НОМИНАЦИЯНЫҢ ОНОМАСИОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ. НОМИНАЦИЯ ТҮРЛЕРІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ҒТАМР 16.21.33

С.С. Әубәкір1, А.Е. Біжкенова2
1докторант, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Нұр-
Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы; https:orcid.org0000-0003-3255-48 1X e-
mail: 1992aub@gmail.com
2ф.ғ.д., профессор, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық
университеті, Нұр-Сұлтан қ., Қазақстан Республикасы; e-mail:
abizhkenova@inbox.ru

НОМИНАЦИЯНЫҢ ОНОМАСИОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ. НОМИНАЦИЯ ТҮРЛЕРІ

Мақалада номинация теориясы ономасиологиялық аспектіде қарастырылады.
Бұл мәселе бойынша шет елдік және отандық ғалымдардың негізгі ойлары туралы
сөз қозғалады. Ономасиология лингвистиканың белсенді дамып келе жатқан
саласы ретінде танылады. Сондықтан, ономасиологияның ғылым ретінде
қалыптасуы, ономасиологиялық тәсілдер және оның негізгі міндеттері мақалада
көрсетіледі. Сонымен қатар, номинацияның негізгі үш түрі, яғни лексикалық
номинация (сөз және сөз тіркесі арқылы), пропозитивті номинация (сөйлем
арқылы) және дискурсивтік (мәтін арқылы ұсыну номинацияларға) егжей-
тегжейлі анықтама беріліп, мысалдар келтіріледі. Бірінші және екінші
номинация мәселесі, номинацияның парадигматикалық түрлері, номинацияныңдың
синтагматикалық түрлері туралы бұл мақалада айтылады. Ішкі және сыртқы
форма аспектілеріне сүйене отырып номинацияны қалай ажыратуға болатыны сөз
етіледі және мысалдармен дәлелденеді.
Кілтті сөздер: номинация, атау теориясы, ономасиология, біріншілік
және екіншілік номинацияб, дискурс.

КІРІСПЕ

Ономасилогия және онмастика тіл бөлімінің бір бөлігі. Термин екі түрлі
мағынада жұмсалады. Бірішіден, жалқы есімдер туралы кешенді ғылым дегенді
білдіреді, екіншіден, жалқы есімдер, соңғы мағынасында онимия термині
қолданылады. Ономастикалық әлемге ерекше қызығушылық танытатын бір қатар
ғылым түрлері тарих, география, олар ономастиканы көмекші пән ретінде
есептейді. Алайды, жалқы есімдер ең алдымен лингвистикаға қатысты.
Ономастика мен линвистиканың қарым қатынасы мен жақындықтары бүтін мен
бөлшектің қатынасы ретінде сипатталуы мүмкін. Оның негізгі мақсаты
номинация теориясын жасау және дамыту, тілден тысқары нақты элементтердің
аталу тәсілдері мен ортасын зерттеу.
Ономасиология немесе атаулар туралы ғылым, ең алдымен, атаулардың
табиғаты және олардың онтологиялық мәні туралы ғылым ретінде дамыды.
Ономасиология саласы негізінен зат атаулары мен адам атаулары жайлы болды.
Уақыт өте келе, ономасиологияны түсіну айтарлықтай өзгерістерге ұшырады
және сәйкесінше ономасиологиялық зерттеулер саласы біртіндеп кеңейе түсті.
Мәселелердің кең ауқымы номинация теориясы тұрғысынан қарастырыла бастады.
Қазіргі заманғы формасында ономасиология тілдің барлық деңгейлерінде
номинацияны біріктіретін бірлік ретінде қарастырылады. Қазіргі лингвисттер
бұл кез-келген генезияның кез-келген құрылымдық қарапайымдылығы немесе,
керісінше, кез-келген күрделілігі формасын қамтиды деп санайды [1, 38].
Зерттеушілердің пікірінше, номинация бірлігі болу үшін, бұл бірлік белгілі
бір талапты қанағаттандыруы керек - яғни атау, атауға қызмет ету, аталған
затты жеке нысан және көлем деп бөлектеу, жеке зат пен сан деп аталатын
нәрсені бөліп көрсету, яғни номинация актісінде көрсетілген затты тіл
арқылы көрсету, содан кейін сөйлеу әрекетінде және объектімен ақыл-ой
операцияларында бұл затты өз атауымен ауыстыру.
Ономасиологияның дамуын Я. Гримм, Ф. Диц, Э.Тапполе, А.Цаунер, осы
терминді енгізген Б. Дельбрюк есімдерімен байланысты. Ономасиологияның
ғылым ретінде қалыптасуына Р. Мерингер, Г. Шухардт, Й.Трир, Л. Вайсгербер
ерекше үлес қосты, олар белгілі бір тілдің көмегімен білдірілген
лингвистикалық ұғымдар жүйесіне негізделген белгілеу теориясын мағына
теориясымен қатар алға тартты. Орыс тіл білімінде ономасиологиялық
зерттеулерге М.М. Покровский, Б.А. Серебренников, Г.В. Колшанский, Е.С.
Кубрякова, В.Г. Гак, Е.Л Кривченко өз үлестерін қосты. Ономасиологияның
зерттеу пәніне - лингвистикалық номинацияларды құру процестері, және
номинациялардың өзі де жатады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Ономасиологиялық тәсіл номинация теориясының негізі болып табылады.
Мысалы ол, лексикографияда идеографиялық сөздіктер құрастыру үшін
қолданылады, атап айтқанда, Ф.Дорнзайф, неміс тілінің идеографиялық
сөздігін жасаған кезде, белгілеу теориясына негізделген ұғымдар, бірліктер,
жіктеу категорияларын қолданды; тарихи лексикологияда заттар атауларының
өзгеруін зерттеу, ареалды лингвистикада әдеби объектілер мен диалектілерде
сол объектілердің белгіленуінің өзгеруін зерттеуде қолданады. Тілдік
құбылыстарды қарастырудың ономасиологиялық тәсілі сөйлеушінің өз қызметінде
кейбір лингвистикалық емес мазмұннан шығады және бұл мазмұнды
лингвистикалық формаға айналдырады деп болжайды, номинация құралдарын
таңдау сөйлеушінің ниетіне байланысты.
Соңғы жылдардағы еңбектерде әр түрлі тілдік құбылыстарды талдау үшін
ономасиологиялық тәсіл қолданылуда. Тілдік номинация құрылымының
ерекшеліктері, объективті әлемнің фрагменттерін атау мен оқшаулауға қызмет
ететін тілдік бірліктердің қалыптасу процесіне адам факторының әсер ету
дәрежесі талданады. Т.В. Федотованың жұмысында топонимия қалыптасу процесі
арқылы жүзеге асырылатын және әлемнің лингвистикалық картинасының негізгі
элементтерін бейнелеуге мүмкіндік беретін номинативті жағдайдың негізгі
компоненттерін (номинацияның мақсаты, географиялық объект типі, номинатор,
тарихи уақыт, номинацияның табиғилығы жасандылығын) анықтауға мүмкіндік
берді.
Ономасиология лингвистиканың белсенді дамып келе жатқан саласы ретінде
танылады. Е.С.Кубрякованың еңбектерінде когнитивті ономасиологияның алғашқы
нұсқаларын құру туралы айтады. Номинация теориясы мен когнитивтік
лингвистика арасындағы байланыс нүктелері айқын: егер бірінші сұрақ
әлемдегі барлық нәрсе өз белгілерін қалай алады деген сұрақ туындайтын
болса, екіншісі - лингвистикалық формаларды олардың когнитивті
аналогтарымен корреляциялау туралы, сондықтан жасалған немесе құрылған
белгілер керек объектіленуі олар қызмет ететін білім құрылымдарымен
салыстырылады. Сондықтан когнитивтік лингвистика және когнитивті
ономасиология үшін қандай бірліктер белгілі бір мағыналарды жеткізушіге
айналады және мұндай номинативті іс-әрекет қалай жүзеге асырылады деген
маңызды сұрақтар туындайды [1, 65]
Тілдерді атау құралы ретінде сөздерді зерттеуге ономасиологиялық
қызығушылықтың пайда болуының басталуына тоқтала отырып, қазіргі бағыт әр
түрлі ғалымдардың пікірінше әр түрлі тарихи кезеңдерге көшетіндігін атап
өткен жөн. Сонымен, А.А. Уфимцева айтуынша, номинация теориясының пайда
болуы үшін қолайлы жағдайлардың қалыптасуы ХХ ғасырдың басына жатқызылуы
керек. Бұл кезең Р.Мехрингер, Г.Шухардт, В.Мейер-Лубке сияқты неміс
ғалымдарының есімдерімен байланысты. Бұл ғалымдардың номинация теориясының
қалыптасуына қосқан үлесі зор. Тіл білімі мектептерінің сөзге деген
қызығушылығының артуы, сондай-ақ мағына және білдіру (обозначение)
ұғымдарының бөлінуінде сөздер мен заттар (Wörter und Sachen - жоғарыда
аталған авторлар шығарған ғылыми журнал) номинацияны зерттейтін тілдік
бағыттың қалыптасуында маңызды рөл атқарды.
Алайда номинация туралы ғылымның қалыптасуы көбінесе Л. Вейсгербердің,
К.Бальдингердің лексикалық өрістер теориясының өкілдері ретінде, сондай-ақ
В.Краус, Ф. Дорнзейн, Б.Кводи және В. фон Картбургтың еңбектерімен
байланыстырады, 1950 жылдардағы зерттеулерінің арқасында ономасиология
өзіндік методологиялық аппараты бар номинацияны зерттейтін дербес
лингвистикалық бағыт ретінде пайда болды. Номинация теориясының қарқынды
дамуы ХХ ғасырдың екінші жартысында орын алады. Осы кезеңде ғылыми
қызығушылықты жалқы есімдерді зерттеуден жалпы зат есімдер саласындағы
зерттеулерге ауысу бағыттары байқалады. Сонымен қатар, лексикологтар тек
зат есімдердің номинативті функциясын зерттей отырып, сөйлеудің толық құнды
бөліктерін қарастыруға көшеді, ал жеке белгілерді зерттеу олардың
полисиллабиялық сөздер немесе тіркестер шеңберіндегі тіркес талдаумен
алмастырылады. Зерттеуге қызығушылық сонымен қатар номинация процесін
зерттеуден барлық жағдайларды атау процесін талдауға ауысады. Осыған орай,
қазіргі ономасиологияның пропозициялық (пропозитивті) номинация сияқты
лексикалық номинацияны зерттеуге бағытталған бағытын атап өтуге болады, ол
бұрын тек математикалық логика мен тіл логикасы аясында ғана зерттелген.
Тілдің өкілдік функциясын зерттеудегі ономасиологиялық көзқарастың
әдіснамалық принциптеріне қатысты Е.С. Кубрякова А. Цаунер идеясының
маңыздылығын атап өтеді. Цаунер 1903 жылы анализдің жаңа түрін бөлектеу
керек, атап айтсақ, ономасиологиялық анализді семасиологиялық анализге
қарсы қою қажеттілігін жариялады. Автордың түсінуінше, тілдің лексикалық
құрамын ономасиологиялық талдау номинативті актіні аталған шындықтан
номинацияға дейін қарастыруды білдіреді, семасиологиядағы сияқты керісінше
емес.
Когнитивті-ономасиологиялық тәсіл аясында тілдің семиотикалық
аспектілері туралы пікір айта отырып, әдетте, номинацияның символдық немесе
өкілдік функциялары адамның танымдық іс-әрекетінің нәтижелерін, оның
әлеуметтік-тарихи тәжірибесінің, сонымен қатар танымдық негізінің
нәтижелерін жинақтау және сақтау қабілеттілігін қамтиды, және ол ойлауға
тікелей байланысты білім тәжірибесінен тұрады. Тіпті Ф. де Соссюр атап
өткендей, аталатын объектіге зат белгі немесе белгі түрінде механикалық
түрде бекітілген номинациядан айырмашылығы, тілде атау әрқашан мағыналы
және ойлау арқылы делдал болады. Басқаша айтқанда, номинацияның әлеуметтік
сипаттамасымен қатар оның танымдық табиғаты да ерекшеленеді. Бұған дәлел
жоғарыда айтылғандай Ф. де Соссюр тілдің таңбасының екі жағын - тұжырымдама
мен акустикалық образды (білдіретін және таңбаланған) сана мен ассоциативті
түрде байланыстыратын сана қабілеті. Бұл байланыс адамның жадындағы
психикалық әсер деп аталады және оның белгілі тәжірибе негізінде
байланыстырылатын белгілі бір оқиға немесе шындық туралы идеясында
көрінеді. Бұдан объективті шындықтың белгілі бір объектілері мен
құбылыстарын белгілеу процесі лингвистикалық бірліктердің көмегімен жүзеге
асатын, заттар мен құбылыстардың табиғи қасиеттері коммуникативті
қажеттіліктері, ассоциативті тәжірибе және танымдық қабылдау негізінде
өзгертілген түрде берілетін ұғымдардың қалыптасуымен байланысты.
Мұндай ономасиологиялық бағыттың өкілдері А.А. Уфимцева, Е.С.
Азнаурова, Е.С. Кубряков пен В.Н. Телия, номинация белгілі бір шындықты
көрсетумен ғана шектелмейтіні туралы дұрыс айтады. Демек, тілдік немесе
лексикалық, номинация, ойлау арқылы делдал болу адамның рефлексиялық
белсенділігімен байланысты және ойлауды материализациялау құралы болып
табылады, бірақ өзін-өзі ойластырмайды. Бұл тезис лексикалық номинацияның
дәстүрлі көзқарасының белгілі бір лингвистикалық формалар, соның ішінде дәл
сөздер арқылы мағынаны бейнелеу мәселесіне когнитивтік көзқарастың
парадигматикасымен мен өзара байланысын тағы бір рет көрсетеді.
Ономасиология немесе номинация теориясы қазіргі таңда семантиканы
зерттеуде жиі қолданыла бастады. Бастапқыда ол семасиология құрылымына
енгізілген немесе лексикология, ол, Ю.С.Степанов атап өткендей, біртіндеп
семантиканың өзегіне айналды [2, 343]. Лексикадағы бірізділіктің бар
екендігі туралы болжамдардан олардың категорияларының когнитивтік
дұрыстығын тануға дейінгі жолдан өтіп, ХХІ ғасырда номинация теориясы
лингвистикалық зерттеулерде маңызды орын алуда.
Ономасиологиялық зерттеулер әлемдегі заттар мен құбылыстарды белгілеу
тілде қалай жүреді деген сұраққа жауап береді. Олардың негізгі міндеттері
идеяларды ұсыну, номинация принциптерін мен заңдылықтарын, және ұғымдарды
білдіру. Сөздерді ғылыми тұрғыдан зерттеу дәстүрі кем дегенде үш кезеңнен
өтті:
1) Функционалдыға дейінгі кезең (ХХ ғасырдың бірінші - ширегі); сөздер
мен заттар (Wörter und Sachen) бағытындағы ғалымдар Р., Г.Шухардт, В.Мейер-
Любке; ал ономасиологиялық идеяларды О.Эсперсен, С.Балли, Ф.Бруно, Л.В.
Shерба білдірді;
2) Функционалды (1930 - 1980 жж.), Тіл мамандары зерттеулерінде
функционализм идеяларының қалыптасуы мен дамуы (В.Матесий, М.Докулил,
т.б.), соның ішінде реселік ғалымдар (Е.С. Кубрякова, А.А. Уфимцева, Н.Д.
Голев, В.Н. Телия, И.С. Торопцев, А.Ф. Журавлев және басқалар);
3) концептуалды-когнитивті (1990 жж. бастап), ономасиологиялық деңгей
логикалық-лингвистикалық деп танылады және адамның қабылданған шындық
бейнесін қалыптастыру міндеті концептуалды деңгейге ауысады - И.Гржега,
П.Штекауэр, Д.Хайраарц, О.В.Раевская және т.б.
Ономасиологиялық лексикология ХХ ғасырдың басында - белгілі бір ұғым
үшін бір немесе бірнеше тілде болған әр түрлі өрнектерді зерттейтін және
олардың этимологиясы мен мотивін түсіндіретін сөздер мен заттар
қозғалысынан басталады. Ол сонымен қатар кеңірек міндет - тілде қол жетімді
ресурстарды каталогтаған диалектологияны қолдаудың әдіснамалық негізі
болды. Бұл кездегі лингвистердің жұмысы екінші кезекте болды, өйткені
структурализм ол кезінде пайда болды. А. Бланктің пікірінше, зерттеудің
жемісті желісі қазіргі заманғы (структуралистік) семантиканың әсерінен
маңыздылығын жоғалтты, оның көзқарасы айқын семасиологиялық болды [3, 89].
ХХ ғасырдың екінші жартысында ономасиология атауымен қалыптасқан тілдік
зерттеулердің бағыты кеңестік лингвистерге, бір жағынан, жаңа категориялық
семалар пайда болған кезде лингвистикалық бірлік ішіндегі мүмкін болатын
трансформацияларды қарастыруға, екінші жағынан, сөздің өзгерген пәндік
атрибуциясының мотивтерін анықтауға мүмкіндік берді, оның жасалу
динамикасынан көруге болады. КСРО ономасиологтарының қызметінің нәтижесі
екі бағытты, олар: номинация-таңдау және номинация-имитацияны дамыту болды.
Біріншісі кейінірек когнитивизмнің ерте нұсқасы болып шықты, екіншісі -
процедуралық ономасиология бойынша жүзеге асты.
Мәскеулік ономсиологтары (Е.С. Кубрякова, А.А. Уфимцева, В.Н. Телия,
Н.Д. Арутюнова және т.б.) номинацияға осы референтпен нақты корреляция
ретінде қызығушылық танытты, ал И.С. Торопцев, бастаған және А.Ф. Журавлев
қостаған орлов ономасиологтары оны жаңа атаулар жасау процесі ретінде
қарастырды. Бұл қарама-қайшылықта ономасиологиядағы тілдік бірліктерді
талдаудың екі аспектісі анықталды - статикалық және динамикалық, яғни
үдерістің нәтижесі мен номинация процесінің өзін ажырату. Мәскеуліктердің
жалпы бағыты - атаудың статикасын зерттеу, бастапқы және тиімді
бөліктердің арақатынасын зерттеу; номинацияның динамикалық аспектісі
номинацияның әр актісіндегі белгінің экстралингвистикалық шындықпен
байланысын зерттеуге бағытталған және олар Орлов ғалымдарының еңбектерінде
де жүзеге асырылады. Осы бағыттардың негізгі ерекшеліктері:
а) динамикалық тәсіл номинация-атау шығару - тікелей шындыққа
бағытталған тілдік процесс; атау - идентификатор, жаңадан таңдалған шындық
объектісінің тілдік алмастырушысы; номинация кезінде жаңа номинативті
бірліктің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.