Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарының теорияда және тәжірибеде алғашқы қолданылуы
Кіріспе
Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарына (бұдан әрі –ХҚЕС)
және Халықаралық аудиттің стандарттарына (бұдан әрі – ХАС) көшу
қажеттілігін мемлекеттің жалпы саясаты және Қазақстанда нарықтық
экономиканы құруға бағдарланған реформалардың стратегиясы айқындайды.
Осы Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және аудит
жүйесін дамытудың 2007 – 2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі
– тұжырымдама) Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2006 жылғы 9
тамыздағы № 233 - өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп беру
стандарттарын жедел енгізу жөніндегі 2006 жылға арналған іс-шаралар
жоспарына сәйкес дайындалды.
Осы Тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстандағы бухгалтерлік есепке
алу және аудит жүйесін дамытудың негізгі үрдісіне талдау жасалады, алдағы
жылдарда оны дамытудың жолдары мен нақты тетіктері баяндалған.
Тұжырымдамада баяндалған негізгі бағыттар бухгалтерлік есепке алуды
және қаржылық есептілікті реттеудің қолданыстағы жүйесіне тұжырымдамалық
өзгерістерді енгізу, сондай-ақ бухгалтерлік есепке алу мен аудит саласында
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын арттыру қажеттілігінен туындады.
Қазақстанда соңғы жылдарда есеп жүйесі түбегейлі өзгеріске ұшырады.
Қазіргі уақытта есепті жетілдіру процесі әлі жалғасуда. Алайда есептің
теориялық аргументгеріне, санаттар түсіндірмесіне біздің республикамызда
соңғы уақытқа дейін елеулі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген жоқ.
Қазақстанның халықаралық стандартқа бейімделуі дүние жүзіндегі бухгалтерлік
тәжірибенің оң жақтарымен алмасуға, сондай-ақ, оны оқып үйренуге мәжбүр
етеді. Есепті реформалаудың қазіргі қажеттілігін ұғыну әр турлі елдерде
бухгалтерлік есеп қалыптасу процесін зерттеу қажеттілігін туғызады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуы адамзат қоғамы тарихы-құрамдас бөлігі
болғандықтан, аздап тарихқа шолу жасалған.
Бухгалтерлік есеп дегеніміз – мүлік, ұйым міндеттемелері және олардың
қозғалысы туралы ақпаратты ақшалай көріністе, барлық шаруашылық амалдарды
біртегіс, үнемі және құжатты есепке алу арқылы жинау, тіркеу және
жалпылаудың реттелген жүйесі.
Бухгалтерлік есептің объектісі болып ұйымның мүлігі, олардың
міндеттемелері және өзінің қарекет етуі кезіндегі ұйымның шаруашылық
жұмыстары.
Бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылатыны:
1) бухгалтерлік есепті пайдаланатын ішкі-басшыларға, ұйымдастырушыға,
мүшелерге және ұйым мүлкінің иесіне және сыртқы - (инвестициялаушыларға,
қарызшыларға және басқа да бухгалтерлік есептілікті қажет етушілерге
керекті ұйымның қарекеті және мүліктің жағдайы жөнінде толық әрі сенімді
мәліметтерді құрастыру;
2) бухгалтерлік есепті заң бойынша жүргізу;
3) шаруашылық қарекеттердің теріс нәтиже бермеуін және ішкі
шаруашылық қорлардың қаржылай тұрақтылықты ұстауын қадағалау.
Бухгалтерлік есепті ұйымда есепші, ұйым жетекшісі және сыртқы ұйым
жүргізе алады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу барысында субъект мыналарды қамтамасыз
ету керек:
а) есеп беру кезеңі барысында жекелеген шаруашылық амалдарды көрсету
және активтер мен міндеттемелерді бағалауды есепке алу бойынша қабылданған
саясатының айнымас болуын;
ә) есеп беру кезеңі бойынша барлық шаруашылық амалдардың есепке
алынуында толық көрсетілуін;
б) есеп беру кезеңдеріне сай кіріс және шығындардың дұрыс
көрсетілуін.
Негізгі бухгалтерлік есеп мектептерінің айырмашылықтарының жалпы
сипаттамасы анықталған. Сонымен қатар экономикалық дамыған елдердің
барлығында өз мүшелерінің жоғарғы біліктілік дәрежесіне кепілдік беретін
және олардың біліктілік мүдделерін қорғайтын мықты жұмысшылар бірлестігі
құрылған.
Әлемнің дамыған елдеріндегі жүргізілетін бухгалтерлік есеп жайлы
ақпараттар берілген. АҚШ, Франция және Жапония мемлекеттеріндегі
жүргізілетін есептің тарихтары, есептің жүргізілу барысы, есептілікті
құжаттау және де бухгалтерлерді дайындау ерекшеліктері атап көрсетілген.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес әрбір маңызды
бап қаржылық есептер жеке берілуге тиіс. Ақпаратты жүйелеу және
қортындылау дәрежесі бойынша талап маңыздылық қағидасында айқындалған.
Қазақстан Республикасының Қаржы министірінің 23.05.2007 жылғы №
15 бұйрығымен Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары бекітілді.
Ұлттық қаржылық есеп стандартын алғаш қолданған кезде субъект
қаржылық міндеттемелерге қатысты бұдан бұрынғы қаржылық есептілік
дайындаудың негізі шеңберінде пайдаланылған есепке алу тәртібін
өзгертпеуге тиіс.
Ұлттық қаржылық есеп стандартына сәйкес субъект ағымдағы және
өткен кезеңдегі ағымдағы салық міндеттемелерін таниды және есептік
күнге қабылданған салық ставкаларын ( салық заңнамасын) пайдалана
отырып, салық органдарына төленуге тиісті сома мөлшерінде өлшейді.
Осылайша, ұлттық стандарттар принциптеріне сәйкес кәсіпорынның
активтерімен байланысты болашақ экономикалық пайда алатынын жоғары
денгейдегі ықтималдылығын бекітуге болатын жағдайда негізгі
құралдардың объектісі актив ретінде танылады.
Ұлттық стандарттары бойынша болашақ экономикалық пайда алу
ұйымның:
1) активке байланысты игілік алатынына;
2) өз мойнына сәйкесінше тәуекелдерді алатынына қатысты анықтылығын
білдіреді.
Халықаралық стандарттарды және ұлттық қаржылық есеп стандартында
активті қолданудың болашақ экономикалық пайда алу міндеттеледі.
Халықаралық стандарттың және ұлттық қаржылық есеп стандартының
келесідей ережелерін қолдануға болады: егер актив экономикалық пайда
әкелмейтін болса, онда оны сатып алуға кеткен шығыстар есепті кезеңнің
шығыстарына есептен шығарылады.
Ұйымдар халықаралық қаржылық есеп стандартынан ұлттық қаржылық
есеп стандартына көшудің заңды түрде белгіленген мерзімінен бастап
мемлекеттік немесе орыс тілдерінде жарияланған ұлттық қаржылық есеп
стандартының ресми мәтіндерін қолдануға міндетті. Сонымен қатар,
жария мүдделі ұйымдарға жатқызылмайтын орта кәсіпкерлік
субъектілерінің қаржылық есептілікті ұлттық қаржылық есеп
стандарттары бойынша жасауға міндетті екенін атап өтеміз.
Бұл ретте олар өздерінің басшы органдарының шешімі бойынша
ұлттық қаржылық есеп стандартына еркін көшуге құқылы. Сонымен қатар
практикада айырмашылықтар болған жағдайда ұлттық қаржылық есеп
стандартының ағылшын тіліндегі мәтінінің түсіндірмесі түп нұсқа
ретінде айқындаушы болып таылады.
Қаржылық есеп бойынша маңыздылық – ақпаратты пайдаланушылардың
шешіміне есептік ақпараттың ықпал ету қабілетін айқындайтын
сипаттамалары.
Диплом жұмысымның тақырыбы – ХҚЕС теорияда және тәжірибеде
алғашқы қолданылуы.
Диплом жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының халықаралық
қаржылық есеп стандартынан ұлттық қаржылық есеп стандартына көшудің
қазақстанға тигізер пайдасы мен әдістерін ашып көрсету болып
табылады.
Диплом жұмысымның міндеті – Қазақстан Республикасындағы шағын және
орта бизнестегі кәсіпорындар түгелдей ұлттық қаржылық есеп
стандартына көшу міндеті жүктелінген, жоғарыда айтылғандай барлығы
мемлекеттік тілде есептерін жүргізулері тиіс.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісі – Құрмыш LTD ЖШС.
1 Халықаралық қаржылық есеп стандарттарының теориялық тәжірибелік
ерекшеліктері
1. Халықаралық қаржылық есеп стандартындағы теориясының және
тәжірибесінің дамуы
Мемлекет басшысы өзінің "Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы" атты Жолдауында (Бұдан әрі – Жолдау)
атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында тек
қазіргі заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарықтық экономика бола
алады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруінің
бірінші басымдығы әлемдік экономикаға табысты ықпалдасу болып табылады.
Осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жүйесін барабар
дамыту мемлекеттің даму процесінде ерекше өзектілік болып отыр, өйткені
бухгалтерлік есептің, қаржылық есептіліктің және аудиттің мақсаты басқару
шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті
Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есеп, қаржылық
есептілік және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларын одан әрі дәйекті
және табысты орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз
ету болып табылады.
Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтиже Қазақстанның әлемдік
экономикаға кірігуін жеделдету, оларды іске асыру жөніндегі нақты тетіктер,
шетелдік инвестициялардың ағынын ұлғайту, халықаралық нарықтарда
қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, қор нарығын
жандандыру мақсатында бухгалтерлік есеп және аудит жүйесін реформалаудың
негізгі бағыттарын құрудан тұрады.
Бухгалтерлік есептің ерекше міндеттерін тиімді орындау үшін Қаржылық есеп
кәсібилік, ашықтық, Тәуелсіздік, өзектілік, стандарттылық сияқты талаптарға
жауап беруі, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
қағидаттарына және негізгі сапалық сипаттамаларға сәйкес келуі тиіс.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мұндай инфо тиімділігін анықтайтын сапалық
сипаттамалар табыстылығының өсуінен тұрады, әлемдік нарыққа шығу
жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын шығындарды азайту мүмкіндігі
туады.
Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды дамытуға, жаңа жұмыс орындарының
пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне, халықаралық нарықтарда
қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, тұтастай алғанда
елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.
Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң
өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке арналған
ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай
дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп,
ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда.
Капитал нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін
инвесторлардың жоғары дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына,
тұрақтылығына және өтімділігіне сенімділігін талап етеді.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының бірыңғай топтамасын
қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін маңызды емес стандарттар
бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік шығыстарды қысқарту
арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша шығыстарын қысқартуға
себепші болады.
Биржаларда акциялары бағаланатын Еуропалық Одақтың барлық
компаниялары 2005 жылдан бастап ХҚЕС-ке сәйкес шоғырландырылған қаржылық
есептілік жасауға міндетті.
Тек АҚШ-тың бухгалтерлік есепке алудың жалпыға бірдей принциптерін
(бұдан әрі-GAAP) пайдаланатын кәсіпорындары, сондай-ақ биржаларда борыштық
міндеттемелері (облигациялары) ғана бағаланатын фирмалар оған кірмейді.
Мұндай кәсіпорындар ХҚЕС-ке 2007 жылдан бастап көшуі тиіс.
Еуроодақтың пікірінше, ХҚЕС-ті енгізу ЕО елдеріндегі қаржылық есептіліктің
біркелкілігін, дұрыстығын, айқындылығын және салыстырмалылығын қамтамасыз
ете отырып, бағалы қағаздарды халықаралық саудаға шығарған кезде
тосқауылдарды жоюға мүмкіндік береді.
Еуропа Одағының жоспарлары еуропа биржаларында тіркелген 8700-ге
тарта компанияға қатысты, мұның өзі әлемдік нарықтық капиталдандырудың 25 %-
ын құрайды.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және
алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары болып табылады деп
есептеледі.
Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда,
Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы
елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына
алады.
Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да жол
беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның осы
елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен
айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы
Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар
жасауы тиіс.
Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005 жылдан
бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар
(мемлекеттік мекемелерден басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.
Жақын болашақта ХҚЕС-ті меңгеру проблемасы еуропа компанияларынан
басқа да компанияларға қатысты болуы әбден мүмкін. Жуырда ғана АҚШ-тың
Қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі кеңесі (Financial Accounting
Standards Board – FASB) және Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
комитетінің қоры (бұдан әрі – ХҚЕС КҚ) АҚШ-тың GAAP-ын және ХҚЕС-ті
үндестіру жүргізетіні туралы мәлімдеді.
Үндестіру бағдарламасына сәйкес АҚШ-тың GAAP-ы мен ХҚЕС-ке екі
стандарт жүйесінің арасындағы белгілі бір алшақтықтарды болдырмайтын
өзгерістер енгізілетін болады. Уақыт өткеннен соң олардың арасында бар
айырмашылықтарды толығымен жою жоспарланып отыр. Әлемдік нарықтық
капиталдандырудың 52 %-ы АҚШ-тың үлесіне келетінін ескере отырып, ХҚЕС-тің
нағыз дүнижүзілік есепке алу стандарттары болуына нақты мүмкіндік бар.
Бухгалтерлік есеп - бірнеше даму кезеңдерден тұратын көне пән, оны
келесі түрде жинақтап көрсетуге болады:
а) инвентарлық (XIII ғасырға дейінгі аралық) бұл кезеңде табиғи
өлшемдер ғана қолданылған. Көпестердің тұрмыс жағдайы жақсаруға байланысты
жеке сауда делдалдар арқылы сауда жүргізуге ауысты, осы кезде
серіктестіктер пайда болды. Пайда болуы өз алдына шаруашылық бірлік ретінде
меншік иесінен бөлек қарастырылып, олар өз кезегінде есептің дамуына елеулі
рол атқарды. Агенттіктер мен бөлімшелердің пайда болуы есеп беруге негіз
болып, корпорациялардың дамуына септігін тигізді. Бүгінгі таңдағы есептеу
жүйесіне араб математигі Аль-Хорезм сандар тобын және нөл санын енгізу
арқылы бір әсерін тигізді;
ә) сауда (XIII - XVII ғасыр аралығы) кезеңі екі жақты жазбаның пайда
болуымен және есепте ақшалай өлшемдердің қолданылуымен сипатталады. Есеп
жүйесіне синтетикалық және аналитикалық шоттар ұғымы енгізілді, оның
негізін қалаушы Жак Савари (1622-1690 жж.) болды. Бұл кезеңде есептік
шараларды құқықтық реттеу, сондай-ақ алғаш рет бухгелтерлік есепке арналған
нормативтік актілер пайда болды. Есепті жүргізу көбіне несиегерлердің
құқығына нақты кепілдік берген Саі(1673 жж.) Коммерциялық Кодексі ең
әйгілісі болып саналды;
б) кәсіпкерлік (ХVІІ-ХІХ ғасыр аралығы) кезеңі тауар
номенклатурасының дифференциациялануы мен есеп объектісінің көбеюімен
байланысты болды. Бұл кезенде бухгалтерлік есеп синтетикалық жинақтап және
аналитикалық бөлшектеп бірге құрылды. Мұндай оқытудың авторы және Савари
ойын жалғастырушы әйгілі итальяндық бухгалтер Джузеппе Чербони (1827-1917
жж.) болды. Акционерлік қоғамның кең байланысты шаруашылыққа, сәйкесінше
есепте қарама-қарсы пікірдегі тұлғалар ортасы көбее түсті. Салық салуда
елеулі өзгерістер болды;
в) ұйымдық-әдістемелік (XIX ғасырдың 1 жартысы) есептің екі бағыты
дамыды: құқықгақ және экономикалық. Біріншісінің негізі Италияда қаланды.
Бұл жолды ұстанушылар (пәніне келісім-шарттар, сәйкесінше кұқықтар мен
міндеттеме жатады деп есептеді. Бірақ итальяндық зерттеушілер
міндеттемелердің қозғалысы - бұл құндылықтарда болған өзгерістердің салдары
дей келе, есептің мақсаты шаруашылық қызметтің нәтижесі болуы тиіс деп
есептеді.
Заңгердің білімі, итальян теоретигі Франческо Вилла (1801-1884 жж.))
құқықтық және экономикалық мақсаттарға есеп беруді біріктіріп, оны ғылыми
дәрежеге көтеру. Бухгалтерияның мақсаты шаруашылық пен мүлікті
ұйымдастыруды, негізгі есептік санаттар мен қағидаттарды жүйелендіруді
бақылау болып табылады. Жалпы, италияндықтардың сол кезеңдегі қарым-
қатынасына шолу, есепті ғылымды дамытудың үш бағытына бөлуге болады:
1) логисмологиялық-шоттар туралы ғылым;
2) статмология-баланс туралы ғылым;
3) леммология-қалдықтар туралы ғылым;
4) коллация кезеңінде (XIX ғасырдың ортасы) шаруашылық процесіне
қатысушы адамдарды өзара бақылауға есепке алу тәсілдері пайда болды.
Коллацияның бір нұсқасы сызықтық ретінде болды, ол бір желіде екі өзара
байланысты факторларды тіркеуді көздейді.
Англияда профессор Артур Кейлидің кітабы Кембридж университетінің
математигі " екі жақты бухгалтерияның принциптері "деген атпен шықты, онда
бухгалтерлік есеп пен математиканың байланысын зерттеу ұсынылды. Осы
кезеңде американдық есеп жүргізу мектебі дами бастады;
5) механикалық (XIX ғасырдың соңы) - осы кезеңде есеп айырысу
қызметкерлерінің еңбек сыйымдылығының ұлғаюына және есеп айырысу
саласындағы есептердің қысқаруына байланысты техникалық құралдарды жаппай
қолдану басталды (кассалық машиналар, аппаратшылар). ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың басында есепке алудың осы бағыты пайда болды-теңгерімдеу;
6) операциялық (XX ғасырдың аяғы). қаржы-өнімді шоттарды оқшаулау
және коммерциялық есеп айырысу туралы ғылымдар дамыды: американдық
бухгалтерлік есеп мектебінің өкілдері А. Черчбони (1866-1936 жж.), Р. Х.
Монтгомер (1872-1953 жж.), В. Э. Пагон (1889-1991 жж.), Д. Е. Мэй (1875-
1961 жж.)) және басқалар; т. б. "Стандарт-кост" Эмерсон (1908-1909 жж.)))
және "директ-кост"жүйесін дамыту туралы. (Цж. Кпарк және Дж. Хар-сурет).
Бұл кезең негізгі құндылықтарды емес, материалдық жауапты тұлғалардың
(агенттердің) кұқықтары мен міндеттемелері, сонымен қатар берілген
кәсіпорынмен есеп айырысатын заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен
міңдеттемелері есепке алынады деп пайымдаған.
Француз мектебі. Оның өкілдері - Ж. Курсель Сене, Э. Леоте, А.
Гильбо, Ж.Б. Дюмарше және басқалары, олар мақсаты құндылықтардың сақталуына
бақылау жасау емес, кәсіпорының шаруашылық комитетінің тиімділігінде деп
есептеген. Сондықтан да есепті экономикалық тұрғыдан түсіндіру, яғни
бухгалтер-экономист елеулі рөл атқарды. Ол арнайы әдістемелердің көмегімен
капиталдың, ресурстардың, құндылықтардың жасаған құқық және міндеттеме
ретінде емес, олардың қозғалысын көрсетуге міндетті болды.
Неміс мектебі. Жазбаларды тізбектеу, есепті жүргізу нысанын құрастыру
тәртібіне байланысты сұрақтарға үлкен мән берді. Оның көрнекті өкілдері
И.Ф. Шерр, Ф. Гюгли, Г. Никлиш және басқалар болды.
Бұл мектепке итальяндық және француздық мектептердің қабылдағанындай
шоттан балансқа емес, баланс шотқа өту тән болды. Бұны неміс авторлары
былайша деді: дебет пен қредиттің мәні активтік немесе пассивтік шоттарға
байланысты өзгереді (екі қатарлы шоттар теориясы).
Американдық мектеп бухгалтерлік есепті адам - кәсіпорын арқылы
адамдарды басқару инструменті ретінде қарастырған, яғни бухгалтерлік
ақпараттар психологиялық тұрғыдан міндетті түрде әкімшілік ынталандыруға
ықпалды болуы тиіс. Егер де ықпалды болмаса, онда ақпараттар жарамсыз
болып табылады. 1 мектептің әйгілі өкілдеріне Г. Эмерсон, Ч. Гаррисон,
Дж.В. Патон және тағы басқаларын жатқызуға болады.
Олар стандарт-костинг, директ-костинг және жауапкершілік
орталығы деген әдістемелік тәсілдерді құрған. Кейіннен уақыт өте келе
бухгалтерияның арнайы саласы - басқару есебі құрылды. Негізгі бухгалтерлік
мектептер туралы айта келе есептеу ғылымына қатысты бүгінгі күндегі
айырмашылықтарды 1-кестеде жүйелеп көрсетілген.
Кесте 1
Негізгі бухгалтерлік есеп мектептерінің айырмашылықтарының жалпы
сипаттамасы
Есеп Әр түрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі мәселелердің шешілуі
мәсе-леле
рі
итальяндық француздықнеміс ағылшын-америкқазақстандық
андық
Есептің Шаруашы Кәсіпорын-Ұтымды Әкімшілік Шынайы мәліметтер
мақсаты лық процескеның есеп бакылау негізінде ұйымның
қатысушы ресурс-тартәртібі қызметі
тұлғаларды ын тиімді н жасау туралы ақпарат
бақылау қолдану беру
1кестенің жалғасы
Есеп Әр түрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі мәселелердің шешілуі
мәсе-леле
рі
итальяндық француздықнеміс ағылшын-америқазақстандық
кандық
Есептің Тұлғалар-дыңРесурстар Тәртіптср Әкімшіліктін Ұйымның
пәні құкық-тары мінез құлқы активтері,
мен міндеттеме-лері
міндетте-мел және меншікті
срі капиталы
Есептің Құжаттар ҚұндылықтаҚұндылықтаҚұндылықтар
зерзаты р р
Базалық Құқық Саяси МатематикаПсихология Экономикалық
ғылым экономия теория
Баланс Құқықтар менКеліп түсуДебеттік Дебиторлық Активтер мен
(мазмуны)міндеттеме-лжәне беру және борыш пассивтер
ердің теңдігі кредиттік құралдары ментеңдігі
теңдігі (шы-ғындарсальдолардкапитал
мен ың теңдігітеңдігі
табыстар)
Баланс Шоттардан Шоттардан Шоттар Қағидасыз Шоттардан
(шоттарғатуындайды туындайды баланстан туындайды
қатысты) туындайды
Бағалау Сату бағасы Өзіндік Қағидасыз Басқару Мүліктердің
құн мақсаты түріне
бойынша еркінбайланысты
таңдау
Мазмүны Тек қана Тек қана Активтен Экрандар Активті және
бойынша жеке түгендеу пассивті пассивті
шоттар және
операциялы
қ
Құрылымы Бір қатарлы Бір Екі Қағидасыз Екі катарлы
және қатарлы катарлы
белгілену
і бойынша
шоттар
1кестенің жалғасы
Есеп Әр түрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі мәселелердің шешілуі
мәсе-лелер
і
итальяндықфранцуздық неміс ағылшын-амерқазақстанд
икандық ық
Екі жакты Құқықтар Құндылыктар-Баланстан Қарастырмай-Баланстан
жазбанын мен ды туындайды ды туындайды
себебі міндетте-майырбастау (қағи-дасыз)
елердің
ауысуы
Әдіс Индукция Индукция Дедукция Индукция Дедукция
(тәжірибед (теориядан
ен тәжірибе)
теорияға)
Есептің Микроесеп Микро- және Микро- және Микроесеп Микро-
шекарасы макроесеп макроесеп және
макроесеп
Бұл кестеден мынаны айқын көруге болады: бірде-бір мемлекетте
бухгалтерия саласының біркелкі концепциясы жоқ, ал келтірілген нақты елдің
барлық бухгалтерлері әр мектептің құқық концепциясын бөле бермейді. Сондай-
ақ әрбір мектеп өзіне әр түрлі көзқарасты ұстанады.
Осыған байланысты экономикалық шешімдердің дифференциациялануы
есептің көптеген бағыттары мен түрлерінің пайда болуына алып келді. Нақты
уақытта іскерлік әлемде әр түрлі ақпарат түрлерін сипаттап жазу үшін
Қаржылық есеп, Басқару есебі, Салық есебі және тағы баска да
терминдер жиі қолданылады.
Бірақ есепті қолдану мұныменен шектелмейді, әрбір тұлға салықтық
төлемдерді жүргізуге және өзінің табысына әсері беруге міндетті. Сондықтан
да іс жүзінде амалдар күнделікіті есепті әр түрлі нысанда қолданады.
Экономикалық өмірдегі өзгерістер бухгалтерлік заңдылықтың құрылуын қажет
етеді.
Айтылғандарды жинақтай келе мынадай түйін жасауға болады: нақты
уақытта есеп әдістемесінің әр түрлі нұсқалары бар олардың ішіндегі ең
негізгісіне мыналар жатады: европалық ва риант ІАS - Еуропа экономикалық
қауымдастығына кірген мемлекеттерде енгізілген және американдық вариант
GААР - Біріккен Ұлттар Ұйымы ұсынған.
2. Бухгалтерлік есепке ықпал ететін ұйымдар және бухгалтерлік
үлгілеулер
Барлық экономикалық дамыған елдерде мықты жұмыс бірлестігі құрылды,
ол өз мүшелерінің жоғары біліктілік деңгейіне кепілдік береді және олардың
біліктілік мүдделерін қорғайды.
Ұйым атауларының келтірілген тізбесі уақыт талаптарына сәйкес
функциялардың өзгеруіне байланысты жүйелі түрде өзгеріп отырады. Кестеден
көрініп тұрғандай, өткен жүзжылдықтың алғашқы 30-40 жылдарында АҚШ
негізінен бухгалтерлік есептің ұйымдық құрылымын дамытуға үлес
қосты,осылайша олардың біліктілік ұйымдарының үлесіне көп бөлігі тиесілі
болды. Мұның сол кезеңдегі елдердің экономикалық мүмкіндіктерінің өсуіне,
білім беру жүйесінің сипатына және басқа да себептерге байланысты болуына
қарамастан, мұнда өткен ғасырдың басында біліктілік ұйымдарының саны аз
және танымал болған жоқ.
Әр түрлі салаларда есепке алу талаптарын енгізу, экономикадағы
дағдарыс, корпорациялар мен жеке тұлғаларға қосымша салық салу бухгалтерлік
есеп пен пікірталасты зерттеу қажеттілігін тудырды. Көптеген әлеуметтік
өзгерістер бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін қайта құру салдарынан
болды. Бұл ретте, есепке алудың ағылшын-америкалық жүйесінің табысы қазіргі
заманғы халықаралық есепке алу жүйесінің негізін қалады.
Жекелеген ұйымдардың қызметін қысқаша сипаттау кезінде есепті
жетілдіру жөніндегі іс-шаралар алмастыру принципіне негізделген.
Бухгалтерлердің ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФЕДЕРАЦИЯСЫ бухгалтерлік стандарттарды
жетілдіру және тарату жолымен білікті бухгалтерлерді жан-жақты дамытуға
және күшейтуге ықпал етеді. Бұл ұйым 1977 жылы ұйымдастырылды, қазіргі
уақытта оның құрамына әлемнің 77 елінен 100 бухгалтерлік ұйым кірді.
Олар сауда, өнеркәсіп, білім беру және мемлекеттік қызметте жұмыс
істейтін білікті бухгалтерлер болып табылады. Бұл ұйым негізінен
бухгалтерлік қызметтің этикалық, білім беру және аудиторлық бағыттарымен
айналысады. ХКФ (ІТАС) құрамында кәсіби этика, жоспарлау, өңірлік ұйым
жөніндегі тұрақты комитет жұмыс істейді. Оның ішінде бес жылда бір рет
Халықаралық конгресс өткізу жөніндегі комитет жұмыс істейді. ХКФ
стандарттарды шығармайды,бірақ әлемнің түрлі елдерінде қолданыстағы
стандарттардың таралуын қадағалайды.
Қаржы ұйымдарының халықаралық рыноктарға шығуы және олар жүргізетін
операциялар спектрін кеңейту салдарынан 1995 жылдың соңынан басталған
бухгалтерлік есептің қазіргі заманғы жүйесі осы кезеңде оны жетілдіру
жөнінде белгілі бір іс-шаралар жүргізуді талап етеді.
Тұтастай алғанда, бұл процесс тұрақты сипатқа ие, өйткені қазіргі
заманғы капитал нарықтары кешенді операциялардың жаңа түрлерін туындатады,
бұл Бухгалтерлік есеп жүйесін тұрақты жаңарту қажеттілігіне ықпал етеді.
Республиканың қаржы секторында бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік жүйесін дамытудағы елеулі жетістіктерге қарамастан, тиісті
шешімдер қабылдауды талап ететін белгілі бір қиындықтар да бар. Қазіргі
уақытта бухгалтерлік есепті дамытудың аса маңызды мәселелері:
1) қаржы секторы бухгалтерлерінің, жоғары оқу орындарының жас
мамандарының біліктілік деңгейін арттыру және сертификатталған
бухгалтерлердің санын ұлғайту қажеттілігі;
2) ХҚЕС қолдану мәселелері бойынша жалпыға қолжетімді оқу,
тәжірибелік материалдар мен құжаттаманы тираждау;
3) қазақстандық экономиканың ерекшелігіне және ХҚЕС реттелмеген
заңнамаға байланысты, бірақ тұжырымдамалар мен олар айқындаған қағидаттар
шеңберінде қаржы ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың белгілі бір
спектрлерін есепке алуға қатысты талаптарды әзірлеу;
4) бухгалтерлік есепті Автоматтандыру және ХҚЕС бойынша қаржылық
есептілікті жасау деңгейін, қаржылық есептіліктің дұрыстығы мен сапасын
бақылау жүйесін арттыру, "адам факторының"әсерін болдырмау қажеттілігі.
Орын алып отырған проблеманы шешу мақсатында Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі дәйекті іс-шаралар жоспарын жүргізуді
жаспарлап отыр.
Бірінші кезекте бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді
дамыту осы салада білім алудың қол жетімділігін қамтамасыз етпей және оны
жетілдірмей мүмкін емес. Бір жағынан тапсырма ХҚЕС бойынша бухгалтерлік
есепке алуды жүргізудің заманға сай дағдысы бар бухгалтерлерді дайындауда
болса, екінші жағынан сапалы бухгалтерлік есепке алу жүйесі ХҚЕС бойынша
дайындалған қаржылық есеп беру негізінде шешім қабылдай алатын
пайдаланушылардың болуын қажет етеді.
Осыған байланысты негізгі жұмыс Халықаралық қаржылық есептілік
стандарттары тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер
өткізу жолымен қаржылық ұйымдар бухгалтерлерінің біліктілігін арттыру
жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағында да, шет елдегі халықаралық ұйымдарда да (СРА, АССА, СМА) олардың
кәсіби сертификатына қатысты мамандарды ынталандыруға және қолдауға
бағытталатын болады.
Ұлттық Банк өз кезегінде тиісті мемлекеттік органдармен келісілген
қаржылық ұйымдардың кәсібіне қойылатын біліктілік талаптарды үйлестіру
саласындағы көзқарастарды әзірлеуге күшін бағыттауды ұйғарып отыр.
Сол сияқты басым бағыттардың бірі республиканың жоғарғы оқу
орындарының базасында жас мамандарды даярлау, жалпыға қол жетімді
телекоммуникациялық құралдарды пайдалана отырып, таратылатын студенттер
үшін де, кәсіби бухгалтерлер үшін де қажетті әдістемелік және оқу
материалдарын әзірлеу болып табылатынын атап өту қажет.
Алдағы жылдары дамудағы кейінгі бағыт – ХҚЕС-тың қазақстандық қаржы
жүйесінің жағдайларына одан әрі бейімделуін жүргізу. Бүгінгі таңда отандық
қаржы жүйесінің серпінді дамуы қазақстандық экономика мен заңнаманың
ерекшеліктеріне негізделген ерекшелігі бар бірқатар институттардың
туындауына әкеп соқтырды.
Мысалдардың бірі ретінде чилилік жүйесі принципінде құрылған және
тиісінше ХҚЕС қаржылық есеп беруді жасаудың икемді тұжырымдамалы
негіздерінің жиынтығын білдіре отырып, отандық экономиканың жағдайларына
тиісті бейімделусіз пайдаланыла алмайтындықтан бухгалтерлік есепке алуды
жүргізудің ерекше рәсімдерін әзірлеуді талап ететін Қазақстанның зейнетақы
қорларын атап өтуге болады.
Осы тапсырманы шешу үшін экономикасы дамыған түрлі елдердің іс-
тәжірибесін, шетелдік қаржылық есеп беру стандарттарын зарделеу жөніндегі
бағытта жұмыс жүргізілді, бухгалтерлік есепке алу саласындағы сарапшылармен
консультациялар жүргізілді және жүргізілген жұмыстардың нәтижелері бойынша
нормативтік және өзге де құжаттар кешенін әзірлеу жолымен Қазақстанда
алынған тәжірибені енгізу мақсатында ұсыныстар мен іс-шаралар жасалды.
Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді
жасау бөлігінде ақпараттық жүйелерді автоматтандыру процесі маңызды мәселе
болып табылады.
ХҚЕС-ті толыққанды енгізу компаниялардың бизнес-жобаларын жан жақты
автоматтандырусыз мүмкін емес, ол бастапқы құжаттарды өңдеуді,
автоматтандырылған режимдегі негізгі көп еңбекті қажет ететін функцияларды
барынша оңтайландыруға және адам факторының қатысуымен байланысты
тәуекелдердің пайда болу мүмкіндігіне жол бермеуге жағдай жасайды.
Бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру ұйымдарда есепке алу жұмысын
жолға қоюға елеулі септігін тигізеді, ақпаратты өңдеу принциптері бейнелі
түрде өзгереді, бұл ретте, есепші қызметкерлер деректерді өңдеуге тікелей
қатысады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру мәселесі ең
маңызды болып табылады, себебі олардың қызметтерін тұтынушы Қазақстан
Республикасының халқы болып табылады.
Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру процесін іске
асыру мақсатында ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінде
енгізілген көмекші бухгалтерлік есепке алу және Бас бухгалтерлік кітабын
жүргізуге қойылатын талаптарды жетілдіру жоспарланып отыр.
Бүгінгі танда есепке нарық пен мемлекет басым ықпал етеді. Оның бір
шегі либерализм (лат. тілінен аударғанда - бостандық), онда есеп тұтастай
және толығымен нарықтық күшпен қамтамасыз етіледі. Басқа шегі - легализм
(лат. тілінен аударғанда - заңдылық) ретгеу заңдылыққа сүйенеді.
Ассоциатизмде (лат. тілінен аударғанда - біріктіру) және
корпоратизмде (лат. тілінен аударғанда - бірігу, қауымдасу) кейбір қауымдық
ықпалдың үлесіне сәйкес либерализм мен легализмді өзімен байланыстырады
және осы шектердің арасында жатады.
Жекелеген мемлекеттерде есепті реттеудің барлық қызметін мемлекеттік
құрылым орындайды. Кейбір елдерде барлығын біліктілік ұйымдар реттейді және
олардың құзырына жатады.
Бұл жерде оның құрылғысына мемлекет тәуелсіз, қоғамдық топтардың
шешімін қорғауды қамтамасыз етеді және де бухгалтерлік мәселелердің
реттелуін бухгалтерлердің өздері шешеді.
2-кестесінде әр түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп нормаларын жасау
амалдарын салыстыру берілген.
Кесте 2
Әр түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп нормаларын жасау амалдарын
салыстыру
Елдер Негізгі Жалпы реттеу сипаты Мамандардың рөлі
реттеу
коздері
АҚШ Заңнамалық Икемді Елеулі, бірақ орынсыз
орган және мінеуге ұшырайды
біліктілер
Ұлыбритания Заңнамалық Объектілердің көбісіне Елеулі
орган және заңдар жатады
біліктілер
Франция Заңнамалық Консервативтік амал мен Актілерді дайындауға
орган салықтық заңнама көмек көрсетеді және
басымдылық етеді орындалуы міндетті
емес өзінің кеңесін
дайындайды
Германия Заңнамалық Төтенше консерватизм Тәжірибенің заңнамаға
орган жэне салықтық заңнама сәйкес келуін
басымдылық етеді қамтамасыз етумен
шұғылданады, жаңасын
жасамайды
Жапония Заңнамалық Салықтық заңнама Қаржы министрлігінің
орган басымдылық еткен кезде бақылауымен әрекет
консерватизм жоғары жасайды
болады
Зерттеуде көрсетілгендей жекелеген ғалымдар есеп саласында елдерді
инфляция деңгейі жоғары және төмен деп бөледі. Сонымен қатар инфляция
деңгейі жоғары елдер қаржылық есептілікті инфляция индексімен түзетуі тиіс.
Сонымен қатар шетелдің экономикалық әдебиеттерінде елдерді әдетте екі
үлкен топқа беледі: заң шығарушы елдер және зан шығармайтын елдер.
Біріншісі Рұқсат етілгенге рұқсат деген қағида бойынша заңдарды алдын ала
жазумен ерекшеленеді. Бұл есептік ереже қатаң түрде заңмен белгіленеді және
анықталады. Бұған Германия, Франция, Австрия жэне басқа да елдер жатады.
Заң шығармайтын елдерге Шектеу қойылмағанға рұқсат деген қағида бойынша
рұқсат амалы тән.
Бұл жерде есеп стандарттарын біліктілер жасайды, заңмен анықталмайды.
Бұл амалды АҚШ, Ұлыбритания, Канада жэне басқа да елдер қолданады.
Сондай-ақ қазіргі уақытта кез келген елдің есеп жүйесін түсіну
негізін білдіретін мәселелерді зерттеу бойынша халықаралық есептің
бағыттарын жақындастыруға іс әрекет жасалуда.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын әр түрлі үлгілеулерге бөлшектеу
(француз тілінен аударғанда - табиғаттағы, қоғамдағы қандай да бір
құбылыстарды, процестерді сипаттау, өлшеу, үлгілеу) - әр түрлі оқыту
көздерін куәландыратын дүние жүзінің есеп тәжірибесінде кеңінен таралған.
Батыстың әр елдерінде есеп үлгілеулерін жіктеу XX ғасырдың басынан
басталды. Бұл бағыттағы жұмыстардың алғашқы авторларының бірі -Т.Р.
Хэтфилд, 1966 жылы қайта шыққан өзінің бір мақаласында бухгалтерлік есеп
үлгілеуінің үш типін белгілеп жазған: американдық, британдық,
континенталдық. Кейіннен бұлайша үлгілеуді бөлшектеу жэне олардың қандай да
бір елде бухгалтерлік есептің ұйымдастырлуына әсері қабылданған есеп
жүйесіне байланысты елдерді жіктеуге мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта аз
мелшерде бес үлгілеуді ерекшелеп көрсетеді. Бухгалтерлік есеп үлгілеулері 3-
кестеде берілген.
Кесте 3
Бухгалтерлік есеп үлгілеулері
Үлгілеу Қысқаша сипатамасы Елдер
түрлері
Британ-аТұгынушыларға шынайы ақпараттарды Австралия, Ұлыбритания,
мерикандберуге байланысты бухгалтерге күрделі Венесуэла, Гонконг,
ық есеп сұрақтарын шешуге мүмкіндік Үндістан, Израил, Ирландия,
беретін білікті білім, дұрыс ой Канада, Кипр, Колумбия,
инвесторлар мен несие берушілердің АҚШ, Малайзия, Мексика,
ақпараттық сауалына бағытталған. нигерия, нидерландия,
Бухгалтерлер үшін есеп қағидаларының Пакистан, Гвинея, Сингапур,
көзі ретінде заң және кәсіпкерлік Филиппин, ОАР және
экономика жатады. басқалары
КонтиненЕсеп заңмен белгіленеді және кері Австрия, Ангола, Алжир,
талдық тартпалылығымен ерекшеленеді, ол Бельгия, Греция, Дания,
ұлттық макроэкономикалық жоспарға Египет, Испания, Италия,
сәйкес салық салу бойынша үкіметтің Люксембург, Морокко,
сауалын қанағаттандыруға бағытталған. Норвегия, Португалия,
Компанияның қаржылык мәселлерін шешудеСенегал, Франция, Германия,
бизнес банкпен тығыз байланыста Швейцария, Швеция, Жапония
болады. және басқалары
3 кестенің жалғасы
Үлгілеу Қысқаша сипатамасы Елдер
түрлері
Оңтүстік Негізгі ерекшелігі есептік Аргентина, Боливия,
американдық мәліметтерді үздіксіз түзету және Бразилия, Гайана,
оған инфляция қарқынының әсер етуіменПарагвай, Перу, Уругвай,
сипатталады. Есеп мемлекеттік Чили, Эквадор
органдардың тұтынуына бағытталған,
колданылатын әдістемелер
бірыңғайландырылған,есептілікте
негізінен салықтарды сипаттау үшін
қажетті ақпараттар көрсетеді.
Көпұлттық Халықаралык валюта нарығына қатысушы Елдер саны шектелген,
шетелдіктердің мүддесіне сәйкес оған ірі корпорациялар
есепті үйлестірудің халықаралық енеді
кажеттілігінен туындаған.
Мұсылмандық Үлгілеудің даму ерекшелігі діни Мұсылман дінін ұстайтын
идеялардың эсер етуімен байланысты, елдерде негізінен
сонымен катар жеке езінің таралған
дивидендтері үшін дивиденд алуга шек
қойылған.
Сондай-ақ континенталдық үлгілеуді ұстанатын елдер екі топқа
бөлінеді:
а) құқықтық қатынастардың артықшылығын мойындайтын және бұдан барып
есептік мәліметтер дұрыс сипатталатын елдер (Германия);
ә) фискалдық салықтық құқықты көздейтіндер (Франция, Италия, Испания,
Бельгия).
Осыдан дүние жүзілік тәжірибеде бухгалтерлік есептің айыр-машылығына
синтез жүргізу қажет.
Американдық бухгалтерлер ассоциациясы есепке әсер ететін сегіз жіктеу
белгісін бөліп көрсетеді:
1) саяси жүйе;
2) экономикалық жүйе;
3) экономикалық даму деңгейі;
4) қаржылық есептіліктің мақсаттары;
5) есеп стандарттарына авторлық ету;
6) біліктілікті даярлау және сертификаттау кағидалары мен деңгейі;
7) біліктілік және этикалық стандарттардың орындалуын бақылайтын
жүйе;
8) есептік ақпараттарды тұтынушылар.
Есеп тәжірибесі әр түрлі ағылшын тілді елдерде әр келкі, бірақ оның
қайнар көзі мен философиясы бірдей. Қазақстандық есеп тэжірибесіне оң
тәжірибелерді терендету мақсатында бухгалтерлік есептің жаңа бағыттарын
және үлгілеудің түйінді ерекшеліктерін оқыту қажеттілігін жоғарыда
айтылғандар растайды. Бұған деген қажеттілік алыс емес көріністерден
туындайды.
Үлгілеу мен оның ерекшеліктерін нақтырақ ұғынып көрсету үшін
қазақстандық кітаптар нарығындагы әр түрлі аударма басылымдар айқын көмек
етеді. Әрі мәселелердің шешілуі қойылған сұрақтарға жауап беруі тиіс:
қазақстандық есеп тәжірибесіне нақты тәжірибеден нені қолдануымыз қажет.
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің рөлінің жоғарлауы, оның
теориясын басқару құралы ретінде қазіргі заманғы ЭЕМ негізінде одан әрі
дамытуды талап етеді. Осыдан келіп Бухгалтерлік есеп теориясы ұғымы
өзінің бұрынғы мазмұнын өзгертеді. Бұрынғы күйінде есептің оқытылуы және
қазақстандық оқулықтардағы түсіндірлуі жарамсыз, бүгінгі жағдайда қайтадан
қаралуы тиіс. Есеп теориясын түсіндірудің дүние жүзілік тәжірибесі
халықаралық зерттеу тұрғысынан бухгалтерлерге, менеджерлерге және басқа да
қызметкерлер санатына қазіргі заманғы бизнестің әр түрлі жағдайларында
активтерді, міндеттемелерді және басқаларын дұрыс бағалауға мүмкіндік
береді.
Ақпараттық революция, жаңа технологиялардың өсуі мынаны дәлелдейді:
регистрлердегі жазбалардың әр түрлі есептік тәсілдерінің орнына мәліметтер
базасы келеді, сондай-ақ олардың ықшамдалған нұсқасы лазерлік компакт-
дискілерде қаржылық есептіліктің типін өздері анықтайды. Құрылымдастырылған
гипермәліметтерді қолдану, оның тұтынушылардың көпшілігіне кез келген
нысандагы ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Бұл есептің кеңейтіліп,
тереңдетілген барлық әдістерін және үлгілеуді тек қана теорияда емес,
сонымен қатар тәжірибеде де қолданылуға көмектеседі.
3. Озық халықаралық тәжірибе негізінде Қазақстандық
бухгалтерлік есеп жүйесін құру
Қазақстандық есептің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі озық
халықаралық тәжірибеге бейімделу болып табылады. Бұл мэсельдің маңыздылығы
артып келеді, өйткені ұлтаралық айырмашылықтар Халықаралық экономикалық
қатынастардың бір реттік мемлекет меншігіне алумен байланысты болды. Бұл
нарық жағдайында есеп кез келген бизнеске тән әр түрлі қызмет түрлерін
елдер арасында байланыстырушы буын болып табылатындығымен түсіндіріледі.
Тиісінше, көптеген білікті есептік қызметтерді Халықаралық аспектіде жүзеге
асыруға болады.
Тәуелсіз аудитордың қаржылық есептілігін тексеру, салық салу,
Ақпараттық жүйелерді жобалау және енгізу мәселелері бойынша кеңес беру
мәселелері қозғалды. Есептің төмен деңгейі қандай да бір елде экономикалық
прогреске төзімді көптеген қайшылықтарды тудыруы мүмкін. Осыған байланысты
елдер бүгінде байлық деңгейі бойынша ғана емес, бухгалтерлік есептің даму
деңгейі бойынша да бөле алады.
Есепке алу және барлық есепке алу жүйесі, Жалпы және білікті білім
беру жүйесі Жалпы өсіп келе жатқан қажеттіліктерге жауап бермейтін және
жоғары стандартты білім алмайтын жерлерде жоғары деңгейде ұйымдастырылуы
мүмкін емес.
Есепті дамыту есепке алу жүйесі ақпаратын түсіндіруді жақсарту
тәсілдерін іздестіруді көздейді. Әр түрлі шетелдік ұйымдар бухгалтерлік
ақпараттан нақты мағынасы, мазмұны болмауы үшін жұмыс істейді.
Осы қызметтің игілігі үшін мынадай ереже маңызды дәлел болып
табылады: есепке алу ережесіндегі кез келген өзгеріс қоғам үшін елеулі
экономикалық салдарға әкелуі мүмкін. Көрініп тұрғандай, есептің дамуы жаңа
идеялар мен рәсімдерді жетілдіру, баламаларды таңдауда көмек көрсету
негіздерін құру мақсатында алдыңғы теориялық ережелермен ұсынылмаған
толықтырулар мен кеңейтулерді ойлайды. Есепке алудың осындай халықаралық
стандарттарын практикада қолдану мүмкіндігіне (мінсіз басшылықты енгізумен
қатар) ерекше назар аудару қажет.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің теориялық және практикалық жағы бар, ол
оны жақсы пайдалану мүмкіндігін, шаруашылық жүргізуші субъектілердің тиімді
шаруашылық нәтижеге қол жеткізуін анықтау үшін қажет.
Мысалы, үкімет есеп жүйесі мынадай мақсаттарға қол жеткізуге
ұмтылады: инфляцияны бақылау, жұмыс орындарын ұлғайту, салық түсімдерінің
өсуі, экономика дамуының жоғары қарқынына қол жеткізу, дағдарыс салаларына
жәрдемдесу және т. б.
Жетекші субъектілер (лауазымды тұлға немесе меншік иесі) әрқашан
бухгалтерлік есеп деректерінен түскен табыстарды мүмкіндігінше көбірек
көруді қалайды. Сондықтан, арнайы физикалық және оларды есепке алу
мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылу, кезеңдердің қатарына шығу үшін кредит
алудың қаржылық қиындықтары, сыртқы қарсы іс-қимылға оқталу және өз
жағдайын жақсарту арқылы.б. мүмкін.
Егер Мемлекетте салық салудың тиімді жүйесі басым болса, онда
шаруашылық жүргізуші субъектілердің негізгі қамқорлығы табысты жасыру және
салық төлеуден жалтару болып табылады. Әңгіме тек біздің республика туралы
ғана емес, басқа да елдер туралы болып отыр.
Салық органдары кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені
бұл қазына табысының өсуіне, тиісінше олардың жалақысы мен сыйақысына
байланысты.
Егер әкімшілік, менеджерлер, жұмысшылар мен қызметкерлер туралы
айтатын болсақ, олар алдымен жоғары жалақы, сыйақы, материалдық көмек алуға
ұмтылады,ал оның мөлшері кәсіпорынның қызметіне, табысына байланысты. Несие
берушілерге негізінен кәсіпорынның төлем қабілеттілігі ғана, ал қарыз-
қарызды қайтармаудың кез келген мүмкіндігі қызықтырады.
Бұл ретте есепке алудың дербес мақсаты жоқ және бола алмайтыны туралы
пікір туындауы мүмкін, бірақ онда осы жүйеде шешілетін, бөлінген және
әзірленген шаруашылық процестері жүйесіне қатысушылардың ерекше
міндеттемелері бар.
Отандық есептің халықаралық есеп тәжірибесіне жақындатылуы жоғарғы
білікті деңгейдегі мамандарды қайта даярлауға байланысты.
Білім беру туралы заң мен бухгалтерлерді даярлау арасында тек оқыған
мамандардың әрқашан жұмысқа орналасып, жоғарғы еңбекақы алатындай жүйе
пайда болғанда ғана мәні болады. Мысалы, көптеген Батыс Еуропа елдерінде
ЖОО қоғамдық беделі жұмысқа орналастырылған түлектердің пайызымен
анықталады.
Бұл көрсеткіш университеттер қатарында жасалған актімен және
индикаторлардың салыстырмалы кестесінде көрініс табады. Әлеуметтік
сауалдардың көрсеткеніндей талапкерлер мен оның ата-аналары ЖОО таңдаған
кезде дәл одан бағыт алады.
Кешкі және үздіксіз оқыту нысанын өсіру арқылы жоғарғы білім алуға
рұқсатты барынша кеңейтуге болады. Мақсатқа сәйкес сонымен қатар бастауыш
курстарды кеңейту, яғни талапкерлерге жоғарғы талаптарды қоя отырып,
бірінші циклдің дипломдарын беру.
Бұл міндеттемелердің барлығы факультеттер мен кафедраның құрылымын
ұтымды етуді, жұмыс бұрышының басына теориялық білімнің үлесін тәжірибенің
пайдасына азайта отырып, жоғарғы білім берудің мазмұны мен нысанының
арасында тығыз байланысты қою қажеттілігін талап етеді.
Есепті бір уақытта стандартгау және үйлестіру міндеттемесі мен
бухгалтерлік білім беруді реформалаудың тарихта үлгісі жоқ. Сондықтан да,
дәл бүгін екі мақсатқа жетуге шешімді іс әрекет қажет. Бұл мәселені шеше
алмай немесе болмауы, ауытқушылық пен тартыншақтық тұжырымымен бухгалтерлік
жүйедегі реформалаудың жетістігіне қауіп төндіруі мүмкін. Ал ол көбінесе
үкіметтің қолдауына байланысты.
Сонымен, негізгі қауіп жасампаз процестердің құрылуын тоқтататын
министрлер орнындағы ұсақ түйектен бастап, барлығын анықтауға тырысуды
білдіреді.
Қазіргі уақытта бухгалтерлік есепке алуды дамытудағы неғұрлым маңызды
мәселелер:
а) қаржылық сектор бухгалтерлерінің, ЖОО жас мамандарының біліктілік
деңгейін арттыру және сертификатталған бухгалтерлердің санын арттыру
қажеттілігі;
ә) жалпыға қол жетімді оқу, тәжірибе материалдарын және ХҚЕС қолдану
мәселелері жөніндегі құжаттаманы көбейту;
б) ХҚЕС-да реттелмеген, бірақ тұжырымдамалар мен олар айқындаған
принциптер шеңберіндегі қазақстан экономикасының ерекшелігі мен заңнамаға
байланысты қаржы ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың белгілі бір
спектрларын есепке алуға қатысты талаптарды әзірлеу;
в) ХҚЕС бойынша бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді
жасауды, қаржылық есеп берудің шынайылығы мен сапасын бақылау жүйесін
автоматтандыру деңгейін арттыру, адамдық фактордың әсерін болдырмау
қажеттілігі болып табылады.
Орын алып отырған проблеманы шешу мақсатында Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі дәйекті іс-шаралар жоспарын жүргізуді
жаспарлап отыр. Бірінші кезекте бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беруді дамыту осы салада білім алудың қол жетімділігін қамтамасыз етпей
және оны жетілдірмей мүмкін емес. Бір жағынан тапсырма ХҚЕС бойынша
бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің заманға сай дағдысы бар бухгалтерлерді
дайындауда болса, екінші жағынан сапалы бухгалтерлік есепке алу жүйесі ХҚЕС
бойынша дайындалған қаржылық есеп беру негізінде шешім қабылдай алатын
пайдаланушылардың болуын қажет етеді.
Осыған байланысты негізгі жұмыс Халықаралық қаржылық есептілік
стандарттары тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер
өткізу жолымен қаржылық ұйымдар бухгалтерлерінің біліктілігін арттыру
жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағында да, шет елдегі халықаралық ұйымдарда да (СРА, АССА, СМА) олардың
кәсіби сертификатына қатысты мамандарды ынталандыруға және қолдауға
бағытталатын болады. Ұлттық Банк өз кезегінде тиісті мемлекеттік
органдармен келісілген қаржылық ұйымдардың кәсібіне қойылатын біліктілік
талаптарды үйлестіру саласындағы көзқарастарды әзірлеуге күшін бағыттауды
ұйғарып отыр. Сол сияқты басым бағыттардың бірі республиканың жоғарғы оқу
орындарының базасында жас мамандарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарына (бұдан әрі –ХҚЕС)
және Халықаралық аудиттің стандарттарына (бұдан әрі – ХАС) көшу
қажеттілігін мемлекеттің жалпы саясаты және Қазақстанда нарықтық
экономиканы құруға бағдарланған реформалардың стратегиясы айқындайды.
Осы Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және аудит
жүйесін дамытудың 2007 – 2009 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі
– тұжырымдама) Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2006 жылғы 9
тамыздағы № 233 - өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп беру
стандарттарын жедел енгізу жөніндегі 2006 жылға арналған іс-шаралар
жоспарына сәйкес дайындалды.
Осы Тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстандағы бухгалтерлік есепке
алу және аудит жүйесін дамытудың негізгі үрдісіне талдау жасалады, алдағы
жылдарда оны дамытудың жолдары мен нақты тетіктері баяндалған.
Тұжырымдамада баяндалған негізгі бағыттар бухгалтерлік есепке алуды
және қаржылық есептілікті реттеудің қолданыстағы жүйесіне тұжырымдамалық
өзгерістерді енгізу, сондай-ақ бухгалтерлік есепке алу мен аудит саласында
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын арттыру қажеттілігінен туындады.
Қазақстанда соңғы жылдарда есеп жүйесі түбегейлі өзгеріске ұшырады.
Қазіргі уақытта есепті жетілдіру процесі әлі жалғасуда. Алайда есептің
теориялық аргументгеріне, санаттар түсіндірмесіне біздің республикамызда
соңғы уақытқа дейін елеулі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген жоқ.
Қазақстанның халықаралық стандартқа бейімделуі дүние жүзіндегі бухгалтерлік
тәжірибенің оң жақтарымен алмасуға, сондай-ақ, оны оқып үйренуге мәжбүр
етеді. Есепті реформалаудың қазіргі қажеттілігін ұғыну әр турлі елдерде
бухгалтерлік есеп қалыптасу процесін зерттеу қажеттілігін туғызады.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуы адамзат қоғамы тарихы-құрамдас бөлігі
болғандықтан, аздап тарихқа шолу жасалған.
Бухгалтерлік есеп дегеніміз – мүлік, ұйым міндеттемелері және олардың
қозғалысы туралы ақпаратты ақшалай көріністе, барлық шаруашылық амалдарды
біртегіс, үнемі және құжатты есепке алу арқылы жинау, тіркеу және
жалпылаудың реттелген жүйесі.
Бухгалтерлік есептің объектісі болып ұйымның мүлігі, олардың
міндеттемелері және өзінің қарекет етуі кезіндегі ұйымның шаруашылық
жұмыстары.
Бухгалтерлік есептің басты міндеттері болып табылатыны:
1) бухгалтерлік есепті пайдаланатын ішкі-басшыларға, ұйымдастырушыға,
мүшелерге және ұйым мүлкінің иесіне және сыртқы - (инвестициялаушыларға,
қарызшыларға және басқа да бухгалтерлік есептілікті қажет етушілерге
керекті ұйымның қарекеті және мүліктің жағдайы жөнінде толық әрі сенімді
мәліметтерді құрастыру;
2) бухгалтерлік есепті заң бойынша жүргізу;
3) шаруашылық қарекеттердің теріс нәтиже бермеуін және ішкі
шаруашылық қорлардың қаржылай тұрақтылықты ұстауын қадағалау.
Бухгалтерлік есепті ұйымда есепші, ұйым жетекшісі және сыртқы ұйым
жүргізе алады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу барысында субъект мыналарды қамтамасыз
ету керек:
а) есеп беру кезеңі барысында жекелеген шаруашылық амалдарды көрсету
және активтер мен міндеттемелерді бағалауды есепке алу бойынша қабылданған
саясатының айнымас болуын;
ә) есеп беру кезеңі бойынша барлық шаруашылық амалдардың есепке
алынуында толық көрсетілуін;
б) есеп беру кезеңдеріне сай кіріс және шығындардың дұрыс
көрсетілуін.
Негізгі бухгалтерлік есеп мектептерінің айырмашылықтарының жалпы
сипаттамасы анықталған. Сонымен қатар экономикалық дамыған елдердің
барлығында өз мүшелерінің жоғарғы біліктілік дәрежесіне кепілдік беретін
және олардың біліктілік мүдделерін қорғайтын мықты жұмысшылар бірлестігі
құрылған.
Әлемнің дамыған елдеріндегі жүргізілетін бухгалтерлік есеп жайлы
ақпараттар берілген. АҚШ, Франция және Жапония мемлекеттеріндегі
жүргізілетін есептің тарихтары, есептің жүргізілу барысы, есептілікті
құжаттау және де бухгалтерлерді дайындау ерекшеліктері атап көрсетілген.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес әрбір маңызды
бап қаржылық есептер жеке берілуге тиіс. Ақпаратты жүйелеу және
қортындылау дәрежесі бойынша талап маңыздылық қағидасында айқындалған.
Қазақстан Республикасының Қаржы министірінің 23.05.2007 жылғы №
15 бұйрығымен Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары бекітілді.
Ұлттық қаржылық есеп стандартын алғаш қолданған кезде субъект
қаржылық міндеттемелерге қатысты бұдан бұрынғы қаржылық есептілік
дайындаудың негізі шеңберінде пайдаланылған есепке алу тәртібін
өзгертпеуге тиіс.
Ұлттық қаржылық есеп стандартына сәйкес субъект ағымдағы және
өткен кезеңдегі ағымдағы салық міндеттемелерін таниды және есептік
күнге қабылданған салық ставкаларын ( салық заңнамасын) пайдалана
отырып, салық органдарына төленуге тиісті сома мөлшерінде өлшейді.
Осылайша, ұлттық стандарттар принциптеріне сәйкес кәсіпорынның
активтерімен байланысты болашақ экономикалық пайда алатынын жоғары
денгейдегі ықтималдылығын бекітуге болатын жағдайда негізгі
құралдардың объектісі актив ретінде танылады.
Ұлттық стандарттары бойынша болашақ экономикалық пайда алу
ұйымның:
1) активке байланысты игілік алатынына;
2) өз мойнына сәйкесінше тәуекелдерді алатынына қатысты анықтылығын
білдіреді.
Халықаралық стандарттарды және ұлттық қаржылық есеп стандартында
активті қолданудың болашақ экономикалық пайда алу міндеттеледі.
Халықаралық стандарттың және ұлттық қаржылық есеп стандартының
келесідей ережелерін қолдануға болады: егер актив экономикалық пайда
әкелмейтін болса, онда оны сатып алуға кеткен шығыстар есепті кезеңнің
шығыстарына есептен шығарылады.
Ұйымдар халықаралық қаржылық есеп стандартынан ұлттық қаржылық
есеп стандартына көшудің заңды түрде белгіленген мерзімінен бастап
мемлекеттік немесе орыс тілдерінде жарияланған ұлттық қаржылық есеп
стандартының ресми мәтіндерін қолдануға міндетті. Сонымен қатар,
жария мүдделі ұйымдарға жатқызылмайтын орта кәсіпкерлік
субъектілерінің қаржылық есептілікті ұлттық қаржылық есеп
стандарттары бойынша жасауға міндетті екенін атап өтеміз.
Бұл ретте олар өздерінің басшы органдарының шешімі бойынша
ұлттық қаржылық есеп стандартына еркін көшуге құқылы. Сонымен қатар
практикада айырмашылықтар болған жағдайда ұлттық қаржылық есеп
стандартының ағылшын тіліндегі мәтінінің түсіндірмесі түп нұсқа
ретінде айқындаушы болып таылады.
Қаржылық есеп бойынша маңыздылық – ақпаратты пайдаланушылардың
шешіміне есептік ақпараттың ықпал ету қабілетін айқындайтын
сипаттамалары.
Диплом жұмысымның тақырыбы – ХҚЕС теорияда және тәжірибеде
алғашқы қолданылуы.
Диплом жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының халықаралық
қаржылық есеп стандартынан ұлттық қаржылық есеп стандартына көшудің
қазақстанға тигізер пайдасы мен әдістерін ашып көрсету болып
табылады.
Диплом жұмысымның міндеті – Қазақстан Республикасындағы шағын және
орта бизнестегі кәсіпорындар түгелдей ұлттық қаржылық есеп
стандартына көшу міндеті жүктелінген, жоғарыда айтылғандай барлығы
мемлекеттік тілде есептерін жүргізулері тиіс.
Диплом жұмыстың зерттеу объектісі – Құрмыш LTD ЖШС.
1 Халықаралық қаржылық есеп стандарттарының теориялық тәжірибелік
ерекшеліктері
1. Халықаралық қаржылық есеп стандартындағы теориясының және
тәжірибесінің дамуы
Мемлекет басшысы өзінің "Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кіру стратегиясы" атты Жолдауында (Бұдан әрі – Жолдау)
атап өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында тек
қазіргі заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық нарықтық экономика бола
алады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруінің
бірінші басымдығы әлемдік экономикаға табысты ықпалдасу болып табылады.
Осыған байланысты бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жүйесін барабар
дамыту мемлекеттің даму процесінде ерекше өзектілік болып отыр, өйткені
бухгалтерлік есептің, қаржылық есептіліктің және аудиттің мақсаты басқару
шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті
Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есеп, қаржылық
есептілік және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларын одан әрі дәйекті
және табысты орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз
ету болып табылады.
Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтиже Қазақстанның әлемдік
экономикаға кірігуін жеделдету, оларды іске асыру жөніндегі нақты тетіктер,
шетелдік инвестициялардың ағынын ұлғайту, халықаралық нарықтарда
қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, қор нарығын
жандандыру мақсатында бухгалтерлік есеп және аудит жүйесін реформалаудың
негізгі бағыттарын құрудан тұрады.
Бухгалтерлік есептің ерекше міндеттерін тиімді орындау үшін Қаржылық есеп
кәсібилік, ашықтық, Тәуелсіздік, өзектілік, стандарттылық сияқты талаптарға
жауап беруі, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
қағидаттарына және негізгі сапалық сипаттамаларға сәйкес келуі тиіс.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мұндай инфо тиімділігін анықтайтын сапалық
сипаттамалар табыстылығының өсуінен тұрады, әлемдік нарыққа шығу
жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын шығындарды азайту мүмкіндігі
туады.
Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды дамытуға, жаңа жұмыс орындарының
пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне, халықаралық нарықтарда
қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, тұтастай алғанда
елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.
Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң
өзгерістер бухгалтерлік есепке алуға және қаржылық есептілікке арналған
ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай
дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп,
ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда.
Капитал нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін
инвесторлардың жоғары дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына,
тұрақтылығына және өтімділігіне сенімділігін талап етеді.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының бірыңғай топтамасын
қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін маңызды емес стандарттар
бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік шығыстарды қысқарту
арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша шығыстарын қысқартуға
себепші болады.
Биржаларда акциялары бағаланатын Еуропалық Одақтың барлық
компаниялары 2005 жылдан бастап ХҚЕС-ке сәйкес шоғырландырылған қаржылық
есептілік жасауға міндетті.
Тек АҚШ-тың бухгалтерлік есепке алудың жалпыға бірдей принциптерін
(бұдан әрі-GAAP) пайдаланатын кәсіпорындары, сондай-ақ биржаларда борыштық
міндеттемелері (облигациялары) ғана бағаланатын фирмалар оған кірмейді.
Мұндай кәсіпорындар ХҚЕС-ке 2007 жылдан бастап көшуі тиіс.
Еуроодақтың пікірінше, ХҚЕС-ті енгізу ЕО елдеріндегі қаржылық есептіліктің
біркелкілігін, дұрыстығын, айқындылығын және салыстырмалылығын қамтамасыз
ете отырып, бағалы қағаздарды халықаралық саудаға шығарған кезде
тосқауылдарды жоюға мүмкіндік береді.
Еуропа Одағының жоспарлары еуропа биржаларында тіркелген 8700-ге
тарта компанияға қатысты, мұның өзі әлемдік нарықтық капиталдандырудың 25 %-
ын құрайды.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және
алдыңғы қатарлы бухгалтерлік есепке алу стандарттары болып табылады деп
есептеледі.
Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда,
Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы
елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына
алады.
Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да жол
беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның осы
елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен
айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы
Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар
жасауы тиіс.
Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005 жылдан
бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар
(мемлекеттік мекемелерден басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.
Жақын болашақта ХҚЕС-ті меңгеру проблемасы еуропа компанияларынан
басқа да компанияларға қатысты болуы әбден мүмкін. Жуырда ғана АҚШ-тың
Қаржылық есептілік стандарттары жөніндегі кеңесі (Financial Accounting
Standards Board – FASB) және Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары
комитетінің қоры (бұдан әрі – ХҚЕС КҚ) АҚШ-тың GAAP-ын және ХҚЕС-ті
үндестіру жүргізетіні туралы мәлімдеді.
Үндестіру бағдарламасына сәйкес АҚШ-тың GAAP-ы мен ХҚЕС-ке екі
стандарт жүйесінің арасындағы белгілі бір алшақтықтарды болдырмайтын
өзгерістер енгізілетін болады. Уақыт өткеннен соң олардың арасында бар
айырмашылықтарды толығымен жою жоспарланып отыр. Әлемдік нарықтық
капиталдандырудың 52 %-ы АҚШ-тың үлесіне келетінін ескере отырып, ХҚЕС-тің
нағыз дүнижүзілік есепке алу стандарттары болуына нақты мүмкіндік бар.
Бухгалтерлік есеп - бірнеше даму кезеңдерден тұратын көне пән, оны
келесі түрде жинақтап көрсетуге болады:
а) инвентарлық (XIII ғасырға дейінгі аралық) бұл кезеңде табиғи
өлшемдер ғана қолданылған. Көпестердің тұрмыс жағдайы жақсаруға байланысты
жеке сауда делдалдар арқылы сауда жүргізуге ауысты, осы кезде
серіктестіктер пайда болды. Пайда болуы өз алдына шаруашылық бірлік ретінде
меншік иесінен бөлек қарастырылып, олар өз кезегінде есептің дамуына елеулі
рол атқарды. Агенттіктер мен бөлімшелердің пайда болуы есеп беруге негіз
болып, корпорациялардың дамуына септігін тигізді. Бүгінгі таңдағы есептеу
жүйесіне араб математигі Аль-Хорезм сандар тобын және нөл санын енгізу
арқылы бір әсерін тигізді;
ә) сауда (XIII - XVII ғасыр аралығы) кезеңі екі жақты жазбаның пайда
болуымен және есепте ақшалай өлшемдердің қолданылуымен сипатталады. Есеп
жүйесіне синтетикалық және аналитикалық шоттар ұғымы енгізілді, оның
негізін қалаушы Жак Савари (1622-1690 жж.) болды. Бұл кезеңде есептік
шараларды құқықтық реттеу, сондай-ақ алғаш рет бухгелтерлік есепке арналған
нормативтік актілер пайда болды. Есепті жүргізу көбіне несиегерлердің
құқығына нақты кепілдік берген Саі(1673 жж.) Коммерциялық Кодексі ең
әйгілісі болып саналды;
б) кәсіпкерлік (ХVІІ-ХІХ ғасыр аралығы) кезеңі тауар
номенклатурасының дифференциациялануы мен есеп объектісінің көбеюімен
байланысты болды. Бұл кезенде бухгалтерлік есеп синтетикалық жинақтап және
аналитикалық бөлшектеп бірге құрылды. Мұндай оқытудың авторы және Савари
ойын жалғастырушы әйгілі итальяндық бухгалтер Джузеппе Чербони (1827-1917
жж.) болды. Акционерлік қоғамның кең байланысты шаруашылыққа, сәйкесінше
есепте қарама-қарсы пікірдегі тұлғалар ортасы көбее түсті. Салық салуда
елеулі өзгерістер болды;
в) ұйымдық-әдістемелік (XIX ғасырдың 1 жартысы) есептің екі бағыты
дамыды: құқықгақ және экономикалық. Біріншісінің негізі Италияда қаланды.
Бұл жолды ұстанушылар (пәніне келісім-шарттар, сәйкесінше кұқықтар мен
міндеттеме жатады деп есептеді. Бірақ итальяндық зерттеушілер
міндеттемелердің қозғалысы - бұл құндылықтарда болған өзгерістердің салдары
дей келе, есептің мақсаты шаруашылық қызметтің нәтижесі болуы тиіс деп
есептеді.
Заңгердің білімі, итальян теоретигі Франческо Вилла (1801-1884 жж.))
құқықтық және экономикалық мақсаттарға есеп беруді біріктіріп, оны ғылыми
дәрежеге көтеру. Бухгалтерияның мақсаты шаруашылық пен мүлікті
ұйымдастыруды, негізгі есептік санаттар мен қағидаттарды жүйелендіруді
бақылау болып табылады. Жалпы, италияндықтардың сол кезеңдегі қарым-
қатынасына шолу, есепті ғылымды дамытудың үш бағытына бөлуге болады:
1) логисмологиялық-шоттар туралы ғылым;
2) статмология-баланс туралы ғылым;
3) леммология-қалдықтар туралы ғылым;
4) коллация кезеңінде (XIX ғасырдың ортасы) шаруашылық процесіне
қатысушы адамдарды өзара бақылауға есепке алу тәсілдері пайда болды.
Коллацияның бір нұсқасы сызықтық ретінде болды, ол бір желіде екі өзара
байланысты факторларды тіркеуді көздейді.
Англияда профессор Артур Кейлидің кітабы Кембридж университетінің
математигі " екі жақты бухгалтерияның принциптері "деген атпен шықты, онда
бухгалтерлік есеп пен математиканың байланысын зерттеу ұсынылды. Осы
кезеңде американдық есеп жүргізу мектебі дами бастады;
5) механикалық (XIX ғасырдың соңы) - осы кезеңде есеп айырысу
қызметкерлерінің еңбек сыйымдылығының ұлғаюына және есеп айырысу
саласындағы есептердің қысқаруына байланысты техникалық құралдарды жаппай
қолдану басталды (кассалық машиналар, аппаратшылар). ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың басында есепке алудың осы бағыты пайда болды-теңгерімдеу;
6) операциялық (XX ғасырдың аяғы). қаржы-өнімді шоттарды оқшаулау
және коммерциялық есеп айырысу туралы ғылымдар дамыды: американдық
бухгалтерлік есеп мектебінің өкілдері А. Черчбони (1866-1936 жж.), Р. Х.
Монтгомер (1872-1953 жж.), В. Э. Пагон (1889-1991 жж.), Д. Е. Мэй (1875-
1961 жж.)) және басқалар; т. б. "Стандарт-кост" Эмерсон (1908-1909 жж.)))
және "директ-кост"жүйесін дамыту туралы. (Цж. Кпарк және Дж. Хар-сурет).
Бұл кезең негізгі құндылықтарды емес, материалдық жауапты тұлғалардың
(агенттердің) кұқықтары мен міндеттемелері, сонымен қатар берілген
кәсіпорынмен есеп айырысатын заңды және жеке тұлғалардың құқықтары мен
міңдеттемелері есепке алынады деп пайымдаған.
Француз мектебі. Оның өкілдері - Ж. Курсель Сене, Э. Леоте, А.
Гильбо, Ж.Б. Дюмарше және басқалары, олар мақсаты құндылықтардың сақталуына
бақылау жасау емес, кәсіпорының шаруашылық комитетінің тиімділігінде деп
есептеген. Сондықтан да есепті экономикалық тұрғыдан түсіндіру, яғни
бухгалтер-экономист елеулі рөл атқарды. Ол арнайы әдістемелердің көмегімен
капиталдың, ресурстардың, құндылықтардың жасаған құқық және міндеттеме
ретінде емес, олардың қозғалысын көрсетуге міндетті болды.
Неміс мектебі. Жазбаларды тізбектеу, есепті жүргізу нысанын құрастыру
тәртібіне байланысты сұрақтарға үлкен мән берді. Оның көрнекті өкілдері
И.Ф. Шерр, Ф. Гюгли, Г. Никлиш және басқалар болды.
Бұл мектепке итальяндық және француздық мектептердің қабылдағанындай
шоттан балансқа емес, баланс шотқа өту тән болды. Бұны неміс авторлары
былайша деді: дебет пен қредиттің мәні активтік немесе пассивтік шоттарға
байланысты өзгереді (екі қатарлы шоттар теориясы).
Американдық мектеп бухгалтерлік есепті адам - кәсіпорын арқылы
адамдарды басқару инструменті ретінде қарастырған, яғни бухгалтерлік
ақпараттар психологиялық тұрғыдан міндетті түрде әкімшілік ынталандыруға
ықпалды болуы тиіс. Егер де ықпалды болмаса, онда ақпараттар жарамсыз
болып табылады. 1 мектептің әйгілі өкілдеріне Г. Эмерсон, Ч. Гаррисон,
Дж.В. Патон және тағы басқаларын жатқызуға болады.
Олар стандарт-костинг, директ-костинг және жауапкершілік
орталығы деген әдістемелік тәсілдерді құрған. Кейіннен уақыт өте келе
бухгалтерияның арнайы саласы - басқару есебі құрылды. Негізгі бухгалтерлік
мектептер туралы айта келе есептеу ғылымына қатысты бүгінгі күндегі
айырмашылықтарды 1-кестеде жүйелеп көрсетілген.
Кесте 1
Негізгі бухгалтерлік есеп мектептерінің айырмашылықтарының жалпы
сипаттамасы
Есеп Әр түрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі мәселелердің шешілуі
мәсе-леле
рі
итальяндық француздықнеміс ағылшын-америкқазақстандық
андық
Есептің Шаруашы Кәсіпорын-Ұтымды Әкімшілік Шынайы мәліметтер
мақсаты лық процескеның есеп бакылау негізінде ұйымның
қатысушы ресурс-тартәртібі қызметі
тұлғаларды ын тиімді н жасау туралы ақпарат
бақылау қолдану беру
1кестенің жалғасы
Есеп Әр түрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі мәселелердің шешілуі
мәсе-леле
рі
итальяндық француздықнеміс ағылшын-америқазақстандық
кандық
Есептің Тұлғалар-дыңРесурстар Тәртіптср Әкімшіліктін Ұйымның
пәні құкық-тары мінез құлқы активтері,
мен міндеттеме-лері
міндетте-мел және меншікті
срі капиталы
Есептің Құжаттар ҚұндылықтаҚұндылықтаҚұндылықтар
зерзаты р р
Базалық Құқық Саяси МатематикаПсихология Экономикалық
ғылым экономия теория
Баланс Құқықтар менКеліп түсуДебеттік Дебиторлық Активтер мен
(мазмуны)міндеттеме-лжәне беру және борыш пассивтер
ердің теңдігі кредиттік құралдары ментеңдігі
теңдігі (шы-ғындарсальдолардкапитал
мен ың теңдігітеңдігі
табыстар)
Баланс Шоттардан Шоттардан Шоттар Қағидасыз Шоттардан
(шоттарғатуындайды туындайды баланстан туындайды
қатысты) туындайды
Бағалау Сату бағасы Өзіндік Қағидасыз Басқару Мүліктердің
құн мақсаты түріне
бойынша еркінбайланысты
таңдау
Мазмүны Тек қана Тек қана Активтен Экрандар Активті және
бойынша жеке түгендеу пассивті пассивті
шоттар және
операциялы
қ
Құрылымы Бір қатарлы Бір Екі Қағидасыз Екі катарлы
және қатарлы катарлы
белгілену
і бойынша
шоттар
1кестенің жалғасы
Есеп Әр түрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі мәселелердің шешілуі
мәсе-лелер
і
итальяндықфранцуздық неміс ағылшын-амерқазақстанд
икандық ық
Екі жакты Құқықтар Құндылыктар-Баланстан Қарастырмай-Баланстан
жазбанын мен ды туындайды ды туындайды
себебі міндетте-майырбастау (қағи-дасыз)
елердің
ауысуы
Әдіс Индукция Индукция Дедукция Индукция Дедукция
(тәжірибед (теориядан
ен тәжірибе)
теорияға)
Есептің Микроесеп Микро- және Микро- және Микроесеп Микро-
шекарасы макроесеп макроесеп және
макроесеп
Бұл кестеден мынаны айқын көруге болады: бірде-бір мемлекетте
бухгалтерия саласының біркелкі концепциясы жоқ, ал келтірілген нақты елдің
барлық бухгалтерлері әр мектептің құқық концепциясын бөле бермейді. Сондай-
ақ әрбір мектеп өзіне әр түрлі көзқарасты ұстанады.
Осыған байланысты экономикалық шешімдердің дифференциациялануы
есептің көптеген бағыттары мен түрлерінің пайда болуына алып келді. Нақты
уақытта іскерлік әлемде әр түрлі ақпарат түрлерін сипаттап жазу үшін
Қаржылық есеп, Басқару есебі, Салық есебі және тағы баска да
терминдер жиі қолданылады.
Бірақ есепті қолдану мұныменен шектелмейді, әрбір тұлға салықтық
төлемдерді жүргізуге және өзінің табысына әсері беруге міндетті. Сондықтан
да іс жүзінде амалдар күнделікіті есепті әр түрлі нысанда қолданады.
Экономикалық өмірдегі өзгерістер бухгалтерлік заңдылықтың құрылуын қажет
етеді.
Айтылғандарды жинақтай келе мынадай түйін жасауға болады: нақты
уақытта есеп әдістемесінің әр түрлі нұсқалары бар олардың ішіндегі ең
негізгісіне мыналар жатады: европалық ва риант ІАS - Еуропа экономикалық
қауымдастығына кірген мемлекеттерде енгізілген және американдық вариант
GААР - Біріккен Ұлттар Ұйымы ұсынған.
2. Бухгалтерлік есепке ықпал ететін ұйымдар және бухгалтерлік
үлгілеулер
Барлық экономикалық дамыған елдерде мықты жұмыс бірлестігі құрылды,
ол өз мүшелерінің жоғары біліктілік деңгейіне кепілдік береді және олардың
біліктілік мүдделерін қорғайды.
Ұйым атауларының келтірілген тізбесі уақыт талаптарына сәйкес
функциялардың өзгеруіне байланысты жүйелі түрде өзгеріп отырады. Кестеден
көрініп тұрғандай, өткен жүзжылдықтың алғашқы 30-40 жылдарында АҚШ
негізінен бухгалтерлік есептің ұйымдық құрылымын дамытуға үлес
қосты,осылайша олардың біліктілік ұйымдарының үлесіне көп бөлігі тиесілі
болды. Мұның сол кезеңдегі елдердің экономикалық мүмкіндіктерінің өсуіне,
білім беру жүйесінің сипатына және басқа да себептерге байланысты болуына
қарамастан, мұнда өткен ғасырдың басында біліктілік ұйымдарының саны аз
және танымал болған жоқ.
Әр түрлі салаларда есепке алу талаптарын енгізу, экономикадағы
дағдарыс, корпорациялар мен жеке тұлғаларға қосымша салық салу бухгалтерлік
есеп пен пікірталасты зерттеу қажеттілігін тудырды. Көптеген әлеуметтік
өзгерістер бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін қайта құру салдарынан
болды. Бұл ретте, есепке алудың ағылшын-америкалық жүйесінің табысы қазіргі
заманғы халықаралық есепке алу жүйесінің негізін қалады.
Жекелеген ұйымдардың қызметін қысқаша сипаттау кезінде есепті
жетілдіру жөніндегі іс-шаралар алмастыру принципіне негізделген.
Бухгалтерлердің ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФЕДЕРАЦИЯСЫ бухгалтерлік стандарттарды
жетілдіру және тарату жолымен білікті бухгалтерлерді жан-жақты дамытуға
және күшейтуге ықпал етеді. Бұл ұйым 1977 жылы ұйымдастырылды, қазіргі
уақытта оның құрамына әлемнің 77 елінен 100 бухгалтерлік ұйым кірді.
Олар сауда, өнеркәсіп, білім беру және мемлекеттік қызметте жұмыс
істейтін білікті бухгалтерлер болып табылады. Бұл ұйым негізінен
бухгалтерлік қызметтің этикалық, білім беру және аудиторлық бағыттарымен
айналысады. ХКФ (ІТАС) құрамында кәсіби этика, жоспарлау, өңірлік ұйым
жөніндегі тұрақты комитет жұмыс істейді. Оның ішінде бес жылда бір рет
Халықаралық конгресс өткізу жөніндегі комитет жұмыс істейді. ХКФ
стандарттарды шығармайды,бірақ әлемнің түрлі елдерінде қолданыстағы
стандарттардың таралуын қадағалайды.
Қаржы ұйымдарының халықаралық рыноктарға шығуы және олар жүргізетін
операциялар спектрін кеңейту салдарынан 1995 жылдың соңынан басталған
бухгалтерлік есептің қазіргі заманғы жүйесі осы кезеңде оны жетілдіру
жөнінде белгілі бір іс-шаралар жүргізуді талап етеді.
Тұтастай алғанда, бұл процесс тұрақты сипатқа ие, өйткені қазіргі
заманғы капитал нарықтары кешенді операциялардың жаңа түрлерін туындатады,
бұл Бухгалтерлік есеп жүйесін тұрақты жаңарту қажеттілігіне ықпал етеді.
Республиканың қаржы секторында бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік жүйесін дамытудағы елеулі жетістіктерге қарамастан, тиісті
шешімдер қабылдауды талап ететін белгілі бір қиындықтар да бар. Қазіргі
уақытта бухгалтерлік есепті дамытудың аса маңызды мәселелері:
1) қаржы секторы бухгалтерлерінің, жоғары оқу орындарының жас
мамандарының біліктілік деңгейін арттыру және сертификатталған
бухгалтерлердің санын ұлғайту қажеттілігі;
2) ХҚЕС қолдану мәселелері бойынша жалпыға қолжетімді оқу,
тәжірибелік материалдар мен құжаттаманы тираждау;
3) қазақстандық экономиканың ерекшелігіне және ХҚЕС реттелмеген
заңнамаға байланысты, бірақ тұжырымдамалар мен олар айқындаған қағидаттар
шеңберінде қаржы ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың белгілі бір
спектрлерін есепке алуға қатысты талаптарды әзірлеу;
4) бухгалтерлік есепті Автоматтандыру және ХҚЕС бойынша қаржылық
есептілікті жасау деңгейін, қаржылық есептіліктің дұрыстығы мен сапасын
бақылау жүйесін арттыру, "адам факторының"әсерін болдырмау қажеттілігі.
Орын алып отырған проблеманы шешу мақсатында Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі дәйекті іс-шаралар жоспарын жүргізуді
жаспарлап отыр.
Бірінші кезекте бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді
дамыту осы салада білім алудың қол жетімділігін қамтамасыз етпей және оны
жетілдірмей мүмкін емес. Бір жағынан тапсырма ХҚЕС бойынша бухгалтерлік
есепке алуды жүргізудің заманға сай дағдысы бар бухгалтерлерді дайындауда
болса, екінші жағынан сапалы бухгалтерлік есепке алу жүйесі ХҚЕС бойынша
дайындалған қаржылық есеп беру негізінде шешім қабылдай алатын
пайдаланушылардың болуын қажет етеді.
Осыған байланысты негізгі жұмыс Халықаралық қаржылық есептілік
стандарттары тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер
өткізу жолымен қаржылық ұйымдар бухгалтерлерінің біліктілігін арттыру
жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағында да, шет елдегі халықаралық ұйымдарда да (СРА, АССА, СМА) олардың
кәсіби сертификатына қатысты мамандарды ынталандыруға және қолдауға
бағытталатын болады.
Ұлттық Банк өз кезегінде тиісті мемлекеттік органдармен келісілген
қаржылық ұйымдардың кәсібіне қойылатын біліктілік талаптарды үйлестіру
саласындағы көзқарастарды әзірлеуге күшін бағыттауды ұйғарып отыр.
Сол сияқты басым бағыттардың бірі республиканың жоғарғы оқу
орындарының базасында жас мамандарды даярлау, жалпыға қол жетімді
телекоммуникациялық құралдарды пайдалана отырып, таратылатын студенттер
үшін де, кәсіби бухгалтерлер үшін де қажетті әдістемелік және оқу
материалдарын әзірлеу болып табылатынын атап өту қажет.
Алдағы жылдары дамудағы кейінгі бағыт – ХҚЕС-тың қазақстандық қаржы
жүйесінің жағдайларына одан әрі бейімделуін жүргізу. Бүгінгі таңда отандық
қаржы жүйесінің серпінді дамуы қазақстандық экономика мен заңнаманың
ерекшеліктеріне негізделген ерекшелігі бар бірқатар институттардың
туындауына әкеп соқтырды.
Мысалдардың бірі ретінде чилилік жүйесі принципінде құрылған және
тиісінше ХҚЕС қаржылық есеп беруді жасаудың икемді тұжырымдамалы
негіздерінің жиынтығын білдіре отырып, отандық экономиканың жағдайларына
тиісті бейімделусіз пайдаланыла алмайтындықтан бухгалтерлік есепке алуды
жүргізудің ерекше рәсімдерін әзірлеуді талап ететін Қазақстанның зейнетақы
қорларын атап өтуге болады.
Осы тапсырманы шешу үшін экономикасы дамыған түрлі елдердің іс-
тәжірибесін, шетелдік қаржылық есеп беру стандарттарын зарделеу жөніндегі
бағытта жұмыс жүргізілді, бухгалтерлік есепке алу саласындағы сарапшылармен
консультациялар жүргізілді және жүргізілген жұмыстардың нәтижелері бойынша
нормативтік және өзге де құжаттар кешенін әзірлеу жолымен Қазақстанда
алынған тәжірибені енгізу мақсатында ұсыныстар мен іс-шаралар жасалды.
Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп беруді
жасау бөлігінде ақпараттық жүйелерді автоматтандыру процесі маңызды мәселе
болып табылады.
ХҚЕС-ті толыққанды енгізу компаниялардың бизнес-жобаларын жан жақты
автоматтандырусыз мүмкін емес, ол бастапқы құжаттарды өңдеуді,
автоматтандырылған режимдегі негізгі көп еңбекті қажет ететін функцияларды
барынша оңтайландыруға және адам факторының қатысуымен байланысты
тәуекелдердің пайда болу мүмкіндігіне жол бермеуге жағдай жасайды.
Бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру ұйымдарда есепке алу жұмысын
жолға қоюға елеулі септігін тигізеді, ақпаратты өңдеу принциптері бейнелі
түрде өзгереді, бұл ретте, есепші қызметкерлер деректерді өңдеуге тікелей
қатысады. Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру мәселесі ең
маңызды болып табылады, себебі олардың қызметтерін тұтынушы Қазақстан
Республикасының халқы болып табылады.
Ұйымдарда бухгалтерлік есепке алуды автоматтандыру процесін іске
асыру мақсатында ұйымның автоматтандырылған ақпараттық жүйелерінде
енгізілген көмекші бухгалтерлік есепке алу және Бас бухгалтерлік кітабын
жүргізуге қойылатын талаптарды жетілдіру жоспарланып отыр.
Бүгінгі танда есепке нарық пен мемлекет басым ықпал етеді. Оның бір
шегі либерализм (лат. тілінен аударғанда - бостандық), онда есеп тұтастай
және толығымен нарықтық күшпен қамтамасыз етіледі. Басқа шегі - легализм
(лат. тілінен аударғанда - заңдылық) ретгеу заңдылыққа сүйенеді.
Ассоциатизмде (лат. тілінен аударғанда - біріктіру) және
корпоратизмде (лат. тілінен аударғанда - бірігу, қауымдасу) кейбір қауымдық
ықпалдың үлесіне сәйкес либерализм мен легализмді өзімен байланыстырады
және осы шектердің арасында жатады.
Жекелеген мемлекеттерде есепті реттеудің барлық қызметін мемлекеттік
құрылым орындайды. Кейбір елдерде барлығын біліктілік ұйымдар реттейді және
олардың құзырына жатады.
Бұл жерде оның құрылғысына мемлекет тәуелсіз, қоғамдық топтардың
шешімін қорғауды қамтамасыз етеді және де бухгалтерлік мәселелердің
реттелуін бухгалтерлердің өздері шешеді.
2-кестесінде әр түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп нормаларын жасау
амалдарын салыстыру берілген.
Кесте 2
Әр түрлі елдердегі бухгалтерлік есеп нормаларын жасау амалдарын
салыстыру
Елдер Негізгі Жалпы реттеу сипаты Мамандардың рөлі
реттеу
коздері
АҚШ Заңнамалық Икемді Елеулі, бірақ орынсыз
орган және мінеуге ұшырайды
біліктілер
Ұлыбритания Заңнамалық Объектілердің көбісіне Елеулі
орган және заңдар жатады
біліктілер
Франция Заңнамалық Консервативтік амал мен Актілерді дайындауға
орган салықтық заңнама көмек көрсетеді және
басымдылық етеді орындалуы міндетті
емес өзінің кеңесін
дайындайды
Германия Заңнамалық Төтенше консерватизм Тәжірибенің заңнамаға
орган жэне салықтық заңнама сәйкес келуін
басымдылық етеді қамтамасыз етумен
шұғылданады, жаңасын
жасамайды
Жапония Заңнамалық Салықтық заңнама Қаржы министрлігінің
орган басымдылық еткен кезде бақылауымен әрекет
консерватизм жоғары жасайды
болады
Зерттеуде көрсетілгендей жекелеген ғалымдар есеп саласында елдерді
инфляция деңгейі жоғары және төмен деп бөледі. Сонымен қатар инфляция
деңгейі жоғары елдер қаржылық есептілікті инфляция индексімен түзетуі тиіс.
Сонымен қатар шетелдің экономикалық әдебиеттерінде елдерді әдетте екі
үлкен топқа беледі: заң шығарушы елдер және зан шығармайтын елдер.
Біріншісі Рұқсат етілгенге рұқсат деген қағида бойынша заңдарды алдын ала
жазумен ерекшеленеді. Бұл есептік ереже қатаң түрде заңмен белгіленеді және
анықталады. Бұған Германия, Франция, Австрия жэне басқа да елдер жатады.
Заң шығармайтын елдерге Шектеу қойылмағанға рұқсат деген қағида бойынша
рұқсат амалы тән.
Бұл жерде есеп стандарттарын біліктілер жасайды, заңмен анықталмайды.
Бұл амалды АҚШ, Ұлыбритания, Канада жэне басқа да елдер қолданады.
Сондай-ақ қазіргі уақытта кез келген елдің есеп жүйесін түсіну
негізін білдіретін мәселелерді зерттеу бойынша халықаралық есептің
бағыттарын жақындастыруға іс әрекет жасалуда.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуын әр түрлі үлгілеулерге бөлшектеу
(француз тілінен аударғанда - табиғаттағы, қоғамдағы қандай да бір
құбылыстарды, процестерді сипаттау, өлшеу, үлгілеу) - әр түрлі оқыту
көздерін куәландыратын дүние жүзінің есеп тәжірибесінде кеңінен таралған.
Батыстың әр елдерінде есеп үлгілеулерін жіктеу XX ғасырдың басынан
басталды. Бұл бағыттағы жұмыстардың алғашқы авторларының бірі -Т.Р.
Хэтфилд, 1966 жылы қайта шыққан өзінің бір мақаласында бухгалтерлік есеп
үлгілеуінің үш типін белгілеп жазған: американдық, британдық,
континенталдық. Кейіннен бұлайша үлгілеуді бөлшектеу жэне олардың қандай да
бір елде бухгалтерлік есептің ұйымдастырлуына әсері қабылданған есеп
жүйесіне байланысты елдерді жіктеуге мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта аз
мелшерде бес үлгілеуді ерекшелеп көрсетеді. Бухгалтерлік есеп үлгілеулері 3-
кестеде берілген.
Кесте 3
Бухгалтерлік есеп үлгілеулері
Үлгілеу Қысқаша сипатамасы Елдер
түрлері
Британ-аТұгынушыларға шынайы ақпараттарды Австралия, Ұлыбритания,
мерикандберуге байланысты бухгалтерге күрделі Венесуэла, Гонконг,
ық есеп сұрақтарын шешуге мүмкіндік Үндістан, Израил, Ирландия,
беретін білікті білім, дұрыс ой Канада, Кипр, Колумбия,
инвесторлар мен несие берушілердің АҚШ, Малайзия, Мексика,
ақпараттық сауалына бағытталған. нигерия, нидерландия,
Бухгалтерлер үшін есеп қағидаларының Пакистан, Гвинея, Сингапур,
көзі ретінде заң және кәсіпкерлік Филиппин, ОАР және
экономика жатады. басқалары
КонтиненЕсеп заңмен белгіленеді және кері Австрия, Ангола, Алжир,
талдық тартпалылығымен ерекшеленеді, ол Бельгия, Греция, Дания,
ұлттық макроэкономикалық жоспарға Египет, Испания, Италия,
сәйкес салық салу бойынша үкіметтің Люксембург, Морокко,
сауалын қанағаттандыруға бағытталған. Норвегия, Португалия,
Компанияның қаржылык мәселлерін шешудеСенегал, Франция, Германия,
бизнес банкпен тығыз байланыста Швейцария, Швеция, Жапония
болады. және басқалары
3 кестенің жалғасы
Үлгілеу Қысқаша сипатамасы Елдер
түрлері
Оңтүстік Негізгі ерекшелігі есептік Аргентина, Боливия,
американдық мәліметтерді үздіксіз түзету және Бразилия, Гайана,
оған инфляция қарқынының әсер етуіменПарагвай, Перу, Уругвай,
сипатталады. Есеп мемлекеттік Чили, Эквадор
органдардың тұтынуына бағытталған,
колданылатын әдістемелер
бірыңғайландырылған,есептілікте
негізінен салықтарды сипаттау үшін
қажетті ақпараттар көрсетеді.
Көпұлттық Халықаралык валюта нарығына қатысушы Елдер саны шектелген,
шетелдіктердің мүддесіне сәйкес оған ірі корпорациялар
есепті үйлестірудің халықаралық енеді
кажеттілігінен туындаған.
Мұсылмандық Үлгілеудің даму ерекшелігі діни Мұсылман дінін ұстайтын
идеялардың эсер етуімен байланысты, елдерде негізінен
сонымен катар жеке езінің таралған
дивидендтері үшін дивиденд алуга шек
қойылған.
Сондай-ақ континенталдық үлгілеуді ұстанатын елдер екі топқа
бөлінеді:
а) құқықтық қатынастардың артықшылығын мойындайтын және бұдан барып
есептік мәліметтер дұрыс сипатталатын елдер (Германия);
ә) фискалдық салықтық құқықты көздейтіндер (Франция, Италия, Испания,
Бельгия).
Осыдан дүние жүзілік тәжірибеде бухгалтерлік есептің айыр-машылығына
синтез жүргізу қажет.
Американдық бухгалтерлер ассоциациясы есепке әсер ететін сегіз жіктеу
белгісін бөліп көрсетеді:
1) саяси жүйе;
2) экономикалық жүйе;
3) экономикалық даму деңгейі;
4) қаржылық есептіліктің мақсаттары;
5) есеп стандарттарына авторлық ету;
6) біліктілікті даярлау және сертификаттау кағидалары мен деңгейі;
7) біліктілік және этикалық стандарттардың орындалуын бақылайтын
жүйе;
8) есептік ақпараттарды тұтынушылар.
Есеп тәжірибесі әр түрлі ағылшын тілді елдерде әр келкі, бірақ оның
қайнар көзі мен философиясы бірдей. Қазақстандық есеп тэжірибесіне оң
тәжірибелерді терендету мақсатында бухгалтерлік есептің жаңа бағыттарын
және үлгілеудің түйінді ерекшеліктерін оқыту қажеттілігін жоғарыда
айтылғандар растайды. Бұған деген қажеттілік алыс емес көріністерден
туындайды.
Үлгілеу мен оның ерекшеліктерін нақтырақ ұғынып көрсету үшін
қазақстандық кітаптар нарығындагы әр түрлі аударма басылымдар айқын көмек
етеді. Әрі мәселелердің шешілуі қойылған сұрақтарға жауап беруі тиіс:
қазақстандық есеп тәжірибесіне нақты тәжірибеден нені қолдануымыз қажет.
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің рөлінің жоғарлауы, оның
теориясын басқару құралы ретінде қазіргі заманғы ЭЕМ негізінде одан әрі
дамытуды талап етеді. Осыдан келіп Бухгалтерлік есеп теориясы ұғымы
өзінің бұрынғы мазмұнын өзгертеді. Бұрынғы күйінде есептің оқытылуы және
қазақстандық оқулықтардағы түсіндірлуі жарамсыз, бүгінгі жағдайда қайтадан
қаралуы тиіс. Есеп теориясын түсіндірудің дүние жүзілік тәжірибесі
халықаралық зерттеу тұрғысынан бухгалтерлерге, менеджерлерге және басқа да
қызметкерлер санатына қазіргі заманғы бизнестің әр түрлі жағдайларында
активтерді, міндеттемелерді және басқаларын дұрыс бағалауға мүмкіндік
береді.
Ақпараттық революция, жаңа технологиялардың өсуі мынаны дәлелдейді:
регистрлердегі жазбалардың әр түрлі есептік тәсілдерінің орнына мәліметтер
базасы келеді, сондай-ақ олардың ықшамдалған нұсқасы лазерлік компакт-
дискілерде қаржылық есептіліктің типін өздері анықтайды. Құрылымдастырылған
гипермәліметтерді қолдану, оның тұтынушылардың көпшілігіне кез келген
нысандагы ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Бұл есептің кеңейтіліп,
тереңдетілген барлық әдістерін және үлгілеуді тек қана теорияда емес,
сонымен қатар тәжірибеде де қолданылуға көмектеседі.
3. Озық халықаралық тәжірибе негізінде Қазақстандық
бухгалтерлік есеп жүйесін құру
Қазақстандық есептің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі озық
халықаралық тәжірибеге бейімделу болып табылады. Бұл мэсельдің маңыздылығы
артып келеді, өйткені ұлтаралық айырмашылықтар Халықаралық экономикалық
қатынастардың бір реттік мемлекет меншігіне алумен байланысты болды. Бұл
нарық жағдайында есеп кез келген бизнеске тән әр түрлі қызмет түрлерін
елдер арасында байланыстырушы буын болып табылатындығымен түсіндіріледі.
Тиісінше, көптеген білікті есептік қызметтерді Халықаралық аспектіде жүзеге
асыруға болады.
Тәуелсіз аудитордың қаржылық есептілігін тексеру, салық салу,
Ақпараттық жүйелерді жобалау және енгізу мәселелері бойынша кеңес беру
мәселелері қозғалды. Есептің төмен деңгейі қандай да бір елде экономикалық
прогреске төзімді көптеген қайшылықтарды тудыруы мүмкін. Осыған байланысты
елдер бүгінде байлық деңгейі бойынша ғана емес, бухгалтерлік есептің даму
деңгейі бойынша да бөле алады.
Есепке алу және барлық есепке алу жүйесі, Жалпы және білікті білім
беру жүйесі Жалпы өсіп келе жатқан қажеттіліктерге жауап бермейтін және
жоғары стандартты білім алмайтын жерлерде жоғары деңгейде ұйымдастырылуы
мүмкін емес.
Есепті дамыту есепке алу жүйесі ақпаратын түсіндіруді жақсарту
тәсілдерін іздестіруді көздейді. Әр түрлі шетелдік ұйымдар бухгалтерлік
ақпараттан нақты мағынасы, мазмұны болмауы үшін жұмыс істейді.
Осы қызметтің игілігі үшін мынадай ереже маңызды дәлел болып
табылады: есепке алу ережесіндегі кез келген өзгеріс қоғам үшін елеулі
экономикалық салдарға әкелуі мүмкін. Көрініп тұрғандай, есептің дамуы жаңа
идеялар мен рәсімдерді жетілдіру, баламаларды таңдауда көмек көрсету
негіздерін құру мақсатында алдыңғы теориялық ережелермен ұсынылмаған
толықтырулар мен кеңейтулерді ойлайды. Есепке алудың осындай халықаралық
стандарттарын практикада қолдану мүмкіндігіне (мінсіз басшылықты енгізумен
қатар) ерекше назар аудару қажет.
Бухгалтерлік есеп жүйесінің теориялық және практикалық жағы бар, ол
оны жақсы пайдалану мүмкіндігін, шаруашылық жүргізуші субъектілердің тиімді
шаруашылық нәтижеге қол жеткізуін анықтау үшін қажет.
Мысалы, үкімет есеп жүйесі мынадай мақсаттарға қол жеткізуге
ұмтылады: инфляцияны бақылау, жұмыс орындарын ұлғайту, салық түсімдерінің
өсуі, экономика дамуының жоғары қарқынына қол жеткізу, дағдарыс салаларына
жәрдемдесу және т. б.
Жетекші субъектілер (лауазымды тұлға немесе меншік иесі) әрқашан
бухгалтерлік есеп деректерінен түскен табыстарды мүмкіндігінше көбірек
көруді қалайды. Сондықтан, арнайы физикалық және оларды есепке алу
мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылу, кезеңдердің қатарына шығу үшін кредит
алудың қаржылық қиындықтары, сыртқы қарсы іс-қимылға оқталу және өз
жағдайын жақсарту арқылы.б. мүмкін.
Егер Мемлекетте салық салудың тиімді жүйесі басым болса, онда
шаруашылық жүргізуші субъектілердің негізгі қамқорлығы табысты жасыру және
салық төлеуден жалтару болып табылады. Әңгіме тек біздің республика туралы
ғана емес, басқа да елдер туралы болып отыр.
Салық органдары кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені
бұл қазына табысының өсуіне, тиісінше олардың жалақысы мен сыйақысына
байланысты.
Егер әкімшілік, менеджерлер, жұмысшылар мен қызметкерлер туралы
айтатын болсақ, олар алдымен жоғары жалақы, сыйақы, материалдық көмек алуға
ұмтылады,ал оның мөлшері кәсіпорынның қызметіне, табысына байланысты. Несие
берушілерге негізінен кәсіпорынның төлем қабілеттілігі ғана, ал қарыз-
қарызды қайтармаудың кез келген мүмкіндігі қызықтырады.
Бұл ретте есепке алудың дербес мақсаты жоқ және бола алмайтыны туралы
пікір туындауы мүмкін, бірақ онда осы жүйеде шешілетін, бөлінген және
әзірленген шаруашылық процестері жүйесіне қатысушылардың ерекше
міндеттемелері бар.
Отандық есептің халықаралық есеп тәжірибесіне жақындатылуы жоғарғы
білікті деңгейдегі мамандарды қайта даярлауға байланысты.
Білім беру туралы заң мен бухгалтерлерді даярлау арасында тек оқыған
мамандардың әрқашан жұмысқа орналасып, жоғарғы еңбекақы алатындай жүйе
пайда болғанда ғана мәні болады. Мысалы, көптеген Батыс Еуропа елдерінде
ЖОО қоғамдық беделі жұмысқа орналастырылған түлектердің пайызымен
анықталады.
Бұл көрсеткіш университеттер қатарында жасалған актімен және
индикаторлардың салыстырмалы кестесінде көрініс табады. Әлеуметтік
сауалдардың көрсеткеніндей талапкерлер мен оның ата-аналары ЖОО таңдаған
кезде дәл одан бағыт алады.
Кешкі және үздіксіз оқыту нысанын өсіру арқылы жоғарғы білім алуға
рұқсатты барынша кеңейтуге болады. Мақсатқа сәйкес сонымен қатар бастауыш
курстарды кеңейту, яғни талапкерлерге жоғарғы талаптарды қоя отырып,
бірінші циклдің дипломдарын беру.
Бұл міндеттемелердің барлығы факультеттер мен кафедраның құрылымын
ұтымды етуді, жұмыс бұрышының басына теориялық білімнің үлесін тәжірибенің
пайдасына азайта отырып, жоғарғы білім берудің мазмұны мен нысанының
арасында тығыз байланысты қою қажеттілігін талап етеді.
Есепті бір уақытта стандартгау және үйлестіру міндеттемесі мен
бухгалтерлік білім беруді реформалаудың тарихта үлгісі жоқ. Сондықтан да,
дәл бүгін екі мақсатқа жетуге шешімді іс әрекет қажет. Бұл мәселені шеше
алмай немесе болмауы, ауытқушылық пен тартыншақтық тұжырымымен бухгалтерлік
жүйедегі реформалаудың жетістігіне қауіп төндіруі мүмкін. Ал ол көбінесе
үкіметтің қолдауына байланысты.
Сонымен, негізгі қауіп жасампаз процестердің құрылуын тоқтататын
министрлер орнындағы ұсақ түйектен бастап, барлығын анықтауға тырысуды
білдіреді.
Қазіргі уақытта бухгалтерлік есепке алуды дамытудағы неғұрлым маңызды
мәселелер:
а) қаржылық сектор бухгалтерлерінің, ЖОО жас мамандарының біліктілік
деңгейін арттыру және сертификатталған бухгалтерлердің санын арттыру
қажеттілігі;
ә) жалпыға қол жетімді оқу, тәжірибе материалдарын және ХҚЕС қолдану
мәселелері жөніндегі құжаттаманы көбейту;
б) ХҚЕС-да реттелмеген, бірақ тұжырымдамалар мен олар айқындаған
принциптер шеңберіндегі қазақстан экономикасының ерекшелігі мен заңнамаға
байланысты қаржы ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың белгілі бір
спектрларын есепке алуға қатысты талаптарды әзірлеу;
в) ХҚЕС бойынша бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді
жасауды, қаржылық есеп берудің шынайылығы мен сапасын бақылау жүйесін
автоматтандыру деңгейін арттыру, адамдық фактордың әсерін болдырмау
қажеттілігі болып табылады.
Орын алып отырған проблеманы шешу мақсатында Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі дәйекті іс-шаралар жоспарын жүргізуді
жаспарлап отыр. Бірінші кезекте бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беруді дамыту осы салада білім алудың қол жетімділігін қамтамасыз етпей
және оны жетілдірмей мүмкін емес. Бір жағынан тапсырма ХҚЕС бойынша
бухгалтерлік есепке алуды жүргізудің заманға сай дағдысы бар бухгалтерлерді
дайындауда болса, екінші жағынан сапалы бухгалтерлік есепке алу жүйесі ХҚЕС
бойынша дайындалған қаржылық есеп беру негізінде шешім қабылдай алатын
пайдаланушылардың болуын қажет етеді.
Осыған байланысты негізгі жұмыс Халықаралық қаржылық есептілік
стандарттары тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер
өткізу жолымен қаржылық ұйымдар бухгалтерлерінің біліктілігін арттыру
жөніндегі бағдарламаларды іске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
аумағында да, шет елдегі халықаралық ұйымдарда да (СРА, АССА, СМА) олардың
кәсіби сертификатына қатысты мамандарды ынталандыруға және қолдауға
бағытталатын болады. Ұлттық Банк өз кезегінде тиісті мемлекеттік
органдармен келісілген қаржылық ұйымдардың кәсібіне қойылатын біліктілік
талаптарды үйлестіру саласындағы көзқарастарды әзірлеуге күшін бағыттауды
ұйғарып отыр. Сол сияқты басым бағыттардың бірі республиканың жоғарғы оқу
орындарының базасында жас мамандарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz