Ертефеодалдық дәуіріндегі жер қатынастарының сипаты мен жерге орналастыру
Дәріс-1.Ертефеодалдық дәуіріндегі жер қатынастарының сипаты мен жерге орналастыру мазмұны
Жоғарыда сипатталып өткен методологиялық алғышарттар мен критерийлерге негізделе отырып, бірінші кезеңге түрік қағандықтарынан бастап XIII ғасырға дейінгі уақытты жатқызуға болады. Бұл кезең жер иеленудің қауымдық-рулық формасының ыдырауымен және жерге феодалдық меншіктің пайда болуымен сииатталады.
Әлі де орны берік қауымдық-рулық жер иеленумен қатар, қағандар мен бектердің жер меншігі пайда болып, зор маңызға ие бола бастады.
Коммендация институты мен шартты әскерилендік жер иелену жүйелерінің пайда болуына байланысты рулық қауымның эволюциялық процесі жеделдеді.
Едәуір ертерек пайда болған коммендадия институты караханидтер заманында (Х-ХІ ғғ.) аса кең тарады.
Оның мәні төменгіге саяды. Сол кездегі қоғамды үнемі үрейлендіріп отыратын толассыз қақтығыстар мен басқа әлеуметтік катаклизмдердің салдарынан қарапайым диқандар мен көшпенділер, ал кей жағдайларда бүтін рулар мен қауымдар, феодалдық ақ- сүйектерді паналауға мәжбүр болды. Бірте-бірте бұл қатынастар тәуелдік қатынастарына айналып, қауымдық жерлер ақсүйектердің қол астына көшті.
Осымен қатар қаған мен бектердің иеліктері көршілес жатқан иеліктердің жер алаптарын тартып алу арқылы кеңейтіліп отырды.
Ірі жер иеліктердің дамуына байланысты жерді иелену функциясы жаңадан туындай бастаған феодалдық жер меншігі құқығының негізгі элементіне айналды.
Икта құқықтық институтының пайда болуы дәл осы жағдайға байланысты.
Ол (икта) жер пайдаланушыға белгілі бір қүжат арқылы халықтан жер салығын жинап отыруға мүмкіндік берді. Бірақ та бүл құжат жерді толық иеленуге, демек сатуға, сыйға тартуға және осы тәріздес басқа да іс-әрекеттерге баруға құқық бермеді. Дегенмен икта қызмет адамдарының тіршілік мұқтаждықтарын қанағаттандырып отырды. Ол Х-ХІ ғасырларда пайда болған шартты әскерилендік жер меншігі жүйесінің негізіне айналды. Жалпы түрде икта мазмұны және формасына қарағанда Русьтағы дворян поместьелеріне ұқсас болды.
Сонымен қарахандықтар дәуірінде жер меншігінің негізгі субъектілері болып табылатын көшпенділер ақсүйектері мен ру басшылары және жер иелену құқығынан айрылған қатардағы қауым мүшелері арасында айтарлықтай айырмашылық қалыптасты.
Қарастырып отырған кезеңде жер қатынастарының алғашқы формасында вассалитет пен феодалдық иерархиялық жүйе пайда бола бастады. (1-сурет).
1-сурет. Жерді иеленудің және пайдаланудың иерархиялық жүйесі
Бірақ қаған және бектер иеліктері түрінде туындаған феодалдық жер меншігі қауымдық-рулық жер иелену жүйесін жойды деуге болмайды. Республиканың негізгі территориясында қауымдық жер меншігі әлі де басым болды.
Міне, зерттеп отырған кезеңдегі жерге орналастырудың дамуының саяси-әлеуметтік және экономикалық астары осындай.
Жерге орналастыру тарихына тікелей қатысты маңызды материалдардың жоқтығына қарамастан, сол уақыттағы жерге орналастырудың мазмұнын жалпы түрде болжауға мүмкіндік бар.Қытай, парсы, араб және түркі шежірелерінің деректеріне қарағанда, көшпелі мал шаруашылығы аймақтарында жерге орналастыру іс-қимылдары көбінесе жеке ру мен қаумдастықтардың, сонымен қатар феодалдық ақсүйектердің, әскери қолбасшыларының және басқалардың жаздық жөне қыстық жайылымдарының межелері мен орнын белгілеуге, олардың көшу бағыттары мен жолдарын анықтауға сайды. Феодал шонжарлары, жоғарыда айтылғандай, жерді шартты әскери-лендік жер иелену жүйесі құқығымен пайдаланды. Толассыз соғыстар мен өзара қақтығыстар салдарынан аталған жерге орналастыру элементтері үнемі өзгеріп отырды.
Бұл жағдай, өз кезегінде, жер алаптарын қайта-қайта таратып үлестіріп отыру қажеттілігін туғызды.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: сол кездегі жерге орналастыру жуйелі түрде жүргізілетін шаралар сипатына ие бола бастады. Сонымен бірге ол иерархиялық схема бойынша, үкіметтің нұсқауымен жүзеге асырылып отырды.
Төуелсіз қауымдастық жерлерінде жер иеліктерінің межелері мен көшу жолдары ру басылары кеңесінде белгіленді. Межелер мен көшу жолдары әдеттегідей табиғи шептерді (ландшафт злементтерін: өзен- көл, жонылди және т.с.е.) бойлай жүргізілді.
Оңтүстік Қазақстанның суармалы аймақтарында жерге орналастырудың сипаты мен мазмұнын сол кездегі Орта Азия елдерінде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайлар аясында қарастырған жөн. Көшпелі шаруашылық жүйесі жағдайларында жүзеге асырылатын шаралармен қатар суармалы аймақтарда ирригация жүйелерін салуға, жерді суаруға, қажетті суды, тартуға, сонымен қатар жерді икта құқығымен пайдаланып жүрген әскери қолбасшылары мен басқаларына жер учаскелерін үлестіруге және соңғыларды орналастыруға байланысты жерге орналастыру іс-қимылдары жүргізілді.
Сонымен, қарастырылып отырған кезеңде жерге орналастырудың айтарлықтай тұрақты формалары мен мазмұны қалыптасты деуге болады.
Феодалдық жер иеліктерінің территориясында жерге орналастыру щаралары қағандар мен бектердің тікелей нүсқаулары бойынша көшпенділер басшыларының иерархиялық жүйесі арқылы жүзеге асырылып отырды.
Бұл жерге орналастыру мемлекеттік сипатқа ие бола бастады деген сөз.
Дәріс-2.ХІІІ-ХІХ ғасырлар аралығында қалыптасқан жер қатынастары мен жерге орналастыру сипаты
Шартты түрде, қарастырылмақ болып отырған кезеңнің хронологиялық шеңберіне 5 ғасырға жуық уақытты енгізуге болады. Бұл кезең Алтын Орданың гүлденуі мен күйреуі, алғашқы қазақ хандығының құрылуымен және республика территориясында орын алған феодалдық ыдыраушылықпен сипатталады. Сонымен бірге осы ғасырларда Ресей мемлекетінің шығыстағы отарлау саясатының алғашқы қадамдары байқала бастайды.
Моңғол үстемдегі және соған байланысты жаңа мемлекеттік құрылыстың орнығуына байланысты жер иелену формалары мен жер қатынастары жүйесінде елеулі өзгерістер орын алды.
Біріншіден, барлық басып алынған жерлер ерекше түрде иеленуге моңғол әскери ақсүйектеріне берілді;
Екіншіден, икта институты мен шартты әскерилендік жер иелену жүйесі жойылды;
Үшіншіден, нақты түрде феодалдық иерархиялық жер иелену формасы қалыптасты. Оның жоғарғы сатысында хансюзерен, феодалдық және әскери аристократия, ал осы пирамиданың астында соңғыларға тәулді қауымдастықтың қатардағы мүшелері орын алды.
Төртіншіден, жерді тартып алудың нәтижесінде рулар, ауыл қауымдастықтары жер иелену құқығынан айырылып, іс жүзінде тек жер пайдаланушылар ғана болып қала берді.
Осының барлығы жерге орналастыру шараларын жүзеге асыру сипаты мен олардың мазмұнына елеулі түрде әсер етті. Жайылымдарды үлестіру және қайта бөлу, жер алаптарының межелерін белгілеу, рулар мен басқа қауымдықтардың көшу тәртібі мен бағыттары енді көбінесе феодалдық иерархияның жоғарғы сатысындағылардың нұсқауы бойынша жүзеге асырылып отырды.Демек, жерге орналастыру шараларын жүргізуді мемлекет басшылары өз қолына алды деуге болады.
Осыған байланысты, жерге орналастыру сипатында елеулі өзгерістер байқалса, оның формасы мен мазмұнында, сол кезіндегі өндіріс тәсіліне тән тұрақтылыққа себепті, айтарлықтай өзгеріс пайда болған жоқ жөне ондай болуы мүмкін еместі. Өйткені моңғолдар, жергілікті мемлекеттік құрылымдардан өзгеше саяси құрылым орнатқанымен, тұрмыс қалпы мен даму деңгейі жағынан жаулап алған халыққа өте жақын болды.
Сондықтан бұрынғыдай жерге орналастырудың мазмұны жайылымдарды үлестіруден, оларды межелеуден, қыстаулар мен жайлауларды орналастырудан, көшу тәртіптері мен бағыттарын белгілеуден тұрды.
Суармалы егіншілік аймақтарында, уақытша құлдыраудан кейін, ирригациялық құрылыс жандана түсті. Бұрын тасталған жерлер қайта игеріле бастады. Осыған себепті жерге орналастыру шараларын жүргізу қажеттілігі туды.
Жалпы, жоғарыда аталған таза көшпелі аймақтарда пайда болған өзгерістер, суармалы егіншілік аймақтарында да орын алды. Біріншісінде сойырғал. ал екіншісінде дерубест түрінде шартты әскерилендік жер иелену формалары қайта орын ала бастады.
Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық одан әрі дамуы Ресей империясының отарлау саясатымен тығыз байланысты. Метрополияда жүзеге асырылып отырған өзгерістердің арнасында, соларға сәйкес қазақтарда да жер қатынастары мен жерге орналастыру формалары және мазмұны қалыптасып отырды.
Сонымен, бұл кезең мынадай бірқатар саяси-экономикалық жағдайлармен ерекшеленеді:
ғасырлар бойы қалыптасқан шаруашылық жүйесіне жаңа өндірістік қатынастардың белсенді түрде енуі және көшпелі халықтың бір бөлігінің бірте-бірте отырықшы тұрмыс қалпына көшуі;
осыған байланысты әдетте көшпелі аймактарда егіншіліктің дамуы;
Ресей үкіметінің қоныс аудару саясатының басталуы және оны жүзеге асыру мақсатында орасан зор көлемді шұрайлы жерлердің жергілікті халықтан күшпен тартып алынуы.
Дәріс-3.Қазақ жерін отарлау кезеңіндегі жер қатынастарының сипаты мен жерге орналастыру формалары
1868 жылы Ресей үкіметі Орынбор және батыс Сібір генерал- губернаторлықтарының далалық облыстарында басқару туралы уақытша ереже (Временное положение об управлении в степных областях Оренбургского и Западно-Сибирского генерал-губернаторств) атты құжат қабылдады.Осы ереже бойынша қазақ жерлері Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды.Келесі қарастырылатын кезеңді осы, өте маңызды саяси оқиғамен ұштастырған жөн.
Бұл уақытқа дейін Республиканың басым көлемінде көбінесе жерге орналастырудың бұрынғы дамыған формалары сақталып келді.Дегенмен бұнда да елеулі өзгерістер орын ала бастады. Алдымен бұл байырғы біртұтас көшпенді қауымдастықтың отырықшы және көшпелі жүртқа бөлінуі. Әсіресе бұл, осы уақытқа дейін негізінен егіншілікпен айналыспайтын солтүстік аймақтарға қатысты.
Халық санының өсуіне қарай, көшпелі шаруашылық жүйесі жағдайында, қоғам әрқашанда шаруашылық дағдарысқа ұшырап отырады. Бұндай кезде ол (қоғам) жайылым көлемін кеңейтуге немесе шаруашылық жүргізу формасын өзгертуге тиісті. Бұрын қолданылатын бірінші жол күрт өзгерген саяси жағдайларға себепті мүмкін еместі.
Сондықтан жергілікті халық бірте-бірте отырықшы тұрмыс қалпына көшуге мәжбүр болады.Орыс көшкіндері сияқты солтүстік аймақтарда қазақта белсенді түрде егіншілікпен айналыса бастады.Олар өз бетімен бұрын ортақ пайдаланудағы және жылда қайта үлестіруге жататын жаздық жайылымдарды басып алып отырды.Енді бұл жердің нақты межелері мен аудандары болды. Халықтың басқа бөлігі, бұл көбінесе бай рулар, жаздық жайылымдарынан айырылу салдарынан күйзеліске ұшырап отырды.Оның үстіне келгін халықтың өз бетімен ең шұрайлы жерлерді күшпен тартып алуына себепті жағдай одан әрі шиеленісе түсті.Бұның аяғы көптеген жер дауларына әкеліп соқты. Соңғылары әдетінше би және ақсақалдар кеңесінде қаралып шешіліп отыратынды. Кейінірек жер даулары Ресей мемлекетінің заңдары негізінде реттелетін болды. Аталған органдардың шешімдері жерге орналастыру іс-қимылдары арқылы жүзеге асырылды. Осымен қатар жерге орналастыру шараларын жүргізу өз бетімен босып келген мұжықтар мен қазақтардың әскери қоныстары мен бекіністеріне жер бөліп беру қажеттілігінен туды. Бұл жүмыстарды патша үкіметі қаулысымен құрылған уақытша жер бөлігі беру партиялары жүргізді. Ең құнарлы, егіншілікке жарамды Және су көздерімен қамсыздандырылған артық жерлерді есепке алу, сонымен бірге жер үлестерінің межелерін орнату міндеттері осы партияларға жүктелді.
Сонымен, бұл кезеңде жерге орналастыру ашық мемлекеттік сипатқа ие болған және жүйелі түрде жүзеге асырылып отыратын шараларға айналды.Бұл процестің саяси астары мен әлеуметтік-экономикалық алғышарттары ретінде сол кезде Қазақстан территориясында орын алған, бірқатар аса маңызды оқиғаларды атап өту қажет.
Біріншіден, Ресей империясының шығысқа қарай экспансиясының үдейе түсуі және оның жаңа деңгейде жүйелі түрде жүзеге асырылуы.
Біріншіден, Кіші жүз бен Орта жүздің Ресей қүрамына енуі және осыған байланысты қазақ қауымының өмірінде орын алған саяси- экономикалық және өлеуметтік өзгерістер.
Республиканың оңтүстік аймақтары әлі де Орталық Азияның феодалдық мемлекеттері ықпалында болды. Бірақ, 1865 жылы Қоқан хандығының жаулап алынуына байланысты, бұнда да жер қатынастары мен жерге орналастыруға бірқатар өзгерістер кіре бастады. Дегенмен. жер реттілігі формалары мен жер меншігінде айтарлықтай жаңашылдықтар байқалмады. Бұрынғыдай жерге орналастыру іс- қимылдары негізінен жер мен суды үлестірумен шектелді.
Дәріс-4.XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы жер қатынастары мен жерге орналастыру
Қарастырылып отырған кезеңде бірқатар ерекше маңызды саяси, экономикалық және әлеуметтік өзгерістер орын алды. Бірінші кезекте, бұл Ресейдің шығыстағы отарлау саясатының күрт белсенділенуі нәтижесінде Қазақстанның оған толық косылуы. Соңғы жағдай патша үкіметіне қазақ халқының саяси және экономикалық бостандығын шектеу жөнінде бірқатар табанды шаралар қолдануға мүмкіндік берді.Жоғарыда айтылғандай, 1868 жылы Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының далалық облыстарында басқару туралы уақытша ереже қабылданып, қазақтардың қоғамдық өмірінде жаңа кезең басталды. Осы құжат бойынша қазақтардың жерлері Ресей мемлекетінің меншігіне ауысты.
Хандық институтының, қоныстанудың және жер пайдаланудың ру-тайпалық формасының жойылуы жер иеленудің иерархиялық жүйесінің толық ыдырауына әкеліп соқты.Крепостнойлық правоның жойылуы нәтижесінде, патша үкіметінің тыйым салу шараларына қарамастан, империяның шығыс аймақтарына орыс шаруаларының жаппай көшуі басталды. Амалсыздан Ресей үкіметі бұл процесті реттестіруге бағытталған бірқатар шаралар қолданды.Сібір темір жолы салынғаннан кейін, келгендерге жер бөліп беру мақсатында, жерге орналастыру партиялары ұйымдастырылды. Бұл жүмыстардың нәтижесінде жаңа қоныс аудандарында мал басы күрт қысқарып, жергілікті халық жер тапшылығына ұрынды.
Қоныстау жүйесінде де едәуір өзгерістер орын ала бастады. Байырғы халық бірте-бірте табиғи жағынан қолайсыз аймақтарға қарай ығыстырылды. Егер де, 1750 жылы өзен жайылмалары мен орманды далада барлық ауылдардың 86% орналасқан болса, 1900 жылы бүндай жерлерде олардың тек жартысы ғана қалған екен (1- кесте).
Кезең
Аймақ атаулары
Су көздері жоқ
ауылдардың үлес салмағы
Өзен
жайыл-
малары
Тау және орманды төбелер
Ормансыз
төбелер
Дала
1750 ж.
57
29
11
3
-
1800 ж.
30
42,6
16
10
1,4
1850 ж.
27
31,4
19
20
2,6
1900 ж.
19
30
20,5
25,2
5,3
1-кесте.Ауылдардың топографиялық аймақтар бойынша
орналасуы және су көздерімен қамсыздандырылғандығы,%
Объективтік мәліметтер мен материалдардың жоқтығына байланысты бұл партиялар жер пайдалануды реттестіру жөніндегі алдарына қойылған міндеттерді орындай алмады. Жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу барысында, жергелікті табиғи-экономикалық жағдайларды ескеру қажеттілігіне байланысты, үкімет ірі масштабты экспедициялық іздестіру жұмыстарын ұйымдастыруға мәжбүр болды. 1892-1905 жылдары осындай шаралар жүзеге асырылды. 106 мың қазақ шаруашылықтарына 150-300 десятинадан, барлығы 17 млн. десятина жер бөліп беру белгіленді. Қалғаны (18 млн. десятина) артық жерлер есебіне алынып, келгіндерді орналастыруға жоспарланды. 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдің орталық аймақтарында ауылшаруашылық дағдарыстың асқынуына байланысты орыс шаруаларының көшу процесі одан әрі кеңейе түсті.Столыпиндік жер реформасының құрам бөлігі ретінде байырғы халықтың жерін тартуға алу іс-қимылдары бұрынғыдан да үдейе түсті.
Қайтадан жүргізілген іздестіру жұмыстары бойынша бір шаруашылыққа тиістілі жер мөлшері 55-350 десятинаға дейін азайтылды. Осының нәтижесінде Қазан революциясына дейін тағы да 13 млн. десятинаға жуық жер ауданы алынды.
Сонымен, халықтың табиғи және механикалық өсімі және осының салдарынан тіршілік кеңістігінің күрт шектелуі, ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі шаруашылық жүйесінің құлдырауына тікелей әсер етті.Жергілікті халықтың белгілі бір бөлігі отырықшы тұрмыс қалпына көшіп, егіншілікпен айналыса бастады.Қазақтардың қоныстану жүйесінде айтарлықтай өзгеріс байқалмады.Бұрынғыдай елдің, негізінен мал шаруашылығы дамыған аймақтарында елді мекендер ұсақ болды. Олардың көлемі орташа алғанда 5-7 жанұядан тұрды.Демек, бұл аймақтардың қоныстану жүйесінде елді-мекендердің хуторлық формасы кеп тарады деуге болады.Ақмола облысының далалық аймақтарында зерттеу және іздестіру жұмыстарын жүргізген экспедициясының мәліметтері бойынша да ауылдардың көлемі 5-10 шаруашылық аулалардың аралығында болғандығын көреміз.Жалпы алғанда талданып отырған кезең ауыл шаруашылығында алғашқы капиталистік өндірістік қатынастарыдың пайда болуымен және осыған сейкес көптеген басқа да құбылыстармен сипатталады.Крестьяндық отарлау процесі кейінірек басталған (Қоқан хандығы 1965 жылы жойылғаннан кейін) Жетісу және Сырдария облыстарында да осы тәріздес өзгерістер жүріп жатты.Mine, жалпы түрінде, жерді реттестіру формалары мен мазмұнын себептеген саяси және әлеуметтік-экономикалық факторлар осындай.Енді жерге орналастыру іс-кимылдары жерді үлестірумен шектеліп қана қоймай, ішкішаруашылық территорияны реттеумен де айналыса бастады.Бөлінген жерлердің аумағында жеке қоныстар мен ауылшаруашылық алаптардың орналасуы белгіленіп, ауыспалы егістер алқаптарын жобалау ісі орын алды.Қазақтар ауыспалы егістердің бірнеше түрлерін қолданған:1 түрі: 5-6 жыл астық дақылдары - 2-3 жыл тыңайма - 2 жыш астық дақылдары - 4-5 жыл тыңайма - 2 жыл астық дақылдары т.с.с.2 түрі: 1 жыл - бидай немесе тары; 2 жыл - бидай; 3 жыл - сүлы; 4 жыл -- сүлы; 5 жыл -- тыңайма (пар).Бұрыннан келген орыс шаруаларына жер учаскелері ортақ пайдалануға берілетінді.Бірақ та шаруашылықтардың дамуына қарай оларды жеке жанұяларға тарату қажеттілігі туды.Соңғысын ішкі селолық (внутриселенное) жерге орналастыру ретінде жеке меншік жер өлшеушілер (землемерлер) жүзеге асырып отырды.Қарастырылып отырған кезенде жерге орналастыру үкімет тарапынан жүйелі түрде жүзеге асырылып отыратын шараларға арналып, кешенді сипатқа ие болды. Сонымен бірге бұнда әр түрлі табиғи-экономикалық және әлеуметтік жағдайлар да барынша ескерілді.Демек, жерге орналастырудың ғылыми бағыттанушылығы анық көріне бастады.
Дәріс-5.Революциядан кейінгі алгашқы жылдардағы жер қатынастары мен жерге орналастырудағы өзгерістер
Ұлы Қазан революциясы жер қатынастары мен жерге орналастыру жүйесіне түбегейлі өзгерістер еңгізді.Жаңа әлеуметтік- экономикалық және саяси жағдайлар жерге орналастырудың алдына мүлде басқа мақсаттар мен міндеттер қойды.Осыған сәйкес жерді реттеудің мазмұны мен формалары да өзгерді.
Жерді ұлттандыру (национализациялау) сол кезде жоспарланған аграрлық реформалардың аса маңызды саяси және құқықтық негізгі болып табылды. Сөзсіз, ол жерге орналастырудың мазмұны мен формаларын себептей отырып, оның негізіне де жатты.
Бұл кезеңді, тарихи тұрғыдан ұзақ уақыт алмағанына қарамастан (11-12 жыл), жүргізілген жерге орналастыру іс-қимылдары сипаты мен міндеттеріне қарай үш кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңде буржуазиялық құрылыстың негізін жою көзделді.Осы мақсатпен ірі жер иеліктерді ұсақтауға және шаруаларға жер үлестерін бөлуге байланысты жерге орналастыру жұмыстары жүргізілді.
Әрине, бұл ірі социалистік егіншілік доктринасына қарама қайшы келді.Бірақ сол кездегі саяси жағдайда большевиктер аталған іс-әрекеттерді дұрыс және қажет деп таныды.
Жерді шаруаларға тең ауданды учаскелер түрінде бөліп беру олардың жер пайдаланушылықтарының тұрақсыздығына, толып жатқан кеңістік кемшіліктердің пайда болуына әкеліп соқты.
Осыған байланысты жер алқаптарын ірілендіру, аталған кеңістік кемшіліктерін жоя отырып, олардың пішін-кескіндерін қолайлыландыру қажеттілігі туды. Міне, осы міндеттерді жүзеге асыру екінші кезеңдегі жүргізілген жерге орналастырудың мазмұнын құрады.
Көптеген ұсақ шаруашылықтар жағдайында экономикалық дамудың объективтік заңдылығына сәйкес, шаруа массаларының жіктелу үрдісі орын алады. Осының нәтижесінде, шарасыз, жалдау қатынастары пайда болуға, ауыл шаруашылығында оның қайта капитализациялану процесі басталады. Үкімет соңғыны шектей отырып, белсенді түрде ірі кооперативтік және мемлекеттік типтегі шаруашылықтарды ұйымдастыру бағытына көшті. Үшінші кезеңдегі жерге орналастыру мазмұны осы саяси-экономикалық шараларды жүзеге асырумен сипатталды.
Қазіргі кездегі ТМД көлемінде қарастырылған процесс жалпы түрінде осылай бейнеленеді.
Қазақстан территориясында жерге орналастыру іс-қимылдары аздап кешіге және біршама басқаша жүргізілді.
1920 жылдың 29 маусымында Ресей большевиктері Коммунистік партиясының Орталық Комитеті (Р(б)КПОК) Түркістандағы жер реформасының бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарлама, бір жағынан отарлау саясаты салдарын, екінші жағынан, патриахалдық- феодалдық жер қатынастарын жоюға бағытталды.Сол жылдың қыркүйегінде советтердің IX Жалпытүркістандық съезі Жер туралы заңды қабылдады.Осы заң бойынша жер мен су мемлекет меншігі деп жарияланды.Жерді сатуға, сатып алуға және кепілдікке беруге тыйым салынды. Енді жер тек өз еңбегімен өңдейтіндерге ғана пайдалануға берілетін болды.
Осы шешімдерді жедел жүзеге асыру мақсатында Советтердің 1920 жылдың қазан айында өткізілген съезінде қабылданған Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасы (ҚАКСР) Декларациясында былай делінген: .. приступить немедленно к землеустройству всего земледельческого и скотоводческого киргизского (казахского) населения. Отарлау саясатының салдарын жою жөніндегі шешімдерді іске асыру барысында жүргізілген жерге орналастыру жұмыстарының нәтижесінде байырғы халыққа талай миллион гектар жер қайтарылды.
Бірақта бұған қарамастан падриархалдық-феодалдық жер қатынастарының негізгі әлі де сақталып қала берді.
Ресейдің еуропалық бөлігінде орын алған өзгерістер арнасында, 1926 жылдың мамыр айында ҚДКСР ХКК (Халық комиссарлары кеңесі) мен ОАК (Орталық атқару комитеті) жыртылған жөне шабындық алаптарды қайта бөлу туралы декрет жариялады.Осы құжатта былай делінген:Не ожидая проведения сплошного землеустройства, аульным Советам, с обязательным привечением союза Козчи обязательно, немедленно приступить к уравнительному распределению сенокосных и пахотных угодий между хозяйственными аулами.
Сонымен қатар бұнда үкімет есебінен бүкіл қазақ жұртының жерлерінде міндетті түрде жаппай жерге орналастыруды жүргізу қажеттілігі танылды. Жыртылған жерлер мен шабындықтарды қайта бөлу жұмыстары 1927 жылы аяқталды.Олар аса ірі әлеуметтік- экономикалық шара болып табылды.Нәтижесінде рулық жер қатынастары жүйесі жойылып, тең ауданды жер пайдалану орын алды.
Осы кезде Ресейдің басым бөлігінде колхоз, артель және серіктестік тәріздес ірі ұжымдық кәсіпорындар құрыла бастады.Ал Қазақстанда болса, тең ауданды жер пайдалану жүйесін құру 20 жылдардың аяғында ғана жүзеге асырылды.
Сондықтан да жаппай ұжымдастырудың салдары сонша зардапты болуы керек. Осыған қатысты бір жағдайды атап өту кажет.
Қазақстан территориясында байырғы заманнан қалыптасқан қауымдастық жер пайдалану жүйесі негізінен, шаруашылық жүргізудің ұжымдық формаларына өте жақын.Өкінішке орай жаппай ұжымдастыру кезінде бұл жағдай ескерілмеді.Мәселе көшпелі шаруашылық жүйесінің спецификалық ерекшеліктерін басты назарға ала отырып, оған тән және сәйкес кооперадия формаларын қолдануда еді.
Жерге орналастырудың даму үрдісінің келесі кезеңін ұсақ жеке меншік шаруашылықтарды ұжымдастыру іс-әрекеттерімен байланыстырып қараған дұрыс.
Дәріс-6.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңіндегі жер қатынастарының сипаты мен жерге орналастыру іс-қимылдары
Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру кезеңіндегі жер қатынастары мен жерге орналастырудағы түбегейлі өзгерістер, әбден орынды, Р(б)КП-ның XV съезінің шешімдерімен байланыстырылады.Осы шешімдерге сәйкес аграрлық саладағы партияның негізгі міндеті ретінде ұсақ меншік шаруашылықтарды ірі кәсіпорындарға біріктіру деп танылды.
Аталған міндетті жүзеге асыру барысында 1929 жылдың өзінде-ақ 1 млн. астам шаруа қожалықтары біріктіріліп, 57 мың колхоз құрылды, ал 1930 жылы соңғылардың саны 86 мыңға жетті.
Ауыл шаруашылығындағы бұндай шұғыл өзгерістер өз кезегінде жер қатынастарын түбегейлі өзгертіп,'жерге орналастыру алдына осы уақытқа дейін кездеспеген қыруар міндеттерді қойды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - ұсақ шаруа қожалықтарының жер учаскелерін біріктіріп, жаңа шаруашьілық құрылымдардың (колхоз және т.б.), жер пайдаланушылықтарын құру.
Осы жұмыстарды жүйелі түрде іске асыру мақсатында республикада Наркомзем (Жер мәселелері жөніндегі комиссариат) құрылды. Ағымдағы жедел жұмыстарды осы органның жерге орналастыру басқармасы атқарып отырды.
Жерге орналастыру жұмыстары тек колхоздарға жер учаскелерін бөліп берумен шектелген жоқ, сонымен қатар бөлінген жердің территориясын реттестіру жұмыстары да жүзеге асырылып жатты.
Бірақ, жоспарланған реформаны қысқа мерзім ішінде жүзеге асыру талабына байланысты, бұл жұмыстар үстіртін түрде жүргізілді. Мысалы, ішкішаруашылық территорияны реттестіру жөніндегі жұмыстар көбінесе тек қай жерді жырту немесе жыртпауды көрсетумен ғана шектелді. Сондықтан да жаппай ұжымдастыру кезеңіндегі жерге орналастыру жер көрсету (землеуказания) деп аталды. Дегенмен бұндай жұмыстар сол кезде әбден қажет еді және олардың нәтижесінде ірі ұжымдық өндірістің территориялық негізінің алғышарттары жасалды деуге болады.
Өкінішке орай, әсіресе Қазақстанда, ұжымдастыру саясаты бұрмаланып, бірқатар елеулі қателіктер жіберілді. Сол кездегі Қазақстан КП бірінші хатшысы Голощекиннің кіші октябрь аталып кеткен аграрлық саясаты қазақ халқын бұрын көрмеген қасіретке әкеліп соқты. Жергілікті табиғи-экономикалық және ұлттық ерекшеліктерді елемегеннің салдарынан қазақтардың жартысынан астамы осы саясаттың құрбаны болып кете берді.
1937 жылға таман ұжымдастыру процесі аяқталып, колхоздар мен совхоздардың құрамына шаруа қожалықтарының 97% енгізілді. Енді күн тәртібінде осы ірі шаруашылықтардың территорияларын реттестіру мәселесі тұрды.Бұндай жұмыстар 1933 жылдан бастап-ақ жүргізілген еді.
Бірақ олар ауыспалы егістер мен бригадалық массивтерді орналастырумен шектелді.Жерді колхоздарға бекіту жұмыстары аяқталғаннан кейін ішкішаруашылық жерге орналастыру қажеттілігі нақты түрде туды.Осындай іс-қимылдарды іске асыру үшін әр түрлі план-картографиялық материалдар керек болды.
Осы мақсатта ірі масштабты іздестіру жұмыстары жүргізіле бастады.Алғашқы рет аэрофототүсіру қолданылды.
Колхоздардың саны 200 мыңға жетіп, олардың қарамағындағы жер көлемі миллиондаған гектарды қамтыды (ҚСРО шеңберінде).Осыған байланысты жерге орналастыру органдарының алдына бұрын болып көрмеген міндеттер қойылды.Бұған қарамастан сол кезде жерге орналастырудың бірреттік теориясы пайда болды. Осы теория бойынша колхоздарды ұйымдастырғаннан кейін жерге орналастыру мемлекеттік шара ретінде өз маңызын жоғалтып, күн тәртібінен алынып тасталуға тиісті. Бірақ теория авторлары жерге орналастырудың әлеуметтік-экономикалық және құқықтық мәнін елемей, оны тек техникалық шаралар кешені ретінде қарастырғанын айтып өту қажет.Жерге орналастырудың әрі қарай дамуы осыған нақты дәлел.
1935-1938 жылдары ішкішаруашылық жерге орналастыру жұмыстары жалғаса берді, алайда олардың нәтижелері мардымсыз, ал іс-қимылдары тиісті деңгейде жүргізілмеді.Бұның басты себебі - ауылшаруашылық органдарының бұл шаралардың қажеттілігіне тиісті көніл бөлмегендігінде.
Осы кемшіліктерді жою үшін (б) ЖОКП (большевиктердің жалпыодақтық коммунистік партиясы) XVIII съезінде бірқатар аса маңызды шешімдер қабылданды.Бұнда совхоздар мен колхоздарда ауыспалы егістерді енгізу ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты міндеті ретінде белгіленді.
Алаптар мен ауыспалы егістерді жобалау, оларды экономикалық тұрғыдан дұрыс орналастыру аса күрделі шараға айналды.Осымен бірге әрбір алаптың, ауыспалы егістің территорияларын реттестіру, бригадалық учаскелер мен олардың алқаптық қостарын, табын және отар учаскелері мен басқа да көптеген ішкішаруашылық жерге орналастыру элементтері пайда болды.Отан соғысына дейін бұндай жұмыстар (көбінесе ауыспалы егістерді енгізу) 35 мың колхозда жүзеге асырылды. Сонымен қатар жаңа жерлер де игерілініп жатты.Бұл аймақтарда жерге орналастыру іс-қимылдары көшу-қоныстану мәселелерімен бірге қарастырылды.Дегенмен осыған қатысты жұмыстар негізінен 50-ші жылдары жүзеге асырылды.
Дәріс-7.Тың және тыңайма жерлерді игеру және ауыл шаруашылығын дамыту кезеңіндегі жерге орналастыру
Нақты жүзеге асырылатын іс ретінде тың және тыңайма жерлерді игеру мәселесі алғашқы рет 1930 жылы қарастырылған.Сол кезде-ақ академик Н.М. Тулайковтың болжамы бойынша Қазақстанда 50-55 млн. гектар жер егістікке жарамды деп ұйғарылды.Осы орасан зор көлемді территорияның 36 млн.гектары СолтүстікҚазақстанға (сонымен бірге Семей және Ақтөбе облыстары) жатқызылды. Бұл өлкеде 30-шы жылдардың басында ауылшаруашылық алаптары құрамындағы жыртылған жердің үлес салмағы тек 5% ғана еді.
1954 жылы Коммунистік партияның нүсқауы бойынша осы жөне КСРО-ның басқа да аймақтарында жаппай тың және тыңайма жерлерді игеру науқаны басталды.
Сол кездегі Қазақ КСР ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша 1954-1960 жылдары республика аумағында 25,5 млн. га жуық жер жыртылған екен, соның қүрамында 17 млн. га бес солтүстік облыстарында және 4,3 млн. га Ақмола облысында.Өткен он жылдың ішінде республиканың тек солтүстік бөлігінің өзінде-ақ астық өндіруге мамандандырылған 600-ге жуық кеңшар құрылды.
Тың және тыңайма жерлерді игеруді аса ірі саяси және әлеуметтік-экономикалық іс ретінде тану қажет. Оның республика экономикасына тигізген әсері орасан зор. Дегенмен бұл шараны бағалай отырып оның екі жақты екенін атап өткен жөн.
Біріншіден, тың және тыңайма жерлерді игеру елдің дамуына едәуір экономикалық және әлеуметтік импульс берді.
Сонымен бірге осы үрдісті жүзеге асыру барысында жіберілген қателіктердің салдарынан республика көлемінде айтарлықтай әлеуметтік және экологиялық зиян келтірілді. Мысалы, мыңдаған гектар жеңіл құмдақ топырақты жерлердің жыртылуы жел эрозиясына әкеліп соқты, ал ондай жерлер жайылым ретінде әжептәуір құнды болған еді.
Әлеуметтік жағынан тың игеру компаниясының келтірілген зияны әлі де толық бағаланған жоқ. Республикаға көшіп келгендердің саны 5-6 жылдың ішінде 1 млн. жетіп, жергілікті халықтың үлес салмағы 30% дейін төмендеді. Бұл, өз кезегінде, қазақ мектептерінің жаппай жабылуына, тілдің бірте-бірте ұмытылуына және жалпы ұлт менталитетінің жоғала басталуына әкеліп соқтырды.
Дегенмен, тың игеру нәтижесінде жүздеген жаңа елді мекендер пайда болып, қысқа мерзімнің ішінде уақытқа сай құралдарымен жабдықталған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым жасалды.Ауылшаруашылық өндірісінің жаңа техникалық негізі құрылды.
Ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарының пайда болуы жерге орналастырудың алдына бірқатар, шешімін күттіртпейтін, мәселелер қойды. Олар:
орасан зор территорияда әртүрлі іздестіру және зерттеу жұмыстарын жүргізу. Солардың ішінде, бірінші кезекте, топырақ, геоботаникалық және мелиоративтік зерттеу жұмыстары;
жаңадан ұйымдастырылған шаруашылық құрылымдардың жер пайдаланушылықтарын құру, соңғыларын құқықтық тұрғыдан рәсімдеу;
бұрыннан қалыптасқан жер пайдаланушылдықтар жүйесін реттестіріп жетілдіру, олардың кемшіліктерін анықтау және жою;
ішкішаруашылық жерге орналастырудың жаңа формаларын, ауылшаруашылық алаптар мен ауыспалы егістерді жобалаудың әдіс- тәсілдерін іздестіру;
елді мекендерді орналастыру және қоныстану жүйесінің жаңа формаларын қалыптастыру.
Осы қыруар міндеттерді жүзеге асыру барысында жерге орналастыру органдары 600-ге жуық шаруашылықтардың жер пайдаланушылықтарын құрып, 190 млн. га жерде іздестіру-зерттеу жұмыстарын жүргізді.Демек, тың игеру аймағында жер пайдаланушылықтардың мүлде жаңа жүйесі қалыптасты деуге болады.Ірі масштабты зерттеу жұмыстарының нәтижесінде аса маңызды және қажетті план-картографиялық, топырақ-мелиоративтік, геоботаникалық және басқа да материалдар алынды.Демографиялық жағдайдың күрт өзгеруіне байланысты халық қоныстануының жаңа жүйесі қалыптасты.
Қорыта келе, Қазақстанның солтүстік аймағында жаңа саяси- экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және экологиялық жағдай пайда болғанын атап өткен қажет.
Тың жөне тыңайма жерлерді игеру барысында, жоғарыда айтылғандай, бірқатар кемшіліктер орын алды.Осы кемшіліктердің салдарын жою,сонымен бірге ауылшаруашылық өндірісін жүргізудің жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру, оған уақыт талабына сай технологиялармен техниканы енгізу, қысқасы - ауылшаруашылығын интенсивтендіру 60-70 жылдары жүзеге асырылды.
Осы іс-әрекеттерді жүзеге асырудың территориялық негізін қамтамасыз ету сол кездегі жерге орналастырудың басты мазмұнын құрады.
Енді аталған кемшіліктерді жерге орналастыру тұрғысынан қысқаша сипаттап өтелік.
Біріншіден, егістікке қолайсыз, құнарлылығы шамалы жеңіл топырақтарды жыртып тастау.Осының кесірінен кейбір облыстарда миллиондаған гектар жыртылған жер дифляциялық процестерге ұшырады.
70-жылдары, бұған қоса, су эрозиясы да орын ала бастады, әсіресе сызықтық (жыралық) эрозия.
Осымен қатар жыртылған жердің ең кемінде 10-20% сортаңданған, эрозияға ұшыраған, тастақ және басқа да аз дамыған топырақтар болып шықты. Бұндай жерлерге жұмсалған еңбек пен қаражат әрине өтеле қоймады. Сонымен бірге олар жыртылған жердің территориясында орналасуына байланысты, межелес егістіктерді өңдеуге кедергі жасады.
Жаңа жерлерді игеру процесінің жоғары қарқындылығы, әрбір гектарды айналымға қосуды ынталандырып отыру бірқатар кемшіліктердің пайда болуына жағдай жасады.Жерлерді шамадан тыс асығыстықпен, тиісті зерттеулерсіз игерудің салдарынан жер пайдалану жүйесінде көптеген қолайсыздықтар орын алды.Танаптарды төртбұрышты пішінде, жердің кеңістік қасиеттері мен ландшафттық ерекшеліктері елемей жобалаудың нәтижесінде қарапайым экологиялық талаптар да орындалмады. Өзендер мен көлдердің маңындағы жерлерді жыртып тастаудың салдарынан олардың көбісі батпақтанып кетіп, су режимдері бұзылды. Белгілі деңгейде өлкенің флорасы мен фаунасына да залал келтірілді.
Тың совхоздарының құрылу және даму барысында көптеген іс- шаралар байқап көру әдісімен жүзеге асырылып отырды. Осыған байланысты жер пайдаланушылықтар межелерінің қажетті тұрақтылығы қамтамасыз етілмеді. Олардың және жер пайдаланушылық аудандарының жиі өзгеріп отыруының салдарынан жер пайдалануда иесіздік жоғары мәдениетті егіншілікті қамтамасыз етуде қиыншылықтар, дұрыс ауыспалы егістерді енгізуде кедергілер пайда болды.
Ең үлкен зиян ретінде КСРО-ның батыс аймақтарында қолданылатын егіншілік технологияларының өлкенің ерекше жағдайларына бейімдемей пайдалануды атап өту қажет. Осының салдарынан бірінші жылдары өнім едәуір кем алынып, топырақтың тек алғашқы қүнарлығы ғана пайдаланылды. Кейінгі жылдары дақылдардың, бірінші кезекте бидайдың, түсімділігі төмендей бастады.
Осындай теріс құбылыстардың салдарын жою мақсатында егіншіліктің эрозияға қарсы бағытталған жүйесі құрылды.Аталған жүйе 60-70-ші жылдары өндіріске енгізіліп, ауыл шаруашылығын бірте-бірте көтеруге мүмкіндік берді.
Осы кезде ауыл шаруашылығын жүргізудің интенсивтік әдістеріне жаппай және табанды түрде көшу қажеттілігі туды.Интенсивтік технологияларды өндіріске енгізу, жаңа агроландшафттарды қалыптастыру және барын сақтап қалу күн тәртібіне қойылды.
Осы шараларды территориялық негізбен қамтамасыз етіп отыру міндеті жерге орналастыру іс-қимылдарының сипаты мен құрамын себептеді.
Бұл міндеттері жүзеге асыру үшін бұрынғы қолданылып келген материалдар жеткіліксіз болып шықты.Территорияның ұтымды жаңа реттілігін қалыптастыруға жерді бағалауға қатысты мәліметтер, демек жер кадастры мағлұматтары қажет еді.
Бұрынғы КСРО территориясында жер кадастры жарты ғасырдан сәл бұрын пайда болды.Ұлы Отан соғысына дейін Кеңес Одағының статистикалық және жоспарлау органдары жерге орналастыру қызметі дайындаған тек жер баланстарын ғана пайдаланып келді.Жер ресурстарындағы сандық өзгерістер жөніндегі мәліметтер жиналып аудандық жерге орналастырушылар ондаған жылдар қолданылып келе жатқан 22-ші форма түрінде облыстық жер органдарына, ал соңғылары республикалық басқару орындарына тапсырып отырды.Осы әдіспен, елдің жер қорын пайдалану жөніндегі әр түрлі шараларды жоспарлауға негіз ретінде алынатын, одақтық жер балансы жасалып келді.
Кейінірек, зерттеу және іздестіру материалдары пайда бола бастағанда, жер балансына сапалық көрсеткіштер де енгізілді.
Дегенмен көпке дейін ғалымдар мен өкімет басындағылар бұл мәселеге тиісті назар аударған жоқ.
Елуінші жылдары жер кадастрына деген көзқарас күрт өзгерді.Бұл өзгерістерді кадастрдың пайда болу және әрі қарай даму тарихының басы деуге болады.
Оларға С.Д. Черемушкиннің Социалистическая реконструкция сельского хозяйства деген журналда жарияланған мақала түрткі болды. Бұнда автор, Германия Демократиялық Республикасына сілтеме жасай отырып, жер кадастрын енгізу қажеттілігін нақты түрде дәлелдеді.Осыған байланысты жақын арада жерді бағалау және жер-кадастрлық жұмыстары маңызды міндеттердің біріне айналып, қолға алынды. Негізінен бағалау жұмыстары жүргізілді, өйткені дәл солардың мәліметтері жер баланстарын жер кадастрына айналдыруға жетіспеген еді.Бірақ, топырақтың бонитет балы жер учаскесінің тек табиғи құнарлығын ғана ескерді. Ландшафттың басқа кеңістіктік ерекшеліктері болса (орны, контурлылығы, бедердің күрделілігі және т.с.с.), есепке алынбады.Оның үстіне нақты шаруашылықтағы жер учаскелерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бонитет балында мүлде қамтылмады.Осы себенті жерді экономикалық тұрғыдан бағалау қажеттілігі туды.XX ғасырдың көрнекті ғалымы С.Г. Струмилин жердің құндылық бағалауын енгізуді негіздей отырып, елде жердің ақысыз пайдалануына қарамастан, оған орасан зор еңбек және қаражат шығындарының жұмсалғанын ескере келе, табиғаттың бұл тегін байлығының бағасы бар екендігін тұжырымдады.Жоғары беделді ғалымның бұл пікірі жерді экономикалық тұрғыдан бағалау методологиясы мен әдістемесін дайындау жұмыстарын белсендете түсті. Осы жөнінде өрістеген пікірталастың негізгі бағыты аналитикалық (балдық) бағалау әдістемесінің ең қолайлы нұсқасын іздестіру.Ақыр аяғында әрбір Республика, жалпыодақтық әдістеменің негізінде әзірленген өздерінің әдістемелерін қолдана отырып, 70-80- ші жылдары жерді бағалаудың үш түрін өткізді.
Дәріс-8.Қазіргі жер қатынастары, жер меншігі және жер пайдалану жүйесі, олардың даму кезеңдері
XX ғасырдың аяғында жер қатынастары дамуының тарихи процесінде түбегейлі өзгерістер орын алды.Бұның себебі - елдің тәуелсіздік алуы және бүкіл қоғамдық өмірде бұрын болмаған өзгерістердің басталуы.
Республикада жоспарланған реформаның жүзеге асыру нәтижесінде, әлеуметтік-экономикалық формацияның, сонымен қатар жер қатынастарының толық ауысу процесі қанат жайды.Елде нарықтық экономиканың негізін салу әлеуметтік-экономикалық саясаттың басты бағыты деп таңылды.Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі Республикадағы жер қатынастарының даму тарихын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
Алғашқы кезеңде(1990-1993 жж.) жерге қатысты бір қатар заңдар қабылданды.Олардың ішінде: Жер Кодексі (1991 ж.), Жер реформасы туралы (1991 ж.), Шаруа қожалықтары туралы (1991 ж.) заңдары.Аталған заңдар сол кезде өздеріне жүктелген міндеттерді, яғни совхоздар мен колхоздарды мемлекеттік иелігінен шығарып, өзге шаруашылық жүргізу формаларын құруды ойдағыдай орындады деуге болады.
Бірақ реформалардың іске асырылуына, нарықтық қатынастарды қоғамдық өндіріске белсенді еңгізілуіне байланысты, аграрлық саланы түбегейлі реформалау кажеттілігі туындап, оның негізгі бағыттары белгіленді. Осыған себепті жоғарыда аталып өткен заңдарды қайта қарастырып, жетілдіру мұқтаждығы пайда болды.Жалпы алғанда, сол кезде жер реформасын ары қарай жалғастыру қажеттілігі күн тәртібінде аса маңызды мәселе болып қала берді.Сол мақсатта аграрлық реформаны жүзеге асырудың мынадай жолдары белгіленді:
-нақты және тиімді меншік иесін қалыптастыру;
-аграрлық секторды қамтамасыз ететін инфрақұрылымды дамыту;
-ауылшаруашылық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау;
-заңды және нормативті базаны жетілдіру.
-реформаланатын ауылшаруашылық көсіпорындары мен ұйымдарының негізінде жаңа шаруашылық субъектілердің құрылуы, жерге құқық беруші құжаттарды рәсімдеумен тапсыру, мемлекттік тіркеу;
-шартты жер үлестерін дербестендіруді жүргізу;
-көтерме және азық түлік рыноктарын, консалтинг, лизинг және ақпараттық-маркетинг қызмет жүйелерін, машина-технологиялық станциялар жүйесін ауылшаруашылық техникасын жалдау пункттерін дамыту;
-ауылшаруашылық өнеркәсіптеріне, кооперативтерге ассоциацияаларға және басқа ұйымдарға өз еріктерімен бірігуіне жағдай туғызу;
-ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне несие беруді қалыптастыру, соның ішінде ипотека шартында, мемлекеттік жер банктері институтын құру;
-ауылшаруашылық өнімдерін өткізуде мемлекет тарапынан қолдау жасау;
-экономикалық аграрлық секторына инвестицияларды тартуға жағдай туғызу.
Бұл міндетті орындау мақсатында 1994-1995 жылдары (жер қатынастарының дамуының екінші кезеңі) тағы да бірқатар құжаттар қабылданды. Солардың ішінде Жер қатынастарын реттеудің кейбір мәселелері туралы (24 қантар 1994 ж.) және Жер қатынастарын одан әрі жетілдіру туралы (5 сәуір 1995 ж.) сияқты қазақстан Республикасы Президентінің бірқатар Жарлықтары.
Осы құжаттар негізінде жер пайдалану құқығын сату және сатып алу заңдастырылды.Бұл республикада жаңа жер пайдалану жүйесінің құрыла басталғандығының белгісі деп білу қажет.Жалпы алғанда бұл кезеңді Республика жер зандарының нарықтық қатынастарға бейімдеу кезеңі ретінде сипаттаған жөн.
Жер қатынастары дамуының үшінші кезеңі (1995-2003 жж.) Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жер туралы Жарлығын (22 желтоқсан 1995 ж.) қабылдаумен ұштастырылады, өйткені бұл құжатта аса маңызды жерге жылжымайтын мүлік және құқық объектісі ретінде заңдық мәртебе беру мәселесі шешілді.Енді жер меншік жөне пайдалану объектісі ретінде қарастырылып, оған мүлік құқығы мен сервитут институттары қолданылатын болды.
Осының нәтижесінде жер қатынастарының мүлде басқа жүйесінің заң негізі жасалынды.
Бірақ нарықтық қатынастардың динамикасы соншама құбылмалы болғандықтан, жоғарыда аталған заң актілері әуелгі маңызын тез арада жоғалтып, жаңадан пайда болған әлеуметік-экономикалық өзгерістерге кері әсер ете бастады. Күн тәртібіне жерді жеке меншікке беру мәселесі шықты. Алайда, тарихи жағдайлармен себептелген қоғамның осы мәселе жөніндегі кертартпа көзқарасы жерге жеке меңшіктің кең таруын заңдастыруға мүмкіндік бермеді.
Соңдықтан да 2001 жылдың 20 қантарында қабылданған Жер туралы заңда, жер негізінен мемлекет меншігінде қала берді.
Еліміздің нарықтық экономикаға енуіне және жер жылжымайтын мүлік ретінде нарықтық қатынастар объектісіне айналуына байланысты ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізу қажеттілігі туындады.
Осы және басқа да саяси-экономикалық мәселелерді тез арада жүзеге асыру мақсатымен жер реформасының даму бағыттары қайта қаралып нақтылынды.
2003 жылы Қазақстан Республикасының Жер Кодексі қабылданды.Аталмыш Кодекске енгізілген негізгі жаңалықтар-ауылшаруашылық мақсатындағы жерге жеке меншік енгізу, жердің меншік иесі мен ауылшаруаылық тауар өндірушіні бір тұлға ретінде біріктіру, сондай-ақ аграрлық секторға жерге жеке меншік жағдайында жер қатынастарын реттестіру болып табылады.
Ауылшаруашылық жердің толыққанды нарығы мен шаруашылықтық айналымын нормативтік және ұйымдастырушылық тұрғыдан қамтамасыз ету, сонымен бірге осы реформадан нақты нәтиже алу үшін, кодексте бұл мәселесін шешуге бағытталған бірқатар шаралар қарастырылған.
Біріншіден, үлгілік негізде жер пайдалану құқығымен қатар, жерді жеке меншік құқығында пайдалану қарастырылған, яғни, жеке меншік енгізу жер учаскелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоғарыда сипатталып өткен методологиялық алғышарттар мен критерийлерге негізделе отырып, бірінші кезеңге түрік қағандықтарынан бастап XIII ғасырға дейінгі уақытты жатқызуға болады. Бұл кезең жер иеленудің қауымдық-рулық формасының ыдырауымен және жерге феодалдық меншіктің пайда болуымен сииатталады.
Әлі де орны берік қауымдық-рулық жер иеленумен қатар, қағандар мен бектердің жер меншігі пайда болып, зор маңызға ие бола бастады.
Коммендация институты мен шартты әскерилендік жер иелену жүйелерінің пайда болуына байланысты рулық қауымның эволюциялық процесі жеделдеді.
Едәуір ертерек пайда болған коммендадия институты караханидтер заманында (Х-ХІ ғғ.) аса кең тарады.
Оның мәні төменгіге саяды. Сол кездегі қоғамды үнемі үрейлендіріп отыратын толассыз қақтығыстар мен басқа әлеуметтік катаклизмдердің салдарынан қарапайым диқандар мен көшпенділер, ал кей жағдайларда бүтін рулар мен қауымдар, феодалдық ақ- сүйектерді паналауға мәжбүр болды. Бірте-бірте бұл қатынастар тәуелдік қатынастарына айналып, қауымдық жерлер ақсүйектердің қол астына көшті.
Осымен қатар қаған мен бектердің иеліктері көршілес жатқан иеліктердің жер алаптарын тартып алу арқылы кеңейтіліп отырды.
Ірі жер иеліктердің дамуына байланысты жерді иелену функциясы жаңадан туындай бастаған феодалдық жер меншігі құқығының негізгі элементіне айналды.
Икта құқықтық институтының пайда болуы дәл осы жағдайға байланысты.
Ол (икта) жер пайдаланушыға белгілі бір қүжат арқылы халықтан жер салығын жинап отыруға мүмкіндік берді. Бірақ та бүл құжат жерді толық иеленуге, демек сатуға, сыйға тартуға және осы тәріздес басқа да іс-әрекеттерге баруға құқық бермеді. Дегенмен икта қызмет адамдарының тіршілік мұқтаждықтарын қанағаттандырып отырды. Ол Х-ХІ ғасырларда пайда болған шартты әскерилендік жер меншігі жүйесінің негізіне айналды. Жалпы түрде икта мазмұны және формасына қарағанда Русьтағы дворян поместьелеріне ұқсас болды.
Сонымен қарахандықтар дәуірінде жер меншігінің негізгі субъектілері болып табылатын көшпенділер ақсүйектері мен ру басшылары және жер иелену құқығынан айрылған қатардағы қауым мүшелері арасында айтарлықтай айырмашылық қалыптасты.
Қарастырып отырған кезеңде жер қатынастарының алғашқы формасында вассалитет пен феодалдық иерархиялық жүйе пайда бола бастады. (1-сурет).
1-сурет. Жерді иеленудің және пайдаланудың иерархиялық жүйесі
Бірақ қаған және бектер иеліктері түрінде туындаған феодалдық жер меншігі қауымдық-рулық жер иелену жүйесін жойды деуге болмайды. Республиканың негізгі территориясында қауымдық жер меншігі әлі де басым болды.
Міне, зерттеп отырған кезеңдегі жерге орналастырудың дамуының саяси-әлеуметтік және экономикалық астары осындай.
Жерге орналастыру тарихына тікелей қатысты маңызды материалдардың жоқтығына қарамастан, сол уақыттағы жерге орналастырудың мазмұнын жалпы түрде болжауға мүмкіндік бар.Қытай, парсы, араб және түркі шежірелерінің деректеріне қарағанда, көшпелі мал шаруашылығы аймақтарында жерге орналастыру іс-қимылдары көбінесе жеке ру мен қаумдастықтардың, сонымен қатар феодалдық ақсүйектердің, әскери қолбасшыларының және басқалардың жаздық жөне қыстық жайылымдарының межелері мен орнын белгілеуге, олардың көшу бағыттары мен жолдарын анықтауға сайды. Феодал шонжарлары, жоғарыда айтылғандай, жерді шартты әскери-лендік жер иелену жүйесі құқығымен пайдаланды. Толассыз соғыстар мен өзара қақтығыстар салдарынан аталған жерге орналастыру элементтері үнемі өзгеріп отырды.
Бұл жағдай, өз кезегінде, жер алаптарын қайта-қайта таратып үлестіріп отыру қажеттілігін туғызды.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: сол кездегі жерге орналастыру жуйелі түрде жүргізілетін шаралар сипатына ие бола бастады. Сонымен бірге ол иерархиялық схема бойынша, үкіметтің нұсқауымен жүзеге асырылып отырды.
Төуелсіз қауымдастық жерлерінде жер иеліктерінің межелері мен көшу жолдары ру басылары кеңесінде белгіленді. Межелер мен көшу жолдары әдеттегідей табиғи шептерді (ландшафт злементтерін: өзен- көл, жонылди және т.с.е.) бойлай жүргізілді.
Оңтүстік Қазақстанның суармалы аймақтарында жерге орналастырудың сипаты мен мазмұнын сол кездегі Орта Азия елдерінде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайлар аясында қарастырған жөн. Көшпелі шаруашылық жүйесі жағдайларында жүзеге асырылатын шаралармен қатар суармалы аймақтарда ирригация жүйелерін салуға, жерді суаруға, қажетті суды, тартуға, сонымен қатар жерді икта құқығымен пайдаланып жүрген әскери қолбасшылары мен басқаларына жер учаскелерін үлестіруге және соңғыларды орналастыруға байланысты жерге орналастыру іс-қимылдары жүргізілді.
Сонымен, қарастырылып отырған кезеңде жерге орналастырудың айтарлықтай тұрақты формалары мен мазмұны қалыптасты деуге болады.
Феодалдық жер иеліктерінің территориясында жерге орналастыру щаралары қағандар мен бектердің тікелей нүсқаулары бойынша көшпенділер басшыларының иерархиялық жүйесі арқылы жүзеге асырылып отырды.
Бұл жерге орналастыру мемлекеттік сипатқа ие бола бастады деген сөз.
Дәріс-2.ХІІІ-ХІХ ғасырлар аралығында қалыптасқан жер қатынастары мен жерге орналастыру сипаты
Шартты түрде, қарастырылмақ болып отырған кезеңнің хронологиялық шеңберіне 5 ғасырға жуық уақытты енгізуге болады. Бұл кезең Алтын Орданың гүлденуі мен күйреуі, алғашқы қазақ хандығының құрылуымен және республика территориясында орын алған феодалдық ыдыраушылықпен сипатталады. Сонымен бірге осы ғасырларда Ресей мемлекетінің шығыстағы отарлау саясатының алғашқы қадамдары байқала бастайды.
Моңғол үстемдегі және соған байланысты жаңа мемлекеттік құрылыстың орнығуына байланысты жер иелену формалары мен жер қатынастары жүйесінде елеулі өзгерістер орын алды.
Біріншіден, барлық басып алынған жерлер ерекше түрде иеленуге моңғол әскери ақсүйектеріне берілді;
Екіншіден, икта институты мен шартты әскерилендік жер иелену жүйесі жойылды;
Үшіншіден, нақты түрде феодалдық иерархиялық жер иелену формасы қалыптасты. Оның жоғарғы сатысында хансюзерен, феодалдық және әскери аристократия, ал осы пирамиданың астында соңғыларға тәулді қауымдастықтың қатардағы мүшелері орын алды.
Төртіншіден, жерді тартып алудың нәтижесінде рулар, ауыл қауымдастықтары жер иелену құқығынан айырылып, іс жүзінде тек жер пайдаланушылар ғана болып қала берді.
Осының барлығы жерге орналастыру шараларын жүзеге асыру сипаты мен олардың мазмұнына елеулі түрде әсер етті. Жайылымдарды үлестіру және қайта бөлу, жер алаптарының межелерін белгілеу, рулар мен басқа қауымдықтардың көшу тәртібі мен бағыттары енді көбінесе феодалдық иерархияның жоғарғы сатысындағылардың нұсқауы бойынша жүзеге асырылып отырды.Демек, жерге орналастыру шараларын жүргізуді мемлекет басшылары өз қолына алды деуге болады.
Осыған байланысты, жерге орналастыру сипатында елеулі өзгерістер байқалса, оның формасы мен мазмұнында, сол кезіндегі өндіріс тәсіліне тән тұрақтылыққа себепті, айтарлықтай өзгеріс пайда болған жоқ жөне ондай болуы мүмкін еместі. Өйткені моңғолдар, жергілікті мемлекеттік құрылымдардан өзгеше саяси құрылым орнатқанымен, тұрмыс қалпы мен даму деңгейі жағынан жаулап алған халыққа өте жақын болды.
Сондықтан бұрынғыдай жерге орналастырудың мазмұны жайылымдарды үлестіруден, оларды межелеуден, қыстаулар мен жайлауларды орналастырудан, көшу тәртіптері мен бағыттарын белгілеуден тұрды.
Суармалы егіншілік аймақтарында, уақытша құлдыраудан кейін, ирригациялық құрылыс жандана түсті. Бұрын тасталған жерлер қайта игеріле бастады. Осыған себепті жерге орналастыру шараларын жүргізу қажеттілігі туды.
Жалпы, жоғарыда аталған таза көшпелі аймақтарда пайда болған өзгерістер, суармалы егіншілік аймақтарында да орын алды. Біріншісінде сойырғал. ал екіншісінде дерубест түрінде шартты әскерилендік жер иелену формалары қайта орын ала бастады.
Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық одан әрі дамуы Ресей империясының отарлау саясатымен тығыз байланысты. Метрополияда жүзеге асырылып отырған өзгерістердің арнасында, соларға сәйкес қазақтарда да жер қатынастары мен жерге орналастыру формалары және мазмұны қалыптасып отырды.
Сонымен, бұл кезең мынадай бірқатар саяси-экономикалық жағдайлармен ерекшеленеді:
ғасырлар бойы қалыптасқан шаруашылық жүйесіне жаңа өндірістік қатынастардың белсенді түрде енуі және көшпелі халықтың бір бөлігінің бірте-бірте отырықшы тұрмыс қалпына көшуі;
осыған байланысты әдетте көшпелі аймактарда егіншіліктің дамуы;
Ресей үкіметінің қоныс аудару саясатының басталуы және оны жүзеге асыру мақсатында орасан зор көлемді шұрайлы жерлердің жергілікті халықтан күшпен тартып алынуы.
Дәріс-3.Қазақ жерін отарлау кезеңіндегі жер қатынастарының сипаты мен жерге орналастыру формалары
1868 жылы Ресей үкіметі Орынбор және батыс Сібір генерал- губернаторлықтарының далалық облыстарында басқару туралы уақытша ереже (Временное положение об управлении в степных областях Оренбургского и Западно-Сибирского генерал-губернаторств) атты құжат қабылдады.Осы ереже бойынша қазақ жерлері Ресей мемлекетінің меншігі деп жарияланды.Келесі қарастырылатын кезеңді осы, өте маңызды саяси оқиғамен ұштастырған жөн.
Бұл уақытқа дейін Республиканың басым көлемінде көбінесе жерге орналастырудың бұрынғы дамыған формалары сақталып келді.Дегенмен бұнда да елеулі өзгерістер орын ала бастады. Алдымен бұл байырғы біртұтас көшпенді қауымдастықтың отырықшы және көшпелі жүртқа бөлінуі. Әсіресе бұл, осы уақытқа дейін негізінен егіншілікпен айналыспайтын солтүстік аймақтарға қатысты.
Халық санының өсуіне қарай, көшпелі шаруашылық жүйесі жағдайында, қоғам әрқашанда шаруашылық дағдарысқа ұшырап отырады. Бұндай кезде ол (қоғам) жайылым көлемін кеңейтуге немесе шаруашылық жүргізу формасын өзгертуге тиісті. Бұрын қолданылатын бірінші жол күрт өзгерген саяси жағдайларға себепті мүмкін еместі.
Сондықтан жергілікті халық бірте-бірте отырықшы тұрмыс қалпына көшуге мәжбүр болады.Орыс көшкіндері сияқты солтүстік аймақтарда қазақта белсенді түрде егіншілікпен айналыса бастады.Олар өз бетімен бұрын ортақ пайдаланудағы және жылда қайта үлестіруге жататын жаздық жайылымдарды басып алып отырды.Енді бұл жердің нақты межелері мен аудандары болды. Халықтың басқа бөлігі, бұл көбінесе бай рулар, жаздық жайылымдарынан айырылу салдарынан күйзеліске ұшырап отырды.Оның үстіне келгін халықтың өз бетімен ең шұрайлы жерлерді күшпен тартып алуына себепті жағдай одан әрі шиеленісе түсті.Бұның аяғы көптеген жер дауларына әкеліп соқты. Соңғылары әдетінше би және ақсақалдар кеңесінде қаралып шешіліп отыратынды. Кейінірек жер даулары Ресей мемлекетінің заңдары негізінде реттелетін болды. Аталған органдардың шешімдері жерге орналастыру іс-қимылдары арқылы жүзеге асырылды. Осымен қатар жерге орналастыру шараларын жүргізу өз бетімен босып келген мұжықтар мен қазақтардың әскери қоныстары мен бекіністеріне жер бөліп беру қажеттілігінен туды. Бұл жүмыстарды патша үкіметі қаулысымен құрылған уақытша жер бөлігі беру партиялары жүргізді. Ең құнарлы, егіншілікке жарамды Және су көздерімен қамсыздандырылған артық жерлерді есепке алу, сонымен бірге жер үлестерінің межелерін орнату міндеттері осы партияларға жүктелді.
Сонымен, бұл кезеңде жерге орналастыру ашық мемлекеттік сипатқа ие болған және жүйелі түрде жүзеге асырылып отыратын шараларға айналды.Бұл процестің саяси астары мен әлеуметтік-экономикалық алғышарттары ретінде сол кезде Қазақстан территориясында орын алған, бірқатар аса маңызды оқиғаларды атап өту қажет.
Біріншіден, Ресей империясының шығысқа қарай экспансиясының үдейе түсуі және оның жаңа деңгейде жүйелі түрде жүзеге асырылуы.
Біріншіден, Кіші жүз бен Орта жүздің Ресей қүрамына енуі және осыған байланысты қазақ қауымының өмірінде орын алған саяси- экономикалық және өлеуметтік өзгерістер.
Республиканың оңтүстік аймақтары әлі де Орталық Азияның феодалдық мемлекеттері ықпалында болды. Бірақ, 1865 жылы Қоқан хандығының жаулап алынуына байланысты, бұнда да жер қатынастары мен жерге орналастыруға бірқатар өзгерістер кіре бастады. Дегенмен. жер реттілігі формалары мен жер меншігінде айтарлықтай жаңашылдықтар байқалмады. Бұрынғыдай жерге орналастыру іс- қимылдары негізінен жер мен суды үлестірумен шектелді.
Дәріс-4.XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы жер қатынастары мен жерге орналастыру
Қарастырылып отырған кезеңде бірқатар ерекше маңызды саяси, экономикалық және әлеуметтік өзгерістер орын алды. Бірінші кезекте, бұл Ресейдің шығыстағы отарлау саясатының күрт белсенділенуі нәтижесінде Қазақстанның оған толық косылуы. Соңғы жағдай патша үкіметіне қазақ халқының саяси және экономикалық бостандығын шектеу жөнінде бірқатар табанды шаралар қолдануға мүмкіндік берді.Жоғарыда айтылғандай, 1868 жылы Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының далалық облыстарында басқару туралы уақытша ереже қабылданып, қазақтардың қоғамдық өмірінде жаңа кезең басталды. Осы құжат бойынша қазақтардың жерлері Ресей мемлекетінің меншігіне ауысты.
Хандық институтының, қоныстанудың және жер пайдаланудың ру-тайпалық формасының жойылуы жер иеленудің иерархиялық жүйесінің толық ыдырауына әкеліп соқты.Крепостнойлық правоның жойылуы нәтижесінде, патша үкіметінің тыйым салу шараларына қарамастан, империяның шығыс аймақтарына орыс шаруаларының жаппай көшуі басталды. Амалсыздан Ресей үкіметі бұл процесті реттестіруге бағытталған бірқатар шаралар қолданды.Сібір темір жолы салынғаннан кейін, келгендерге жер бөліп беру мақсатында, жерге орналастыру партиялары ұйымдастырылды. Бұл жүмыстардың нәтижесінде жаңа қоныс аудандарында мал басы күрт қысқарып, жергілікті халық жер тапшылығына ұрынды.
Қоныстау жүйесінде де едәуір өзгерістер орын ала бастады. Байырғы халық бірте-бірте табиғи жағынан қолайсыз аймақтарға қарай ығыстырылды. Егер де, 1750 жылы өзен жайылмалары мен орманды далада барлық ауылдардың 86% орналасқан болса, 1900 жылы бүндай жерлерде олардың тек жартысы ғана қалған екен (1- кесте).
Кезең
Аймақ атаулары
Су көздері жоқ
ауылдардың үлес салмағы
Өзен
жайыл-
малары
Тау және орманды төбелер
Ормансыз
төбелер
Дала
1750 ж.
57
29
11
3
-
1800 ж.
30
42,6
16
10
1,4
1850 ж.
27
31,4
19
20
2,6
1900 ж.
19
30
20,5
25,2
5,3
1-кесте.Ауылдардың топографиялық аймақтар бойынша
орналасуы және су көздерімен қамсыздандырылғандығы,%
Объективтік мәліметтер мен материалдардың жоқтығына байланысты бұл партиялар жер пайдалануды реттестіру жөніндегі алдарына қойылған міндеттерді орындай алмады. Жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу барысында, жергелікті табиғи-экономикалық жағдайларды ескеру қажеттілігіне байланысты, үкімет ірі масштабты экспедициялық іздестіру жұмыстарын ұйымдастыруға мәжбүр болды. 1892-1905 жылдары осындай шаралар жүзеге асырылды. 106 мың қазақ шаруашылықтарына 150-300 десятинадан, барлығы 17 млн. десятина жер бөліп беру белгіленді. Қалғаны (18 млн. десятина) артық жерлер есебіне алынып, келгіндерді орналастыруға жоспарланды. 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдің орталық аймақтарында ауылшаруашылық дағдарыстың асқынуына байланысты орыс шаруаларының көшу процесі одан әрі кеңейе түсті.Столыпиндік жер реформасының құрам бөлігі ретінде байырғы халықтың жерін тартуға алу іс-қимылдары бұрынғыдан да үдейе түсті.
Қайтадан жүргізілген іздестіру жұмыстары бойынша бір шаруашылыққа тиістілі жер мөлшері 55-350 десятинаға дейін азайтылды. Осының нәтижесінде Қазан революциясына дейін тағы да 13 млн. десятинаға жуық жер ауданы алынды.
Сонымен, халықтың табиғи және механикалық өсімі және осының салдарынан тіршілік кеңістігінің күрт шектелуі, ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі шаруашылық жүйесінің құлдырауына тікелей әсер етті.Жергілікті халықтың белгілі бір бөлігі отырықшы тұрмыс қалпына көшіп, егіншілікпен айналыса бастады.Қазақтардың қоныстану жүйесінде айтарлықтай өзгеріс байқалмады.Бұрынғыдай елдің, негізінен мал шаруашылығы дамыған аймақтарында елді мекендер ұсақ болды. Олардың көлемі орташа алғанда 5-7 жанұядан тұрды.Демек, бұл аймақтардың қоныстану жүйесінде елді-мекендердің хуторлық формасы кеп тарады деуге болады.Ақмола облысының далалық аймақтарында зерттеу және іздестіру жұмыстарын жүргізген экспедициясының мәліметтері бойынша да ауылдардың көлемі 5-10 шаруашылық аулалардың аралығында болғандығын көреміз.Жалпы алғанда талданып отырған кезең ауыл шаруашылығында алғашқы капиталистік өндірістік қатынастарыдың пайда болуымен және осыған сейкес көптеген басқа да құбылыстармен сипатталады.Крестьяндық отарлау процесі кейінірек басталған (Қоқан хандығы 1965 жылы жойылғаннан кейін) Жетісу және Сырдария облыстарында да осы тәріздес өзгерістер жүріп жатты.Mine, жалпы түрінде, жерді реттестіру формалары мен мазмұнын себептеген саяси және әлеуметтік-экономикалық факторлар осындай.Енді жерге орналастыру іс-кимылдары жерді үлестірумен шектеліп қана қоймай, ішкішаруашылық территорияны реттеумен де айналыса бастады.Бөлінген жерлердің аумағында жеке қоныстар мен ауылшаруашылық алаптардың орналасуы белгіленіп, ауыспалы егістер алқаптарын жобалау ісі орын алды.Қазақтар ауыспалы егістердің бірнеше түрлерін қолданған:1 түрі: 5-6 жыл астық дақылдары - 2-3 жыл тыңайма - 2 жыш астық дақылдары - 4-5 жыл тыңайма - 2 жыл астық дақылдары т.с.с.2 түрі: 1 жыл - бидай немесе тары; 2 жыл - бидай; 3 жыл - сүлы; 4 жыл -- сүлы; 5 жыл -- тыңайма (пар).Бұрыннан келген орыс шаруаларына жер учаскелері ортақ пайдалануға берілетінді.Бірақ та шаруашылықтардың дамуына қарай оларды жеке жанұяларға тарату қажеттілігі туды.Соңғысын ішкі селолық (внутриселенное) жерге орналастыру ретінде жеке меншік жер өлшеушілер (землемерлер) жүзеге асырып отырды.Қарастырылып отырған кезенде жерге орналастыру үкімет тарапынан жүйелі түрде жүзеге асырылып отыратын шараларға арналып, кешенді сипатқа ие болды. Сонымен бірге бұнда әр түрлі табиғи-экономикалық және әлеуметтік жағдайлар да барынша ескерілді.Демек, жерге орналастырудың ғылыми бағыттанушылығы анық көріне бастады.
Дәріс-5.Революциядан кейінгі алгашқы жылдардағы жер қатынастары мен жерге орналастырудағы өзгерістер
Ұлы Қазан революциясы жер қатынастары мен жерге орналастыру жүйесіне түбегейлі өзгерістер еңгізді.Жаңа әлеуметтік- экономикалық және саяси жағдайлар жерге орналастырудың алдына мүлде басқа мақсаттар мен міндеттер қойды.Осыған сәйкес жерді реттеудің мазмұны мен формалары да өзгерді.
Жерді ұлттандыру (национализациялау) сол кезде жоспарланған аграрлық реформалардың аса маңызды саяси және құқықтық негізгі болып табылды. Сөзсіз, ол жерге орналастырудың мазмұны мен формаларын себептей отырып, оның негізіне де жатты.
Бұл кезеңді, тарихи тұрғыдан ұзақ уақыт алмағанына қарамастан (11-12 жыл), жүргізілген жерге орналастыру іс-қимылдары сипаты мен міндеттеріне қарай үш кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезеңде буржуазиялық құрылыстың негізін жою көзделді.Осы мақсатпен ірі жер иеліктерді ұсақтауға және шаруаларға жер үлестерін бөлуге байланысты жерге орналастыру жұмыстары жүргізілді.
Әрине, бұл ірі социалистік егіншілік доктринасына қарама қайшы келді.Бірақ сол кездегі саяси жағдайда большевиктер аталған іс-әрекеттерді дұрыс және қажет деп таныды.
Жерді шаруаларға тең ауданды учаскелер түрінде бөліп беру олардың жер пайдаланушылықтарының тұрақсыздығына, толып жатқан кеңістік кемшіліктердің пайда болуына әкеліп соқты.
Осыған байланысты жер алқаптарын ірілендіру, аталған кеңістік кемшіліктерін жоя отырып, олардың пішін-кескіндерін қолайлыландыру қажеттілігі туды. Міне, осы міндеттерді жүзеге асыру екінші кезеңдегі жүргізілген жерге орналастырудың мазмұнын құрады.
Көптеген ұсақ шаруашылықтар жағдайында экономикалық дамудың объективтік заңдылығына сәйкес, шаруа массаларының жіктелу үрдісі орын алады. Осының нәтижесінде, шарасыз, жалдау қатынастары пайда болуға, ауыл шаруашылығында оның қайта капитализациялану процесі басталады. Үкімет соңғыны шектей отырып, белсенді түрде ірі кооперативтік және мемлекеттік типтегі шаруашылықтарды ұйымдастыру бағытына көшті. Үшінші кезеңдегі жерге орналастыру мазмұны осы саяси-экономикалық шараларды жүзеге асырумен сипатталды.
Қазіргі кездегі ТМД көлемінде қарастырылған процесс жалпы түрінде осылай бейнеленеді.
Қазақстан территориясында жерге орналастыру іс-қимылдары аздап кешіге және біршама басқаша жүргізілді.
1920 жылдың 29 маусымында Ресей большевиктері Коммунистік партиясының Орталық Комитеті (Р(б)КПОК) Түркістандағы жер реформасының бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарлама, бір жағынан отарлау саясаты салдарын, екінші жағынан, патриахалдық- феодалдық жер қатынастарын жоюға бағытталды.Сол жылдың қыркүйегінде советтердің IX Жалпытүркістандық съезі Жер туралы заңды қабылдады.Осы заң бойынша жер мен су мемлекет меншігі деп жарияланды.Жерді сатуға, сатып алуға және кепілдікке беруге тыйым салынды. Енді жер тек өз еңбегімен өңдейтіндерге ғана пайдалануға берілетін болды.
Осы шешімдерді жедел жүзеге асыру мақсатында Советтердің 1920 жылдың қазан айында өткізілген съезінде қабылданған Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасы (ҚАКСР) Декларациясында былай делінген: .. приступить немедленно к землеустройству всего земледельческого и скотоводческого киргизского (казахского) населения. Отарлау саясатының салдарын жою жөніндегі шешімдерді іске асыру барысында жүргізілген жерге орналастыру жұмыстарының нәтижесінде байырғы халыққа талай миллион гектар жер қайтарылды.
Бірақта бұған қарамастан падриархалдық-феодалдық жер қатынастарының негізгі әлі де сақталып қала берді.
Ресейдің еуропалық бөлігінде орын алған өзгерістер арнасында, 1926 жылдың мамыр айында ҚДКСР ХКК (Халық комиссарлары кеңесі) мен ОАК (Орталық атқару комитеті) жыртылған жөне шабындық алаптарды қайта бөлу туралы декрет жариялады.Осы құжатта былай делінген:Не ожидая проведения сплошного землеустройства, аульным Советам, с обязательным привечением союза Козчи обязательно, немедленно приступить к уравнительному распределению сенокосных и пахотных угодий между хозяйственными аулами.
Сонымен қатар бұнда үкімет есебінен бүкіл қазақ жұртының жерлерінде міндетті түрде жаппай жерге орналастыруды жүргізу қажеттілігі танылды. Жыртылған жерлер мен шабындықтарды қайта бөлу жұмыстары 1927 жылы аяқталды.Олар аса ірі әлеуметтік- экономикалық шара болып табылды.Нәтижесінде рулық жер қатынастары жүйесі жойылып, тең ауданды жер пайдалану орын алды.
Осы кезде Ресейдің басым бөлігінде колхоз, артель және серіктестік тәріздес ірі ұжымдық кәсіпорындар құрыла бастады.Ал Қазақстанда болса, тең ауданды жер пайдалану жүйесін құру 20 жылдардың аяғында ғана жүзеге асырылды.
Сондықтан да жаппай ұжымдастырудың салдары сонша зардапты болуы керек. Осыған қатысты бір жағдайды атап өту кажет.
Қазақстан территориясында байырғы заманнан қалыптасқан қауымдастық жер пайдалану жүйесі негізінен, шаруашылық жүргізудің ұжымдық формаларына өте жақын.Өкінішке орай жаппай ұжымдастыру кезінде бұл жағдай ескерілмеді.Мәселе көшпелі шаруашылық жүйесінің спецификалық ерекшеліктерін басты назарға ала отырып, оған тән және сәйкес кооперадия формаларын қолдануда еді.
Жерге орналастырудың даму үрдісінің келесі кезеңін ұсақ жеке меншік шаруашылықтарды ұжымдастыру іс-әрекеттерімен байланыстырып қараған дұрыс.
Дәріс-6.Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кезеңіндегі жер қатынастарының сипаты мен жерге орналастыру іс-қимылдары
Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру кезеңіндегі жер қатынастары мен жерге орналастырудағы түбегейлі өзгерістер, әбден орынды, Р(б)КП-ның XV съезінің шешімдерімен байланыстырылады.Осы шешімдерге сәйкес аграрлық саладағы партияның негізгі міндеті ретінде ұсақ меншік шаруашылықтарды ірі кәсіпорындарға біріктіру деп танылды.
Аталған міндетті жүзеге асыру барысында 1929 жылдың өзінде-ақ 1 млн. астам шаруа қожалықтары біріктіріліп, 57 мың колхоз құрылды, ал 1930 жылы соңғылардың саны 86 мыңға жетті.
Ауыл шаруашылығындағы бұндай шұғыл өзгерістер өз кезегінде жер қатынастарын түбегейлі өзгертіп,'жерге орналастыру алдына осы уақытқа дейін кездеспеген қыруар міндеттерді қойды. Солардың ішіндегі ең маңыздысы - ұсақ шаруа қожалықтарының жер учаскелерін біріктіріп, жаңа шаруашьілық құрылымдардың (колхоз және т.б.), жер пайдаланушылықтарын құру.
Осы жұмыстарды жүйелі түрде іске асыру мақсатында республикада Наркомзем (Жер мәселелері жөніндегі комиссариат) құрылды. Ағымдағы жедел жұмыстарды осы органның жерге орналастыру басқармасы атқарып отырды.
Жерге орналастыру жұмыстары тек колхоздарға жер учаскелерін бөліп берумен шектелген жоқ, сонымен қатар бөлінген жердің территориясын реттестіру жұмыстары да жүзеге асырылып жатты.
Бірақ, жоспарланған реформаны қысқа мерзім ішінде жүзеге асыру талабына байланысты, бұл жұмыстар үстіртін түрде жүргізілді. Мысалы, ішкішаруашылық территорияны реттестіру жөніндегі жұмыстар көбінесе тек қай жерді жырту немесе жыртпауды көрсетумен ғана шектелді. Сондықтан да жаппай ұжымдастыру кезеңіндегі жерге орналастыру жер көрсету (землеуказания) деп аталды. Дегенмен бұндай жұмыстар сол кезде әбден қажет еді және олардың нәтижесінде ірі ұжымдық өндірістің территориялық негізінің алғышарттары жасалды деуге болады.
Өкінішке орай, әсіресе Қазақстанда, ұжымдастыру саясаты бұрмаланып, бірқатар елеулі қателіктер жіберілді. Сол кездегі Қазақстан КП бірінші хатшысы Голощекиннің кіші октябрь аталып кеткен аграрлық саясаты қазақ халқын бұрын көрмеген қасіретке әкеліп соқты. Жергілікті табиғи-экономикалық және ұлттық ерекшеліктерді елемегеннің салдарынан қазақтардың жартысынан астамы осы саясаттың құрбаны болып кете берді.
1937 жылға таман ұжымдастыру процесі аяқталып, колхоздар мен совхоздардың құрамына шаруа қожалықтарының 97% енгізілді. Енді күн тәртібінде осы ірі шаруашылықтардың территорияларын реттестіру мәселесі тұрды.Бұндай жұмыстар 1933 жылдан бастап-ақ жүргізілген еді.
Бірақ олар ауыспалы егістер мен бригадалық массивтерді орналастырумен шектелді.Жерді колхоздарға бекіту жұмыстары аяқталғаннан кейін ішкішаруашылық жерге орналастыру қажеттілігі нақты түрде туды.Осындай іс-қимылдарды іске асыру үшін әр түрлі план-картографиялық материалдар керек болды.
Осы мақсатта ірі масштабты іздестіру жұмыстары жүргізіле бастады.Алғашқы рет аэрофототүсіру қолданылды.
Колхоздардың саны 200 мыңға жетіп, олардың қарамағындағы жер көлемі миллиондаған гектарды қамтыды (ҚСРО шеңберінде).Осыған байланысты жерге орналастыру органдарының алдына бұрын болып көрмеген міндеттер қойылды.Бұған қарамастан сол кезде жерге орналастырудың бірреттік теориясы пайда болды. Осы теория бойынша колхоздарды ұйымдастырғаннан кейін жерге орналастыру мемлекеттік шара ретінде өз маңызын жоғалтып, күн тәртібінен алынып тасталуға тиісті. Бірақ теория авторлары жерге орналастырудың әлеуметтік-экономикалық және құқықтық мәнін елемей, оны тек техникалық шаралар кешені ретінде қарастырғанын айтып өту қажет.Жерге орналастырудың әрі қарай дамуы осыған нақты дәлел.
1935-1938 жылдары ішкішаруашылық жерге орналастыру жұмыстары жалғаса берді, алайда олардың нәтижелері мардымсыз, ал іс-қимылдары тиісті деңгейде жүргізілмеді.Бұның басты себебі - ауылшаруашылық органдарының бұл шаралардың қажеттілігіне тиісті көніл бөлмегендігінде.
Осы кемшіліктерді жою үшін (б) ЖОКП (большевиктердің жалпыодақтық коммунистік партиясы) XVIII съезінде бірқатар аса маңызды шешімдер қабылданды.Бұнда совхоздар мен колхоздарда ауыспалы егістерді енгізу ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты міндеті ретінде белгіленді.
Алаптар мен ауыспалы егістерді жобалау, оларды экономикалық тұрғыдан дұрыс орналастыру аса күрделі шараға айналды.Осымен бірге әрбір алаптың, ауыспалы егістің территорияларын реттестіру, бригадалық учаскелер мен олардың алқаптық қостарын, табын және отар учаскелері мен басқа да көптеген ішкішаруашылық жерге орналастыру элементтері пайда болды.Отан соғысына дейін бұндай жұмыстар (көбінесе ауыспалы егістерді енгізу) 35 мың колхозда жүзеге асырылды. Сонымен қатар жаңа жерлер де игерілініп жатты.Бұл аймақтарда жерге орналастыру іс-қимылдары көшу-қоныстану мәселелерімен бірге қарастырылды.Дегенмен осыған қатысты жұмыстар негізінен 50-ші жылдары жүзеге асырылды.
Дәріс-7.Тың және тыңайма жерлерді игеру және ауыл шаруашылығын дамыту кезеңіндегі жерге орналастыру
Нақты жүзеге асырылатын іс ретінде тың және тыңайма жерлерді игеру мәселесі алғашқы рет 1930 жылы қарастырылған.Сол кезде-ақ академик Н.М. Тулайковтың болжамы бойынша Қазақстанда 50-55 млн. гектар жер егістікке жарамды деп ұйғарылды.Осы орасан зор көлемді территорияның 36 млн.гектары СолтүстікҚазақстанға (сонымен бірге Семей және Ақтөбе облыстары) жатқызылды. Бұл өлкеде 30-шы жылдардың басында ауылшаруашылық алаптары құрамындағы жыртылған жердің үлес салмағы тек 5% ғана еді.
1954 жылы Коммунистік партияның нүсқауы бойынша осы жөне КСРО-ның басқа да аймақтарында жаппай тың және тыңайма жерлерді игеру науқаны басталды.
Сол кездегі Қазақ КСР ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша 1954-1960 жылдары республика аумағында 25,5 млн. га жуық жер жыртылған екен, соның қүрамында 17 млн. га бес солтүстік облыстарында және 4,3 млн. га Ақмола облысында.Өткен он жылдың ішінде республиканың тек солтүстік бөлігінің өзінде-ақ астық өндіруге мамандандырылған 600-ге жуық кеңшар құрылды.
Тың және тыңайма жерлерді игеруді аса ірі саяси және әлеуметтік-экономикалық іс ретінде тану қажет. Оның республика экономикасына тигізген әсері орасан зор. Дегенмен бұл шараны бағалай отырып оның екі жақты екенін атап өткен жөн.
Біріншіден, тың және тыңайма жерлерді игеру елдің дамуына едәуір экономикалық және әлеуметтік импульс берді.
Сонымен бірге осы үрдісті жүзеге асыру барысында жіберілген қателіктердің салдарынан республика көлемінде айтарлықтай әлеуметтік және экологиялық зиян келтірілді. Мысалы, мыңдаған гектар жеңіл құмдақ топырақты жерлердің жыртылуы жел эрозиясына әкеліп соқты, ал ондай жерлер жайылым ретінде әжептәуір құнды болған еді.
Әлеуметтік жағынан тың игеру компаниясының келтірілген зияны әлі де толық бағаланған жоқ. Республикаға көшіп келгендердің саны 5-6 жылдың ішінде 1 млн. жетіп, жергілікті халықтың үлес салмағы 30% дейін төмендеді. Бұл, өз кезегінде, қазақ мектептерінің жаппай жабылуына, тілдің бірте-бірте ұмытылуына және жалпы ұлт менталитетінің жоғала басталуына әкеліп соқтырды.
Дегенмен, тың игеру нәтижесінде жүздеген жаңа елді мекендер пайда болып, қысқа мерзімнің ішінде уақытқа сай құралдарымен жабдықталған өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым жасалды.Ауылшаруашылық өндірісінің жаңа техникалық негізі құрылды.
Ірі ауылшаруашылық кәсіпорындарының пайда болуы жерге орналастырудың алдына бірқатар, шешімін күттіртпейтін, мәселелер қойды. Олар:
орасан зор территорияда әртүрлі іздестіру және зерттеу жұмыстарын жүргізу. Солардың ішінде, бірінші кезекте, топырақ, геоботаникалық және мелиоративтік зерттеу жұмыстары;
жаңадан ұйымдастырылған шаруашылық құрылымдардың жер пайдаланушылықтарын құру, соңғыларын құқықтық тұрғыдан рәсімдеу;
бұрыннан қалыптасқан жер пайдаланушылдықтар жүйесін реттестіріп жетілдіру, олардың кемшіліктерін анықтау және жою;
ішкішаруашылық жерге орналастырудың жаңа формаларын, ауылшаруашылық алаптар мен ауыспалы егістерді жобалаудың әдіс- тәсілдерін іздестіру;
елді мекендерді орналастыру және қоныстану жүйесінің жаңа формаларын қалыптастыру.
Осы қыруар міндеттерді жүзеге асыру барысында жерге орналастыру органдары 600-ге жуық шаруашылықтардың жер пайдаланушылықтарын құрып, 190 млн. га жерде іздестіру-зерттеу жұмыстарын жүргізді.Демек, тың игеру аймағында жер пайдаланушылықтардың мүлде жаңа жүйесі қалыптасты деуге болады.Ірі масштабты зерттеу жұмыстарының нәтижесінде аса маңызды және қажетті план-картографиялық, топырақ-мелиоративтік, геоботаникалық және басқа да материалдар алынды.Демографиялық жағдайдың күрт өзгеруіне байланысты халық қоныстануының жаңа жүйесі қалыптасты.
Қорыта келе, Қазақстанның солтүстік аймағында жаңа саяси- экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және экологиялық жағдай пайда болғанын атап өткен қажет.
Тың жөне тыңайма жерлерді игеру барысында, жоғарыда айтылғандай, бірқатар кемшіліктер орын алды.Осы кемшіліктердің салдарын жою,сонымен бірге ауылшаруашылық өндірісін жүргізудің жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру, оған уақыт талабына сай технологиялармен техниканы енгізу, қысқасы - ауылшаруашылығын интенсивтендіру 60-70 жылдары жүзеге асырылды.
Осы іс-әрекеттерді жүзеге асырудың территориялық негізін қамтамасыз ету сол кездегі жерге орналастырудың басты мазмұнын құрады.
Енді аталған кемшіліктерді жерге орналастыру тұрғысынан қысқаша сипаттап өтелік.
Біріншіден, егістікке қолайсыз, құнарлылығы шамалы жеңіл топырақтарды жыртып тастау.Осының кесірінен кейбір облыстарда миллиондаған гектар жыртылған жер дифляциялық процестерге ұшырады.
70-жылдары, бұған қоса, су эрозиясы да орын ала бастады, әсіресе сызықтық (жыралық) эрозия.
Осымен қатар жыртылған жердің ең кемінде 10-20% сортаңданған, эрозияға ұшыраған, тастақ және басқа да аз дамыған топырақтар болып шықты. Бұндай жерлерге жұмсалған еңбек пен қаражат әрине өтеле қоймады. Сонымен бірге олар жыртылған жердің территориясында орналасуына байланысты, межелес егістіктерді өңдеуге кедергі жасады.
Жаңа жерлерді игеру процесінің жоғары қарқындылығы, әрбір гектарды айналымға қосуды ынталандырып отыру бірқатар кемшіліктердің пайда болуына жағдай жасады.Жерлерді шамадан тыс асығыстықпен, тиісті зерттеулерсіз игерудің салдарынан жер пайдалану жүйесінде көптеген қолайсыздықтар орын алды.Танаптарды төртбұрышты пішінде, жердің кеңістік қасиеттері мен ландшафттық ерекшеліктері елемей жобалаудың нәтижесінде қарапайым экологиялық талаптар да орындалмады. Өзендер мен көлдердің маңындағы жерлерді жыртып тастаудың салдарынан олардың көбісі батпақтанып кетіп, су режимдері бұзылды. Белгілі деңгейде өлкенің флорасы мен фаунасына да залал келтірілді.
Тың совхоздарының құрылу және даму барысында көптеген іс- шаралар байқап көру әдісімен жүзеге асырылып отырды. Осыған байланысты жер пайдаланушылықтар межелерінің қажетті тұрақтылығы қамтамасыз етілмеді. Олардың және жер пайдаланушылық аудандарының жиі өзгеріп отыруының салдарынан жер пайдалануда иесіздік жоғары мәдениетті егіншілікті қамтамасыз етуде қиыншылықтар, дұрыс ауыспалы егістерді енгізуде кедергілер пайда болды.
Ең үлкен зиян ретінде КСРО-ның батыс аймақтарында қолданылатын егіншілік технологияларының өлкенің ерекше жағдайларына бейімдемей пайдалануды атап өту қажет. Осының салдарынан бірінші жылдары өнім едәуір кем алынып, топырақтың тек алғашқы қүнарлығы ғана пайдаланылды. Кейінгі жылдары дақылдардың, бірінші кезекте бидайдың, түсімділігі төмендей бастады.
Осындай теріс құбылыстардың салдарын жою мақсатында егіншіліктің эрозияға қарсы бағытталған жүйесі құрылды.Аталған жүйе 60-70-ші жылдары өндіріске енгізіліп, ауыл шаруашылығын бірте-бірте көтеруге мүмкіндік берді.
Осы кезде ауыл шаруашылығын жүргізудің интенсивтік әдістеріне жаппай және табанды түрде көшу қажеттілігі туды.Интенсивтік технологияларды өндіріске енгізу, жаңа агроландшафттарды қалыптастыру және барын сақтап қалу күн тәртібіне қойылды.
Осы шараларды территориялық негізбен қамтамасыз етіп отыру міндеті жерге орналастыру іс-қимылдарының сипаты мен құрамын себептеді.
Бұл міндеттері жүзеге асыру үшін бұрынғы қолданылып келген материалдар жеткіліксіз болып шықты.Территорияның ұтымды жаңа реттілігін қалыптастыруға жерді бағалауға қатысты мәліметтер, демек жер кадастры мағлұматтары қажет еді.
Бұрынғы КСРО территориясында жер кадастры жарты ғасырдан сәл бұрын пайда болды.Ұлы Отан соғысына дейін Кеңес Одағының статистикалық және жоспарлау органдары жерге орналастыру қызметі дайындаған тек жер баланстарын ғана пайдаланып келді.Жер ресурстарындағы сандық өзгерістер жөніндегі мәліметтер жиналып аудандық жерге орналастырушылар ондаған жылдар қолданылып келе жатқан 22-ші форма түрінде облыстық жер органдарына, ал соңғылары республикалық басқару орындарына тапсырып отырды.Осы әдіспен, елдің жер қорын пайдалану жөніндегі әр түрлі шараларды жоспарлауға негіз ретінде алынатын, одақтық жер балансы жасалып келді.
Кейінірек, зерттеу және іздестіру материалдары пайда бола бастағанда, жер балансына сапалық көрсеткіштер де енгізілді.
Дегенмен көпке дейін ғалымдар мен өкімет басындағылар бұл мәселеге тиісті назар аударған жоқ.
Елуінші жылдары жер кадастрына деген көзқарас күрт өзгерді.Бұл өзгерістерді кадастрдың пайда болу және әрі қарай даму тарихының басы деуге болады.
Оларға С.Д. Черемушкиннің Социалистическая реконструкция сельского хозяйства деген журналда жарияланған мақала түрткі болды. Бұнда автор, Германия Демократиялық Республикасына сілтеме жасай отырып, жер кадастрын енгізу қажеттілігін нақты түрде дәлелдеді.Осыған байланысты жақын арада жерді бағалау және жер-кадастрлық жұмыстары маңызды міндеттердің біріне айналып, қолға алынды. Негізінен бағалау жұмыстары жүргізілді, өйткені дәл солардың мәліметтері жер баланстарын жер кадастрына айналдыруға жетіспеген еді.Бірақ, топырақтың бонитет балы жер учаскесінің тек табиғи құнарлығын ғана ескерді. Ландшафттың басқа кеңістіктік ерекшеліктері болса (орны, контурлылығы, бедердің күрделілігі және т.с.с.), есепке алынбады.Оның үстіне нақты шаруашылықтағы жер учаскелерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары бонитет балында мүлде қамтылмады.Осы себенті жерді экономикалық тұрғыдан бағалау қажеттілігі туды.XX ғасырдың көрнекті ғалымы С.Г. Струмилин жердің құндылық бағалауын енгізуді негіздей отырып, елде жердің ақысыз пайдалануына қарамастан, оған орасан зор еңбек және қаражат шығындарының жұмсалғанын ескере келе, табиғаттың бұл тегін байлығының бағасы бар екендігін тұжырымдады.Жоғары беделді ғалымның бұл пікірі жерді экономикалық тұрғыдан бағалау методологиясы мен әдістемесін дайындау жұмыстарын белсендете түсті. Осы жөнінде өрістеген пікірталастың негізгі бағыты аналитикалық (балдық) бағалау әдістемесінің ең қолайлы нұсқасын іздестіру.Ақыр аяғында әрбір Республика, жалпыодақтық әдістеменің негізінде әзірленген өздерінің әдістемелерін қолдана отырып, 70-80- ші жылдары жерді бағалаудың үш түрін өткізді.
Дәріс-8.Қазіргі жер қатынастары, жер меншігі және жер пайдалану жүйесі, олардың даму кезеңдері
XX ғасырдың аяғында жер қатынастары дамуының тарихи процесінде түбегейлі өзгерістер орын алды.Бұның себебі - елдің тәуелсіздік алуы және бүкіл қоғамдық өмірде бұрын болмаған өзгерістердің басталуы.
Республикада жоспарланған реформаның жүзеге асыру нәтижесінде, әлеуметтік-экономикалық формацияның, сонымен қатар жер қатынастарының толық ауысу процесі қанат жайды.Елде нарықтық экономиканың негізін салу әлеуметтік-экономикалық саясаттың басты бағыты деп таңылды.Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі Республикадағы жер қатынастарының даму тарихын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
Алғашқы кезеңде(1990-1993 жж.) жерге қатысты бір қатар заңдар қабылданды.Олардың ішінде: Жер Кодексі (1991 ж.), Жер реформасы туралы (1991 ж.), Шаруа қожалықтары туралы (1991 ж.) заңдары.Аталған заңдар сол кезде өздеріне жүктелген міндеттерді, яғни совхоздар мен колхоздарды мемлекеттік иелігінен шығарып, өзге шаруашылық жүргізу формаларын құруды ойдағыдай орындады деуге болады.
Бірақ реформалардың іске асырылуына, нарықтық қатынастарды қоғамдық өндіріске белсенді еңгізілуіне байланысты, аграрлық саланы түбегейлі реформалау кажеттілігі туындап, оның негізгі бағыттары белгіленді. Осыған себепті жоғарыда аталып өткен заңдарды қайта қарастырып, жетілдіру мұқтаждығы пайда болды.Жалпы алғанда, сол кезде жер реформасын ары қарай жалғастыру қажеттілігі күн тәртібінде аса маңызды мәселе болып қала берді.Сол мақсатта аграрлық реформаны жүзеге асырудың мынадай жолдары белгіленді:
-нақты және тиімді меншік иесін қалыптастыру;
-аграрлық секторды қамтамасыз ететін инфрақұрылымды дамыту;
-ауылшаруашылық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау;
-заңды және нормативті базаны жетілдіру.
-реформаланатын ауылшаруашылық көсіпорындары мен ұйымдарының негізінде жаңа шаруашылық субъектілердің құрылуы, жерге құқық беруші құжаттарды рәсімдеумен тапсыру, мемлекттік тіркеу;
-шартты жер үлестерін дербестендіруді жүргізу;
-көтерме және азық түлік рыноктарын, консалтинг, лизинг және ақпараттық-маркетинг қызмет жүйелерін, машина-технологиялық станциялар жүйесін ауылшаруашылық техникасын жалдау пункттерін дамыту;
-ауылшаруашылық өнеркәсіптеріне, кооперативтерге ассоциацияаларға және басқа ұйымдарға өз еріктерімен бірігуіне жағдай туғызу;
-ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне несие беруді қалыптастыру, соның ішінде ипотека шартында, мемлекеттік жер банктері институтын құру;
-ауылшаруашылық өнімдерін өткізуде мемлекет тарапынан қолдау жасау;
-экономикалық аграрлық секторына инвестицияларды тартуға жағдай туғызу.
Бұл міндетті орындау мақсатында 1994-1995 жылдары (жер қатынастарының дамуының екінші кезеңі) тағы да бірқатар құжаттар қабылданды. Солардың ішінде Жер қатынастарын реттеудің кейбір мәселелері туралы (24 қантар 1994 ж.) және Жер қатынастарын одан әрі жетілдіру туралы (5 сәуір 1995 ж.) сияқты қазақстан Республикасы Президентінің бірқатар Жарлықтары.
Осы құжаттар негізінде жер пайдалану құқығын сату және сатып алу заңдастырылды.Бұл республикада жаңа жер пайдалану жүйесінің құрыла басталғандығының белгісі деп білу қажет.Жалпы алғанда бұл кезеңді Республика жер зандарының нарықтық қатынастарға бейімдеу кезеңі ретінде сипаттаған жөн.
Жер қатынастары дамуының үшінші кезеңі (1995-2003 жж.) Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жер туралы Жарлығын (22 желтоқсан 1995 ж.) қабылдаумен ұштастырылады, өйткені бұл құжатта аса маңызды жерге жылжымайтын мүлік және құқық объектісі ретінде заңдық мәртебе беру мәселесі шешілді.Енді жер меншік жөне пайдалану объектісі ретінде қарастырылып, оған мүлік құқығы мен сервитут институттары қолданылатын болды.
Осының нәтижесінде жер қатынастарының мүлде басқа жүйесінің заң негізі жасалынды.
Бірақ нарықтық қатынастардың динамикасы соншама құбылмалы болғандықтан, жоғарыда аталған заң актілері әуелгі маңызын тез арада жоғалтып, жаңадан пайда болған әлеуметік-экономикалық өзгерістерге кері әсер ете бастады. Күн тәртібіне жерді жеке меншікке беру мәселесі шықты. Алайда, тарихи жағдайлармен себептелген қоғамның осы мәселе жөніндегі кертартпа көзқарасы жерге жеке меңшіктің кең таруын заңдастыруға мүмкіндік бермеді.
Соңдықтан да 2001 жылдың 20 қантарында қабылданған Жер туралы заңда, жер негізінен мемлекет меншігінде қала берді.
Еліміздің нарықтық экономикаға енуіне және жер жылжымайтын мүлік ретінде нарықтық қатынастар объектісіне айналуына байланысты ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік енгізу қажеттілігі туындады.
Осы және басқа да саяси-экономикалық мәселелерді тез арада жүзеге асыру мақсатымен жер реформасының даму бағыттары қайта қаралып нақтылынды.
2003 жылы Қазақстан Республикасының Жер Кодексі қабылданды.Аталмыш Кодекске енгізілген негізгі жаңалықтар-ауылшаруашылық мақсатындағы жерге жеке меншік енгізу, жердің меншік иесі мен ауылшаруаылық тауар өндірушіні бір тұлға ретінде біріктіру, сондай-ақ аграрлық секторға жерге жеке меншік жағдайында жер қатынастарын реттестіру болып табылады.
Ауылшаруашылық жердің толыққанды нарығы мен шаруашылықтық айналымын нормативтік және ұйымдастырушылық тұрғыдан қамтамасыз ету, сонымен бірге осы реформадан нақты нәтиже алу үшін, кодексте бұл мәселесін шешуге бағытталған бірқатар шаралар қарастырылған.
Біріншіден, үлгілік негізде жер пайдалану құқығымен қатар, жерді жеке меншік құқығында пайдалану қарастырылған, яғни, жеке меншік енгізу жер учаскелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz