзделген зң нормаларын
қолданатын адамдар
• Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судъялар.
Мүлікке салынатын салық. Банк мүлік салығының төлеушісі болып
табылады. Салық салу объектісі болып негізгі құралдар және материалдық емес
активтер болып табылады.
Төмендегілер салық салу объектсі болып табылмайды:
- жер салығының салық салу объектісі болып табылмайтын жерлер;
- осы себеппен көлік құралдары;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда
тұрған негізгі құралдар;
- жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен
оларға салынған жол құрылыстары;
- инвестициялық жоба шеңберінде пайлалануға жаңадан енгізілген
негізгі
құралдар.
Заңды тұлғалар, соның ішінде банктер бухгалтерлік есеп мәліметтері
бойынша есептелінген салық салу объектілерінің орташа жыдық құнына 1 пайыз
мөлшерлеме бойынша мүлік салығын төлейді. Жаңадан құрылған қрылыстар,
ғимараттар, мекемелер бойынша салық олардың құрылу жылынан кейінгі салық
жылында жүргізіледі. Салық кезеңі ішінде салық салу оюъектілеріне меншік
құқықтары берілген жағдайда, салық сомасы бастапқы төлеушіге ағымдағы
жылдың 1 қаңтарынан бастап, ол меншік құқығын берген айдың басына дейіне
есептелген салық сомасы, одан кейінгі төлеушіге оның меншік құқығы
туындаған айдың басынан бастылатын кезең ішінде есептелген салық сомасы
көрсетіледі.
Банктірдің салық салу объектілері бойынша салық базасы бухгалтерлік
есеп мәліметтері бойынша есептелген орташа жылдық қалдық құны болып
табылады.
Жыл соңында мүлк салығын есептеу үшін салық салу объектілерінің
орташа жылдық қалдығын анықтау қажет, ол ағымдағы салық жылының әр айының 1-
індегі және одан кейінгі айдың 1-індегі салық салу объектілерінің орташа
жылдық қалдық құндарын қосу нәтижесінде алынған соманың он үштен бір бөлігі
ретінде анықталады.
Банк жер салығы, көлік құралдарына салынатын салықта және мүлік
салығы бойынша Декларацияны есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурзынан
кешіктірмей салық органдарына табыс етеді. Декларация екі нысанда
толтырылады, біріншісі орындалған күні және жауапты инспектордың қолы
қойылып, Салық комитетіне беріледі, екінші күні және жауапты инспектордың
қолы нысанасы банкте қалады. Сонымен қатар Декларацияға мүлік салығы
бойынша қосымша толтырылады. Есепті кезеңнің 31 желтоқсанындағы жағдайы
бойынша есептелінетін нақты тиесілі салықты төлеу немесе артық төленген
соманы қайтарып алу есепті жлдан кейінгі жылдың 10 сәуіріне жасалады.
Мүлік салығы болйынша ағымдағы төлемдердің есебін банк есепті жылдың
20 ақпанына дейін ұсынуы қажет.
Мүлік құнының 1 пайызы мөлшері бойынша есептелінген ағымдағы салық
сомасын төлеу бірдей үлестермен салық жылының, 20 ақпанда, 20 мамырда, 20
тамызда және 20 қарашада жүргізіледі.
Мүліктің табыс әкелетіндігіне немесе әкелмейтіндігіне байланыссыз осы
салықты төлеуден босатылмайды. Салық салу объектілері басқа облыстарда
(аудандарда) орналасқан, тармақталынған филиалдар желісі немесе өкілдіктері
(заңды тұлға құрмай) бар банктер төленуге тиісті салықтар сомасын
объектілердің орналасу жері бойынша төлейді.
Көлік құралдарына салынатын салық. Банк балансында көлік
құралдары болған жағдайда банк көлік құралдары салығының төлеушісі болып
табылады. Салық салу объектілеріне мемлекеттік тіркеуге жататын тіркемелер
жатпайды.
Көлік құралдарына салынатын салықтың сомасы салық салу объектісінің
(яғни көлік түрі), салық мөлшерлемесін, түзету коэффициенттері негізге ала
отырып есептелінеді және белгіленген мөлшерлеме бойынша жыл сайын төленіп
отырады.
Заңды тұлғаларға өзінің орналасқан жері бойынша сәйкес салық органына
жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық және Көлік құралдары салығы
бойынша Декларацияға қосымша ұсынылуы міндетті.
Нақты төленуге тиіс салық сомасын төлеу немесе артық төленген соманы
қайтару есепті жылдан кейінгі жылдың 10 сәуірінде жүргізіледі.
Жер салығы. Қазақстан Республикасы Президентінің 22 желтоқсан 1995
жылдағы №2717 Жер туралы күші бар Жарлығының 8-бабына сәйкес жерді иелену
және пайдалану туралы ақылы болып келеді, ал өз алдына жерге мемлекеттік
меншікті жүзеге асырудың экономикалық реформасы.
Жер үшін төлем жер салығы түрінде алынады. Жер салығын белгілеудің
және өндіріп алудың негізі болып:
1) Қазақстан Республикасының салық кодексі
2) Жерді иелену немесе пайдалану ққықтарын растайтын өзге де құжаттар
3) Ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша жерлердің мемлекттік
сандық және салалық есебінің мәліметтері.
Банк меншігінде жер учаскелері болғандықтан ол салық төлеуші болып
табылады.
Банктер жер салығын өз бетімен әрбір салық салынатын жер учаскесі
бойынша тиісті салық мөлшерлемесімен қолдану арқылы есептейді. Егер банктің
жер немесе жерді пайдалануы әр түрлі мөлшерлемесімен салық салынатын жер
учаскелетінен тұратын болса, онда салықтың жалпы мөлшері учаскелер бойынша
сомаларын қосып анықтаймыз. Базалық мөлшерлеме жердің негізгі мақсатты
пайдалануының санаты бойынша белігіленген.
Сонымен қатар, банктер салық кезеңі аралығында жер салығы бойынша
ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге міндетті. Бірінші төлем
мерзіміндегі ағымдағы төлем мөлшері бұрынғы салық кезеңінде іс жүзіндегі
төленген сомалардың төрттен бірі мөлшерінде белгіленеді, екінші, үшінші
және төртінші мерзімдерде төленуге тиіс ағымдағы төлемдердің сомалары
бұрынғы слық кезеңінде жер салығы бойынша салық Декларациясында көрсетілген
нақты салық міндеттемелерінің сомалары негізінде алына отырып анықталынады.
Бұл ретте ағымдағы төлемдердің сомалары бірінші төлем мерзімінде төленген
ағымдағы төлем ескеріле отырып иең үлеспен төленеді.
Егер банк жерді жыл аралығында сатып алса, онда жер салығы бойынша
ағымдағы міндеттемелер пайда болады, оларды төлеудің бірінші мерзімі
міндеттеме туындаған күннен кейінгі мерзімі болады. Міндеттеме жер салығы
бойынша ағымдағы төлемдердің соңғы төлеу мерзімінен пайда болса (20 қазан),
банк салық сомасын келесі айдың 20-нан кешіктірмей төлеуі тиіс.
Жер салығы міндеттемелері бойынша, жер салығы, көлік құралдарына
салынатын салық және мүлік салығының Декларацияларына Жер салығы және
жер салығының ағымдағы төлемдері бойынша есептеу толтырылады.
Әлеуметтік салық. Банк әлеуміттік салық төлеушісі болып табылады.
Салық салу объектісі жұмыс берушіге материлдық, әлеуметті игіліктер немесе
басқа да материалдық пайда түрінде көрсетілген табыстарды қоса алғандағы
жұмысшыларға ақшалайнемесе заттай нысанда төленетін жұмыс берушінің
шығыстары болып табылады. Әлеуметтік салық қалыптасу көздеріне байланыссыз,
сәйкес салықтарды ұстап қалғанға дейін есептелінеді.
Келесі төлем түрлеріне салық есептелінбейді:
1) жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы
жарналары;
2) пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін төленетін өтемдер;
3) жұмыстан босату кезіндегі төленетін өтемдер;
4) сәбидің дүниеге келуі кезінде, ақылы медициналық операциялар жасау
үшін, басқа да қызметкерлерге көрсетілетін материалдық жәрдем;
5) уақытша жұмысқабілеттілігін жоғалтқан күндеріне төлем;
6) жүкті болу және босанумен байланысты демалыс уақытына төлем.
Банктер әлеуметтік салықты еңбекақы қорынан 21 пайыз мөлшерлемесі
бойынша төленеді. Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары,
сондай-ақ қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын бейрезидент шетелдік әкімшілік-басқарушы, инженер-техник қызметкер
мамандар үшін 11 пайыз мөлшерлемесі бойынша әлеуметтік салық төлеуді.
Әлеуметтік салықты төлеу салық төлеушінің тіркеу есебіне алынған жері
бойынша еспті айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей жүргізіледі.
Әлеуметтік салық жөніндегі декларация салық органдарына есепті
тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей тоқсан сайын толтырылып
отырады.
Салық салынатын табысты анықтау кезінде төленетін әлеуметтік салық
сомасы есептелінген салық срмасы шегінде шегерімдерге жатқызылады. 5
2. Салық салудың шетел тәжірибесі
АҚШ-тың салық жүйесіне сипатамма. АҚШ-тың ішкі табыстар (ІТҚ)
қызметі-орталық ақпарат, 7 аймақтық және 58 округтік салық басқармаларынан
тұрад.
ІТҚ-нің аймақтық және аудандық бөлімшелері салықтардың, түсімдердің
дер кезінде түсуіне, салықтар бойынша берешектерді өндіру, салық төлену
дұрыстығына бақылау жасауды сол жергілікті жерлерде жүзеге асырып отырад.
АҚШ-тағы корпорациялар жыл сайын 1120 формасындағы декларация тіпті
табысы болмағанның өзінде де толтыруға міндетті. Ал шағын кәсіпорындар
болса 1120$ түрінде толтырылады.
Егер корпорациялық келісілген мерзімде төленуге тиісті салық
сомасының 90% төлемеген жағдайда айыппұл салына бастайды. Дер кезінде төлем
жүргізілмеген жағдайда оның пайызы өндіріледі.
Жалпы АҚШ-тың салық жүйесі 1986 жылы қабылданған салық реформасы
туралы Заңға сәйкес жүргізіледі. Бұл реформаның басты мақсаты-салық
жүйесінің кейбір тұстарын жеңілдете отырып, әділетті және қолайлы түрде
жүргізіп, әкономикалық өсімді ынталандырудың бірден-бір қайнар көзіне
айналдыру болып табылады.
АҚШтағы салықтар үш деңгейде алынады:федералды, штаттар және
жергілікті деңгейде.
Қазыналық тұрғыдан қарайтын болсақ, негізгі ауыртпалықты федералды
салықтар көтереді. Федералдық бюджеттің барлық табысының 41% азаматтармен
корпорацияға салынатын табыс салығы құрайды.
Сонымен, салықтардың ішіндегі ерекше мәнге ие салық-халықтан алынатын
табыс салығы. Прогрессивті шкаланы пайдалана отырып бес түрлі мөлшерлемелер
қолданылады. Ал, салық төлеушілердің өз мәртебелері, немесе категориялары
бар, мысалы: декларацияны бөлек толтыратын ерлі-зайыптылар, бірлесе отырып
толтыратын ерлі-зайыптылар, отбасының жалғыз басты иелері, жеке басты адам,
жесір адам т.б сол сияқты.
1986 жылға 11%, 50% аралығында болған табыс салығының 14 мөлшерлемесі
болған еді. Салық реформасының нәтижесінде мөлшерлемелер шкаласы
оңтайланып тек 5 түрі қалдырылды.
Федералдық салықтардың қазіргі кездегі құрылымнда олардың 8 түрі бар:
1. жеке табыс салығы 2001ж 48%
2. Әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына түсетін салықтық түсімдер –
34%;
3. Корпорацияның пайдасынан түсетін табыстар – 10%;
4. Акциздік алымдар – 4%;
5. Мұрагерліктен түсетін салықтар;
6. Кеден баждар;
7. Тұтыну тауарларын бөлшектеп сатудан түсетін салықтар;
8. Жылжитын және жылжымайтын мүліктерден түсетін салықтар.
1988 жылы, яғни салық реформасының екінші кезеңінде Салықтар және
басқа да табыстарға салық салу техникасы туралы заң қабылданды. Бұл заңның
халық үшін ыңғайлы болған жағы, бұрын салықтарды артығымен төлеген адамдар,
салықтық декларайияларында осы жайттарды атап көрсетіп, соңынан өтемақы
түрінде өндіріп алу мүмкіндіктеріне ие болды.
Жүргізілген реформалар оңтайлы және теріс екі жақты нәтижелерін
көрсетті.
Оңтайлы нәтижелері: салық мөлшерлемелерінің айтарлықтай төмендеуі,
халықтың төлем қабілеттілігін жоғарылата түсіп, өндірістік инвестициялардың
өсуіне ықпал етті.
Тұтыну сұранысының өсуі, жұмыспен қамтудың жоғарылауы, нақты табыстың
ұлғаюы, инфляцияның төмендеуі, пайыздық мөлшерлемелердің қысқаруы сияқты
жағымды нәтижелер байқалады.
Теріс жақтары: табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын
салықтардың төмендеуі, федералдық бюджет табыстарының азаюына әкелді,
сөйтіп үкімет қарызы өсті.
Қорыта айтқанда 80-ші жылдары жүргізілген реформалар алдына қойылған
мәселелердің бәріне дерлік шешім тапқан жоқ, сондықтан да бұл осы күнге
дейінгі өзекті мәселесінің бірден бірі болып қала бермек.
Германияның салық жүйесі. Германияда салық ісін ұйымдастыру Л. Эрхард
ұсынып кеткен қағидаларды ескере отырып құрылады. Ол қағидалар
төмендегідей:
1. Салықтар мүмкіндігінше ең аз болуы тиіс;
2. Белглі бір объектіге салық салынғанда салық алудың экономикалық
мақсаттылығы ескерілуі тиіс;
3. Салықтар бәсекеге кері әсерін тигізбеуі керек;
4. Салықтар саясат құрылымына сәйкес болуы керек;
5. Салық салу жүйесі салқ төлеушінің жеке өміріне сыймен қарау және
коммерциялық құпияны сақтаудан тұруы қажет;
6. Салық жүйесінде қосарлы салық салу болмағаны жөн;
7. Салықтар қоғамда табыстарды әділ бөлуді қамтамасыз етуі қажет;
8. Салық көлемі мемлекет көрсететін қызмет көлеміне сәйкес болуы керек.
Германияда салық ісі 1969 жылы өткен салық реформаларының негізінде
жүргізіліп отыр.
Жоғарыдағы қағидалар бола тұра, Германияның бүгіггі таңдағы салық
жүйесі тым жоғары мөлшерлемелермен ерекшеленіп, әрдайым сынға алынып,
пікірталас тудыратын күрделі мәселелердің бірі. Германияда барлығын
қосқанда 50-ден астам салықтардың түрлері бар.
Федерация, жергілікті жерлер мен қауымдастықтардың салық ісі бойынша
құқықтары Ата заңға сәйкес қатаң бөлініп, реттеліп отырады.
Салықтық түсімдер екі бағыттабөлінеді: тігінен (вертикально), яғни
федерация, жергілікті жерлер мен қауымдастықтар арасында (тікелей қаржылық
теңестіру); көлденеңінен (горизонтально), яғни жергілікті жерлер арасында
сонымен қатар оның құрамындағы қауымдастықтар арасында (көлденең немесе
жергілікті жер аралық қаржылық теңестіру).
Жиынтық ұлттық өнімдегі салықтардың үлесі 23%. Германияда басты салық
түрлері:
1. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы – ең төменгі шегі-19%, ең
жоғарғы шегі-53%;
2. Корпорацияларға салынатын салық – пайда бөлініске түспесе-50, ал
дивиденд түрін бөлінсе-36%;
3. Қосылған құн салығы- 15%, (жеңілдетілген мөлшерлеме-7% тамақ өнімдері,
кітаптар, газеттер, сондай-ақ жолаушы көлік қызметтеріне қолданылады);
4. Кәсіпшілік салығы – 5% немесе негізгі қорлар құнынан 0,2%;
5. Мұраға және сыйға салынатын салық – 3% -70%.
6. Жер салығы – 1%, егер жер сатылған жағдайда салық сатылған бағадан –
2% көлемінде бірден ұсталып қалады;
7. Мүлік салығы – жеке тұлғаларға 1%, заңды тұлғаларға 0,6%;
8. Шіркеу салығы 8% - 9%.
Бүгінде Германияды салық ісін ұйымдастыру барысында әділеттілік,
алу, жинау бойынша шығынды аз ету, тендік, қосалқы салуды болдырмау сияқты
қағидалар берік сақталады.
Францияның салық жүйесі. Францияның салық жүйесінің ерекшеліктері:
• міндетті аударымдардың жоғары үлесі;
• әлеуметтік бағыттағы қорларға аударылатын жарналардың жоғары үлесі;
• тікелей салық салудың төмен деңгейі мен жанама салықтардың жоғары
деңгейі.
Францияның салық жүйесі салықтарды орталық бюджетке түсетін салықтар
және жергілікті салықтар деп бөлінеді. Мемлекеттік салықтар орталық
бюджеттің табыс базасы болып саналады. Жалпы бюджеттің шамамен 60% жуығын
жанама салықтар береді, әсіресе ҚҚС-ғы.
ҚҚС-ң отаны да Франция меелекеті болып саналады. Ол 1954 жылы Лоре
оқымыстының еңбегімен енгізілген. Салық бюджеттік түсімдердің 45% ҚҚС-ның
үлесінде.
Францияның негігзі салық түрлері келесідей:
1. Қосылған құн салығы – 18,5%;
2. автомобиль, кино тауарлары, темекі бұйымдары, бағалы терілерге – 22%;
3. азық- түлік, тамақы өнімдеріне – 5,5%;
4. Табыс салығы – 0% -56,8%;
5. Жеке тұлғалардың табыс салығы – 16%;
6. Мүлік салығы – 4,5% және 7% өнер бұйымдарына және де 7,5% бағалы
келісім шарттар үшін.
Франциядағы салық жүйесіне тән мәселелердің барлығын Бас Салық
Басқармасы (БСБ) қарастырады. БСБ қаржы және экономика министрлігінің
құрамында. Жалпылама елде 830 салық орталығы және 16 ақпарат орталығы
орналасқан. Салықтан жалтару қатаң қадағаланып, тіпті қажетті жағдайда
қылмыстық жауапкершілікке де тардылады. Қарапайым жағдайда байқаусызда,
яғни қасақана емес, білместікпен декларация қате толтырылып қалса,
нәтижесінде табыс азайтылып көрсетлген жағдайында 0,75% мөлшерінде айыппұл
салынады. Қасақана табысты жасыру жағдайында анықталған жағдайда салық екі
есе мөлшерде өндіріледі.
Ұлыбританияның салық жүйесі. Дамыған елдерде салық инспекциялары
территориялық белгілеріне қарай ұйымдастырылған. Мысалы, Ұлыбританияда
округтік бақылаушыларға (Ұлыбританияда барлығы 15 салық округтері бар)
әкімшілік түрде бағынышты 600-ге жуық салық аудандары бар.
Жалпы Ұлыбританияның салық жүйесі екі деңгейлі негізле жүргізіледі:
жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы салықтардың
үлесі шамамен – 90%.
Ұлыбританияның салық жүйесінің құрылымы мынадай:
1. орталық салықтар:
• халықтан алынатын табыс салығы; (10%-дан 40% дейін);
• корпорациялардан алынатын табыс салығы (шағын бизнеске 10-20%,
корпорациялар үшін -33%);
• мұраға салынатын салық (мұра салығы 223000 ф.ст. дейін -0% және одан
жоғары 40%) бұл салық 1965 жылы енгізілді;
• жанама салықтар: ҚҚС (17,5%) 1975 жылы енгізілген, сондай-ақ акциздер,
баждар, мұндай түскен табысқа салықтар, елтаңбалық алым.
2. Жергілікті салықтар:
• мүлікке салынатын салық.
Жеке табыс салығын Ұлыбританияның табысы бар барлық халық төлеуді.
Дегенмен, салық салу тәртібі салық төлеушінің мәртебесіне байланысты. Салық
заңдылығына сәйкес салық төлеушілер резиденттер және резидент еместерге
бөлінеді. Резидент табыстары шығу көздеріне еш байланыссыз толығымен
салыққа тартылады, ал резидент еместер тек осы мемлекет территориясынан
тапқан табысынан ғана салық төлейді.
Ұлыбритания салық жүйесінің бір ерекшелігі, бабыс салығы жиынтық
табыстан емес (шедула), яғни бөлектемелі жүйесі арқылы алынады.
Қорыта айтқанда, Ұлыбританияның салық жүйесі түрлі реформаларды
жүргізе отырып, жетілдіру үстінде. Барлық салықтық түсімдер ішінде халықтан
алынатын табыс салығының үлесі айтарлықтай, ол мемлекеттік бюджетке тікелей
салық ретінде түсімдердің 64% қамтамасыз етеді, ал компания табысына
салынатын салықтар үлесі шамамен 19% құрайды.
Жалпы Ұлыбританияда салықтарды жинау бойынша шығындар салықтық
табыстардың 2% құрайды, Швеция мен Канадаға қарағанда екі есе жоғары, АҚШ-
қа қарағанда төрт есе жоғары.
1999-2000 жж. Ұлыбританияның салық жүйесінде мынадай негізгі
өзгерістер болды:
• Еуропалық Одақ шарттарына сай салық заңдылығы қайта қаралуы, әсіресе
ҚҚС-на байланысты, қосарлы салық салуды болдырмау мақсатында;
• корпорация табысына салынатын салық мөлшерлемесі 35% -тен 30%
төмендеді;
• 1999 жылы корпорация табысына, 300000 ф.ст. көлеміндегі табысқа
салынатын 25% - 20%-ға төмендеді, сондай-ақ роялти 33%дан 20% және
24% көлемінде азайтылды;
• 2000 жылдың 1 сәуірінен бастап 10000 ф.ст. дейінгі корпорациялар үшін
10% мөлшерлеме бекіліліді;
• ҚҚС-ы 15%-дан 17,5% көтерілді;
• жеке табыс салығының төменгі мөлшерлемесі 10% енгізілді;
• жасы және отбасылық жағжайына байланысты салық төлеушілерге біршама
салықтық несиелер енгізілді.
Осылайша британдық салық жүйесі айтарлықтай күрделі бола тұра салық
салуды жеңілдете түсудің біршама шарттары мен талаптарын ұстана отырып,
экономиканы ынталандыруды басты мақсат етіп көздеуде.
Бүгінде салық салу мәселесі мемлекет тарапындағы мәселенің бірі болып
қала бермек.
Жапонияның салық жүйесі Жапонияның салық жүйесінің негізі XIX ғасырда
қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1949 жылы қаржы саласындағы
американ маманы, профессор Шаплтың ұсынысымен салық реформасы жүргізілді.
Кейіннен бұл реформа нәтижесі ұзақ уақыт бойы қолданылды.
1987 жылдың қыркүйегінде және 1988 жылдың желтоқсанында Жапонияның
салық жүйесіне үлкен өзгерістер әкелген салық реформалары жүргізілді.
Нәтижесінде салық мөлшерлемелерінің шкалысы оңтайланды және
төмендетілді. Егер реформаға дейін салық мөлшерлемесі 10,5–70 пайыз
аралында болса, реформадан кейін 10–50 пайыз аралығына дейін төмендетілді.
Қазіргі кездегі қолданыстағы салық жүйесі 1989жылы 1 сәуірде іске
қосылды. Мемлекеттік бюджеттің 84% салықтар есебінен, ал оның 16 % салықтық
емес түсімдердің есебінен құрылады.
Жапонияда салықтар:
• Мемлекеттік
• Жергілікті болып жіктеледі.
Мемлекеттік бюджеттің 64% мемлекеттік салықтар, ал 36% жергілікті
салықтар есебінен құрылады. Салықтық түсімдердің бір бөлігі жергілікті
бюджеттерге аударым түрінде қайта бөлінеді. Ел аумағында 3045 қала,
поселка, аудандардың және оларды біріктіретін 47 префектураның өздерінің
дербес бюджеттері бар. Жапонияның салық жүйесі АҚШ және Еуропа елдерінің
салық жүйелері сияқты салықтарының көп түрлігімен ерекшеленеді. Олардың
аумақтық басқарудың кез келген органының алу құқығы бар. Бірақ, барлық
салықтар елдің заң актілерінде тіркелген. Мемлекеттік салықтың әрбір түрі
заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы Заң олардың түрлері мен шекті
мөлшерлемесін анықтап береді. Жергілікті салықтарға қатысты басқа
мәселелерді жергілікті парламент реттейді. Жалпы елде 25 мемлекеттік, 30
жергілікті салықтар жұмыс жасайды.
Жапонияның салық түрлері келесідей:
1. Тұтынуға салынатын салық - 5%;
2. Кәсіпкерлікке салынатын салық салынатын пайдадан – 6-12,6%;
3. Мұра салығы – 10-70%.
Салық салу деңгейі бойынша (оның ұлттық табыстағы үлесі 24,9%) Жапония
басқа жоғары дамыған мемлекеттірге жол береді, мысалы Германия (130,6%),
Франция (33,9%) т.б. тек АҚШ-тан басқалары (26,11%).
Қазіргі кездегі Жапонияның салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен бастау
алады.
Бұл тарауды қорыта келгенде, менің айтарым салықтар әр елде, әр
мемлекетте олардың мөлшері, төлеу уақыты, аталуы әр түрлі болғанымен
олардың мақсаты мен бағыты бір. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджетке
түсіп, мемлекет қажеттілігін қамтамасыз етеді, шығынын, басқа мемлекеттерге
қарыздарын жабуға пайдаланады. Қай елді алсақта, мысалы: АҚШ пен
Қазақстанды салықтырсақ салықтың негізі әр түрлі болғанымен, олардың
мақсаты бір болып келеді. Яғни, әрбір табыс табатын тұлға, кәсіпорын болсын
олар слық төлеуі міндетті. Менің ойымша, салықтар мөлшерлемесін
төмендететін болса, әрине оның жағымды және жағымсыз жақтары да пайда
болады. Егер салық мөлшерлемесін төмендетсе, онда бюджетке түсетін салық
сомасы азаяды, яғни мемлекеттік шығындар ұлғаяды, мемлекет тарапынан
жәрдемақыларда азаяды. Сондықтан бұл мәселеге дұрыс көзқараспен қарау
керек. 6;7
2 Қазақстан Республикасының екінші деңггейлі банктерге салық салудың
қазіргі кездегі даму тенденциялары.
2.1 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдау.
Қазіргі кезде Қазақстанның қаржылық жүйесі басқа ТМД елдерімен
салыстырғанда әлде қайда дамыған, ашық және мемлелетпен қорғалған.
Қазақстанның банк жүйесі халықаралық стандарттарға сай жүргізіліп, қаржылық
нарығы және зейнетақы нарығы дамыған болып табылады. 2003 жылдан бастап
Қазақстанның банктері қаржылық есеп беруі халықаралық стандарттарға сай
жүргізіледі және 2006 жылдан бастап елдің жалпы ішкі өнім экономикасы,
аймақтық тұрақтылығы анағұрлым нығаюда. Ұлттық Банк алтын валюта
активтерінің өсімі ба Соңғы жылдардағы Темірбанк секторының негізгі даму
көрсеткіштеріне анализ – қорытындысына талдау жасасақ, ол келесідей болады:
2006 жылы банктің өзіндік капиталы 5390 млн. теңгеден 14242 млн. теңгеге
дейін өскен. Бұл дегеніміз Темірбанк секторындағы өзіндік капиталдың
көрсеткіштерінің жоғары деңгейде сақталғандығын көрсетеді.
Банк жүйесіндегі тұрлаулылық артуда. ТемірБанк 2005 жылдың
қыркүйек айында депозиттердің жаплы көлемі 24,8 % - ға ұлғайды және 914
млн. теңгені құрады. Халық салымдарының өсу үрдісі жалғасуда, олардың
көлемі 15,3 % ұлғайды, яғни 395,9 млн. теңгеге жетті байқалуда.
Сондай – ақ экономиканы несиелендіруді де ТемірБанк белсенді
жүзеге асыруда. 2006 жылдың маусым айында банктің экономикаға несиелері
бойынша негізгі борышының жалпы көлемі 2,3 % - ға, яғни 1183,5 млн. теңгеге
жетті.
Сурет -2
Ескерту: Годовой отчет ТемірБанк,2006г
Сонымен, 2004 жылдың барлық операциялары бойынша ТемірБанк АҚ – ның
таза пайыздық пайдасы – 37,2 % құраса, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 43,1 %
ұлғайған, яғни 6 % -ға өскені байқалады. Қорыта айтқанда ТемірБанк АҚ –
ның таза пайыздық пайдасының ұлғайғаы байқалады.
ТемірБанк АҚ-ның №2 кестеде ұсынылған 2005-2006 жылдарға арналған
көрсеткіштер бойынша банктің пайыздық шығынына талдау жасаймыз.
2005 жылы бағалы қағаздар шығару бойынша шығынның пайыздық
мөлшерлемесі 6,8 % құраған болса, ал 2006 жылы ол көрсеткіш 11,7 % құраған.
Яғни көріп отырғандай бұл көрсеткіш 2006 жылғы көрсеткіш 2005 жылғы
көрсеткіштен әлде қайда жоғары, ол 4,9 % - ға шығынның өскені байқалады.
Банкпен ұсынылған несиелері бойынша 2005 жылы 5,6 % құраса, ал 2006
жылы ол көрсеткіш 8,5 % құрайды. Бұл банкпен ұсынылған операциялардың 2006
жылдың 2005 жылға қарағанда ұлғайғанын байқап отырмыз. Ал келесі көрсеткіш
клиенттің банктегі жинақтары. 2005 жылы бұл көрсеткіш 52,1% шығынды құраса,
2006 жылы ол 12, 9 % - ға дейін төмендеген. Яғни, көріп отырғандай банктің
клиенттер жинақтары бойынша шығындары әлде қайда азайған.
ТемірБанк АҚ – ның ұсынылған барлық операциялары бойынша басқа да
шығындары 2005 жылы ол көрсеткіш 5,2 % құраса, ал 2006 жылы ол 2,1 %
құраған болатын, яғни банк шығындары 2006 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына
да, міне, он алты жыл болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35 бабында Заңды түрде
белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу
әркiмнiң борышы әрі мiндетi болып табылады деп атап көрсетілген.
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап біз сіздермен бірге
дәйектілікпен құрып жатқан Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап,
жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол
жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын
қамтамасыз етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның
өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді. 1
Салықтар мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін
қаржыландырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтар - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген,
белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын
бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтті.
Бірінші кезең - 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің Қаз
КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қаз КСР-нің басты
мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27
жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті
қабылданды.
Екінші кезең - 1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және
басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу
жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды. Қосылған құн
салығы енгізілді. 2
Үшінші кезең - 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа
Салық кодексі қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан қолданысқа енгізілді.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен өзгерістер
жасалды.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізген жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
Астанада Конгресс-хол ғимаратында 2006 жылдың 13 наурызында ҚР Қаржы
министрлігі Салық комитетінің басшылық құрамының Астана қаласының салық
төлеушілермен кездесуі болып өтті. Кездесуге Қазақстан кәсіпкерлері
ассоцициясының мүшелері, салық комитетінің қызметкерлері де қатысты.
Кездесу салық заңдары мен салықтық әкімшіліктендірудің нормаларын
қолдануға байланысты мәселелерді салық төлеушілерге түсіндіру, салық
төлеушілер мен салық қызметкерлерінің арасында дұрыс түсінік қалыптастыру,
салық мәдениетін арттыру мақсатында өткізілді.
Салық комитетінің басшылары кездесуге қатысушыларды Елбасының
Жолдауында айтылған міндеттерді жүзеге асыру мақсатында атқарып жатқан
істерімен таныстыра келе, соған сәйкес салық заңдарына төмендегідей
өзгерістер енгізудің ұсынылатындығы туралы хабардар етті, оның ішінде:
• 2007 жылдан бастап қосылған құн салығының ставкасын 1 пайызға,
ал 2008-2009 жылдарда тағыда 1-2 пайызға төмендету;
• 2007 жылдан бастап барлық жеке тұлғалар үшін табыс салығының 10
пайыздық бекітілген ставкасын енгізу;
• 2007 жылдың 1 қаңтарынан шағын бизнес субьектілері үшін салық
салудың кемітілген бірыңғай салық ставкасын енгізу;
• 2008 жылдан бастап әлеуметтік салықты орта есеппен 30 пайызға
төмендету және басқалар.
Жиында сөз алған Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы Нұрлан
Рахметов жыл сайын салық заңнамасына өзгертулер енгізу және жыл басында
салық төлеушілермен кездесу өткізіп, бухгалтерлер мен қаржы қызметі
басшыларына, кәсіпкерлерге сол өзгерістер жайында түсінік беріп отыру -
Салық комитетінің жақсы дәстүріне айналғандығын атап өтті. Демек, мұндай
кездесулер Қазақстанның басқа қалалары мен облыстарында өту үстінде.
Мемлекет басшысы салық қызметі органдарына өзара байланысты үш
міндетті, атап айтқанда:
• салықтардың жиналуын арттыру және салық тәртібін күшейту;
• салықтық әкімшіліктендіруді жеңілдету;
салық органдарындағы сыбайластық деңгейін төмендету міндеттерін қойып отыр.
1. Қазіргі кездегі салық салудың теориялық негіздері.
1. Салықтардың экономикалық мазмұны және атқаратын қызметі.
Көне заманда салық салудың жетілмеген кезеңі еді және салықтың
кездейсоқ пайда болуы салық және оны алу механизмі жаңадан пайда бола
бастады. Салықтың пайда болуы оның мемлекеттің жаңа пайда болуы кезеңімен,
екінші жағы тауар өндіру мен мемлекеттік аппараттың құрылуымен байланысты
еді.
Салықтар жүйесіз төлем түрінде, көбінесе заттай, бұйымдай түрінде
өмір сүрді.
Қол астындағы азаматтар өз басына міндеттілікті (барщина, жорыққа
қатысу) өтейді, және де салықты тамақпен , жем-шөппен, әскери жабдыпен
өтеген.
Салықты төлеу түрлері қоғамның қажеттіліктерімен анықталады. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен және тұрақтануымен салық тек қана ақша
түрімен алына бастады.
Уақыттық өтуімен салық мемлекетті ақшалай қаржыландырудың негізгі
кіріс көзіне айналды.
Бірден –бір салық жүйесінің ұйымдасуының негізі көне Рим салық
жүйесінен бастау алды.
XVI – XVII – ғасырларда Европада салық жүйесі өркендей алмады. Салық
төлемі барлық жерде бірдей әртүрлі алымдар ретінде жүргізілді,
мемлекеттердің парламенттері, кезең-кезеңмен басқарушыларға өкілдік беріп
тұрды, негізінен төтенше жағдайда не ана салықты немесе мына салықты жинау
мақсатында өткізілді.
Салық жинау мен негізінен сатып алушылар айнатысты, олар оны
мемлекеттен сатып алады, қазынаға толығамен салықтың соммасын төлеу арқылы
жүргізілді.
Салық бюджет құрылымының кіріс бөлінісінің негізгі көздері болып
қалыптаса бастады. Салық жүйесінің бірінші құрылымы қалыптасып, оған тура
және жанама салықтар кірді. Мұнда негізгі роль атқарған, қала қақпасына
барлық кіргізілген және шығарылған тауардан алынған акциз салығы және де
адам басынан және табыстан алынатын салық болады.
Европалық мемлекеттер демократиялық процесстердің өрбуін салықты
енгізу және анықтаудың әсер беруі деп түсінеді.
Мемлекеттің кірістері мен шығыстарын бекіту құқығы бар мемлекеттің
өкілетті ұйымы (мекеме) үзілді-кесілді бекітеді.
Салық дау-жанжалы тарихи оқиғаны (Нидерландының Испаниядан бөлінуі,
Швейцарияның Австриядан, Солтүстік Американың штаттары Англиядан бөлінуі)
еске түсіреді. Осы кезде салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса бастады.
Адам Смиттің (1723-1790ж.ж) Табиғат және халықтың баю себебі туралы
зерттеуінде салық салудың принциптерін қалыптастырады, салық төлемінің
анықтамасын береді, мемлекеттің қаржы жүйесінің орнын анықтайды, және де
салық төлеушінің көрсеткіші – құлдық емес, бостандық екенін анықталады.
Салықтың саны азайды, оны анықтау және өндіріп алу кезінде құқығының
маңызы өсті. Қаржы ғылымының жетілуімен қатар қоғамда тұрақты ғылыми
теориялық қалыптасқан пікір табиғатқа, салық салу проблемасы мен тәсіліне,
пайда бола бастады. Қаржы ғылымының мұратына жеткені, бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі ғылыми принципретмен салық салудың реформасы. Жаңа
заманның салық жүйесінің конструкциясы орнатылды, жоғарыдан орын алатын
тура салықтар, әсіресе жеке прогресшіл – табыс салығы жаңа салық жүйесінен
кең орын алады. 3
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынады: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржлық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Мемлекетсалықтарды экономиканы дамытуды, тұрақтындыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік
- фискалдық
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функцияларымен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық әдістері
салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясатын,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет
атқару үшін, оларды басқа экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы
қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын
орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған
ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын
бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің
жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет
кірісінің әкелуіне әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де
тиімсіз жағы да бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде
мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қаолуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайыз аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40 пайыз мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери - қоғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғасы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген садлықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды.
Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе
жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке
салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтар – тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады:
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді.
Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде
оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербесіз жалпы мақсатқа
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, және т.б.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша нақтылы шараларға жұмасалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құруға жұмсалады.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне
қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салымдар мен алымдар:
1) жер салығы
2) заңды және тұлғалардың мүлкіне салынатын салық
3) көлік құралдарына салынатын салық
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар
6) аукционда сатудан алынатын алым.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына
салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер
салығы, мүлік салығы, т.б.
Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығыннан төлейді. Тұтынуға
салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы
қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және
оның тиімді қызмет етуіне мүмкігшілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне
жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу
механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер
болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элеметтерінен
құралады.
Салық салу элементтері
Субъект
длои
15 еселенген 40 еселенген 15 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен
жылдық есептік көрсеткішке салық сомасы + одан асатын сомадан 10%
дейін
40 еселенген есептік 600 40 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен
еселенген жылдық есептік салық сомасы + одан асатын сомадан 20%
көрсеткішке дейін
600 еселенген жылдық есептік 600 еселенген жылдық еспптік көрсеткіштен
көрсеткіштен және одан жоғары салықсомасы + одан асатын сомадан 30%
Дивиденттер, сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру шарты бойынша
сыйақыларды қоспағанда) мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыздық
мөлшерлеме бойынша салынады.
Төлем көзінен салық салынатын жеке табыс салығын есептеу есепті жыл
аралығында ай сайын жүргізіледі.
Жеке табыс салығын банк қызметкерлерімен төлеу табыс көзінен салықты
ұстап қалу арқылы жүзеге асырылады. Төлемді жүзеге асыратын заңды және жеке
тұлғалар оны есептеуді жүзеге асыруға міндетті. Төлеушілер орналасқан жері
бойынша салықты төлейді.
Төлем көзінен ұсталынатын жеке табыс салығымен есеп айырысу.Төлем
көзінен салық салынатын жеке табыс салығын есептеу банк қызметкерлеріне
табыс салығын есептеу төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен
кешіктірмей жүргізіледі. Төлем көзінен салық салынатын жеке табыс салығын
ұстап қалуды еңбек мәмілесі (келісімшарт) немесе жалдау келісімшарты
негізінде жеке тұлғаларға көрсеткен жұмысы үшін төлемді жүзеге асыратын
заңды немесе жеке тұлғалар жүзеге асыруға міндетті.
Салықты ұстап қалатын тұлғалардың міндеті:
1) жалақыны төлеуге қаражаттар алынған кезде, салықты бюджетке осы
қаражаттарды алумен қатар бір уақытта есептеп аудару басқа
жағдайларда төлем жүргізілген ай аяқталғаннан кейін банктік бес
күн аралығында;
2) табыс алатын жеке тұлғаға жалақы берілген кезде, өзінің талабы
бойынша оның аты-жөні, табыс түрі және сомасы, есепті кезеңнен
кейінгі айдың 15-де ұсталынып алынған салық сомасы көрсетілген
анықтама береді, тіркеу орны бойынша салық органдарына төлем
көзінен салық ұсталатын төленген табыстар бойынша жеке табыс
салығының Декларациясына және жеке табыс салығы бойынша есептесуін
ұсынады;
3) жеке тұлғаның талабы бойынша оған салық төлеуші ретіндегі тіркеу
нөмері, аты-жөні, табыстың және ұсталынып қалған салықтың жалпы
сомасы көрсетілген, төленген табыс сомалары есепті салық кезеңінде
ұсталынып қалған салық жайында анқтама беруі тиіс.
Уәкілетті мемлекеттің белгілеген нысанындағы жеке табыс салығы
бойынша декларацияны мына резидент-салық төлеушілер:
• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары бар адамдар
• тұрғын үй салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын
сатып алуды қоспағанда, салық жылында 2000 айлық есепті
көрсеткіштен жоғары сомаға бір жолғы ірі сатып алуды іске асырған
салық төлеушілер
• Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алынатын
жеке тұлғалар
• мерзімді әскери қызметін өтеп жүрген әскери қызмет шеніндегілерді
қоспағанда, мемлекттік қызметшілер үшін көзделген зң нормаларын
қолданатын адамдар
• Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судъялар.
Мүлікке салынатын салық. Банк мүлік салығының төлеушісі болып
табылады. Салық салу объектісі болып негізгі құралдар және материалдық емес
активтер болып табылады.
Төмендегілер салық салу объектсі болып табылмайды:
- жер салығының салық салу объектісі болып табылмайтын жерлер;
- осы себеппен көлік құралдары;
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда
тұрған негізгі құралдар;
- жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен
оларға салынған жол құрылыстары;
- инвестициялық жоба шеңберінде пайлалануға жаңадан енгізілген
негізгі
құралдар.
Заңды тұлғалар, соның ішінде банктер бухгалтерлік есеп мәліметтері
бойынша есептелінген салық салу объектілерінің орташа жыдық құнына 1 пайыз
мөлшерлеме бойынша мүлік салығын төлейді. Жаңадан құрылған қрылыстар,
ғимараттар, мекемелер бойынша салық олардың құрылу жылынан кейінгі салық
жылында жүргізіледі. Салық кезеңі ішінде салық салу оюъектілеріне меншік
құқықтары берілген жағдайда, салық сомасы бастапқы төлеушіге ағымдағы
жылдың 1 қаңтарынан бастап, ол меншік құқығын берген айдың басына дейіне
есептелген салық сомасы, одан кейінгі төлеушіге оның меншік құқығы
туындаған айдың басынан бастылатын кезең ішінде есептелген салық сомасы
көрсетіледі.
Банктірдің салық салу объектілері бойынша салық базасы бухгалтерлік
есеп мәліметтері бойынша есептелген орташа жылдық қалдық құны болып
табылады.
Жыл соңында мүлк салығын есептеу үшін салық салу объектілерінің
орташа жылдық қалдығын анықтау қажет, ол ағымдағы салық жылының әр айының 1-
індегі және одан кейінгі айдың 1-індегі салық салу объектілерінің орташа
жылдық қалдық құндарын қосу нәтижесінде алынған соманың он үштен бір бөлігі
ретінде анықталады.
Банк жер салығы, көлік құралдарына салынатын салықта және мүлік
салығы бойынша Декларацияны есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурзынан
кешіктірмей салық органдарына табыс етеді. Декларация екі нысанда
толтырылады, біріншісі орындалған күні және жауапты инспектордың қолы
қойылып, Салық комитетіне беріледі, екінші күні және жауапты инспектордың
қолы нысанасы банкте қалады. Сонымен қатар Декларацияға мүлік салығы
бойынша қосымша толтырылады. Есепті кезеңнің 31 желтоқсанындағы жағдайы
бойынша есептелінетін нақты тиесілі салықты төлеу немесе артық төленген
соманы қайтарып алу есепті жлдан кейінгі жылдың 10 сәуіріне жасалады.
Мүлік салығы болйынша ағымдағы төлемдердің есебін банк есепті жылдың
20 ақпанына дейін ұсынуы қажет.
Мүлік құнының 1 пайызы мөлшері бойынша есептелінген ағымдағы салық
сомасын төлеу бірдей үлестермен салық жылының, 20 ақпанда, 20 мамырда, 20
тамызда және 20 қарашада жүргізіледі.
Мүліктің табыс әкелетіндігіне немесе әкелмейтіндігіне байланыссыз осы
салықты төлеуден босатылмайды. Салық салу объектілері басқа облыстарда
(аудандарда) орналасқан, тармақталынған филиалдар желісі немесе өкілдіктері
(заңды тұлға құрмай) бар банктер төленуге тиісті салықтар сомасын
объектілердің орналасу жері бойынша төлейді.
Көлік құралдарына салынатын салық. Банк балансында көлік
құралдары болған жағдайда банк көлік құралдары салығының төлеушісі болып
табылады. Салық салу объектілеріне мемлекеттік тіркеуге жататын тіркемелер
жатпайды.
Көлік құралдарына салынатын салықтың сомасы салық салу объектісінің
(яғни көлік түрі), салық мөлшерлемесін, түзету коэффициенттері негізге ала
отырып есептелінеді және белгіленген мөлшерлеме бойынша жыл сайын төленіп
отырады.
Заңды тұлғаларға өзінің орналасқан жері бойынша сәйкес салық органына
жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық және Көлік құралдары салығы
бойынша Декларацияға қосымша ұсынылуы міндетті.
Нақты төленуге тиіс салық сомасын төлеу немесе артық төленген соманы
қайтару есепті жылдан кейінгі жылдың 10 сәуірінде жүргізіледі.
Жер салығы. Қазақстан Республикасы Президентінің 22 желтоқсан 1995
жылдағы №2717 Жер туралы күші бар Жарлығының 8-бабына сәйкес жерді иелену
және пайдалану туралы ақылы болып келеді, ал өз алдына жерге мемлекеттік
меншікті жүзеге асырудың экономикалық реформасы.
Жер үшін төлем жер салығы түрінде алынады. Жер салығын белгілеудің
және өндіріп алудың негізі болып:
1) Қазақстан Республикасының салық кодексі
2) Жерді иелену немесе пайдалану ққықтарын растайтын өзге де құжаттар
3) Ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша жерлердің мемлекттік
сандық және салалық есебінің мәліметтері.
Банк меншігінде жер учаскелері болғандықтан ол салық төлеуші болып
табылады.
Банктер жер салығын өз бетімен әрбір салық салынатын жер учаскесі
бойынша тиісті салық мөлшерлемесімен қолдану арқылы есептейді. Егер банктің
жер немесе жерді пайдалануы әр түрлі мөлшерлемесімен салық салынатын жер
учаскелетінен тұратын болса, онда салықтың жалпы мөлшері учаскелер бойынша
сомаларын қосып анықтаймыз. Базалық мөлшерлеме жердің негізгі мақсатты
пайдалануының санаты бойынша белігіленген.
Сонымен қатар, банктер салық кезеңі аралығында жер салығы бойынша
ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге міндетті. Бірінші төлем
мерзіміндегі ағымдағы төлем мөлшері бұрынғы салық кезеңінде іс жүзіндегі
төленген сомалардың төрттен бірі мөлшерінде белгіленеді, екінші, үшінші
және төртінші мерзімдерде төленуге тиіс ағымдағы төлемдердің сомалары
бұрынғы слық кезеңінде жер салығы бойынша салық Декларациясында көрсетілген
нақты салық міндеттемелерінің сомалары негізінде алына отырып анықталынады.
Бұл ретте ағымдағы төлемдердің сомалары бірінші төлем мерзімінде төленген
ағымдағы төлем ескеріле отырып иең үлеспен төленеді.
Егер банк жерді жыл аралығында сатып алса, онда жер салығы бойынша
ағымдағы міндеттемелер пайда болады, оларды төлеудің бірінші мерзімі
міндеттеме туындаған күннен кейінгі мерзімі болады. Міндеттеме жер салығы
бойынша ағымдағы төлемдердің соңғы төлеу мерзімінен пайда болса (20 қазан),
банк салық сомасын келесі айдың 20-нан кешіктірмей төлеуі тиіс.
Жер салығы міндеттемелері бойынша, жер салығы, көлік құралдарына
салынатын салық және мүлік салығының Декларацияларына Жер салығы және
жер салығының ағымдағы төлемдері бойынша есептеу толтырылады.
Әлеуметтік салық. Банк әлеуміттік салық төлеушісі болып табылады.
Салық салу объектісі жұмыс берушіге материлдық, әлеуметті игіліктер немесе
басқа да материалдық пайда түрінде көрсетілген табыстарды қоса алғандағы
жұмысшыларға ақшалайнемесе заттай нысанда төленетін жұмыс берушінің
шығыстары болып табылады. Әлеуметтік салық қалыптасу көздеріне байланыссыз,
сәйкес салықтарды ұстап қалғанға дейін есептелінеді.
Келесі төлем түрлеріне салық есептелінбейді:
1) жинақтаушы зейнетақы қорларына қызметкерлердің міндетті зейнетақы
жарналары;
2) пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін төленетін өтемдер;
3) жұмыстан босату кезіндегі төленетін өтемдер;
4) сәбидің дүниеге келуі кезінде, ақылы медициналық операциялар жасау
үшін, басқа да қызметкерлерге көрсетілетін материалдық жәрдем;
5) уақытша жұмысқабілеттілігін жоғалтқан күндеріне төлем;
6) жүкті болу және босанумен байланысты демалыс уақытына төлем.
Банктер әлеуметтік салықты еңбекақы қорынан 21 пайыз мөлшерлемесі
бойынша төленеді. Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары,
сондай-ақ қызметін Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын бейрезидент шетелдік әкімшілік-басқарушы, инженер-техник қызметкер
мамандар үшін 11 пайыз мөлшерлемесі бойынша әлеуметтік салық төлеуді.
Әлеуметтік салықты төлеу салық төлеушінің тіркеу есебіне алынған жері
бойынша еспті айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей жүргізіледі.
Әлеуметтік салық жөніндегі декларация салық органдарына есепті
тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен кешіктірілмей тоқсан сайын толтырылып
отырады.
Салық салынатын табысты анықтау кезінде төленетін әлеуметтік салық
сомасы есептелінген салық срмасы шегінде шегерімдерге жатқызылады. 5
2. Салық салудың шетел тәжірибесі
АҚШ-тың салық жүйесіне сипатамма. АҚШ-тың ішкі табыстар (ІТҚ)
қызметі-орталық ақпарат, 7 аймақтық және 58 округтік салық басқармаларынан
тұрад.
ІТҚ-нің аймақтық және аудандық бөлімшелері салықтардың, түсімдердің
дер кезінде түсуіне, салықтар бойынша берешектерді өндіру, салық төлену
дұрыстығына бақылау жасауды сол жергілікті жерлерде жүзеге асырып отырад.
АҚШ-тағы корпорациялар жыл сайын 1120 формасындағы декларация тіпті
табысы болмағанның өзінде де толтыруға міндетті. Ал шағын кәсіпорындар
болса 1120$ түрінде толтырылады.
Егер корпорациялық келісілген мерзімде төленуге тиісті салық
сомасының 90% төлемеген жағдайда айыппұл салына бастайды. Дер кезінде төлем
жүргізілмеген жағдайда оның пайызы өндіріледі.
Жалпы АҚШ-тың салық жүйесі 1986 жылы қабылданған салық реформасы
туралы Заңға сәйкес жүргізіледі. Бұл реформаның басты мақсаты-салық
жүйесінің кейбір тұстарын жеңілдете отырып, әділетті және қолайлы түрде
жүргізіп, әкономикалық өсімді ынталандырудың бірден-бір қайнар көзіне
айналдыру болып табылады.
АҚШтағы салықтар үш деңгейде алынады:федералды, штаттар және
жергілікті деңгейде.
Қазыналық тұрғыдан қарайтын болсақ, негізгі ауыртпалықты федералды
салықтар көтереді. Федералдық бюджеттің барлық табысының 41% азаматтармен
корпорацияға салынатын табыс салығы құрайды.
Сонымен, салықтардың ішіндегі ерекше мәнге ие салық-халықтан алынатын
табыс салығы. Прогрессивті шкаланы пайдалана отырып бес түрлі мөлшерлемелер
қолданылады. Ал, салық төлеушілердің өз мәртебелері, немесе категориялары
бар, мысалы: декларацияны бөлек толтыратын ерлі-зайыптылар, бірлесе отырып
толтыратын ерлі-зайыптылар, отбасының жалғыз басты иелері, жеке басты адам,
жесір адам т.б сол сияқты.
1986 жылға 11%, 50% аралығында болған табыс салығының 14 мөлшерлемесі
болған еді. Салық реформасының нәтижесінде мөлшерлемелер шкаласы
оңтайланып тек 5 түрі қалдырылды.
Федералдық салықтардың қазіргі кездегі құрылымнда олардың 8 түрі бар:
1. жеке табыс салығы 2001ж 48%
2. Әлеуметтік қамтамасыз ету қорларына түсетін салықтық түсімдер –
34%;
3. Корпорацияның пайдасынан түсетін табыстар – 10%;
4. Акциздік алымдар – 4%;
5. Мұрагерліктен түсетін салықтар;
6. Кеден баждар;
7. Тұтыну тауарларын бөлшектеп сатудан түсетін салықтар;
8. Жылжитын және жылжымайтын мүліктерден түсетін салықтар.
1988 жылы, яғни салық реформасының екінші кезеңінде Салықтар және
басқа да табыстарға салық салу техникасы туралы заң қабылданды. Бұл заңның
халық үшін ыңғайлы болған жағы, бұрын салықтарды артығымен төлеген адамдар,
салықтық декларайияларында осы жайттарды атап көрсетіп, соңынан өтемақы
түрінде өндіріп алу мүмкіндіктеріне ие болды.
Жүргізілген реформалар оңтайлы және теріс екі жақты нәтижелерін
көрсетті.
Оңтайлы нәтижелері: салық мөлшерлемелерінің айтарлықтай төмендеуі,
халықтың төлем қабілеттілігін жоғарылата түсіп, өндірістік инвестициялардың
өсуіне ықпал етті.
Тұтыну сұранысының өсуі, жұмыспен қамтудың жоғарылауы, нақты табыстың
ұлғаюы, инфляцияның төмендеуі, пайыздық мөлшерлемелердің қысқаруы сияқты
жағымды нәтижелер байқалады.
Теріс жақтары: табыс салығы мен корпорация пайдасына салынатын
салықтардың төмендеуі, федералдық бюджет табыстарының азаюына әкелді,
сөйтіп үкімет қарызы өсті.
Қорыта айтқанда 80-ші жылдары жүргізілген реформалар алдына қойылған
мәселелердің бәріне дерлік шешім тапқан жоқ, сондықтан да бұл осы күнге
дейінгі өзекті мәселесінің бірден бірі болып қала бермек.
Германияның салық жүйесі. Германияда салық ісін ұйымдастыру Л. Эрхард
ұсынып кеткен қағидаларды ескере отырып құрылады. Ол қағидалар
төмендегідей:
1. Салықтар мүмкіндігінше ең аз болуы тиіс;
2. Белглі бір объектіге салық салынғанда салық алудың экономикалық
мақсаттылығы ескерілуі тиіс;
3. Салықтар бәсекеге кері әсерін тигізбеуі керек;
4. Салықтар саясат құрылымына сәйкес болуы керек;
5. Салық салу жүйесі салқ төлеушінің жеке өміріне сыймен қарау және
коммерциялық құпияны сақтаудан тұруы қажет;
6. Салық жүйесінде қосарлы салық салу болмағаны жөн;
7. Салықтар қоғамда табыстарды әділ бөлуді қамтамасыз етуі қажет;
8. Салық көлемі мемлекет көрсететін қызмет көлеміне сәйкес болуы керек.
Германияда салық ісі 1969 жылы өткен салық реформаларының негізінде
жүргізіліп отыр.
Жоғарыдағы қағидалар бола тұра, Германияның бүгіггі таңдағы салық
жүйесі тым жоғары мөлшерлемелермен ерекшеленіп, әрдайым сынға алынып,
пікірталас тудыратын күрделі мәселелердің бірі. Германияда барлығын
қосқанда 50-ден астам салықтардың түрлері бар.
Федерация, жергілікті жерлер мен қауымдастықтардың салық ісі бойынша
құқықтары Ата заңға сәйкес қатаң бөлініп, реттеліп отырады.
Салықтық түсімдер екі бағыттабөлінеді: тігінен (вертикально), яғни
федерация, жергілікті жерлер мен қауымдастықтар арасында (тікелей қаржылық
теңестіру); көлденеңінен (горизонтально), яғни жергілікті жерлер арасында
сонымен қатар оның құрамындағы қауымдастықтар арасында (көлденең немесе
жергілікті жер аралық қаржылық теңестіру).
Жиынтық ұлттық өнімдегі салықтардың үлесі 23%. Германияда басты салық
түрлері:
1. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы – ең төменгі шегі-19%, ең
жоғарғы шегі-53%;
2. Корпорацияларға салынатын салық – пайда бөлініске түспесе-50, ал
дивиденд түрін бөлінсе-36%;
3. Қосылған құн салығы- 15%, (жеңілдетілген мөлшерлеме-7% тамақ өнімдері,
кітаптар, газеттер, сондай-ақ жолаушы көлік қызметтеріне қолданылады);
4. Кәсіпшілік салығы – 5% немесе негізгі қорлар құнынан 0,2%;
5. Мұраға және сыйға салынатын салық – 3% -70%.
6. Жер салығы – 1%, егер жер сатылған жағдайда салық сатылған бағадан –
2% көлемінде бірден ұсталып қалады;
7. Мүлік салығы – жеке тұлғаларға 1%, заңды тұлғаларға 0,6%;
8. Шіркеу салығы 8% - 9%.
Бүгінде Германияды салық ісін ұйымдастыру барысында әділеттілік,
алу, жинау бойынша шығынды аз ету, тендік, қосалқы салуды болдырмау сияқты
қағидалар берік сақталады.
Францияның салық жүйесі. Францияның салық жүйесінің ерекшеліктері:
• міндетті аударымдардың жоғары үлесі;
• әлеуметтік бағыттағы қорларға аударылатын жарналардың жоғары үлесі;
• тікелей салық салудың төмен деңгейі мен жанама салықтардың жоғары
деңгейі.
Францияның салық жүйесі салықтарды орталық бюджетке түсетін салықтар
және жергілікті салықтар деп бөлінеді. Мемлекеттік салықтар орталық
бюджеттің табыс базасы болып саналады. Жалпы бюджеттің шамамен 60% жуығын
жанама салықтар береді, әсіресе ҚҚС-ғы.
ҚҚС-ң отаны да Франция меелекеті болып саналады. Ол 1954 жылы Лоре
оқымыстының еңбегімен енгізілген. Салық бюджеттік түсімдердің 45% ҚҚС-ның
үлесінде.
Францияның негігзі салық түрлері келесідей:
1. Қосылған құн салығы – 18,5%;
2. автомобиль, кино тауарлары, темекі бұйымдары, бағалы терілерге – 22%;
3. азық- түлік, тамақы өнімдеріне – 5,5%;
4. Табыс салығы – 0% -56,8%;
5. Жеке тұлғалардың табыс салығы – 16%;
6. Мүлік салығы – 4,5% және 7% өнер бұйымдарына және де 7,5% бағалы
келісім шарттар үшін.
Франциядағы салық жүйесіне тән мәселелердің барлығын Бас Салық
Басқармасы (БСБ) қарастырады. БСБ қаржы және экономика министрлігінің
құрамында. Жалпылама елде 830 салық орталығы және 16 ақпарат орталығы
орналасқан. Салықтан жалтару қатаң қадағаланып, тіпті қажетті жағдайда
қылмыстық жауапкершілікке де тардылады. Қарапайым жағдайда байқаусызда,
яғни қасақана емес, білместікпен декларация қате толтырылып қалса,
нәтижесінде табыс азайтылып көрсетлген жағдайында 0,75% мөлшерінде айыппұл
салынады. Қасақана табысты жасыру жағдайында анықталған жағдайда салық екі
есе мөлшерде өндіріледі.
Ұлыбританияның салық жүйесі. Дамыған елдерде салық инспекциялары
территориялық белгілеріне қарай ұйымдастырылған. Мысалы, Ұлыбританияда
округтік бақылаушыларға (Ұлыбританияда барлығы 15 салық округтері бар)
әкімшілік түрде бағынышты 600-ге жуық салық аудандары бар.
Жалпы Ұлыбританияның салық жүйесі екі деңгейлі негізле жүргізіледі:
жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы салықтардың
үлесі шамамен – 90%.
Ұлыбританияның салық жүйесінің құрылымы мынадай:
1. орталық салықтар:
• халықтан алынатын табыс салығы; (10%-дан 40% дейін);
• корпорациялардан алынатын табыс салығы (шағын бизнеске 10-20%,
корпорациялар үшін -33%);
• мұраға салынатын салық (мұра салығы 223000 ф.ст. дейін -0% және одан
жоғары 40%) бұл салық 1965 жылы енгізілді;
• жанама салықтар: ҚҚС (17,5%) 1975 жылы енгізілген, сондай-ақ акциздер,
баждар, мұндай түскен табысқа салықтар, елтаңбалық алым.
2. Жергілікті салықтар:
• мүлікке салынатын салық.
Жеке табыс салығын Ұлыбританияның табысы бар барлық халық төлеуді.
Дегенмен, салық салу тәртібі салық төлеушінің мәртебесіне байланысты. Салық
заңдылығына сәйкес салық төлеушілер резиденттер және резидент еместерге
бөлінеді. Резидент табыстары шығу көздеріне еш байланыссыз толығымен
салыққа тартылады, ал резидент еместер тек осы мемлекет территориясынан
тапқан табысынан ғана салық төлейді.
Ұлыбритания салық жүйесінің бір ерекшелігі, бабыс салығы жиынтық
табыстан емес (шедула), яғни бөлектемелі жүйесі арқылы алынады.
Қорыта айтқанда, Ұлыбританияның салық жүйесі түрлі реформаларды
жүргізе отырып, жетілдіру үстінде. Барлық салықтық түсімдер ішінде халықтан
алынатын табыс салығының үлесі айтарлықтай, ол мемлекеттік бюджетке тікелей
салық ретінде түсімдердің 64% қамтамасыз етеді, ал компания табысына
салынатын салықтар үлесі шамамен 19% құрайды.
Жалпы Ұлыбританияда салықтарды жинау бойынша шығындар салықтық
табыстардың 2% құрайды, Швеция мен Канадаға қарағанда екі есе жоғары, АҚШ-
қа қарағанда төрт есе жоғары.
1999-2000 жж. Ұлыбританияның салық жүйесінде мынадай негізгі
өзгерістер болды:
• Еуропалық Одақ шарттарына сай салық заңдылығы қайта қаралуы, әсіресе
ҚҚС-на байланысты, қосарлы салық салуды болдырмау мақсатында;
• корпорация табысына салынатын салық мөлшерлемесі 35% -тен 30%
төмендеді;
• 1999 жылы корпорация табысына, 300000 ф.ст. көлеміндегі табысқа
салынатын 25% - 20%-ға төмендеді, сондай-ақ роялти 33%дан 20% және
24% көлемінде азайтылды;
• 2000 жылдың 1 сәуірінен бастап 10000 ф.ст. дейінгі корпорациялар үшін
10% мөлшерлеме бекіліліді;
• ҚҚС-ы 15%-дан 17,5% көтерілді;
• жеке табыс салығының төменгі мөлшерлемесі 10% енгізілді;
• жасы және отбасылық жағжайына байланысты салық төлеушілерге біршама
салықтық несиелер енгізілді.
Осылайша британдық салық жүйесі айтарлықтай күрделі бола тұра салық
салуды жеңілдете түсудің біршама шарттары мен талаптарын ұстана отырып,
экономиканы ынталандыруды басты мақсат етіп көздеуде.
Бүгінде салық салу мәселесі мемлекет тарапындағы мәселенің бірі болып
қала бермек.
Жапонияның салық жүйесі Жапонияның салық жүйесінің негізі XIX ғасырда
қаланды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1949 жылы қаржы саласындағы
американ маманы, профессор Шаплтың ұсынысымен салық реформасы жүргізілді.
Кейіннен бұл реформа нәтижесі ұзақ уақыт бойы қолданылды.
1987 жылдың қыркүйегінде және 1988 жылдың желтоқсанында Жапонияның
салық жүйесіне үлкен өзгерістер әкелген салық реформалары жүргізілді.
Нәтижесінде салық мөлшерлемелерінің шкалысы оңтайланды және
төмендетілді. Егер реформаға дейін салық мөлшерлемесі 10,5–70 пайыз
аралында болса, реформадан кейін 10–50 пайыз аралығына дейін төмендетілді.
Қазіргі кездегі қолданыстағы салық жүйесі 1989жылы 1 сәуірде іске
қосылды. Мемлекеттік бюджеттің 84% салықтар есебінен, ал оның 16 % салықтық
емес түсімдердің есебінен құрылады.
Жапонияда салықтар:
• Мемлекеттік
• Жергілікті болып жіктеледі.
Мемлекеттік бюджеттің 64% мемлекеттік салықтар, ал 36% жергілікті
салықтар есебінен құрылады. Салықтық түсімдердің бір бөлігі жергілікті
бюджеттерге аударым түрінде қайта бөлінеді. Ел аумағында 3045 қала,
поселка, аудандардың және оларды біріктіретін 47 префектураның өздерінің
дербес бюджеттері бар. Жапонияның салық жүйесі АҚШ және Еуропа елдерінің
салық жүйелері сияқты салықтарының көп түрлігімен ерекшеленеді. Олардың
аумақтық басқарудың кез келген органының алу құқығы бар. Бірақ, барлық
салықтар елдің заң актілерінде тіркелген. Мемлекеттік салықтың әрбір түрі
заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы Заң олардың түрлері мен шекті
мөлшерлемесін анықтап береді. Жергілікті салықтарға қатысты басқа
мәселелерді жергілікті парламент реттейді. Жалпы елде 25 мемлекеттік, 30
жергілікті салықтар жұмыс жасайды.
Жапонияның салық түрлері келесідей:
1. Тұтынуға салынатын салық - 5%;
2. Кәсіпкерлікке салынатын салық салынатын пайдадан – 6-12,6%;
3. Мұра салығы – 10-70%.
Салық салу деңгейі бойынша (оның ұлттық табыстағы үлесі 24,9%) Жапония
басқа жоғары дамыған мемлекеттірге жол береді, мысалы Германия (130,6%),
Франция (33,9%) т.б. тек АҚШ-тан басқалары (26,11%).
Қазіргі кездегі Жапонияның салық жүйесі 1989 жылдың 1 сәуірінен бастау
алады.
Бұл тарауды қорыта келгенде, менің айтарым салықтар әр елде, әр
мемлекетте олардың мөлшері, төлеу уақыты, аталуы әр түрлі болғанымен
олардың мақсаты мен бағыты бір. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджетке
түсіп, мемлекет қажеттілігін қамтамасыз етеді, шығынын, басқа мемлекеттерге
қарыздарын жабуға пайдаланады. Қай елді алсақта, мысалы: АҚШ пен
Қазақстанды салықтырсақ салықтың негізі әр түрлі болғанымен, олардың
мақсаты бір болып келеді. Яғни, әрбір табыс табатын тұлға, кәсіпорын болсын
олар слық төлеуі міндетті. Менің ойымша, салықтар мөлшерлемесін
төмендететін болса, әрине оның жағымды және жағымсыз жақтары да пайда
болады. Егер салық мөлшерлемесін төмендетсе, онда бюджетке түсетін салық
сомасы азаяды, яғни мемлекеттік шығындар ұлғаяды, мемлекет тарапынан
жәрдемақыларда азаяды. Сондықтан бұл мәселеге дұрыс көзқараспен қарау
керек. 6;7
2 Қазақстан Республикасының екінші деңггейлі банктерге салық салудың
қазіргі кездегі даму тенденциялары.
2.1 Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдау.
Қазіргі кезде Қазақстанның қаржылық жүйесі басқа ТМД елдерімен
салыстырғанда әлде қайда дамыған, ашық және мемлелетпен қорғалған.
Қазақстанның банк жүйесі халықаралық стандарттарға сай жүргізіліп, қаржылық
нарығы және зейнетақы нарығы дамыған болып табылады. 2003 жылдан бастап
Қазақстанның банктері қаржылық есеп беруі халықаралық стандарттарға сай
жүргізіледі және 2006 жылдан бастап елдің жалпы ішкі өнім экономикасы,
аймақтық тұрақтылығы анағұрлым нығаюда. Ұлттық Банк алтын валюта
активтерінің өсімі ба Соңғы жылдардағы Темірбанк секторының негізгі даму
көрсеткіштеріне анализ – қорытындысына талдау жасасақ, ол келесідей болады:
2006 жылы банктің өзіндік капиталы 5390 млн. теңгеден 14242 млн. теңгеге
дейін өскен. Бұл дегеніміз Темірбанк секторындағы өзіндік капиталдың
көрсеткіштерінің жоғары деңгейде сақталғандығын көрсетеді.
Банк жүйесіндегі тұрлаулылық артуда. ТемірБанк 2005 жылдың
қыркүйек айында депозиттердің жаплы көлемі 24,8 % - ға ұлғайды және 914
млн. теңгені құрады. Халық салымдарының өсу үрдісі жалғасуда, олардың
көлемі 15,3 % ұлғайды, яғни 395,9 млн. теңгеге жетті байқалуда.
Сондай – ақ экономиканы несиелендіруді де ТемірБанк белсенді
жүзеге асыруда. 2006 жылдың маусым айында банктің экономикаға несиелері
бойынша негізгі борышының жалпы көлемі 2,3 % - ға, яғни 1183,5 млн. теңгеге
жетті.
Сурет -2
Ескерту: Годовой отчет ТемірБанк,2006г
Сонымен, 2004 жылдың барлық операциялары бойынша ТемірБанк АҚ – ның
таза пайыздық пайдасы – 37,2 % құраса, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 43,1 %
ұлғайған, яғни 6 % -ға өскені байқалады. Қорыта айтқанда ТемірБанк АҚ –
ның таза пайыздық пайдасының ұлғайғаы байқалады.
ТемірБанк АҚ-ның №2 кестеде ұсынылған 2005-2006 жылдарға арналған
көрсеткіштер бойынша банктің пайыздық шығынына талдау жасаймыз.
2005 жылы бағалы қағаздар шығару бойынша шығынның пайыздық
мөлшерлемесі 6,8 % құраған болса, ал 2006 жылы ол көрсеткіш 11,7 % құраған.
Яғни көріп отырғандай бұл көрсеткіш 2006 жылғы көрсеткіш 2005 жылғы
көрсеткіштен әлде қайда жоғары, ол 4,9 % - ға шығынның өскені байқалады.
Банкпен ұсынылған несиелері бойынша 2005 жылы 5,6 % құраса, ал 2006
жылы ол көрсеткіш 8,5 % құрайды. Бұл банкпен ұсынылған операциялардың 2006
жылдың 2005 жылға қарағанда ұлғайғанын байқап отырмыз. Ал келесі көрсеткіш
клиенттің банктегі жинақтары. 2005 жылы бұл көрсеткіш 52,1% шығынды құраса,
2006 жылы ол 12, 9 % - ға дейін төмендеген. Яғни, көріп отырғандай банктің
клиенттер жинақтары бойынша шығындары әлде қайда азайған.
ТемірБанк АҚ – ның ұсынылған барлық операциялары бойынша басқа да
шығындары 2005 жылы ол көрсеткіш 5,2 % құраса, ал 2006 жылы ол 2,1 %
құраған болатын, яғни банк шығындары 2006 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz