Статистикалық мәліметтерді жинақтау, топтастыру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

1. Статистикалық мәліметтерді жинақтау және топтастыру
Статистикалық байқаудан алынған мәліметтерді пайдаланып зерттеу жүргізу үшін оны жинақтап, белгілі ережеге сәйкес реттеу керек. Жинақтау статистикалық мәліметтерді реттеудің маңыздысы болып табылады.
Статистикалық байқаудың реттендірілген мәліметтері маңызды емес. Мысалы, халық санағы жүргізілгенде әр адамның жынысы, жасы, ұлты, білімі, тағыда басқадай мәліметтер алынды. Бұл мәліметтер бір ғана адамды сипаттайды. Жеке мәліметтен ешқандай тұжырым жасауға болмайды. Сондықтан, санақ мәліметін жиақтап, санап халықтың санын, жасын, ұлттық бірліктілігін сипаттайтын көрсеткіш анықталады. Сөйтіп жиналыс арқылы құбылыстың мәнін, мазмұнын өзгерту заңдылығын сипаттайтын статистикалық көрсеткіштер туындайды. Статистикалық жинақтау байқау бірліктерін сипаттайтын даралық нышаннан жинақты саралайтын өзге сапалы көрсеткіш алынады. Жинақтау бағдарлама бойынша жүргізіледі. Жинақтау дегеніміз- жалпы құбылыс жөнінде кең ауқымды қорытынды көрсеткіш алу және байқау мәліметін ғылыми негізде топтап, өзара қатынас көрсеткіштерді есептеу.
Жиналған статистикалық мәліметтерді топтау дегеніміз- бір немесе бірнеше маңызды нысанына қарай сапа жағынан сандық дәрежесі тұрғысынан біркелкі бөліктерге бөлу. Топты жүргізу амалының жүйесі топтау әдісі деп аталады. Статистика жиынтығының бірлігі әр түрлі нышан бойынша сипатталады. Басқаша айтқанда, бірлік- әртүрлі қасиетке ие. Мысалы, адам еңбеккерлер жиынтығының бірлігі ретінде бірнеше нышанмен сипатталынады. Еңбеккерлер жынысына, біліміне, мамандығы мен жұмыс істеген уақыты, жұмыс атқаратын орны (өндіріс саласы), жалақысының шамасына қарай жіктеледі. Бұл нышан әр бірлікте әр түрлі болады. Еңбеккерлердің жұмыс істейтін саласы, жынысы, мамандығы сапалық нышанға жатады да бітімдік (атрибутивтік) қасиеті деп аталынады.
Жұмысшының алатын жалақысы, жұмыс істеген жылдарының саны, мамандық дәрежесі сан жағынан өзгеріп отырады. Мұны сандық нышан деп атайды. Нышанның сапалық және сандық өзгеруі топтаудың негізі болып табылады. Топтаудың негізгі міндеті статистикалық сан алуан мәліметті талдау үшін ретке келтіріп, өзгермелі маңызды нышаны бойынша топтарға бөледі. Топтау статистикалық мәліметті зетртеудің алғашқы сатысы болып табылады. Топтау өзінің міндетіне сай үлгілі (типтік) құрылымдық және талдамалық болып үш түрге бөлінеді.
Үлгілі (типтік) топтау жалпы жиынтық арасынан әлеуметтік экономикалық жағынан бір-біріне жақын бөліктерін саралауға қолданылады.
Жалпы жиынтық құрамын белгіленген нышан тұрғысынан бөліктерге бөлу құрылымдық топтау деп бөлінеді.
Жиынтық нышандарының өзара қатынасын саралау үшін жүргізілетін топтау талдамалық (талдаулық) топ деп аталынады.
Күнделікті тәжірибеде топтау түрлері таза түрінде аз кездеседі. Статистикалық жұмыста топтау түрлері қатарласа қолданылып жатады. Басқаша айтқанда, топтау кезінде құбылыстың әлеуметтік- экономикалық жайы, құрылымы және нышандардың қатысы бір-біріне тәуелділігі қатар сарапталынады.
Бір ғана нышан арқылы жүргізілетін топтау қарапайым деп, бірнеше нышан бойынша топталынса құрама топтау деп аталынады.
Үлгілі топтаудың қоғамдық қарым- қатынастардың өзгерісін сипаттауда маңызы зор.
Қазақстан Республикасы халық шаруашылығындағы еңбеккерлердің нышанының өзгеруі себеп нышанға байланысты. Келтірілген мысалда әйелдің жасының ұлғайғаны бала туудың азаюының себебі, себебі туу көрсеткішінің дәрежесі нышанға жатады. Топтың таза түрі болмайды. Топтаудың барлық түрінің негізігі мақсаты- құбылыстың және оның нышандарының қарым-қатынасын саралау, құрылымын анықтау.
Сандық нышан топ құраудың негізгі мәселесіне топ нышанының қанша болуы және топтың сандық нышанының шамасына қатысты.
Топтың санында сандық нышанның өрісі, басқаша айтқанда, сандық нышанның төменгі және жоғары дәрежесі арасындағы шамасы әсер етеді. Бұл алшақтық үлкен болса топ саны көбірек, ал егер азырақ болса топ саны аз болады.
Топтың сандық шамасы, басқаша айтқанда, топтың жоғарғы және төменгі ішегі арасының шамасы үлкен болса топ саны аз, ал керсінше, кішірек болса топ көп болады. Топтың саны аса көп болса, топқа кіретін бірлік саны аз болады. Ондай аз бірлік кіретін топ белгілі қасиет иесі болмауы мүмкін. Топтың нышанының жоғарғы және төменгі дәрежесінің айырмасын топ арасы деп атайды. Топ арасы біркелкі және әркелкі болады. Егер құбылыс нышаны онша алшақтықта болмай және біркелкі шамамен өзгеретін болса, біркелкі топ жасақталады. Мысалы, бір дақылдың түсімділігін, бір мамандықты жұмысшының жалақы шамасы біркелкі топпен сараланады. Бұл жағдайда топ арасы шамасын нышан алшақтығын топтың санына бөлу немесе мынадай кестемен табады: і=(Х жоғары -Х төмен) n- мұнда:
І-топ арасының шамасы;
Х-жоғары-құбылыс нышанының жоғары дәрежесі;
Х-төменгі - құбылыс нышанының төменгі дәрежесі;
n- құбылыс нышанының бөлінген тобының санны.
Мысал келтірейік, Қазақстан облыстарының халық банкісінде аманаттың ең жоғарғы орташа шамасы 1992 жылдың аяғында 5925 теңгеге, ең төменгі орташа шамасы 2025 теңгеге тең болатын облыстарды үш топқа бөлу керек делік. Іздеген топ арасының шамасы і-(5925-2025) /3=1300 теңге-тең. Келтірілген мысалда топты былай деп көрсетуге болады. 3325-4625 және 4625-5925. Бірінші (2025-3325) топқа облыстың (Алматыны қоса) -8-і, екінші топқа -3, үшінші топқа 4-і кіреді. Аманат шамасы төмен облыстардың үлесі көп болатын байқауға болады.
Тәжірибеде біркелкі емес аралықты топтар аз қолданылмайды. Бұл аралықты топтау өзгеріс шамасының бір-біріне жақынын көрсету үшін қолданылады.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ызғарбек Әміреұлы «Статистиканың жалпы теориясы»: оқулық, экономикасы, 1989 ж.
2. Журиков «Статистиканың негізгі элементтері»: оқулық, 1990 ж.

2. Бөлу қатарын анықтау. Статистикалық материалдарды бөлу нəтижесінде статистикалық деректердің қатарлары пайда болады. Осы қатарлар жиынтық мөлшері динамикасының өзгерісін (жеке тарауда қаралатын болады) немесе жиынтықтардың сол немесе басқа белгілер бойынша статикада бөлінуін көрсетеді. Деректер саны өлшенбейтін (атрибутивтік) белгі бойынша, сондай-ақ олардың сан өлшемі (вариацияланатын қатарлар) өзгеретін белгілер бойынша да бөлінуі мүмкін. Атрибутивтік бөлу қатарлары. Осылай бөлу мысалына халықты қала мен село халқына, ер мен əйелге, тауар айналымын азық-түлік жəне азық-түлік емес тауарларға, жұмыс істейтін халықты салалар мен мамандықтар бойынша, ересек халықты білім деңгейі бойынша бөлу жатады. Вариациялық (өзгермелі) қатарлар. Мысалы, осындай қатарларға жұмысшыларды орташа айлық еңбекақының мөлшері бойынша жəне кəсіпорындарды өндіріс көлемі немесе жұмыс істейтіндердің саны бойынша бөлу жатады. Вариацияланатын қатарда нұсқа (вариант) жəне жиілік деп аталатын екі элемент болады. Варианттар - бұл топтастыру белгісі вариацияланатын қатарда қабылдайтын жеке мағыналар. Жиілік деп сол немесе басқа варианттар жиі кездесетінін көрсететін сандар. Барлық жиіліктердің сомасы бөлу қатарының көлемін немесе оның санын құрайды. Салыстырмалы көлем түрінде (үлесте, бірлікте, пайызда) білдірілген жиіліктер жиілік шамасы деп аталады. Құрылу тəсілі бойынша вариацияланатын қатарлар аралық жəне дискреттік болады. Аралық вариациялық қатарлар - варианттардың мағыналары аралық түрінде берілген қатарлар (мысалы, халықтың жас топтары бойынша саны) . Дискреттік вариацияланатын қатарлар - варианттардың мағыналары бүтін немесе белгіленген санның мағынасында болады (мысалы, отбасының адам саны бойынша жалпы саны) . Вариацияланатын қатардың ерекшелігі (аралық немесе дискреттік) өзгерістің ерекшелігімен анықталады. Вариация үздіксіз (аралық қатар) немесе үзілетін (дискреттік қатар) болуы мүмкін. Вариациялық қатардың сипаты (аралық немесе дискреттік) вариацияның сипатымен анықталады. Үздіксіз вариацияның мысалына ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін, еңбекақыны, өндіріс көлемін жатқызуға болады. Дискреттік вариацияға отбасы мүшелерінің санын, жұмысшының тарифтік разрядын, пəтердегі бөлме санын, кəсіпорындағы жұмысшылардың санын жатқызуға болады. Егер дискреттік вариация кең шектерде білінсе (мысалы, кəсіпорындағы жұмысшылардың саны), онда аралық вариациялық қатар құрылады. Бөлу қатарын құру жəне оны графикалық бейнелеу мысалдары. (Жұмысшы-слесарьлардың тарифтік разряды мен жұмыс өтілі) . Жұмысшыларды дискреттік қатар бойынша бөлудің бастапқы дискреттік қатарын құрайық. Бұл жерде белгінің вариациясының сипаты алты топпен - разряд саны бойынша белгіленген. Бастапқы деректер бойынша əрбір разрядтағы жұмысшылардың санын санау оңай. Дискреттік қатарларда бөлу варианттардың тиісті мағыналарына перпендикуляр сызық түрінде көрсетіледі, мұның өзінде осы сызықтардың биіктігі осы варианттың жиілігімен анықталады. Енді жұмысшыларды жұмыс өтілі бойынша бөлудің аралық вариациялық қатарын құрайық. Бұл жерде материалды бөлу қажет топтардың саны жəне осымен байланысты топтастырудың аралығы жөніндегі мəселе туындайды. Топтардың саны жөніндегі мəселені материалдың сипатына жəне бөлінетін жиынтықтың санына байланысты шешу қажет. Сонымен бірге дұрыс бағытты ұстану үшін Стерджестің бұрын келтірілген келесі формуласын пайдалануға болады: n = 1 + 3, 332 × lgN, мұнда N - жиынтық бірлігінің саны. Топтастырудың алдында бірлік санының сараланған қатарын құру қажет. Біздің жағдайда 60 жұмысшының жұмыс өтілі 0, 6-дан 15, 5 жылға дейін өзгереді. Варианттың өрісі 14, 9 жылға (15, 5 - 0, 6) тең. 7 = n үшін аралық 2, 16 жылға (14, 9/7) тең болады. Аралықты бүтін сан түрінде алған қолайлы, сондықтан оны екі жылға тең етіп аламыз. Бұл жағдайда 8 топ құрылатын болады (14, 9/ 8)

Статистикалық деректердің жинақтау нəтижелері кесте түрінде көрсетіледі. Алайда кез келген кесте статистикалық бола бермейді. Статистикалық кесте деп статистикалық жиынтықтың сандық сипаттамасын білдіретін кестелер аталады. Ол жинақтау нəтижесінің ұтымды, көрнекі жəне жүйелі көрінісінің нысанында болады жəне негізгі қорытындыларды теңеу, салыстыру, талдау мен қалыптастыру үшін негіз болып табылады. Статистикалық кестелерде жеке жəне жалпы қорытынды болады немесе оларды алуға болады. Статистикалық кестенің мазмұнын сипаттайтын атауы болады. Атауда дерек жататын аумақ мен уақыт кезеңі (сəт) көрсетіледі. Сонымен бірге егер кестенің барлығы немесе басымды бөлігі бір өлшем бірлігінде берілген жағдайда, атауда, əдетте, өлшем бірлігі келтіріледі. (Соңғы жағдайда жекелеген бірліктердің өлшем бірлігі кестенің өзінде келтіріледі) . Кесте көлденең жолдар мен тік бағанның (бағана, қатар) қиюласуынан тұрады жəне ол үш бөліктен, яғни бастауыштан (кестенің бүйірі), баяндауыштан (кестенің тақырыпшасы) жəне деректер өрісінен құралады. Деректер өрісіндегі əрбір жол ерекше логикалық сөйлем ретінде қарастырылады, оның бастауышы кестенің бүйірінің мəтіні, ал баяндауышы - тік бағандардағы мəтін болып табылады. Бастауыш жай жəне күрделі болуы мүмкін. Жай бастауыш келесі үш түрге бөлінеді: 1) тізбелік, бұл жағдайда бастауыштың жолында кеңістіктік-уақытша жағдайды қоспағанда əлеуметтік-қоғамдық құбылыстың əр түрлі аспектілері сипатталатын белгілердің мағыналары болады; 2) хронологиялық (динамикалық), бұл жағдайда бастауыштың жолында уақыт аспекті (кезеңдер немесе уақыт сəті) сипатталатын белгінің мағыналары көрсетіледі; 3) аумақтық, бастауыштың жолында кеңістіктік аспект (елдер, өңірлер) сипатталатын белгінің мағыналары болады. Күрделі бастауыштың келесі екі түрі болады: 1) топтық, мұнда бастауыштың жолында зерттелетін құбылыстың əр түрлі топтарының атаулары болады; 2) қиыстырылатын, мұнда бастауыштың жолында жай бастауыштың əр түрлі қиыстырулары көрсетіледі. Статистикалық кестенің баяндауышы да бастауыш сияқты жай жəне күрделі болуы мүмкін.

3. Топтастыру жəне топтастыру белгілері жөніндегі ұғым. Топтастыру жинақтаудың ғылыми негізін құрайды. Бастапқы материал жинақ процесінде қайсы бір вариацияланатын белгілер бойынша топтарға бөлінеді. Статистикада топтастыру деп зерттелетін жиынтықты елеулі белгілер бойынша бөлікке бөлу аталады. Жиынтықтың əрбір бірлігі бірқатар вариацияланатын белгілермен сипатталады. Мысалы, өнеркəсіптік кəсіпорын жиынтықтың бірлігі ретінде өнеркəсіптің белгіленген саласына жатады, сондай-ақ өндірістің көлеміне немесе жұмыс істейтіндердің санына байланысты мөлшерімен, сондай-ақ меншік нысанымен, белгіленген аумақта орналасуымен жəне басқа да белгілермен ерекшеленеді. Өнеркəсіптік-өндірістік қызметкерлер жынысымен, білімімен, мамандығымен, жұмыс өтілімен, біліктілігімен, еңбекақы мөлшерімен жəне басқа да белгілермен сипатталады. Сапа мағынасын қабылдайтын белгілер (жыныс, білім, мамандық) атрибутивтік, ал саны вариацияланатын белгілер (жұмыс өтілі, еңбекақы) сандық деп аталады. Атрибутивтік белгілердің бір түріне балама белгілер жатады. Егер атрибутивтік белгінің əр түрлі көп саны (мамандықтар, өнімнің түрлері), онда жиынтықтың бірліктерін топтарға негіздеп бөлу үшін номенклатуралар мен жіктелімдер (классификация) қолданылады. Номенклатура деп жиынтықтың жекелеген түрлерінің жүйеге келтірілген толық тізбесі, жіктеме деп жиынтықтың жекелеген түрлерінің толық тізбесі ғана емес, сонымен бірге жиынтық бірліктерінің топтары мен шағын топтары кіретін атрибутивтік белгі бойынша тұрақты іргелі топтастыру аталады. Жіктеу статистикалық стандарт ретінде қарастырылады. Топтастыру негізделген белгілер топтастыру белгілері деп аталады. Олар экономикалық жəне əлеуметтік ұғымдар мен терминдерге сəйкестігі бойынша таңдап алынады жəне бұл орайда төмендегі ережелер басшылыққа алынады: 1. Белгілерді жүргізілетін статистикалық жұмыстың мақсатына сəйкес таңдау қажет. 2. Топтастыру белгілері жергілікті жер мен уақыттың нақты жағдайы ескеріліп таңдалады. 3. Күрделі құбылыстар үшін топтастыру бір емес бірнеше топтастыру белгілері бойынша жасалады. Топтастырудың міндеттері мен түрлері. Топтастыру арқылы бірқатар міндеттер шешіледі, топтастырудың жекелеген түрлері осы міндеттер бойынша ерекшеленеді. Топтастырудың барлық міндеттері мен түрлері төртке бөлінеді:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.