ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ
Рақымбек Т.Қ.
ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ
ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ
Оқу-әдістемелік құрал
Семей, 2021
УДК 15 с (Қаз)
ББК 107.3 Қаз
Қ 53
Құрастырушы: Рақымбек Торғын Қуатқызы
Қазақ тілін жаңа технологиялар арқылы оқытудың әдіснамасы. Қазақ тілі пәнінен сабақ беретін мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік құрал. Семей, 2021 ж.-87 бет
Пікір беруші:
Секей Жанбота - Семей қ. Шәкәрім атындағы университеті, КеАҚ журналистика кафедрасының доцент м.а., филология ғылымдарының кандидаты
Жалпыға міндетті білім беру стандарты орта білім берудің базалық мазмұнына сәйкес жасалған Қазақ тілін жаңа технологиялар арқылы оқытудың әдіснамасы атты оқу-әдістемелік құралы қазақ тілін оқытуда халықтық тәрбие берудің мәніне әдістеменің теориялық негіздері арқылы талдау жасап, оқушыларға білім берудің әдістері мен тәсілдері, олардың оқу икемділігі мен дағдыларын қалыптастыру, қазақ тілі сабағын ұйымдастырудың тәсілдері және оқу процестерінде жаңа технологияларды қолдану сияқты мәселелер теориялық және әдістемелік тұрғыдан баяндалады.
АЛҒЫ СӨЗ
Білім мазмұнын жетілдіруде оның құрылымын анықтауда бүгінгі заман талабына сай жаңа технологияны пайдалануда оқытушылар педагогикалық технологиялар көмегіне сүйенуі тиіс. Педагогикалық технологиялар: саралап оқыту технологиясы; бағдарламалап оқыту технологиясы; оқытудың компьютерлік технологиясы; Монахов технологиясы; дамыта оқыту технологиясы; ойын арқылы оқыту технологиясы; білім беруді ізгілендіру технологиясы т.б. жайлы нақты мәліметтерді жаңа ақпараттық технология негізінде қажетіне қарай сабақта пайдалана білуі керек. Ол үшін бастауыш мектеп ұжымы жаңа технологиялардың қайсысын қолданғанда тиімді болатынын алдын ала болжап, бағдарлап, жоспарлауы тиіс.
Оқытудың жаңа технологияларын, жаңа әдістерін, қолданудың тиімділігін көрсетеді.
Құралда ұсынылған амал-тәсілдерді барлық сыныптарда қазақ тілін меңгертуде қолдануға болады. Берілген жаттығу жұмыстары мен тапсырмалар, тілді меңгертуге байланысты қолданылған мәтіндер қазақ тілі сабағының сапасын арттыруға, оқушылардың білім деңгейін көтеруге, жаңа сабақты тез меңгеруге мүмкіндік береді.
Қазақ тілін өркендету, оның мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесін асқақтату, қолданылу аясын кеңейту, ұлттық әдебиет тізімді дәріптеу бүгінгі күннің басты талабы болып отырғаны ақиқат. Әсіресе, жалпыға бірдей білім беретін мектептің білім беру жүйесінде қазақ тілін оқытудың әдістемелік мақсаты оқушының ауызша, жазбаша тілін дамыту болып табылады.
Сыныптағы қазақ тілі оқулығының мазмұны алуан түрлі, тақырып аясы кең. Соның бәрі оқушыларға тәуелсіз еліміздің ұлттық рухын таныту, асқақтату, туған жер мен ана тілді қастерлеу, тіл дамытуды жетілдіру сынды игі мақсаттарға бағындырылған. Сонымен қатар қазақ тілі сабағын оқытуда ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстарын ерекше қажетсінетін тапсырмалар берілген. Мұғалім оқушылардың алған білімін тереңдетіп әрі бекітіп тіл дамытуға машықтандыру және оны жаңа технологиялар негізінде жүзеге асыру қазіргі қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің өзекті мәселесі болып табылмақ.
Бұл әдістемелік құралға тақырып етіп алынған қазақ тілін оқыту әдістемесі жаңа технологияларды ұтымды қолдану арқылы бүгінгі таңда әдіскер зерттеушілер тарапынан әлі де болса тыс қалып отырған әдістемелік тұстарын зерделеп, оқушының шығармашылық қабілетін арттыру сынды ерекшеліктерін ашуымен өзекті.
І Тарау. ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ
Тіл - қатынас құралы. Тіл - көркем ой мен алып идея айнасы. Ұлт мұраты, рухани құндылықтары мен мемлекет мүддесінің кепілі - тіл. Методология - грек сөзі. Ана тілімізге тәржімалағанда зерттеу, әдіс, ілім деген мағынаны білдіреді. Методика білім беру құралдарының жиынтығы деп қарастырылса, ал методология осы білім беру құралдарын басшылыққа алатын негіздер болып табылатыны белгілі құбылыс. Жер бетіндегі ғылымдар өзінің зерттеу объектісіне қарай жаратылыстану ғылымдары, қоғамдық ғылымдар деп екіге жіктеледі. Ал тіл білімі ғылымдары қоғамдық ғылымдар аясында қарастырылады, зерттеледі. [1:26]
Қазақ тілін оқыту методикасы педагогика ғылымдарының күрделі бір саласы және қоғамдық ғылымдар қатарына жатқызылады. Тілдік фактілер қазақ тілін оқыту методикасының негізгі әрі басты объекісі болып табылады. Ал оқыту методикасы диалектикалық материализммен, біріншіден, методологиялық қағидалар жағынан ұштасса, екіншіден, зерттелетін ортақ мәселелер жағынан жақындасады. Диалектикалық материализм материя алғашқы да, сана екінші деп есептейді. Бұл қағида - ғылымдардың барлығыа, соың ішінде, қазақ тілін оыту методикасына да қатысты әрі ортақ қағида. Бізді қоршаған дүние және оның заңдары адам санасына тыс және оған тәуелсіз өмір сүреді, адам оны еңбек процесінде таниды және өз қажетіне пайдаланады. Адамның ойлауы тіл арқылы объективті шындықты көрсетеді. Объективті шындықта болған нәрсенің, құбылыстың, танылғанның бәрі де тілде белгіленеді. Қазақ тілін оқыту методикасын зерттеуде диалектиканың негізгі заңдары мен категориялары ескеріледі. Маркстік диалектиканың бірінші заңы дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар бір - біріне тығыз байланысты деп қарастырады. Осы заңдылықты методикаға алып келгенде оны төмендегіше түсіндіруге болады. Методика пәні және оның зерттеу объектілері бір - бірімен тығыз байланысты. Білім беру әдістері және олардың түрлері бір - біріне байланысып, бірін - бірі дамытып отырады. Қазақ тілін оқыту методикасындағы сабақтар да бір - біріне үндесіп отырады, бірі бірінсіз жасалмайды, өмір алмайды.
Диалектиканың екінші заңы заттар мен құбылыстар саннан сапаға көшіп отырады деп дәлелдейді. Қазақ тілін оқыту методикасындағы білім беру әдістері және олардың құрылымдық элементері жаңарып, үнемі үздіксіз жетіліп отырады. Диалектикадағы сан - ескі әдістер, ескі методикалық терминдер, ескі сабақ құрылымдары, ал сапа - сол білім беру әдісінің жаңаруы, құрылымдық элементтердің жетілуі, сабақ түрлері, құбылыстар бір - бірімен қайшылық негізінде дамиды деп көрсетеді. Әрине, методикалық мәселелердің барлығының өзіндік даму бағыты мен арнасы бар және олар алуан. [2:25]
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен тиянақты да берік білім беруде мұғалімдердің ескеретін көп - ақ. Қазақ тіліне байланысты таңдалған материлдардың көлемі мен жүйесіне қарай білім беруде, мұғалім білім беру әдістерінің ең құнды, ең тиімді түрлерін пайдаланады. Сондықтан қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде мұғалолардың топтастырылуы. Бұлардың бәрі жаңадан қаралады, жаңаша зерттеледі, бұлар сапа ретінде танылады. Оқушыларға қазақ тілінен тиянақты білім беруде сүйенілетін жалпы дидактикалық принциптер мыналар: ғылыми принцип, жүйелі принцип, көрнекілік принципі, саналық пен белсенділік принципі, теорияны практикамен байланыстыру принципі және жеке оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принципі. Тілден мәлімет беруде мұғалім бұл принциптерді бір - біріне ұштастырып отырады. Сонымен бірге, қазақ тіліне қарай жүргізілетін сабақ құрлымдарын өткізу кезінде, білім беру әдістерінің құрлымдық жүйесін іске асыру тұсында және сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар үстінде тілдік материалдарды байланыстырып отыруды көздейді. Осы дидактикалық принциптерді іске асыру тұсында, негізінен, екі түрлі принциптің орындалатындығы байқалады.
Біріншісі - оқушыладың қазақ тілі материалдарын жете меңгеру процесі. Мұны оқушылардың оқу материалдарын саналы түсінуі, оған оқушының белсенді қатысуы арқылы анықтауға болады. Екіншісі - оқу материалдарын үйрету процесі. Мұңдай жағдайда оқушылардың сабаққа қатысы оншалық көп байқалмайды, көбінесе, мұғалімнің белсенділігі аңғарылады. Сабақты көрнекі, жүйелі түсінуге оңай етіп құру ең қасиетті міндет болып табылады. Сондықтан да қазақ тілі материалдарының теория мен практикаға сай болуы мұғалімге тікелей байланысты.
Ғылыми принцип. Қазақ тілінен білім мен практикалық дағды беруде жиі іске асырылатын принциптің бірі - ғылыми принцип. Оқушыларға берілетін білімнің барлығы лингвистикаға байланысты қаралады. Тілдің ең негізгі өзіндік белгілері ұстаз елегінен өткізіліп, оқушылар ойына, білім дәрежесіне сай сипатталады. Тілдік фактілердің тіл білімінде әбден қорытылған, шешілген мәселелері ғана мектеп оқушыларына жеткізіледі. Сондықтан да оқушыларға берілетін білім мазмұны, көлемі және оны оқытудың жүйесі сараланып, мектепте өтілетін қазақ тілі жйелі курсы бойынша ғылыми мәліметтер беріледі. Мектеп оқушыларына қазақ тілінен тілдік мәлімет беруде, жалаң теориялық материалдарды ғана ескермей, практикалық жағдайларды да ескерген мақұл. [3: 34]
Мектеп оқушыларының көру, жазу, сезу, түсіну, қабылдау қабілеті айтылу мен естілу қабілетіне қарағанда күштірек дамыған. Оқушылар көргенін, жазғанын және қолмен ұстағанын тез қабылдайды. Әрі жадында ұзақ уақыт сақтайды. Ал есту бойынша қабылдауда берік психикалық мүмкіндік бола алмайды. Соңдықтан қазақ тілі тақырыптарын меңгертуде дидактикалық принциптер мен психикалық қағидалар қатар ескеріледі.
Жүйелі принцип - жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды бекітуде, бірккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде, пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруде іске асырылатын ұстаным. Қазақ тілі сабақтарында оқу материалдарын меңгерту көрнекі түрді, біріккен сабақ құрлымында, білім мен дағдыларды тексеруде, пысықтау мен қайталау да, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруде іске асырылады. Содан кейін өтілетін тақырып дауыстап оқылып, материалдың өзіндік белгілері салыстырылып, анализ - синтез жасалынады. Түйінді пікірлер анықтама ретінде ұсынылып, жалпы ой қортындысы шығарылады. Оқушылардың алған теориялық білімін қалыптастыру мақсатында тақырыптың психологиясына сай пркактикалық дағдылар жүйесі ескеріледі. Сөйтіп теориялық материалдар емлелік объектілермен ұштастырылады. Қазақ тіліне байланысты оқушылардың сөздік қоры бірте - бірте шоғырландырып, іс жүзінде дұрыс жазып, дұрыс сөйлей білуге дағдыландырылады.
Көрнекілік принципі. Оқушыларға қазақ тілі материалдарын анық, дәл түсіндіруде іске асырылатын принциптің бірі - көрнекілік принципі. Бұл принцип оқушылардың дыбыс жүйесіндегі білім мен дағдылардын әрі қарай нығайту үшін және оны жете меңгерту үшін қолданылады. [5: 65]Әр сабақ сайын көрнекі құралдар пайдаланылады. Қазақ тілі сабағында мынадай көрнекіліктің түрлері іске асырылады: кесте, схема, плакат, сурет, картина, анықтағыш дәптер, карточкалы дәптер, көрнекілік тақта, түсті бор, сөздіктер және техникалық құралдар. Осы сияқты көрнекі құралдарды әрбір сабақта қолданып отыру оқушылардың қазақ тілінен алған білімі мен нақты ойларын дәл, анық етіп пікірлеп байымдауға септігін тигізеді. Оқушылардың дұрыс сөйлеуін қамтамасыз ете отырып, дәл сөйлеуге, нақты баяндауға баулиды. Зерттеуші Кәтембаева Б.Т. топтасытыруына сүйенер болсақ: "Сөйтіп көрнекілік: а) дауысты және дауыссыз дыбыстардан берілетін білімінің дәл, анық болуын қамтамасыз етеді; ә) орфографиялық объектілердің жете меңгерілуіне, буын, екпін және үндестік заңын оқушылар ойында тұрақты қалдыру үшін пайдасын тигізеді; б) орфографиялық тақырыптарды терең меңгерту үшін жағдай жасайды; в) жергілікті тіл ерекшеліктерін жүзеге асырады; г) морфологиялық тақырыпты танытуда септігін тигізеді; ғ) оқушылардың тілге деген құмалығын тигізеді; д) олардың бақылағыштық және сенімділік қабілетін арттырады." [6: 56]
Саналылық пен белсенділік принципі. Мектеп оқушыларына қазақ тілінен білім беру барысында олардың саналы түсіну қабіеті дамытылып отырады. Тілдік фактірлерге байланысты мәліметтерді оқушылар жаттанды түрде емес, саналы түрде меңгере білуі тиіс. Қазақ тілі объектілерін саналы түрде меңгерту үшін мына сияқты жұмыс түрлерін іске асырған жөн: Бірінші - тілден берілетін мағлұматтарды жеке түсіндіріп, ол мәліметтерді өз түсінігі бойынша айтқызып отырған мақұл. Оқушылардың мұндай түсіндірілуі кезінде объектілердің өзіндік белгілері толық қамтылуы қажет; Екінші - түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы оқушылар тапсырманы еркін орындауы керек; Үшінші - күнделікті, тоқсандық, жылдық қайталаулар тұсында өткен материалдарға байланысты сұрақтарға толық жауап болуы міндеттілік болып табылады; төртінші - сөздердің дұрыс жазылу емлесін қадағалайтын орфография мен сөздердің дұрыс айтылуын реттейтін орфоэпияға байланысты дағдыларды шартына қарай орындай білгені дұрыс әрі бұлтармас заңдылық; бесінші - күнделікті өмір мен тұрмыс - тіршілік қажетіне қарай практикалық дағдыларды саналы түрде меңгеріп, оны теориялық білм мазмұнымен ұштастыра бірлікте қарастыра білгені жөн.[6: 54]
Қазақ тілі пәні бойынша берілетін теориялық білім мазмұны төмендегідей практикалық мақсаттарды нәтижелеуге қол жеткізеді: тілден берілген теориялық білім мазмұнын ауызша әрі жазбаша мақсатта қолдана білу; әр алуан сипатағы талдаулар жасау; орфография мен орфоэпиядан алған білімдерін ауызша және жазбаша түрде сауатты іске асыру.
Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі оқушылардың шығармашылық қабілеті мен танымдық белсенділігін арттырады. Мектеп оқушыларына тілдік фактілерге байланысты білім мен дағдыларды жетік әрі берік меңгертуде түсінуге жеңіл қолайлылық принципін қолданған жөн. Бұл принцип оқушылардың жас ерекшеліктерін, білім дәрежесі мен қабылдау дағдыларын, сынып түрлерін ескере отырып, мұғалімнің түсіндіруі, оқулық мазмұны мен тілі және баяндалу желісі сынды ерекшеліктері басшылыққа алынады. Қазақ тілінен берілетін теориялық білім анықтамалары мен ережелері, терминдері мен өзіндік белгілері, жасалу жолдары мен мектеп оқушыларының қабылдау, ойлау сынды психикалық қасиетеріне лайықты түсіндіріледі.[9: 42]
Оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принципі. Оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдылар қалыптастыруда олардың психикалық қасиеттері, оқуға бейімділігі, икемділігі мен дайындық дәрежесі ескертіледі. Күнделікті сабақ үстінде оқушылырдың осындай ерекшеліктеріне орай жұмыс істеу тәртібі белгіленеді. Оқушыларға өткен материал мен жаңа материалдың байланысын таптырып, тақырыптың өзіндік белгілерін қаншалықты меңгергендіктерін мұғалім қатаң бақылаудан өткізіп отыруы керек. Нашар және орта қалыпта меңгерген оқушылармен сабақ үстінде әр бағыттағы түрлі жұмыстар жүргізіледі. Қазақ тілін оқыту методикасының басқа пәндермен байланысы. Қазақ тілін оқыту методикасы педагогикаға, психология мен логикаға байланысты. Методиканың негізгі тірегі - қазақ тілінің фактілері. Онсыз методиканың түрлі мәселелерін бөліп қарауға болмайды. Сондықтан методика қазақ тілі фактілерімен тығыз байланыста болады. "Методика қазақ тілінен берілетін мәліметтерді мектеп оқушыларының ойына лайықтап оқыту қағидаларын қарастырады. Бұл білім беру заңды қағидалары лексиканың, фонетиканың, грамматиканың, орфография мен пунктуацияның заңдылықтарымен толықтай үндеседі." [10: 122]
Педагогика - негізінен тәлім - тәрбие берудің заңдарын, оларды іске асырудың жұмыс жүйесін белгілейді. Тәлім - оқушыларға берілетін теориялық білім мен практикалық дағды. Ал тәрбие - қазақ тілінен білім беруде мәтіндер, сөйлемдер, мысалдар арқылы және түрлі жаттығулар бо йынша жүргізілетін жұмыс. Қазақ тілінен білім беруде тәрбие жұмыстарын мысалдарды таңдау арқылы жүргіземіз. Тәрбиелік мәні күшті сөйлемдер мен мәтіндерді ұсынамыз. Қазақ тілін оқыту методикасы психология ғылымына да тікелей байланысты. Тілдік материадардың толық қалыптасуында түсінік, ой, түйсік, сезім және сигнал жүйелері үлкен рөл атқарады. Бұл психикалық қағидалары және категориялар мен пункциялар білім мен дағыны меңгертуде айырықша қызымет атқарады. Оқушыларға тілдік білім мазмұны мен материаларды толық игертуде сабақ процестерінін мәні зор. Сабақ процестерін төмендегідей түрлерге жіктейміз.
"Біріншіден, жаңа материалды таныту процесінде жаңа материал оқушыларға хабарланады. Оның өзіңдік белгілері айтылады. Оны оқушылар естиді. Материалды толық меңгертудің негізгі кепілі дағдылар арқылы іске асырылады. Жаңа материалдардың мазмұндық сипаты мен тақырыптың ғылыми өзектілігі ториялық әрі практикалық бірлік аясына игертілуі әдістемелік тұрғыдан құндылық болып табылады.
Екіншіден, материалды дағдыландыру процесінде тақырыптық өзектілік, материалдың ғылыми құндылығы өзіндік ерекшеліктеріне қарай түрлі психикалық жұмыс түрлері ескеріледі. Бұл жұмыс әр тақырыптың психикасы болып табылады. Қазақ тілін оқыту ерекшеліктерінің заңдылықтарын іске асыруға материалды дағдыландыру процесінің ғылыми әрі әдістемелік бірлігі зор мүмкіндік береді." деген Балақаев тұжырымын негізгі маңдай түзер темірқазық етіп аламыз. [11:89]
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми - практикалық негізін құрайтын материалды қайталау процесінде өтілген тақырыптар курсы үстемелене қайталанып, түрлі ағымдық бағытқа тиесілі жаттығу жұмыстарымен пысықталады.
Оқушылардың қазақ тілі бойынша игерген теориялық білімі мен практикалық дағдысы пысықталып, тереңдей түседі.
Атқарылған жұмыстардың барлығы психикалық ұғымдармен және оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты құрылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі логикалық қисынғада тікелей қатысы бар. Қисын лұғаты тікелей дәл ойлау, дұрыс пікір шығару заңдылықтарын үйрететін ғылым саласы екендігі белгілі. Сөйлемнің стильді кәрі мазмұндық тұрғыдан дұрыс құрылуын зерделеу және түрлі тілдік фактілерді нақтылығын қарастыратын бұл ғылым саласы оқушының сауаттылық және ой қорыту, шешім шығару сынды ой қабілеттерін белсенді күйге түсіреді.
Мектеп оқулығындағы әр тақырыптың өзіндік белгілерімен анықтамалар ережелерінің нақтылығымен дәлдігі логикаға тікелей негізделеді. Бұл ретте қазақ тілін оқыту әдістемесі тілдік фактілерді және тілдік заңдылықтарды түсіндіру мен жеткізуде логика ғылымындағы жаңалықтарға арқа сүйейді. Бұл ретте айта кетер жайт, логика мен қазақ тілін оқыту әдістемесі ажыратып бөліп алуға еш реттілік жоқ.
Қазақ тілін оқыту әдістемесіне қойылатын талаптар деңгейі білім мазмұнының дидактикалық сарынымен ғылыми өзектілігін, практикалық дағдысын дұрыс жолға қою мәселесі мен ұштасып жатады. Атап айтсақ, жалпыға бірдей білім беретін орта мектепте оқылатын қазақ тілінің мазмұнын анықтау,оқушыларға берілетін білім көлемін қарастыру, қазақ тілі оқыту жүйесін зерттеу сынды бүгінгі күн тәртібінен түспей келе жатқан өзекті мәселелер болып табылады. Сонымен қатар, білім беру әдістерін топтастырып, құрылымдық ерекшеліктерін белгілеу, сабақ түрлері құрылымдық ерекшеліктерін айқындаудың да зор септігі есерілуде. [12:65]
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері бүгінгі таңда бұл тараптағы ғалымдардың зерттеуіне негіз болып отырғаны ақиқат. Бұ әдіс теориялық әдістеменің жасалуында жиі қолданылып отырады. Зерттеу әдісі мен білім беру әдісінің объектілері әр сипатта. Білім беру әдістері мектепте қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдыны қалыптастыруда іске асырылса, зерттеу әдістері қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы ғылыми әдістемелік еңбектер және практикалық методиканы жасау үшін қолданылып келеді.
Зерттеу әдістері қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық жағынан кеңейтуде ұтымды қолданылады. Бұл ретте төмендегідей әдіс - тәсілдердің жүзеленуі міндетті деңгей болып табылады. Мәселен, бақылау әдісі қазақ тілінен білім беру және оны практикалық дағдылар арқылы іске асыруда қолданылады. Қазақ тілінен теориялық білімді мектеп оқушыларына меңгертуде әр алуан ғылыми мәндегі, психикалық дағдыдағы, логикалық жайдағы жұмыстар атқарылады. Олардың негізгі түрлері сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар болып табылады. Қазақ тілі күрделі ғылыми негізге құрылған ғылым саласы болып табылары анық. Осы орайда, сабақта күрделі ғылым негізін меңгерту мүмкіндігіне жол ашамыз. Үй тапсырмасның мақсаты, шартты болмысы, жұмыс көлемі, оларды орындаудың әдістемелік жүйесі, қазақ тілін оқыту әдістемесінің алғы кезектегі атқарылар жұмыстардың қатарынан орын алады. Мұны тәжірибе жасаушы мұғалім сабақта және сабақтан тыс орындарда бақылау жасайды.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінен зерттеу жұмысын жүргізуде мұғалімдер тәжірибесі зор маңызға, басым күшке ие. Осы орайда, мұғалімдер тәжірибесін жинақтау, олардың практикалық тәжірибесін теорияға айналдыру зерттеу жұмысының басты бағыты болуға тиіс. Мұғалімдердің озық тәжірибелерін тарату арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесінің ерекшеліктерінің қыр - сырын меңгеру мүмкіндігі туындайды.
Қазақ тілінің оқыту әдістемесі лингвистика саласының әр алуан заңдылықтары мен ғылыми негізін, грамматикалық аксиомалар мен теориялық - практикалық білім мазмұнын игерту негізінде құрылуы тиіс.
1.1 Тілді теориялық-практикалық тұрғыдан оқытудың әдіс тәсілдері
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде білім беру әдістері жиі қолданылады. Сондықтан білім беру әдістері теориялық әдістеменің негізгі мәселелері болып саналады. Әдіс грек тілінен енген сөз. Оның бастапқы ұғымы "зерттеу" деген мағынаны аңғартқан. Бертін келе алғашқы мағынасын кеңейтіп, "белгілі бір пәнді оқытудың әдісі" дегенді білдіреді. Сөйтіп әдіс қазақ тілінен теориялық білім берудің тәсілдерін, соған байланысты практикалық дағды мен тәлім - тәрбие берудің амалдарын саралайды, соны іс - тәжірибе жүзінде іске асырудың тәсілі мен жолдарының дәл жүйесін көрсетеді. Оқушылардың қазақ тілінен алған білімі мен білігін және іс - тәжірибелік дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін жұмыс жүйесі оқыту әдістерінің құрылымына тікелей байланысты.[11:126] Сонымен қатар мұғалім басшылығымен орындалатын оқушы жұмысының тұрақты сатысы оқыту әдістерінің мазмұнына қатысты. Білім беру әдістері қазақ тілінің теориялық материалдарын психикалық қызмет негізінде меңгертіп, оны оқушылар ойында қалыптастыруды және практикада шебер қолдана білуді үйрететін тәсілдер құрамы болып табылады.
Білім беру әдістеріне педагогика теориясында төмендегідей анықтама берілгін: "... білім беру әдістері оқушылардың білім мен білігін, олардың практикалық дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін жұмыстарының тәсілі және оқушылар жүргізетін жұмыстың мұғалімнің басшылығымен орындалатын бірден - бір тәсіл". [12: 47]
Әдістің теориялық мақсаты білім берудің мақсатына негізделеді де, әр алуан жұмыс жүйесі арқылы жүзеге асады. Осы үрдісте мынадай ойлау дағдылары қалыптасады: тілдік материалдарды талдау, талданған объектілерді түсіндіру, объектілерді дәлелдеу, объектілердің өзіндік белгілерін санамалап көрсету, тақырыпты оқыту, оқыту үстінде қатесін түзету, тақырыптың анықтамасы мен ережесін айту, бірнеше мысалдарды оқушылардың өздеріне тапқызып талдату. Білім мен дағдының өзара кірігуі арқылы білім беру әдісінің құрлымын білуге жол ашады, мұғалім мен оқушының қарым - қатынасы күшейіп, мұғалімнің білім беру шеберліктері төселеді, теориялық және практикалық әдістерді саралап, қолдануға жаттығады. Осының нәтижесінде қазақ тілінің оқыту әдістері жүйеленіп, білім берудің сапасы артады.[ 16:25]
Қазақ тілінен білім беру әдістері сан алуан. Осы әдістерді әдістемеде жіктеп көрсетудің мәні зор. Жіктеп көрсетуде, біріншіден, оқушыға берілетін білімнің сапасы артады, екіншіден, оқушымен жүргізілетін жұмыстың дәлдігі нығаяды, үшіншіден, мұғалімнің атқаратын жұмысы жеңілдейді. Әрине, білім беру әдістерін таңдап, қолдану, оны қай уақытта іске асыру және білім беру әдістерін қай материалға байланысты сұрыптап алу методиканың қиын әрі күрделі мәселелері. Сондықтан оқушыларға ұсынылатын тілідік материалдардың көлемін дұрыс таңдап, сұрыптау өте қажет іс болып табылары сөзсіз. Оқушыларға берілетін білім мазмұнының көлемі мен ғылыми сапасын зерделеу білім беру әдістерінің іске асырылуын жеңілдетеді. Білім беру әдістерін іске асыруда оларды топтастыру, жіктеу ең қажетті мәселе болып табылады. Оқушылар тілді практикалық - теориялық және теориялық - практикалық жақтан меңгереді. Қазақ тілінен білім беру әдістерін топтастыру әдістеменің соңғы жетістіктеріне негізделеді.
Қазақ тілінен білім беру әдістерін жіктеуде төмендегі әдістемелік мәселелер өлшем етіп алынады. Олар мыналар: қазақ тілінен білім беру әдістері білім алу көздеріне байланысты жіктеледі. Біз оқушылардың қазақ тілінен теориялық білім алуы мен практикалық дағды қалыптастыруының негізіне тоқтап кетуді жөн санадық. Оқушылар қазақ тілінен алан білімдері мен дағдысын ұжыммен қарым - қатынас жасау негізінде кеңейтеді. Көрген - білгенін әңгіме етеді, сөйтіп қарым - қатынас жасау негізінде белгілі бір білім негіздерін молайтады. Тілдік материалдарды іс жүзінде қолдануды оқушылар көркем әдебиетті оқу үстінде түсінеді. Оқушылар білім мен дағдыны қазақ тіліне байланысты жүргізілетін тәлім - тәрбие сабақтары мен сыныптан тыс орындалатын жұмыстар бойынша алады. Білім мен дағды мұғалімнің түсіндіруі бойынша жеткізіледі. Білім мен білік қазақ тілі оқулығы бойынша қалыптасады, білім мен дағды арнайы таңдалған дидактикалық материалдар - диктант, мазмұндама, үлестірмелі қима қағаздар және түрлі көрнекі құралдар негізінде шоғырланады. [17: 165]
Қазақ тілінен білім беру әдістері белгілі әдіскер ғалымдардың айтқан әдістемелік пікірлеріне байланысты жіктеледі. Профессор А. В. Текучев "Методика русского языка в средней школе" деген еңбегінде білім беру әдістерін білім алу көздеріне қарай жіктеуді мақұлдайды. Орыс тілін оқытудың заңдылықтарын көп зерттеген әдіскер ғалым профессор Л. П. Федоренко теориялық методиканы зерттеудің мәселелері жайында: "Важными вопросами теории методики автор считает следующие: принципы методики руского языка, вытекающие из закономерностей усвоения родного языка; теоретический анализ средств передачи знаний, в частности анализ методов обучения родному языку" деп орынды атап көрсеткен. Ана тілін оқыту әдістемесін негізгі мәселелерін зерттеу қазіргі заманғы әдістеменің басты міндеті болып отыр. Қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты жазылған құнды зерттеулер де осы мақсатқа арналады. Мұнда білім беру әдістерінің біраз түрлері жан - жақты баяндалады.
Сөйтіп қазақ тілінен білім беру әдістерін оқушыларың білім алу көздеріне негіздей отырып, оларды төмендегіше топтастыруға болады: қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері. Бұл әдістердің құрамына мыналар кіреді: тілді әдебиет материалымен байланыстырып өту әдісі, түсініксіз сөздерді үйрету әдісі, диологтық және монологтық сөйлеуді үйрету әдісі, ауызша түсіндіру әдісі, ауызша мазмұндау әдісі және мәнерлеп оқу әдісі, қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері. "Бұған мына топтағы әдістер жатқызылады: әңгіме әдісі, хабарлау әдісі, түсіндіру әдісі, тәжірибе әдісі және кітапты пайдалану әдісі, қазақ тілін теориялық - практикалық жақтан үйрету әдістері. Яғни дайын материалды талдау әдісі, фонетикалық талдау әдісі, морфологиялық талдау әдісі, синтаксистік талдау әдісі, тілдік материалдың түрін өзгерту әдісі, тілдік тапсырмалары бар мазмұндау әдісі, қазақ тілі бойынша сөйлем құрату әдісі, тілдік тапсырмалары бар шығарма жаздыру әдісі, орфографиялық талдау әдісі, көшіріп жазу әдісі, диктант жазу әдістері."
Қазақ тілінен білім беру әдістері
Қазақ тілін теориялық- практикалық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін теориялық - практикалық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсініксіз сөздерді үйрету, диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету, ауызша түсіндіру, ауызша мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдістері
Әңгіме, хабарлау, тәжірибе, түсіндіру және кітапты пайдалану әдістері
Қазақ тілі бойынша талдау, дайын материалды талдау, тілдік материалдың түрін өзгерту, тапсырмаларды мазмұндау, сөйлем құрату, шығарма жаздыру, орфографиялық талдау, көшіріп жазу және диктант жазу әдістері.
Қазақ тілінен саналы әрі тиянақты алған білімдерін іс жүзіне асыруда жүйелі жұмыс тәртібі үлкен рөл атқарады. Сондықтан өнімді әдістерді әдістемелік қағидаларға сәйкес жүргізіп отыру мақсаты көзделеді. Жоғарыда айтылған әдістерді іске асыру арнайы таңдалған материалдар негізінде жүргізілетін жұмыстың психологиясына байланысты. Әдістің қолдану жүйесі білім алу көздеріне негіделе отырып, мына сынды жұмыстың басты үрдістерін ескертеді: әдістің іске асырылу жүйесі объектіні меңгертудің психологиялық басқыштарына қатысты. Тақырыптың өзіндік белгілерін тірек ету. Тақырыптың әсерлігі мен мәнерлігін күшейту. Ауызша сөйлеу дағдысын арттыру. Жазу сауаттылығын арттыру. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу белсенділігі мен саналығын күшейту тағы басқа қадағалаған жөн.
Сөйтіп әдістің іске асырылу жүйесі лингвистикалық фактілерді тірек етіп, психологиялық факторлар негізінде дидактикалық - методикалық принциптер бойынша жүзеге асады. Таза практикалық жұмысарды орындауда түсініксіз сөздерді түсіндіру, ауызекі тілді дамыту, мәнерлеп оқу, қосымша әдеби кітаптармен жұмыс істеу және оны іс - тәжірбиеде пайдалана білуге және олармен жұмыс істеу тәсілдері жұмсалады.[16:32] Теориялық тілдік материалды оқытуда әңгіме, хабарлау, тәжірибие, түсіндіру, кітапты пайдалану әдістері қолданылады. Ал әрі теориялық, әрі практикалық масатта жүргізілетін әдістер жүйесіне жүргізілетін әдістер жүйесіне мыналар кіреді: қазақ тілі тақырыптарын талдау, тілдік материалдың түрін өзгерту, тілдік тапсырмаларды мазмұндау, шығарма жаздыру, орфографиялы талдау, көшіріп жазу, диктантты оқыту, орфографияны үйрету, дұрыс сөйлеу дағдысына еліктеу, дыбыстау мүшелерінің қызыметін түсіндіру, дұрыс айту ережелерін меңгеру, көрнекі құралды пайдалану, өлең ұйқастарының айтылуын үйрету.
Қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері сабақ жүргізу үстінде іске асырылады. Бұл арқылы оқушылар сөздің мағыналық қасиетін, табиғатын, сөздік қоры мен грамматикалық құрылысын сезінеді, ауызекі тілдің байлығы мен әдеби тілдің өзіндік белгілерін үйренеді. Мәдениетті сөйлеу үлгісін қалыптастырып, дұрыс оқып, оқығанын қайталап айтып беруге жаттығады.
Сауатты және дұрыс жазу шеберлігі төселіп, өзінің тілін стилистикалық тұрғыдан жетілдіреді, ғылыми, саяси және көркем шығармаларды талғап оқу қабілеті артаы. Оқушылар қоғамдық құбылыстарды тіл арқылы біліп, сезіну, түсіну және үйрену жолымен білімдері мен дағдыларын қалыптастырады.
Алған білімдерін практикалық істерге жаратып, шығармашылық еңекпен шұғылданады, оқушылардың түрлі пәндерге байланысты ұғымы мен түсініктері жетіледі, үйренуге деген талабы артады, пәнге деген сүйіспеншілігі артады. Түрлі пәндер саласындағы түсініктер мен берілген фактілер қазақ тілінен білім беруге материал есебінде қызмет атқарады. Әрбір жеке пән мұғалімдері оқушылардың ой - өрісін дамыта отырып, бір пәннен алған білімін екінші бір пәнге пайдалану жағын қарастырады. Оқушылар әрбір пәннің өзіндік заңдылықтарын меңгермейінше, сол пәннен тиянақты да терең білім ала алмайды. Сондықтан оқушылардың әрбір пән бойынша практикалық дағдыларын қалыптастырғаны орынды.
1.2 Қазақ тілінен оқыту материалдарын игертудегі оқыту әдіснамасы
Қазақ тілін теориялық тұрғыдан үйрету әдістері тілдік материалдардың теориялық негіздері мен заңдарын, анықтамалары мен ережелерін меңгертумен бірге, оларды практика қажетіне жаратуға бағыт сілтейді. Мұғалім белгілі бір тілдік тақырыптың өзіндік белгілерін ғылыми тұрғыдан сұрыптап, материалдың мазмұны мен көлеміне және әрбір өткізілетін сабақтың құрлымына орай тақырыптың оқыту жүйесін белгілейді. Бұл әрқашан мектеп бағдарламасының көлеміне негізделеді де, әр сыныптағы оқушылардың ой дәрежесі мен жас ерекшеләігіне сәйкестендіріледі. Мұғалім теориялық материалдарды үнемі өзі мазмұндап, оған оқушыларды да қатыстырып, практикалық тұрғыда өздеріне жүктеп отырады. Өтілетін материалдың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтарын оқушыларға меңгертуде, әуелі тақырыптың ішкі қасиеттерін саралап, лайықты дидактикалық мысалдар табуды жүктеген жөн.[10: 56]
Қазақ тіліне саралай және кіріктіре оқыту ұстанымы. Қазақ тілін өзге ұлтқа оқытып үйретудің көп жылғы тәжірибесі мынаны көрсетіп отырып: әр түрлі сөйлеу әрекетінің тек өзіне ғана тән табиғи әрекеттер жиынтығы және лексика-грамматикалық бедерлеуі бар. Ана тілімізді саралай оқытып үйрету әр түрлі деңгейде жүзеге асады және оның өте нақтылы айқын шектемесі болады:
1) ауызша сөйлеуде және жазбаша сөйлеуде;
2) сөйлеу тілінің ішінде - тыңдалым мен айтылымға оқытып үйрету; айтылымның ішінде - монологтық тіл мен диалогтық тілге оқытып үйрету және жоғарыда көрсетілгендердің әрқайсысы бойынша - алдын-ала дайындалған және дайындалмаған сөйлеу;
3) оқылым ішінде - текстің мазмұнын толығымен қамты және толығымен түсіну;
4) жазылым ішінде-графика мен орфографияға оқытып үйрету, жазбаша мазмұндау мен шығармаға үйрету.
Жоғарыда көрсетілген әр деңгейде тек оның өзіне ғана тән әдістемелік міндеттер жүзеге асады және оқушыларды талапқа сай білік пен дағдыны игерту жетелейтін белгілі бір, меңгерілетін тақырыпты ашатын жаттығулар жүйесі қолданылады.
Қазақ тілін оқытып үйрету кіріктіре оқыту ұстанымы арқылы да жүзеге асады. Ол ана тілімізді оқытып үйретуде тілімздің барлық салаларын, яғни фонетика, лексика, грамматиканы жеке-жеке алып оқытудың емес, керісінше, оларды кіріктіре оқытып үйретуді көздейді. Оқушылар оларды белгілі бір сөйлеу жағдайында нақтылы сөздерді, сөз тіркестері, сөйлемдер, диалогиялық бірліктер, тұтас тіркестер, сондай-ақ текстер ішінде қолдана отырып, сөйлеу әрекеті барысында тез меңгереді.
Аталған ұстанымның өзіндік ерекшелігін ескере отырып, оны жүзеге асыруда келесідей ережелерді басшылыққа алуды ұсынамыз:
-тіліміздің әр түрлі формада , әр түрде көрініс беретін қатысым құралы ретіндегі, феномен ретіндегі көп қырлылық, көп жақтылығын ескере отырып, оның ерекшелігін түсініп, талапқа сай ұйымдастыра білу қажет.
Қазақ тілін оқытып үйретуде ауызша тілдесімді жетістікпен меңгеруге мүмкіндік беретін тыңдалымға ерекше қөңіл бөлінетіні белгілі. Сондықтан алғашқы сабақтан бастап оқушылардың таңдап отырған текстің мазмұнын аудармасыз түсіну дағдысын қалыптастырған жөн. Және де студенттердің сөйлеу тілін тындап қалыптастырған жөн. Және де студенттердің сөйлеу тілін тындап түсінуін дамытатын әр түрлі дыбыстау, техникалық құралдарын қолдану тиімді.
-ең алдымен монологтық тіл мен диалогтық тілдің өзіндік ерекшелігін анықтап алып, сабақты соның негізінде құрған дұрыс. Оқушылардың байланыстыра сөйлеуге оқытып үйрету барысында, олардың тілінің логикалық тұрғыда жүйелілігін, жан-жақтылығын, дұрыстығын және берілген жағдаймен байланыстылығын қадағалап отырған жөн.
-оқушылардың тексті өз бетінше дауыстап оқуын әрдайым қуаттауымен қатар, олардың тексті бірігіп мәнерлеп оқуына да көңіл бөлген дұрыс. Тексті іштей оқу өте маңызды. Дегенмен, оқушыларды тексті іштей оқып, оның мазмұнын өз сөздерімен айтып беруге дағдыландырған жөн. Ол үшін әр түрлі, текстің мазмұнынын түсінуге көмектесетін жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру қажет.
"Қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде, мұғалім мен оқушының қарым - қатынасын анықтайтын, бірде мұғалімнің өзі түсіндіріп, бірде оқушының өзін іздендіретін әдістің бірі - әңгіме әдіс"[18: 154] Бұл теориялық материалдарды іс - тәжірибелік жұмыстар мен ғылыми негізде ұштастыруда іске асырылады. Бұл әдістің жүргізілуі мен іске асырылуына орай сұрақ - жауап әдісі деп те атайтыны белгілі. Қазақ тілінде меңгерілетін грамматикалық тақырыптардың әңгіме әдісін қолдану арқылы іске асырылуы білім мазмұнын игерту мен қатар оқушылардың шығармашылық танымдық қабілетін дамытуға іргелі де жемісті қадамдар жасайды. Атап айтсақ, оқушылардың грамматикалық теорияны, орфографиялық қалыпты меңгеруде белсенділігі артатынын көреміз. Тілдің өзіндік белгілерін дәлелдеп айтуға, тілдік талдаулар жасауға машықтанады.
Оқушы тілін ұстарту негізінде сөйлемнің грамматикалық және стилистикалық тұрғыдан дұрыс құруға бейімделеді. Өз пікірінен қорытынды шығаруға үйренеді. Оқушылардың білім мазмұнын игерудегі теориялық әрі практикалық дағыдыларын қалыптастыруда түсіндірілетін материалдық обьектілер әдеби тіл жағынан мінсіз де келісті, мұғалімнің ғылыми әрі теориялық білімінің терең болуы шарт. Және де сөз саптауы, сөйлем құрау жағынан ой күрделілігі мен құрмаласымдық мәнділігі, мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі ой мен тіл қатысы жеңілдікке құрылуы шарт.
Ал, оқушыларға қойылатын талап межесі қандай десек, оқушы ойының дәлді де нақты әрі сөздік қорының кең болуы, оқушының жай сөйлем немесе құрмалас сөйлем құрылысына негізделген сөйлем түрлерін құрай білуі, берілген ақпаратты сын тұрғысынан саралауға, ой - тұжырым жасауға белсенді болуы қажет. Оқушыларға қойылатын сұрақ мағынасы жағынан дәл, анық, логикалық жағынан терең болғаны абзал. Бірнеше мәселелердің басын қоспай, әр тарау бойынша жеке маңызды әрі күрделі сұрақтар берілгені жөн. Бір тақырыпқа байланысты берілетін сұрақтардың танымдық сипатын әр деңгейге құрып, бірде күрделі, бірде жеңіл болғанын қадағалау керек. Неге десек, мұндай ұсынылатын жұмыс түрінің оқушылардың ойлау дәрежесі мен логикалық таным қабілетін жетілдіруге бағытталады. "Оқушы жауабында төмендегідей логикалық - психологиялық үрдістерге баса назар аударған жөн. Біріншісі, берілген сұрақтағы негізгі ойға, яғни тілдік құбылыстар мен заңдылықтарды меңгеру дәрежесін, екіншісі - сұраққа жауап беруде оқушының өз ойын, тұжырымын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп беру мүмкіндігін ескеру қажет. Жаңа тақырыпты әңгіме әдісімен түсіндіруде дидактикалық материалдардың берері мол"[19:47]. Осы орайда, ізденімпаз мұғалім тілдік материалдарды оқушы санасына жеткізуде бағдарлама негізінде ұсынылар білім көлеміне байланысты сөйлемдер мен мәтіндерді күн ілгері сұрыптап, оны ой елегінен өткізіп және оқушылардың шығармашылық дағдыларын қалыптастыруға бағытталған іс әрекеттер басымдылығын ажырату қажет.
Оқушыларға қазақ тілінен берілетін теориялық білім мен грамматикалық аксиомаларды игертуде әңгіме әдісінің құрылымын басшылыққа алуы міндетті алғы шарт болып табылады. Алғы кезекте озық деп танылған педтехнологияларды өз тәжірибесіне белсенді енгізіп жүрген ұстаздар әңгіме әдісінің құрылымдық элементтерін танып, оларды дамыта оқыту технологияларымен ұштастырып отыруы маңызды болмақ. Құрылымдық элементтер түрі: оқушылардың тілдік материалдарды бақылауы, мұғалімінің сұрытап алған материалдары бойынша оқушылар тілдік заңдылықтар мен фактілерге сүйенеді. Жаңа тақырыпқа сай эстетикалық тұрғыдағы талапқа сай келетін көрнекі құралдармен ғылыми мазмұны бай дидактикалық мысалдар қолданылу орынды болмақ. Екінші кезекте тілдік материалдарды сұрақ - жауап негізінде меңгертудің де маңызы зор. Бұл жұмыс түрі диалогтық ой алмасу қатысымы арқылы іске асырылады. Өтілетін тақырыптарға сәйкес мұғалім оқуыларға танымдық бағыттағы сұрақтар қояды. Бұл ретте, мұғалім тарапынан берілетін сұрақ тіл табиғатын және ондағы ерекшеліктерді ашатын деңгейдегі сиаптты қамтуы шарт. Материалдың өзіндік белгілерінің сұрақтары арқылы айтылуы ескеріледі. Әңгіме үрдісінде оқушыларға тілдік материалдардың ережелері мен анықтамаларын меңгерту көзделеді.[19:65]
Әңгіме әдісінің осы құрылымдық элементінің әдістемелік жүйесіне түсінік беріп өтейік, мәселен зат есімінің жекеше түрлері сынды тақырыпқа байланысты әңгіме әдісінің негізгі шарт болып табылатын нақтылық пен дәлдік білім мазмұнын игертуде үлкен роль атқарады. Әңгіме әдісінің құрылымдық ретін сақтамау, түсіндіріліп отырған материалдң табиғи жолмен сақталу қасиетін бұзатыны белгілі.
Қазақ тілінің теориялық саласын игертуде қолданылатын ендігі бір белсенді әдіс - хабарлау әдісі. Бұл әдіс тілдік материалдың жалпы заңдылығын, өзіндік белгілерін ғылыми құнды мысалдар арқылы меңгертумен ерекшеленеді. Тілдік фактілердің жалпы қасиеттерін хабарлай отырып, оның жасалу жолдарын арнайы түрде тоқталады. Сабақта хабарлау әдісін пайдалану кезінде тақырыптың өзіндік белгілері сұрақтар арқылы меңгерілмейді. Оқушылар қорытынды пікірді, анықтама мен ережені өздері шығармайды, мұғалімінің хабарлауы бойынша игереді. Белгілі бір тақырыпқа байланысты анықтама мен ережені түсіндіріп болған соң, оқушылар сол тақырыптың ғылыми - теориялық негізін көрнекі құралмен әралуан бағыттағы дидактикалық мысалдарға бағдар жасай отырып түсінеді.
Хабарлау әдісі оқушылардың шығармашылығын белсенділігін аттырып, мұғалім түсіндіруі бойынша ой қорытындысын шығаруға бағыттайды. Қазақ тілі материалдарын хабарлау әдісімен меңгертуде оның төмендегідей құрылымдық элементтері басшылыққа алынады. Яғни, мұғалімнің арнайы сұрыптапалған дидактикалық материалдарына оқушылар көз жүгіртеді. Анықтамалар мен ережелерді мұғалімнің өзі түсіндіреді. Мұғалім тақырптық материалдар турасында ақпарат көздерін кеңінен пайдаланады әрі материалдардың өзіндік спецификалық белгілерін анықтап, хабарлайды.
Қазақ тілінің теориялық негізін меңгертуге бағытталған хабарлау әдісі ізденімпаз ұстаздың біліктілігі мен білімділігін қажет етсе, оқушылар тарапынан шешендік өнер, ой қорыту, шығармашылық белсенділік сынды талаптар деңейін қажет етеді. Бұл әдіс бойынша меңгертілген тақырып терең де толыққанды теориялық - ғылыми білім берумен ерекшеленеді.
"Оқушыларға жаңа тақырып материалдарын түсіндіруде қолданылатын ендігі бір жұмыс түрі - түсіндіру әдісі болып табылады. Білім мен дағдыларды меңгертуде бұл әдістің әдістемелік қуаты мен құндылығы ерекше. Оқушыларға жаңа тақырыпты меңгерту, түсініксіз құбылсты ұғындыру кезінде берілген сұрақтарға қоса оқулық материалдардан басқа білім көздерін қосымша әдебиет ретінде қолдану жолымен толықтырылады" [20:67]
Түсіндіру әдісі белгілі бір құбылысты кең бағдарлап, дәл танытуға бағытталған. Осы әдіс мұғалімнің түсіндіруі және оқушының түсіндіруі ерсіл қарсылы қозғалыс бағытын еске түсіретін прапорцияға тура тәуелді.
Мұғалімінің түсіндіруі төмендегідей жұмыс үрдісі тұсында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ
ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ
Оқу-әдістемелік құрал
Семей, 2021
УДК 15 с (Қаз)
ББК 107.3 Қаз
Қ 53
Құрастырушы: Рақымбек Торғын Қуатқызы
Қазақ тілін жаңа технологиялар арқылы оқытудың әдіснамасы. Қазақ тілі пәнінен сабақ беретін мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік құрал. Семей, 2021 ж.-87 бет
Пікір беруші:
Секей Жанбота - Семей қ. Шәкәрім атындағы университеті, КеАҚ журналистика кафедрасының доцент м.а., филология ғылымдарының кандидаты
Жалпыға міндетті білім беру стандарты орта білім берудің базалық мазмұнына сәйкес жасалған Қазақ тілін жаңа технологиялар арқылы оқытудың әдіснамасы атты оқу-әдістемелік құралы қазақ тілін оқытуда халықтық тәрбие берудің мәніне әдістеменің теориялық негіздері арқылы талдау жасап, оқушыларға білім берудің әдістері мен тәсілдері, олардың оқу икемділігі мен дағдыларын қалыптастыру, қазақ тілі сабағын ұйымдастырудың тәсілдері және оқу процестерінде жаңа технологияларды қолдану сияқты мәселелер теориялық және әдістемелік тұрғыдан баяндалады.
АЛҒЫ СӨЗ
Білім мазмұнын жетілдіруде оның құрылымын анықтауда бүгінгі заман талабына сай жаңа технологияны пайдалануда оқытушылар педагогикалық технологиялар көмегіне сүйенуі тиіс. Педагогикалық технологиялар: саралап оқыту технологиясы; бағдарламалап оқыту технологиясы; оқытудың компьютерлік технологиясы; Монахов технологиясы; дамыта оқыту технологиясы; ойын арқылы оқыту технологиясы; білім беруді ізгілендіру технологиясы т.б. жайлы нақты мәліметтерді жаңа ақпараттық технология негізінде қажетіне қарай сабақта пайдалана білуі керек. Ол үшін бастауыш мектеп ұжымы жаңа технологиялардың қайсысын қолданғанда тиімді болатынын алдын ала болжап, бағдарлап, жоспарлауы тиіс.
Оқытудың жаңа технологияларын, жаңа әдістерін, қолданудың тиімділігін көрсетеді.
Құралда ұсынылған амал-тәсілдерді барлық сыныптарда қазақ тілін меңгертуде қолдануға болады. Берілген жаттығу жұмыстары мен тапсырмалар, тілді меңгертуге байланысты қолданылған мәтіндер қазақ тілі сабағының сапасын арттыруға, оқушылардың білім деңгейін көтеруге, жаңа сабақты тез меңгеруге мүмкіндік береді.
Қазақ тілін өркендету, оның мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесін асқақтату, қолданылу аясын кеңейту, ұлттық әдебиет тізімді дәріптеу бүгінгі күннің басты талабы болып отырғаны ақиқат. Әсіресе, жалпыға бірдей білім беретін мектептің білім беру жүйесінде қазақ тілін оқытудың әдістемелік мақсаты оқушының ауызша, жазбаша тілін дамыту болып табылады.
Сыныптағы қазақ тілі оқулығының мазмұны алуан түрлі, тақырып аясы кең. Соның бәрі оқушыларға тәуелсіз еліміздің ұлттық рухын таныту, асқақтату, туған жер мен ана тілді қастерлеу, тіл дамытуды жетілдіру сынды игі мақсаттарға бағындырылған. Сонымен қатар қазақ тілі сабағын оқытуда ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстарын ерекше қажетсінетін тапсырмалар берілген. Мұғалім оқушылардың алған білімін тереңдетіп әрі бекітіп тіл дамытуға машықтандыру және оны жаңа технологиялар негізінде жүзеге асыру қазіргі қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің өзекті мәселесі болып табылмақ.
Бұл әдістемелік құралға тақырып етіп алынған қазақ тілін оқыту әдістемесі жаңа технологияларды ұтымды қолдану арқылы бүгінгі таңда әдіскер зерттеушілер тарапынан әлі де болса тыс қалып отырған әдістемелік тұстарын зерделеп, оқушының шығармашылық қабілетін арттыру сынды ерекшеліктерін ашуымен өзекті.
І Тарау. ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ
Тіл - қатынас құралы. Тіл - көркем ой мен алып идея айнасы. Ұлт мұраты, рухани құндылықтары мен мемлекет мүддесінің кепілі - тіл. Методология - грек сөзі. Ана тілімізге тәржімалағанда зерттеу, әдіс, ілім деген мағынаны білдіреді. Методика білім беру құралдарының жиынтығы деп қарастырылса, ал методология осы білім беру құралдарын басшылыққа алатын негіздер болып табылатыны белгілі құбылыс. Жер бетіндегі ғылымдар өзінің зерттеу объектісіне қарай жаратылыстану ғылымдары, қоғамдық ғылымдар деп екіге жіктеледі. Ал тіл білімі ғылымдары қоғамдық ғылымдар аясында қарастырылады, зерттеледі. [1:26]
Қазақ тілін оқыту методикасы педагогика ғылымдарының күрделі бір саласы және қоғамдық ғылымдар қатарына жатқызылады. Тілдік фактілер қазақ тілін оқыту методикасының негізгі әрі басты объекісі болып табылады. Ал оқыту методикасы диалектикалық материализммен, біріншіден, методологиялық қағидалар жағынан ұштасса, екіншіден, зерттелетін ортақ мәселелер жағынан жақындасады. Диалектикалық материализм материя алғашқы да, сана екінші деп есептейді. Бұл қағида - ғылымдардың барлығыа, соың ішінде, қазақ тілін оыту методикасына да қатысты әрі ортақ қағида. Бізді қоршаған дүние және оның заңдары адам санасына тыс және оған тәуелсіз өмір сүреді, адам оны еңбек процесінде таниды және өз қажетіне пайдаланады. Адамның ойлауы тіл арқылы объективті шындықты көрсетеді. Объективті шындықта болған нәрсенің, құбылыстың, танылғанның бәрі де тілде белгіленеді. Қазақ тілін оқыту методикасын зерттеуде диалектиканың негізгі заңдары мен категориялары ескеріледі. Маркстік диалектиканың бірінші заңы дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар бір - біріне тығыз байланысты деп қарастырады. Осы заңдылықты методикаға алып келгенде оны төмендегіше түсіндіруге болады. Методика пәні және оның зерттеу объектілері бір - бірімен тығыз байланысты. Білім беру әдістері және олардың түрлері бір - біріне байланысып, бірін - бірі дамытып отырады. Қазақ тілін оқыту методикасындағы сабақтар да бір - біріне үндесіп отырады, бірі бірінсіз жасалмайды, өмір алмайды.
Диалектиканың екінші заңы заттар мен құбылыстар саннан сапаға көшіп отырады деп дәлелдейді. Қазақ тілін оқыту методикасындағы білім беру әдістері және олардың құрылымдық элементері жаңарып, үнемі үздіксіз жетіліп отырады. Диалектикадағы сан - ескі әдістер, ескі методикалық терминдер, ескі сабақ құрылымдары, ал сапа - сол білім беру әдісінің жаңаруы, құрылымдық элементтердің жетілуі, сабақ түрлері, құбылыстар бір - бірімен қайшылық негізінде дамиды деп көрсетеді. Әрине, методикалық мәселелердің барлығының өзіндік даму бағыты мен арнасы бар және олар алуан. [2:25]
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен тиянақты да берік білім беруде мұғалімдердің ескеретін көп - ақ. Қазақ тіліне байланысты таңдалған материлдардың көлемі мен жүйесіне қарай білім беруде, мұғалім білім беру әдістерінің ең құнды, ең тиімді түрлерін пайдаланады. Сондықтан қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде мұғалолардың топтастырылуы. Бұлардың бәрі жаңадан қаралады, жаңаша зерттеледі, бұлар сапа ретінде танылады. Оқушыларға қазақ тілінен тиянақты білім беруде сүйенілетін жалпы дидактикалық принциптер мыналар: ғылыми принцип, жүйелі принцип, көрнекілік принципі, саналық пен белсенділік принципі, теорияны практикамен байланыстыру принципі және жеке оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принципі. Тілден мәлімет беруде мұғалім бұл принциптерді бір - біріне ұштастырып отырады. Сонымен бірге, қазақ тіліне қарай жүргізілетін сабақ құрлымдарын өткізу кезінде, білім беру әдістерінің құрлымдық жүйесін іске асыру тұсында және сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар үстінде тілдік материалдарды байланыстырып отыруды көздейді. Осы дидактикалық принциптерді іске асыру тұсында, негізінен, екі түрлі принциптің орындалатындығы байқалады.
Біріншісі - оқушыладың қазақ тілі материалдарын жете меңгеру процесі. Мұны оқушылардың оқу материалдарын саналы түсінуі, оған оқушының белсенді қатысуы арқылы анықтауға болады. Екіншісі - оқу материалдарын үйрету процесі. Мұңдай жағдайда оқушылардың сабаққа қатысы оншалық көп байқалмайды, көбінесе, мұғалімнің белсенділігі аңғарылады. Сабақты көрнекі, жүйелі түсінуге оңай етіп құру ең қасиетті міндет болып табылады. Сондықтан да қазақ тілі материалдарының теория мен практикаға сай болуы мұғалімге тікелей байланысты.
Ғылыми принцип. Қазақ тілінен білім мен практикалық дағды беруде жиі іске асырылатын принциптің бірі - ғылыми принцип. Оқушыларға берілетін білімнің барлығы лингвистикаға байланысты қаралады. Тілдің ең негізгі өзіндік белгілері ұстаз елегінен өткізіліп, оқушылар ойына, білім дәрежесіне сай сипатталады. Тілдік фактілердің тіл білімінде әбден қорытылған, шешілген мәселелері ғана мектеп оқушыларына жеткізіледі. Сондықтан да оқушыларға берілетін білім мазмұны, көлемі және оны оқытудың жүйесі сараланып, мектепте өтілетін қазақ тілі жйелі курсы бойынша ғылыми мәліметтер беріледі. Мектеп оқушыларына қазақ тілінен тілдік мәлімет беруде, жалаң теориялық материалдарды ғана ескермей, практикалық жағдайларды да ескерген мақұл. [3: 34]
Мектеп оқушыларының көру, жазу, сезу, түсіну, қабылдау қабілеті айтылу мен естілу қабілетіне қарағанда күштірек дамыған. Оқушылар көргенін, жазғанын және қолмен ұстағанын тез қабылдайды. Әрі жадында ұзақ уақыт сақтайды. Ал есту бойынша қабылдауда берік психикалық мүмкіндік бола алмайды. Соңдықтан қазақ тілі тақырыптарын меңгертуде дидактикалық принциптер мен психикалық қағидалар қатар ескеріледі.
Жүйелі принцип - жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды бекітуде, бірккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде, пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруде іске асырылатын ұстаным. Қазақ тілі сабақтарында оқу материалдарын меңгерту көрнекі түрді, біріккен сабақ құрлымында, білім мен дағдыларды тексеруде, пысықтау мен қайталау да, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруде іске асырылады. Содан кейін өтілетін тақырып дауыстап оқылып, материалдың өзіндік белгілері салыстырылып, анализ - синтез жасалынады. Түйінді пікірлер анықтама ретінде ұсынылып, жалпы ой қортындысы шығарылады. Оқушылардың алған теориялық білімін қалыптастыру мақсатында тақырыптың психологиясына сай пркактикалық дағдылар жүйесі ескеріледі. Сөйтіп теориялық материалдар емлелік объектілермен ұштастырылады. Қазақ тіліне байланысты оқушылардың сөздік қоры бірте - бірте шоғырландырып, іс жүзінде дұрыс жазып, дұрыс сөйлей білуге дағдыландырылады.
Көрнекілік принципі. Оқушыларға қазақ тілі материалдарын анық, дәл түсіндіруде іске асырылатын принциптің бірі - көрнекілік принципі. Бұл принцип оқушылардың дыбыс жүйесіндегі білім мен дағдылардын әрі қарай нығайту үшін және оны жете меңгерту үшін қолданылады. [5: 65]Әр сабақ сайын көрнекі құралдар пайдаланылады. Қазақ тілі сабағында мынадай көрнекіліктің түрлері іске асырылады: кесте, схема, плакат, сурет, картина, анықтағыш дәптер, карточкалы дәптер, көрнекілік тақта, түсті бор, сөздіктер және техникалық құралдар. Осы сияқты көрнекі құралдарды әрбір сабақта қолданып отыру оқушылардың қазақ тілінен алған білімі мен нақты ойларын дәл, анық етіп пікірлеп байымдауға септігін тигізеді. Оқушылардың дұрыс сөйлеуін қамтамасыз ете отырып, дәл сөйлеуге, нақты баяндауға баулиды. Зерттеуші Кәтембаева Б.Т. топтасытыруына сүйенер болсақ: "Сөйтіп көрнекілік: а) дауысты және дауыссыз дыбыстардан берілетін білімінің дәл, анық болуын қамтамасыз етеді; ә) орфографиялық объектілердің жете меңгерілуіне, буын, екпін және үндестік заңын оқушылар ойында тұрақты қалдыру үшін пайдасын тигізеді; б) орфографиялық тақырыптарды терең меңгерту үшін жағдай жасайды; в) жергілікті тіл ерекшеліктерін жүзеге асырады; г) морфологиялық тақырыпты танытуда септігін тигізеді; ғ) оқушылардың тілге деген құмалығын тигізеді; д) олардың бақылағыштық және сенімділік қабілетін арттырады." [6: 56]
Саналылық пен белсенділік принципі. Мектеп оқушыларына қазақ тілінен білім беру барысында олардың саналы түсіну қабіеті дамытылып отырады. Тілдік фактірлерге байланысты мәліметтерді оқушылар жаттанды түрде емес, саналы түрде меңгере білуі тиіс. Қазақ тілі объектілерін саналы түрде меңгерту үшін мына сияқты жұмыс түрлерін іске асырған жөн: Бірінші - тілден берілетін мағлұматтарды жеке түсіндіріп, ол мәліметтерді өз түсінігі бойынша айтқызып отырған мақұл. Оқушылардың мұндай түсіндірілуі кезінде объектілердің өзіндік белгілері толық қамтылуы қажет; Екінші - түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы оқушылар тапсырманы еркін орындауы керек; Үшінші - күнделікті, тоқсандық, жылдық қайталаулар тұсында өткен материалдарға байланысты сұрақтарға толық жауап болуы міндеттілік болып табылады; төртінші - сөздердің дұрыс жазылу емлесін қадағалайтын орфография мен сөздердің дұрыс айтылуын реттейтін орфоэпияға байланысты дағдыларды шартына қарай орындай білгені дұрыс әрі бұлтармас заңдылық; бесінші - күнделікті өмір мен тұрмыс - тіршілік қажетіне қарай практикалық дағдыларды саналы түрде меңгеріп, оны теориялық білм мазмұнымен ұштастыра бірлікте қарастыра білгені жөн.[6: 54]
Қазақ тілі пәні бойынша берілетін теориялық білім мазмұны төмендегідей практикалық мақсаттарды нәтижелеуге қол жеткізеді: тілден берілген теориялық білім мазмұнын ауызша әрі жазбаша мақсатта қолдана білу; әр алуан сипатағы талдаулар жасау; орфография мен орфоэпиядан алған білімдерін ауызша және жазбаша түрде сауатты іске асыру.
Түсінуге жеңіл қолайлылық принципі оқушылардың шығармашылық қабілеті мен танымдық белсенділігін арттырады. Мектеп оқушыларына тілдік фактілерге байланысты білім мен дағдыларды жетік әрі берік меңгертуде түсінуге жеңіл қолайлылық принципін қолданған жөн. Бұл принцип оқушылардың жас ерекшеліктерін, білім дәрежесі мен қабылдау дағдыларын, сынып түрлерін ескере отырып, мұғалімнің түсіндіруі, оқулық мазмұны мен тілі және баяндалу желісі сынды ерекшеліктері басшылыққа алынады. Қазақ тілінен берілетін теориялық білім анықтамалары мен ережелері, терминдері мен өзіндік белгілері, жасалу жолдары мен мектеп оқушыларының қабылдау, ойлау сынды психикалық қасиетеріне лайықты түсіндіріледі.[9: 42]
Оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру принципі. Оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдылар қалыптастыруда олардың психикалық қасиеттері, оқуға бейімділігі, икемділігі мен дайындық дәрежесі ескертіледі. Күнделікті сабақ үстінде оқушылырдың осындай ерекшеліктеріне орай жұмыс істеу тәртібі белгіленеді. Оқушыларға өткен материал мен жаңа материалдың байланысын таптырып, тақырыптың өзіндік белгілерін қаншалықты меңгергендіктерін мұғалім қатаң бақылаудан өткізіп отыруы керек. Нашар және орта қалыпта меңгерген оқушылармен сабақ үстінде әр бағыттағы түрлі жұмыстар жүргізіледі. Қазақ тілін оқыту методикасының басқа пәндермен байланысы. Қазақ тілін оқыту методикасы педагогикаға, психология мен логикаға байланысты. Методиканың негізгі тірегі - қазақ тілінің фактілері. Онсыз методиканың түрлі мәселелерін бөліп қарауға болмайды. Сондықтан методика қазақ тілі фактілерімен тығыз байланыста болады. "Методика қазақ тілінен берілетін мәліметтерді мектеп оқушыларының ойына лайықтап оқыту қағидаларын қарастырады. Бұл білім беру заңды қағидалары лексиканың, фонетиканың, грамматиканың, орфография мен пунктуацияның заңдылықтарымен толықтай үндеседі." [10: 122]
Педагогика - негізінен тәлім - тәрбие берудің заңдарын, оларды іске асырудың жұмыс жүйесін белгілейді. Тәлім - оқушыларға берілетін теориялық білім мен практикалық дағды. Ал тәрбие - қазақ тілінен білім беруде мәтіндер, сөйлемдер, мысалдар арқылы және түрлі жаттығулар бо йынша жүргізілетін жұмыс. Қазақ тілінен білім беруде тәрбие жұмыстарын мысалдарды таңдау арқылы жүргіземіз. Тәрбиелік мәні күшті сөйлемдер мен мәтіндерді ұсынамыз. Қазақ тілін оқыту методикасы психология ғылымына да тікелей байланысты. Тілдік материадардың толық қалыптасуында түсінік, ой, түйсік, сезім және сигнал жүйелері үлкен рөл атқарады. Бұл психикалық қағидалары және категориялар мен пункциялар білім мен дағыны меңгертуде айырықша қызымет атқарады. Оқушыларға тілдік білім мазмұны мен материаларды толық игертуде сабақ процестерінін мәні зор. Сабақ процестерін төмендегідей түрлерге жіктейміз.
"Біріншіден, жаңа материалды таныту процесінде жаңа материал оқушыларға хабарланады. Оның өзіңдік белгілері айтылады. Оны оқушылар естиді. Материалды толық меңгертудің негізгі кепілі дағдылар арқылы іске асырылады. Жаңа материалдардың мазмұндық сипаты мен тақырыптың ғылыми өзектілігі ториялық әрі практикалық бірлік аясына игертілуі әдістемелік тұрғыдан құндылық болып табылады.
Екіншіден, материалды дағдыландыру процесінде тақырыптық өзектілік, материалдың ғылыми құндылығы өзіндік ерекшеліктеріне қарай түрлі психикалық жұмыс түрлері ескеріледі. Бұл жұмыс әр тақырыптың психикасы болып табылады. Қазақ тілін оқыту ерекшеліктерінің заңдылықтарын іске асыруға материалды дағдыландыру процесінің ғылыми әрі әдістемелік бірлігі зор мүмкіндік береді." деген Балақаев тұжырымын негізгі маңдай түзер темірқазық етіп аламыз. [11:89]
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми - практикалық негізін құрайтын материалды қайталау процесінде өтілген тақырыптар курсы үстемелене қайталанып, түрлі ағымдық бағытқа тиесілі жаттығу жұмыстарымен пысықталады.
Оқушылардың қазақ тілі бойынша игерген теориялық білімі мен практикалық дағдысы пысықталып, тереңдей түседі.
Атқарылған жұмыстардың барлығы психикалық ұғымдармен және оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты құрылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі логикалық қисынғада тікелей қатысы бар. Қисын лұғаты тікелей дәл ойлау, дұрыс пікір шығару заңдылықтарын үйрететін ғылым саласы екендігі белгілі. Сөйлемнің стильді кәрі мазмұндық тұрғыдан дұрыс құрылуын зерделеу және түрлі тілдік фактілерді нақтылығын қарастыратын бұл ғылым саласы оқушының сауаттылық және ой қорыту, шешім шығару сынды ой қабілеттерін белсенді күйге түсіреді.
Мектеп оқулығындағы әр тақырыптың өзіндік белгілерімен анықтамалар ережелерінің нақтылығымен дәлдігі логикаға тікелей негізделеді. Бұл ретте қазақ тілін оқыту әдістемесі тілдік фактілерді және тілдік заңдылықтарды түсіндіру мен жеткізуде логика ғылымындағы жаңалықтарға арқа сүйейді. Бұл ретте айта кетер жайт, логика мен қазақ тілін оқыту әдістемесі ажыратып бөліп алуға еш реттілік жоқ.
Қазақ тілін оқыту әдістемесіне қойылатын талаптар деңгейі білім мазмұнының дидактикалық сарынымен ғылыми өзектілігін, практикалық дағдысын дұрыс жолға қою мәселесі мен ұштасып жатады. Атап айтсақ, жалпыға бірдей білім беретін орта мектепте оқылатын қазақ тілінің мазмұнын анықтау,оқушыларға берілетін білім көлемін қарастыру, қазақ тілі оқыту жүйесін зерттеу сынды бүгінгі күн тәртібінен түспей келе жатқан өзекті мәселелер болып табылады. Сонымен қатар, білім беру әдістерін топтастырып, құрылымдық ерекшеліктерін белгілеу, сабақ түрлері құрылымдық ерекшеліктерін айқындаудың да зор септігі есерілуде. [12:65]
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері бүгінгі таңда бұл тараптағы ғалымдардың зерттеуіне негіз болып отырғаны ақиқат. Бұ әдіс теориялық әдістеменің жасалуында жиі қолданылып отырады. Зерттеу әдісі мен білім беру әдісінің объектілері әр сипатта. Білім беру әдістері мектепте қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдыны қалыптастыруда іске асырылса, зерттеу әдістері қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы ғылыми әдістемелік еңбектер және практикалық методиканы жасау үшін қолданылып келеді.
Зерттеу әдістері қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық жағынан кеңейтуде ұтымды қолданылады. Бұл ретте төмендегідей әдіс - тәсілдердің жүзеленуі міндетті деңгей болып табылады. Мәселен, бақылау әдісі қазақ тілінен білім беру және оны практикалық дағдылар арқылы іске асыруда қолданылады. Қазақ тілінен теориялық білімді мектеп оқушыларына меңгертуде әр алуан ғылыми мәндегі, психикалық дағдыдағы, логикалық жайдағы жұмыстар атқарылады. Олардың негізгі түрлері сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстар болып табылады. Қазақ тілі күрделі ғылыми негізге құрылған ғылым саласы болып табылары анық. Осы орайда, сабақта күрделі ғылым негізін меңгерту мүмкіндігіне жол ашамыз. Үй тапсырмасның мақсаты, шартты болмысы, жұмыс көлемі, оларды орындаудың әдістемелік жүйесі, қазақ тілін оқыту әдістемесінің алғы кезектегі атқарылар жұмыстардың қатарынан орын алады. Мұны тәжірибе жасаушы мұғалім сабақта және сабақтан тыс орындарда бақылау жасайды.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінен зерттеу жұмысын жүргізуде мұғалімдер тәжірибесі зор маңызға, басым күшке ие. Осы орайда, мұғалімдер тәжірибесін жинақтау, олардың практикалық тәжірибесін теорияға айналдыру зерттеу жұмысының басты бағыты болуға тиіс. Мұғалімдердің озық тәжірибелерін тарату арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесінің ерекшеліктерінің қыр - сырын меңгеру мүмкіндігі туындайды.
Қазақ тілінің оқыту әдістемесі лингвистика саласының әр алуан заңдылықтары мен ғылыми негізін, грамматикалық аксиомалар мен теориялық - практикалық білім мазмұнын игерту негізінде құрылуы тиіс.
1.1 Тілді теориялық-практикалық тұрғыдан оқытудың әдіс тәсілдері
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде білім беру әдістері жиі қолданылады. Сондықтан білім беру әдістері теориялық әдістеменің негізгі мәселелері болып саналады. Әдіс грек тілінен енген сөз. Оның бастапқы ұғымы "зерттеу" деген мағынаны аңғартқан. Бертін келе алғашқы мағынасын кеңейтіп, "белгілі бір пәнді оқытудың әдісі" дегенді білдіреді. Сөйтіп әдіс қазақ тілінен теориялық білім берудің тәсілдерін, соған байланысты практикалық дағды мен тәлім - тәрбие берудің амалдарын саралайды, соны іс - тәжірибе жүзінде іске асырудың тәсілі мен жолдарының дәл жүйесін көрсетеді. Оқушылардың қазақ тілінен алған білімі мен білігін және іс - тәжірибелік дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін жұмыс жүйесі оқыту әдістерінің құрылымына тікелей байланысты.[11:126] Сонымен қатар мұғалім басшылығымен орындалатын оқушы жұмысының тұрақты сатысы оқыту әдістерінің мазмұнына қатысты. Білім беру әдістері қазақ тілінің теориялық материалдарын психикалық қызмет негізінде меңгертіп, оны оқушылар ойында қалыптастыруды және практикада шебер қолдана білуді үйрететін тәсілдер құрамы болып табылады.
Білім беру әдістеріне педагогика теориясында төмендегідей анықтама берілгін: "... білім беру әдістері оқушылардың білім мен білігін, олардың практикалық дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін жұмыстарының тәсілі және оқушылар жүргізетін жұмыстың мұғалімнің басшылығымен орындалатын бірден - бір тәсіл". [12: 47]
Әдістің теориялық мақсаты білім берудің мақсатына негізделеді де, әр алуан жұмыс жүйесі арқылы жүзеге асады. Осы үрдісте мынадай ойлау дағдылары қалыптасады: тілдік материалдарды талдау, талданған объектілерді түсіндіру, объектілерді дәлелдеу, объектілердің өзіндік белгілерін санамалап көрсету, тақырыпты оқыту, оқыту үстінде қатесін түзету, тақырыптың анықтамасы мен ережесін айту, бірнеше мысалдарды оқушылардың өздеріне тапқызып талдату. Білім мен дағдының өзара кірігуі арқылы білім беру әдісінің құрлымын білуге жол ашады, мұғалім мен оқушының қарым - қатынасы күшейіп, мұғалімнің білім беру шеберліктері төселеді, теориялық және практикалық әдістерді саралап, қолдануға жаттығады. Осының нәтижесінде қазақ тілінің оқыту әдістері жүйеленіп, білім берудің сапасы артады.[ 16:25]
Қазақ тілінен білім беру әдістері сан алуан. Осы әдістерді әдістемеде жіктеп көрсетудің мәні зор. Жіктеп көрсетуде, біріншіден, оқушыға берілетін білімнің сапасы артады, екіншіден, оқушымен жүргізілетін жұмыстың дәлдігі нығаяды, үшіншіден, мұғалімнің атқаратын жұмысы жеңілдейді. Әрине, білім беру әдістерін таңдап, қолдану, оны қай уақытта іске асыру және білім беру әдістерін қай материалға байланысты сұрыптап алу методиканың қиын әрі күрделі мәселелері. Сондықтан оқушыларға ұсынылатын тілідік материалдардың көлемін дұрыс таңдап, сұрыптау өте қажет іс болып табылары сөзсіз. Оқушыларға берілетін білім мазмұнының көлемі мен ғылыми сапасын зерделеу білім беру әдістерінің іске асырылуын жеңілдетеді. Білім беру әдістерін іске асыруда оларды топтастыру, жіктеу ең қажетті мәселе болып табылады. Оқушылар тілді практикалық - теориялық және теориялық - практикалық жақтан меңгереді. Қазақ тілінен білім беру әдістерін топтастыру әдістеменің соңғы жетістіктеріне негізделеді.
Қазақ тілінен білім беру әдістерін жіктеуде төмендегі әдістемелік мәселелер өлшем етіп алынады. Олар мыналар: қазақ тілінен білім беру әдістері білім алу көздеріне байланысты жіктеледі. Біз оқушылардың қазақ тілінен теориялық білім алуы мен практикалық дағды қалыптастыруының негізіне тоқтап кетуді жөн санадық. Оқушылар қазақ тілінен алан білімдері мен дағдысын ұжыммен қарым - қатынас жасау негізінде кеңейтеді. Көрген - білгенін әңгіме етеді, сөйтіп қарым - қатынас жасау негізінде белгілі бір білім негіздерін молайтады. Тілдік материалдарды іс жүзінде қолдануды оқушылар көркем әдебиетті оқу үстінде түсінеді. Оқушылар білім мен дағдыны қазақ тіліне байланысты жүргізілетін тәлім - тәрбие сабақтары мен сыныптан тыс орындалатын жұмыстар бойынша алады. Білім мен дағды мұғалімнің түсіндіруі бойынша жеткізіледі. Білім мен білік қазақ тілі оқулығы бойынша қалыптасады, білім мен дағды арнайы таңдалған дидактикалық материалдар - диктант, мазмұндама, үлестірмелі қима қағаздар және түрлі көрнекі құралдар негізінде шоғырланады. [17: 165]
Қазақ тілінен білім беру әдістері белгілі әдіскер ғалымдардың айтқан әдістемелік пікірлеріне байланысты жіктеледі. Профессор А. В. Текучев "Методика русского языка в средней школе" деген еңбегінде білім беру әдістерін білім алу көздеріне қарай жіктеуді мақұлдайды. Орыс тілін оқытудың заңдылықтарын көп зерттеген әдіскер ғалым профессор Л. П. Федоренко теориялық методиканы зерттеудің мәселелері жайында: "Важными вопросами теории методики автор считает следующие: принципы методики руского языка, вытекающие из закономерностей усвоения родного языка; теоретический анализ средств передачи знаний, в частности анализ методов обучения родному языку" деп орынды атап көрсеткен. Ана тілін оқыту әдістемесін негізгі мәселелерін зерттеу қазіргі заманғы әдістеменің басты міндеті болып отыр. Қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты жазылған құнды зерттеулер де осы мақсатқа арналады. Мұнда білім беру әдістерінің біраз түрлері жан - жақты баяндалады.
Сөйтіп қазақ тілінен білім беру әдістерін оқушыларың білім алу көздеріне негіздей отырып, оларды төмендегіше топтастыруға болады: қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері. Бұл әдістердің құрамына мыналар кіреді: тілді әдебиет материалымен байланыстырып өту әдісі, түсініксіз сөздерді үйрету әдісі, диологтық және монологтық сөйлеуді үйрету әдісі, ауызша түсіндіру әдісі, ауызша мазмұндау әдісі және мәнерлеп оқу әдісі, қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері. "Бұған мына топтағы әдістер жатқызылады: әңгіме әдісі, хабарлау әдісі, түсіндіру әдісі, тәжірибе әдісі және кітапты пайдалану әдісі, қазақ тілін теориялық - практикалық жақтан үйрету әдістері. Яғни дайын материалды талдау әдісі, фонетикалық талдау әдісі, морфологиялық талдау әдісі, синтаксистік талдау әдісі, тілдік материалдың түрін өзгерту әдісі, тілдік тапсырмалары бар мазмұндау әдісі, қазақ тілі бойынша сөйлем құрату әдісі, тілдік тапсырмалары бар шығарма жаздыру әдісі, орфографиялық талдау әдісі, көшіріп жазу әдісі, диктант жазу әдістері."
Қазақ тілінен білім беру әдістері
Қазақ тілін теориялық- практикалық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін теориялық - практикалық жақтан үйрету әдістері
Қазақ тілін әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсініксіз сөздерді үйрету, диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету, ауызша түсіндіру, ауызша мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдістері
Әңгіме, хабарлау, тәжірибе, түсіндіру және кітапты пайдалану әдістері
Қазақ тілі бойынша талдау, дайын материалды талдау, тілдік материалдың түрін өзгерту, тапсырмаларды мазмұндау, сөйлем құрату, шығарма жаздыру, орфографиялық талдау, көшіріп жазу және диктант жазу әдістері.
Қазақ тілінен саналы әрі тиянақты алған білімдерін іс жүзіне асыруда жүйелі жұмыс тәртібі үлкен рөл атқарады. Сондықтан өнімді әдістерді әдістемелік қағидаларға сәйкес жүргізіп отыру мақсаты көзделеді. Жоғарыда айтылған әдістерді іске асыру арнайы таңдалған материалдар негізінде жүргізілетін жұмыстың психологиясына байланысты. Әдістің қолдану жүйесі білім алу көздеріне негіделе отырып, мына сынды жұмыстың басты үрдістерін ескертеді: әдістің іске асырылу жүйесі объектіні меңгертудің психологиялық басқыштарына қатысты. Тақырыптың өзіндік белгілерін тірек ету. Тақырыптың әсерлігі мен мәнерлігін күшейту. Ауызша сөйлеу дағдысын арттыру. Жазу сауаттылығын арттыру. Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу белсенділігі мен саналығын күшейту тағы басқа қадағалаған жөн.
Сөйтіп әдістің іске асырылу жүйесі лингвистикалық фактілерді тірек етіп, психологиялық факторлар негізінде дидактикалық - методикалық принциптер бойынша жүзеге асады. Таза практикалық жұмысарды орындауда түсініксіз сөздерді түсіндіру, ауызекі тілді дамыту, мәнерлеп оқу, қосымша әдеби кітаптармен жұмыс істеу және оны іс - тәжірбиеде пайдалана білуге және олармен жұмыс істеу тәсілдері жұмсалады.[16:32] Теориялық тілдік материалды оқытуда әңгіме, хабарлау, тәжірибие, түсіндіру, кітапты пайдалану әдістері қолданылады. Ал әрі теориялық, әрі практикалық масатта жүргізілетін әдістер жүйесіне жүргізілетін әдістер жүйесіне мыналар кіреді: қазақ тілі тақырыптарын талдау, тілдік материалдың түрін өзгерту, тілдік тапсырмаларды мазмұндау, шығарма жаздыру, орфографиялы талдау, көшіріп жазу, диктантты оқыту, орфографияны үйрету, дұрыс сөйлеу дағдысына еліктеу, дыбыстау мүшелерінің қызыметін түсіндіру, дұрыс айту ережелерін меңгеру, көрнекі құралды пайдалану, өлең ұйқастарының айтылуын үйрету.
Қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері сабақ жүргізу үстінде іске асырылады. Бұл арқылы оқушылар сөздің мағыналық қасиетін, табиғатын, сөздік қоры мен грамматикалық құрылысын сезінеді, ауызекі тілдің байлығы мен әдеби тілдің өзіндік белгілерін үйренеді. Мәдениетті сөйлеу үлгісін қалыптастырып, дұрыс оқып, оқығанын қайталап айтып беруге жаттығады.
Сауатты және дұрыс жазу шеберлігі төселіп, өзінің тілін стилистикалық тұрғыдан жетілдіреді, ғылыми, саяси және көркем шығармаларды талғап оқу қабілеті артаы. Оқушылар қоғамдық құбылыстарды тіл арқылы біліп, сезіну, түсіну және үйрену жолымен білімдері мен дағдыларын қалыптастырады.
Алған білімдерін практикалық істерге жаратып, шығармашылық еңекпен шұғылданады, оқушылардың түрлі пәндерге байланысты ұғымы мен түсініктері жетіледі, үйренуге деген талабы артады, пәнге деген сүйіспеншілігі артады. Түрлі пәндер саласындағы түсініктер мен берілген фактілер қазақ тілінен білім беруге материал есебінде қызмет атқарады. Әрбір жеке пән мұғалімдері оқушылардың ой - өрісін дамыта отырып, бір пәннен алған білімін екінші бір пәнге пайдалану жағын қарастырады. Оқушылар әрбір пәннің өзіндік заңдылықтарын меңгермейінше, сол пәннен тиянақты да терең білім ала алмайды. Сондықтан оқушылардың әрбір пән бойынша практикалық дағдыларын қалыптастырғаны орынды.
1.2 Қазақ тілінен оқыту материалдарын игертудегі оқыту әдіснамасы
Қазақ тілін теориялық тұрғыдан үйрету әдістері тілдік материалдардың теориялық негіздері мен заңдарын, анықтамалары мен ережелерін меңгертумен бірге, оларды практика қажетіне жаратуға бағыт сілтейді. Мұғалім белгілі бір тілдік тақырыптың өзіндік белгілерін ғылыми тұрғыдан сұрыптап, материалдың мазмұны мен көлеміне және әрбір өткізілетін сабақтың құрлымына орай тақырыптың оқыту жүйесін белгілейді. Бұл әрқашан мектеп бағдарламасының көлеміне негізделеді де, әр сыныптағы оқушылардың ой дәрежесі мен жас ерекшеләігіне сәйкестендіріледі. Мұғалім теориялық материалдарды үнемі өзі мазмұндап, оған оқушыларды да қатыстырып, практикалық тұрғыда өздеріне жүктеп отырады. Өтілетін материалдың өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтарын оқушыларға меңгертуде, әуелі тақырыптың ішкі қасиеттерін саралап, лайықты дидактикалық мысалдар табуды жүктеген жөн.[10: 56]
Қазақ тіліне саралай және кіріктіре оқыту ұстанымы. Қазақ тілін өзге ұлтқа оқытып үйретудің көп жылғы тәжірибесі мынаны көрсетіп отырып: әр түрлі сөйлеу әрекетінің тек өзіне ғана тән табиғи әрекеттер жиынтығы және лексика-грамматикалық бедерлеуі бар. Ана тілімізді саралай оқытып үйрету әр түрлі деңгейде жүзеге асады және оның өте нақтылы айқын шектемесі болады:
1) ауызша сөйлеуде және жазбаша сөйлеуде;
2) сөйлеу тілінің ішінде - тыңдалым мен айтылымға оқытып үйрету; айтылымның ішінде - монологтық тіл мен диалогтық тілге оқытып үйрету және жоғарыда көрсетілгендердің әрқайсысы бойынша - алдын-ала дайындалған және дайындалмаған сөйлеу;
3) оқылым ішінде - текстің мазмұнын толығымен қамты және толығымен түсіну;
4) жазылым ішінде-графика мен орфографияға оқытып үйрету, жазбаша мазмұндау мен шығармаға үйрету.
Жоғарыда көрсетілген әр деңгейде тек оның өзіне ғана тән әдістемелік міндеттер жүзеге асады және оқушыларды талапқа сай білік пен дағдыны игерту жетелейтін белгілі бір, меңгерілетін тақырыпты ашатын жаттығулар жүйесі қолданылады.
Қазақ тілін оқытып үйрету кіріктіре оқыту ұстанымы арқылы да жүзеге асады. Ол ана тілімізді оқытып үйретуде тілімздің барлық салаларын, яғни фонетика, лексика, грамматиканы жеке-жеке алып оқытудың емес, керісінше, оларды кіріктіре оқытып үйретуді көздейді. Оқушылар оларды белгілі бір сөйлеу жағдайында нақтылы сөздерді, сөз тіркестері, сөйлемдер, диалогиялық бірліктер, тұтас тіркестер, сондай-ақ текстер ішінде қолдана отырып, сөйлеу әрекеті барысында тез меңгереді.
Аталған ұстанымның өзіндік ерекшелігін ескере отырып, оны жүзеге асыруда келесідей ережелерді басшылыққа алуды ұсынамыз:
-тіліміздің әр түрлі формада , әр түрде көрініс беретін қатысым құралы ретіндегі, феномен ретіндегі көп қырлылық, көп жақтылығын ескере отырып, оның ерекшелігін түсініп, талапқа сай ұйымдастыра білу қажет.
Қазақ тілін оқытып үйретуде ауызша тілдесімді жетістікпен меңгеруге мүмкіндік беретін тыңдалымға ерекше қөңіл бөлінетіні белгілі. Сондықтан алғашқы сабақтан бастап оқушылардың таңдап отырған текстің мазмұнын аудармасыз түсіну дағдысын қалыптастырған жөн. Және де студенттердің сөйлеу тілін тындап қалыптастырған жөн. Және де студенттердің сөйлеу тілін тындап түсінуін дамытатын әр түрлі дыбыстау, техникалық құралдарын қолдану тиімді.
-ең алдымен монологтық тіл мен диалогтық тілдің өзіндік ерекшелігін анықтап алып, сабақты соның негізінде құрған дұрыс. Оқушылардың байланыстыра сөйлеуге оқытып үйрету барысында, олардың тілінің логикалық тұрғыда жүйелілігін, жан-жақтылығын, дұрыстығын және берілген жағдаймен байланыстылығын қадағалап отырған жөн.
-оқушылардың тексті өз бетінше дауыстап оқуын әрдайым қуаттауымен қатар, олардың тексті бірігіп мәнерлеп оқуына да көңіл бөлген дұрыс. Тексті іштей оқу өте маңызды. Дегенмен, оқушыларды тексті іштей оқып, оның мазмұнын өз сөздерімен айтып беруге дағдыландырған жөн. Ол үшін әр түрлі, текстің мазмұнынын түсінуге көмектесетін жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру қажет.
"Қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде, мұғалім мен оқушының қарым - қатынасын анықтайтын, бірде мұғалімнің өзі түсіндіріп, бірде оқушының өзін іздендіретін әдістің бірі - әңгіме әдіс"[18: 154] Бұл теориялық материалдарды іс - тәжірибелік жұмыстар мен ғылыми негізде ұштастыруда іске асырылады. Бұл әдістің жүргізілуі мен іске асырылуына орай сұрақ - жауап әдісі деп те атайтыны белгілі. Қазақ тілінде меңгерілетін грамматикалық тақырыптардың әңгіме әдісін қолдану арқылы іске асырылуы білім мазмұнын игерту мен қатар оқушылардың шығармашылық танымдық қабілетін дамытуға іргелі де жемісті қадамдар жасайды. Атап айтсақ, оқушылардың грамматикалық теорияны, орфографиялық қалыпты меңгеруде белсенділігі артатынын көреміз. Тілдің өзіндік белгілерін дәлелдеп айтуға, тілдік талдаулар жасауға машықтанады.
Оқушы тілін ұстарту негізінде сөйлемнің грамматикалық және стилистикалық тұрғыдан дұрыс құруға бейімделеді. Өз пікірінен қорытынды шығаруға үйренеді. Оқушылардың білім мазмұнын игерудегі теориялық әрі практикалық дағыдыларын қалыптастыруда түсіндірілетін материалдық обьектілер әдеби тіл жағынан мінсіз де келісті, мұғалімнің ғылыми әрі теориялық білімінің терең болуы шарт. Және де сөз саптауы, сөйлем құрау жағынан ой күрделілігі мен құрмаласымдық мәнділігі, мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі ой мен тіл қатысы жеңілдікке құрылуы шарт.
Ал, оқушыларға қойылатын талап межесі қандай десек, оқушы ойының дәлді де нақты әрі сөздік қорының кең болуы, оқушының жай сөйлем немесе құрмалас сөйлем құрылысына негізделген сөйлем түрлерін құрай білуі, берілген ақпаратты сын тұрғысынан саралауға, ой - тұжырым жасауға белсенді болуы қажет. Оқушыларға қойылатын сұрақ мағынасы жағынан дәл, анық, логикалық жағынан терең болғаны абзал. Бірнеше мәселелердің басын қоспай, әр тарау бойынша жеке маңызды әрі күрделі сұрақтар берілгені жөн. Бір тақырыпқа байланысты берілетін сұрақтардың танымдық сипатын әр деңгейге құрып, бірде күрделі, бірде жеңіл болғанын қадағалау керек. Неге десек, мұндай ұсынылатын жұмыс түрінің оқушылардың ойлау дәрежесі мен логикалық таным қабілетін жетілдіруге бағытталады. "Оқушы жауабында төмендегідей логикалық - психологиялық үрдістерге баса назар аударған жөн. Біріншісі, берілген сұрақтағы негізгі ойға, яғни тілдік құбылыстар мен заңдылықтарды меңгеру дәрежесін, екіншісі - сұраққа жауап беруде оқушының өз ойын, тұжырымын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп беру мүмкіндігін ескеру қажет. Жаңа тақырыпты әңгіме әдісімен түсіндіруде дидактикалық материалдардың берері мол"[19:47]. Осы орайда, ізденімпаз мұғалім тілдік материалдарды оқушы санасына жеткізуде бағдарлама негізінде ұсынылар білім көлеміне байланысты сөйлемдер мен мәтіндерді күн ілгері сұрыптап, оны ой елегінен өткізіп және оқушылардың шығармашылық дағдыларын қалыптастыруға бағытталған іс әрекеттер басымдылығын ажырату қажет.
Оқушыларға қазақ тілінен берілетін теориялық білім мен грамматикалық аксиомаларды игертуде әңгіме әдісінің құрылымын басшылыққа алуы міндетті алғы шарт болып табылады. Алғы кезекте озық деп танылған педтехнологияларды өз тәжірибесіне белсенді енгізіп жүрген ұстаздар әңгіме әдісінің құрылымдық элементтерін танып, оларды дамыта оқыту технологияларымен ұштастырып отыруы маңызды болмақ. Құрылымдық элементтер түрі: оқушылардың тілдік материалдарды бақылауы, мұғалімінің сұрытап алған материалдары бойынша оқушылар тілдік заңдылықтар мен фактілерге сүйенеді. Жаңа тақырыпқа сай эстетикалық тұрғыдағы талапқа сай келетін көрнекі құралдармен ғылыми мазмұны бай дидактикалық мысалдар қолданылу орынды болмақ. Екінші кезекте тілдік материалдарды сұрақ - жауап негізінде меңгертудің де маңызы зор. Бұл жұмыс түрі диалогтық ой алмасу қатысымы арқылы іске асырылады. Өтілетін тақырыптарға сәйкес мұғалім оқуыларға танымдық бағыттағы сұрақтар қояды. Бұл ретте, мұғалім тарапынан берілетін сұрақ тіл табиғатын және ондағы ерекшеліктерді ашатын деңгейдегі сиаптты қамтуы шарт. Материалдың өзіндік белгілерінің сұрақтары арқылы айтылуы ескеріледі. Әңгіме үрдісінде оқушыларға тілдік материалдардың ережелері мен анықтамаларын меңгерту көзделеді.[19:65]
Әңгіме әдісінің осы құрылымдық элементінің әдістемелік жүйесіне түсінік беріп өтейік, мәселен зат есімінің жекеше түрлері сынды тақырыпқа байланысты әңгіме әдісінің негізгі шарт болып табылатын нақтылық пен дәлдік білім мазмұнын игертуде үлкен роль атқарады. Әңгіме әдісінің құрылымдық ретін сақтамау, түсіндіріліп отырған материалдң табиғи жолмен сақталу қасиетін бұзатыны белгілі.
Қазақ тілінің теориялық саласын игертуде қолданылатын ендігі бір белсенді әдіс - хабарлау әдісі. Бұл әдіс тілдік материалдың жалпы заңдылығын, өзіндік белгілерін ғылыми құнды мысалдар арқылы меңгертумен ерекшеленеді. Тілдік фактілердің жалпы қасиеттерін хабарлай отырып, оның жасалу жолдарын арнайы түрде тоқталады. Сабақта хабарлау әдісін пайдалану кезінде тақырыптың өзіндік белгілері сұрақтар арқылы меңгерілмейді. Оқушылар қорытынды пікірді, анықтама мен ережені өздері шығармайды, мұғалімінің хабарлауы бойынша игереді. Белгілі бір тақырыпқа байланысты анықтама мен ережені түсіндіріп болған соң, оқушылар сол тақырыптың ғылыми - теориялық негізін көрнекі құралмен әралуан бағыттағы дидактикалық мысалдарға бағдар жасай отырып түсінеді.
Хабарлау әдісі оқушылардың шығармашылығын белсенділігін аттырып, мұғалім түсіндіруі бойынша ой қорытындысын шығаруға бағыттайды. Қазақ тілі материалдарын хабарлау әдісімен меңгертуде оның төмендегідей құрылымдық элементтері басшылыққа алынады. Яғни, мұғалімнің арнайы сұрыптапалған дидактикалық материалдарына оқушылар көз жүгіртеді. Анықтамалар мен ережелерді мұғалімнің өзі түсіндіреді. Мұғалім тақырптық материалдар турасында ақпарат көздерін кеңінен пайдаланады әрі материалдардың өзіндік спецификалық белгілерін анықтап, хабарлайды.
Қазақ тілінің теориялық негізін меңгертуге бағытталған хабарлау әдісі ізденімпаз ұстаздың біліктілігі мен білімділігін қажет етсе, оқушылар тарапынан шешендік өнер, ой қорыту, шығармашылық белсенділік сынды талаптар деңейін қажет етеді. Бұл әдіс бойынша меңгертілген тақырып терең де толыққанды теориялық - ғылыми білім берумен ерекшеленеді.
"Оқушыларға жаңа тақырып материалдарын түсіндіруде қолданылатын ендігі бір жұмыс түрі - түсіндіру әдісі болып табылады. Білім мен дағдыларды меңгертуде бұл әдістің әдістемелік қуаты мен құндылығы ерекше. Оқушыларға жаңа тақырыпты меңгерту, түсініксіз құбылсты ұғындыру кезінде берілген сұрақтарға қоса оқулық материалдардан басқа білім көздерін қосымша әдебиет ретінде қолдану жолымен толықтырылады" [20:67]
Түсіндіру әдісі белгілі бір құбылысты кең бағдарлап, дәл танытуға бағытталған. Осы әдіс мұғалімнің түсіндіруі және оқушының түсіндіруі ерсіл қарсылы қозғалыс бағытын еске түсіретін прапорцияға тура тәуелді.
Мұғалімінің түсіндіруі төмендегідей жұмыс үрдісі тұсында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz