Қазақстан қоғамын реформалау кезеңіндегі әлеуметтік-мәдени модернизация (1991-2000 ж. ж)
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті.
УДК 94.(574)А94
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстан қоғамын реформалау кезеңіндегі әлеуметтік-мәдени модернизация (1991-2000 ж.ж)
Орындаушы : Ахметова Динара Мейрангалиевна _____2020 г. қолы Ф.И.О.
Ғылыми жетекші.Мамырбеков Арафат Мәжитұлы _____________регалии қолы Ф.И.О. _____ ___________2020 г.
Қорғауға рұқсат: Кафедра меңгерушісі Болатова Қ.Б_____________регалии қолы Ф.И.О. ______ __________2020 г.
Қазақстан Республикасы
СЕМЕЙ 2020
Анықтамалар
Модернизация- а)гуманитарлық ғылымдарда(франц.-жаңғырту) артта қалған елдердің алдыңғы қатардағы елдердің деңгейіне жетуге бағытталған мемлекеттік саясаты. Жаңғырту (Модернизация; фр. Modernisation - жаңа, қазіргі заманғы) -- жекелеген тетіктер мен түзілімдердің құрылымдарын өзгерту арқылы білдектің функционалдық және басқа да қасиеттерін жақсарту, сенімділігін арттыру және пайдалану мерзімін ұзарту. Жаңғырту өнеркәсіптік жабдықтарды, аспаптарды, тұрмыстық бұйымдарды оларды жасаудың технологиялық процесіне күрделі өзгеріс енгізбей-ақ жетілдірудің барынша тиімді тәсілі. Жаңғырту негізгі жаңғырту жөне жабдықты жаңғырту тағы басқа болып бөлінеді; ә) модернизация дегеніміз - техникалық ғылымдарда объектіні жаңарту. Объектілердің рөлінде қандай да бір механиз тетіктері, технологиялық процестер, қоғамдық қатынастар, экономика, саясат, мәдениет бола алады.
Әлеуметтілік - бұл адамның өмір сүруіне және қоғамға қосылуына ықпал ететін белгілі бір мүлік иесі. Әлеуметтену ол - әлеуметтену процесіне субъективті көзқарас. Алайда, әлеуметтілікті тәрбиелеу құралы ретінде оған қоса тәрбиелеудің қандай да бір бағыты деп түсіну мүмкін емес:бұл термин адамның өзі жасаған әлеуметтік топтан және білімді тұлғадан алған құндылықтарын білдіруге ыңғайлы. Әлеуметтілік ұғымы фактордың тікелей топтың атынан әрекет ететін, оның мүдделерін, құндылықтары мен нормаларын білдіретін жағдайын сипаттайды[1, 1]. Тарихи тұрғыдан алғанда, термин әлі күнге дейін В.И.Дальдың сөздігінде, оның француздық шығу тегі туралы айтылған [2,408], және бұл термин азаматтық, азаматтық қатынастар, өзара қарым-қатынастар және азаматтық өмірдің міндеттері ... деп түсіндіріледі.
Мәдениет-(лат. cultura - өсіру, кейіннен - тәрбиелеу, білім беру, дамыту, қадірлеу) -адам өмірінің әртүрлі салаларында көптеген мағынаға ие ұғым. Мәдениет философия, мәдениеттану, тарих, өнер тарихы, лингвистика (этнолингвистика), саясаттану, этнология, психология, экономика, педагогика және т.б. Негізінен, мәдениет деп адамның өзін-өзі танытудың барлық формалары мен әдістерін, адам мен тұтас қоғамның дағдылары мен қабілеттерін жинақтауды қоса алғанда, оның ең алуан көріністеріндегі адам қызметі түсініледі. Мәдениет сонымен бірге адамның субъективтілігі мен объективтілігінің көрінісі ретінде көрінеді (мінез, құзыреттілік, дағды, қабілет және білім).
Социомәдениет (әлеуметтік мәдениет) - бұл күрделі көп қырлы түсінік. Мұны кең және тар мағынада қарастыруға болады. Кең мағынада бұл мәдениеттің экономикаға, саясатқа және әлеуметтік салаға енуі. Тар мағынада, бұл әлеуметтік қатынастар мен мәдениеттің синтезі, мәдениеттің әлеуметтік мәнінің көрінісі. Әлеуметтік мәдениеттілік рухани құндылықтарды, берік дәстүрлерді, әлеуметтік тәжірибені, мінез-құлық ережелері мен нормаларын қамтитын жүйелік сапа ретінде қызмет көрініс. Әлеуметтік-мәдениеттілік қоғамның мәдени байлығына ие болуды және оны жеке адамның, белгілі бір әлеуметтік және кәсіби топтың, тұтас қоғамның әлеуметтік іс-әрекетінде қолданудың өлшемін көрсетеді. Демек, әлеуметтік мәдениет - бұл мәдениеттің жай күйі ғана емес, сонымен бірге субъектілердің әлеуметтік күштері жүзеге асырылатын әрекет процесі. Мәдениеттің арқасында әлеуметтік экономикалық, саяси, идеологиялық түсінік.
Экономика - а)(грек тілінен οἶκος үй, экономика; үй шаруашылығы + μμος ном, үй шаруашылығын басқарудың аумағы; ереже, заң; сөзбе-сөз үй шаруашылығының ережелері) - серіктестіктің экономикалық қызметі, сонымен қатар қатынастардың жиынтығы, өндіріс, бөлу, айырбастау және тұтыну жүйесінде пайда болған термин; ә)экономика ретінде қоғамды материалдық (материалдық) және материалдық емес (рухани) игіліктермен қамтамасыз ететін басқару жүйесі болып табылады. Экономика ғылым ретінде - шектеулі ресурстар жағдайында қоғамның үнемі өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру жолдарын зерттейтін ғылым.
Қысқартулар тізбесі
БЭК - Бірыңғай экономикалық кеңістік
ДСҰ -Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЖОО - Жоғары Оқу орындары
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚХР -Қытай Халық Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
СІМ -Сыртқы Істер Министрлігі
ТМД -Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЮНЕСКО - Біріккен Ұлттардың білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
ҚҰБ - Қазақстан Ұлттық Банкі
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ҚХА - Қазақстан Халық ассамблеясы
ҚазКСР - Қазақ КЕҢЕС Социалистік Республикасы
ҰҒА - Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚазАқпарат - Қазақ Ақпарат
РМҚМ - Республикалық Мемлекеттік Қазыналық Мекеме
ААҚ -Ашық Акционерлік Қоғамы
ЗТМО -Зейнетақы Төлеу Мекеме Орталығы
НТК - научно-техническая коорпорациясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Қазақстан қоғамды түбегейлі реформалау кезеңінде (1991-1995жж) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.1 ХХ ғасырдың 90-жылдарының басындағы Қазақстаннның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және оның мәдени дамуға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-31
1.2 Қоғамның әлеуметтік-мәдени даму бағытындағы мемлекет саясаты және оны іске асырудағы шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-52
2 тарау Қазақстан қоғамы әлеуметтік-мәдени дамудың жаңа кезеңінде (1996-2000 жж) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.1 Экономикалық тұрақтану негізінде елімізде әлеуметтік мәселелерді шешудегі шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-63
2.2 Қоғамның мәдени дамуындағы жаңа бетбұрыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81-82
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...88-93
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы.Зерттеу жұмысында алғаш рет ҚР тәуелсіздік алғаннан кейінгі 10 жылдық кезеңі сипатталады. Онда әлеуметтік және мәдени реформаландыру барысында модернизацияландыру үрдісі нәтижелерінің модульдік жаңа келбеті анықталды және дәлелденді.
Диссертация тақырыбының өзектілігі - :Қазіргі таңда қоғамтану-гуманитарлық саладағы ғалымдарды қызықтыратын мәселелер шеңберінің кеңеюіне байланысты тарихта әлемдік модернизациялану, яғни жаҺандану терминінің рөлі мен маңызы айтарлықтай жоғарылады. Бірінші кезекте, бұл тарихшыларға қатысты мәселе, себебі қазіргі заманғы тарих ғылымы негізінен жекелеген мемлекеттердің, аймақтардың немесе белгілі бір кезең тарихымен айналысатын дәстүрлі ғылым саласына қарағанда адамзаттың жаһандық тарихының мәселелерін өзгеше қарастырады.
Қазіргі уақытта әртүрлі бағыттар бойынша зерттеулерде де деректерді, соның ішінде жаңа сөздерді қолданудың шеңбері айтарлықтай кеңейіп жатыр. Бүгінгі таңда, гуманитарлық сала мамандарын жаһандық тарихтың мәселелері көптеп қызықтыруда, сондықтан пәнаралық байланыстардың (тарих, әлеуметтану, мәдениеттану, саясаттану) маңызы артып, әртүрлі деректерді қолданудың ерекше сипаты бар.
90 жылдардың басы Қазақстан Республикасының модернизациялануын халық қөзқарасынан саяси тұрақсыздықтың барысында әлеуметтік-мәдени үрдісіі қиын екенін байқатты. Мұндай да, жоғары технологиялар мен өндірістердің дамуы экономиканың шешуші факторына айналады, адами фактор арқылы әлеуметтік эволюция процесіне тікелей әсер ететін мәдениеттің рөлі (терминнің кең мағынасында) күрт артады. Кез-келген елдің сәтті саяси және экономикалық дамуы қоғамның барлық салалары үшін білікті ұлттық кадрларды даярлау және осы негізде жалпы халықтың мәдениеті мен білімінің деңгейін көтеру сияқты маңызды алдын-ала мақсатты орындамауы мүмкін емес.Тәуелсіздік алғаннан кейін экономикалық тұрақтану жолында, соның ішінде мәдениет саласында мақсаты бағытталған қайта жаңару жолына түскен тәуелсіз ел - Қазақстан Республикасы.
1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң Еуразия құрлығының жүрек тұсындағы ел атанған ұлан - ғайыр өлкеде жаңа мемлекеттің дүниеге келгенін паш етті. Санаулы жылдарда әлемнің әр тарапындағы алуан мемлекеттерден келіп түскен ежелден азаттық аңсаған халықтың тәуелсіздігін таныған қуаншты хабарлар әлемдік ақпаратта дүниенің төрт бұрышына тарағанын білеміз.. Енді міне, сол қуанышты сәттерден бері қарай,бүгінгі күні азат Қазақстанның ең қастерлі құндылығы - ел тәуелсіздігіне 30 жылдай.
Әлеуметтік, мәдени жаңғырту қазақ еліне таңсық жағдай емес. Көшпенді көне тарихы бар мәдениетке бай ел. Сондықтан әлеуметтік және мәдени саладағы өзгерістерді зерттеуді елдің қоғамдық-саяси және экономикалық өміріндегі ең қызықты және маңызды тенденцияларын және құбылыстарын талдап көрейік.
Осы мақсатта әлеуметтанушылар әртүрлі факторларды өзара байланыстырады. Мысалға, қоғамның дамуының соңғы онжылдықтарындағы әлеуметтік жағдайды қоғам мен мәдениеттің ғылымының бір бөлігі ретінде әлеуметтік мәдениет шеңберіндегі өркениетке көзқарасы ретінде қолданды. Орыс зерттеушісі Б.С. Эрасова еңбектерінде әлеуметтанулық көзқарас норма мен іс-әрекеттің, құндылық бағдарларын жүзеге асырудың механизмі мен діннің өмірдегі рөлін және олардың өміріндегі рөлін анықтауға мүмкіндік береді делінген.Барлық дамушы елдер үшін ең жақсы шешім дәстүрлі мәдени мұраны жандандырумен қатар қазіргі заманғы мәдени элементтерін енгізу және ұштастыру- дейді. Батыс және араб социологтарының көпшілігі әлеуметтік даму адамды дәстүрлі төменгі деңгейден қазіргі заманғы өмір деңгейіне көтеруді көрсетеді. Басқаша айтқанда, жалпы халықтың өмір сүру сапасының айтарлықтай өсуі ол,қолда бар мүмкіндіктер мен ресурстарды ұтымды пайдалану.Осылайша қауіпсіздікті, тұрақтылықты қамтамасыз ететін белсенді мемлекет саясаты айқындалады.
Елд ің әлеуметт ік-м әден и д амуы оның б арлық көр ін істер індег і д ин ам ик алық үзд ікс із процесс болып т абыл ады деп тұжырым ж ас ауғ а бол ады. Үзд ікс із процесс рет інде бұл д аму әлеуметт ік құрылымды өзгертуге, әр түрл і әлеуетт ік мүмк інд іктерд і ашуғ а, ол арды од ан әр і ж анд андыруғ а, қоғ амның рух ан и ж әне м әден и қ айт а құрылуы үш ін қ аз ірг і з ам анғы мемлекет үш ін ж аң а мүмк інд іктер ж ас ауғ а б ағытт алғ ан ерекшел ік.
Кеңес Од ағы ыдыр ағ ан тұст а әлемд ік б әсекеге мүлде қ аб ілетс із, тек ішк і рынокқ а ғ ан а нег ізделген ш ару ашылығы б ар ебедейс із эконом ик алық жүйе б іржол а тұр ал анып, көпш іл іг і кедейш іл ік қысп ағын а түскен қ аз ақст андықт ардың бол аш аққ а деген сен ім і артты. Кез інде қ аз ақ х алқы үлкен д аңғыл жол б асынд ағы т әй-т әй б асқ ан с әб и сек ілд і қалыпта болса, бірш ам а у ақытт ан соң ж ағд ай мүлдем өзгерд і. ҚР Тұңғыш През иденті Н.Ә. Н аз арб аев бұл ж айынд а был ай деген бол атын : Бұл т ар ихтың ж аћ андық сынд ары ж әне ж аң а эконом ик а модельдер ін іздеуд ің күрдел і кезеңдер і болды. К ід ір ісс із де қысқ а мезг ілде м індетт і: т әуелс із мемлекет құру, жосп арлы эконом ик ад ан н арықтық эконом ик ағ а, тот ал ит ар измнен демокр ат ияғ а көшуд і жүзеге асыру қ ажетт іг і туынд ады ...
Ал бүг ін өткен жылд арды еске түс ір іп ж әне б ізд ің күш-ж ігер ім із бен жет іст іктерм ізге қ ар ап нық сен іммен былай айтуға болады, б із стр атег иялық тұрғыд ан дұрыс жолды т аңд адық. Құқықтық ж әне әлеуметт ік с аяс и реформ ал ар кейде қ анш алықты қ иын жүрген іне қ ар ам ай, ж ақсы н әт ижелерге жетк ізд і. Ел эконом ик асы мен демокр ат иялық процесстер серп інд і д ам и отырып, республ ик амыз орынды түрде өң ір л идер і с ан алды ж әне б арынш а б әсекеге қ аб ілетт і эконом ик асы б ар алдыңғы қ ат арлы мемлекеттерд ің қ ат арын ан л айықты орын алуғ а ұмтылуд а.
Дүн иежүз і елдер і т анып, әлеуметт ік-эконом ик алық д аму қ арқыны ж ағын ан - өз іне л айықты орынд ард а тұрғ андығын мойынд ап отырғ ан т әуелс із Қ аз ақст ан мемлекет і т ар ихын қ айт а ой елег інен өтк ізу әрб ір х алық үш ін терең м әнге ж әне м аңызғ а ие. Ол тек қ ан а ертеде өткен қ ат ал д а қ ар ам а - қ айшылыққ а толы өм ірд і еске түс іру ж әне оны қ айт а қ алпын а келт іру үш ін ғ ан а емес, сонымен б ірге егеменд ік идеясы орын алғ ан бүг інг і т аңд а қ аз ірг і з ам ан процестер ін жете түс інуге мүмк інд ік беред і. От анымыздың т ар ихын зерттеу алдымен өз ім ізд ің қ ауым ж аст арының ж алпы ізг і ұрп ақт арының ж аң а с аяс и т ар их и аху алды с аяс и м әден иет ін, дербес ел мүддес іне с ай көзқ ар аст ар жүйес ін қ алыпт астыру үш ін өте қ ажет екенд іг ін өм ір шындығы д әлелдеп отыр. Сонд ай - ақ, ел ім ізбен терезес і тең іргелес ж әне ш алғ ай орн ал асқ ан дүн ие жүз і мемелкеттер і от анымыздықң кешег і мен бүг інг і өм ір ін б ілуге ерекше ден қойып отырғ ан ш ақт а, республ ик амыздың кейб ір ғылым, қоғ амдық ой жүйес ін ің жеке қ айр аткерлер і мен ж азушыл ары қ аз ақ т ар ихының кешег і оқ иғ ал арын әдей і бұрм ал ауы аяғын ан енд і тұрып келе ж атқ ан ж ас мемлекет ім ізд ің әлеуметт ік - м әден и эконом ик асының әр і қ ар ай қ арқынды д амуын а әсер ін т иг із іп отырғ андығы қ аз ірг і з ам анғы т ар их и д амуымызды бұрм ал ауд ан, не көмеск і б ілуден екенд іг і сөзс із.
Б ір ақ, б ір жүйеге келт ір ілмей, ш ашыр ай зерттел інген м әселелерд ің б ір і - т әуелс із Қ аз ақст анның д амуының алғ ашқы белес і 10 жыл іш індег і әлеуметт ік - эконом ик алық, әлеуметт ік- м әден и д амуы болып т абыл ады. Қ аз ірг і т аңд ағы д аму с атысынд а эконом ик алық өсуд і қ амт ам асыз ету ж әне осының нег із інде х алқының әл - ауқ аттық деңгей ін көтеруд і нег ізг і м ақс аты ет іп қойып, бұл үш ін елд ің эконом ик алық мүмк інш іл іктер ін өр істетуге ж әне әлемд ік ш ару ашылық пен ж алпы айм ақтық н арықт арғ а ену ін түзетуге қ ажетт і эконом ик алық ж ағд айл ар мен алғыш артт арды м әден и д амуғ а қ анш алықты әсер еткен і өзект і м әселе ет іп қ алыпт астырғ ан Қ аз ақст ан Республ ик асының КСРО ыдыр ап егеменд ік алғ анн ан кей інг і 10 жыл іш індег і әлеуметт ік - м әден и ж әне эконом ик алық т ар ихын зерттеп, оғ ан б ағ а беру өзект і м әселелерд ің б ір і екенд іг і д аусыз. Қазақ елі көне тарихымен бағалы.
1991 жыл Қ аз ақст ан үш ін т ар их и жыл. Кешег і алып импер ия КСРО ыдыр ап, Орт а Аз ия мемлекеттер і үш ін үлкен қ айт ал анб ас т ағдырлы с әт туды. Бұл т әуелс ізд ік деген қ астерл і ұғым ед і. Өзге мемлекеттер с ияқты Қ аз ақст ан д а егеменд іг ін ж ар иял ап, т әуелс із ел болды. Ал айд а КСРО-д ан мұр а болып қ алғ ан, түй ін і шеш ілмеген ұлт ар алық, әлеуметт ік-эконом ик алық м әселелер Орт а Аз ия мен Қ аз ақст анды тығырыққ а т іред і.
Д иссерт ац иялық зерттеуд ің хронолог иялық шеңбер і: Зер ттеу жұмысы КСРО ыдыр ап Қ аз ақст ан Республ ик асы т әуелс ізд ікке қол жетк ізген 1991 жылд ан б аст алып, егеменд і д амуының алғ ашқы он жылд ағы у ақыт ар алығын қ амт иды. Сонд ай- ақ ст ат ист ик алық деректерд і с алыстыру м ақс атынд а т әуелс ізд ік алғ анғ а дей інг і кезең ж әне он жылд ан кей інг і 1-3 жыл ар алықт арынд ағы м әл іметтер де қ амтылып өткен.
Т ақырыптың зерттелу деңгей і: Қ аз ақст ан Республ ик асының т әуелс ізд ік алғ анн ан кей інг і кезен ін ің т ар ихы , соның іш інде б аст апқы онжылдық т ар ихы ерекше зерттеуд і қ ажет етед і. Әр ине ж арық көр іп ж атқ ан еңбектер қ анш ам а, х алықтың әлеуметт ік м әден и д амуынд а атқ арылғ ан реформ ал ар қ аз ірг і зерттеулер бойынш а әл і де ж алғ асын т абуд а. Кеңес Од ағының ыдыр ауы н әт ижес інде әлем к арт асынд а ж аң а т әуелс із мемлекетт ің п айд а болуы, қ алыпт асуы мен оның д аму б арысы, с аяс и стр атег иясы әлеуметт ік тұрғыд ан қ аз ірг і т аңд а ғ алымд ар т ар апын ан үлкен қызығушылыққ а ие.
Диссертация тақырыбын зерттеу барысында отандық зерттеушілердің және тарихшылардың еңбектері баршылық. Атап айтсақ, ҚР Тұңғыш Президентінің бірнеше еңбектер қатары Тәуелсіздік дәуірі, Қазақстан жолы, Ғасырлар тоғысында, Без правых и левых, Бүркітбай Аяғ ан., Әбж анов Х.М., М ах ат Д.А. . М.Б Қ асымбеков., С.Қ ар аж ан., Тайжанов А., М ансуров Т.А еңбектерін атап өтуге болады.
Бүркітбай Аяған өзінің Нурсултан Назарбаев и казахстанская модель строительства государства: исторический аспект [51] атты еңбегі тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу жолындағы ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметіне арналған. Аталған еңбектің біз үшін маңыздылығы - автор бай деректердің, соның ішінде тәуелсіздік кезеңіндегі маңызды шаралар легін дерек құжаттар негізінде жазылуы болып саналады.
Сонымен бірге, зерттеу жұмысының тақырыбы дипломатиялық құжаттарға тікелей қатысты болғандықтан, зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасының дипломатиясына қатысты бірқатар ғылыми еңбектерді атап өтуге болады. Ток аев К.К. Под стягом нез ав ис имост и: очерк и о внешней пол ит ике, Морозов Г.Н. Междун ародные орг ан из ац и и: некоторые вопросы теор и и., Тур арбеков а Р.М. Внешнепол ит ическ ие полномоч ия През идент а Росс и и , Турсунб аев Т.А. Междун ародные связ и РК (1990-2000), Т асм аг анбетов И.Н. Соц и альн ая пол ит ик а в услов иях нез ав ис имост и Республ ик и К аз акст ан сынды еңбектері кеңінен қолданылды.
Солардың қатарынан И.М. Қозыбаевтың Дипломатия Казахстана: страницы истории атты ғылыми еңбегін атап көрсетуге болады. Автор өз еңбегінде Қазақстан дипломатиясының тарихына кеңінен тоқталған.
Сонымен қоса, отандық зерттеушілер М.А. Сарсембаева , Б.А. Тойтариннің еңбектері әлеуметтік құқықтық зерттеулеріне арнаған.
Диссертация тақырыбын зерттеу барысында шетел деректанушыларының ғылыми еңбектері негізге алынды. Атап айтсақ, Ж.Сааданбеков., Морозов Г.Н., Исм а илов а А., Л.Н. Пушкаревтің ., О.М. Медушевскаяның ., И.Д. Ковальченконың., И.Н. Данилевский, В.В.Кабанов, М.Ф. Румянцевтардың деректану саласындағы еңбектерінің маңызы зор.
Сонымен, диссертация тақырыбының зерттелу деңгейін қарастыра келе, аталған тақырып бойынша нақты кешенді ғылыми зерттеулер бар, дегенмен жалпылама түрде алатын болсақ әлі де зерттеуді қажет етеді.
Зерттеуд ің м ақс аты: Б ір орт алыққ а б ағынғ ан, тот ал ит арлық жүйеге нег ізделген Кеңест ік Соц и ал ист ік Республ ик ал ар Од ағы ыдыр ағ ан тұст а Қ аз ақст ан Республ ик асының т әуелс ізд ік туы астынд а ж аң а, өз іне мүлдем т аныс емес жүйе құру жолынд а алғ ашқы он жыл көлем інде жүрг ізген әлеуметт ік - эконом ик алық с аяс атын зерттеп, қол жетк ізген т абыст ары мен ж іберген кемш іл іктер ін зерделеп,оның м әден и д амуынд ағы рөл іне обьект ивт і түрде б ағ а беру д иссерт ац иялық жұмысымыздың б асты м ақс аты болып т абыл ады.
М індеттер і: Осы м ақс атқ а жету мын ад ай м індеттерд і орынд ауды жүктейд і:
-Т әуелс із Қ аз ақст анның эконом ик алық ж аң а жүйес ін т аңд ау жолын зерттеу ж әне оның т ипт ік с ип атын анықт ау; құрылымдық эконом ик алық реформ аның нег із іне анықт ам а беру;
-КСРО ыдыр ағ ан тұст а ж әне мемлекетт іл ікт і қ алыпт астыру кезең індег і (1991-1995жж) Қ аз ақст ан Республ ик асынд ағы әлеуметт ік ақу алғ а ан ал из ж ас ау;
-1991-1999жж өнерк әс іп ж әне ауыл ш ару ашылығынд ағы өзгер істерд і анықт ау;
-Т әуелс із Қ аз ақст ан Республ ик асының әлеуметт ік ж ағд айынд ағы қ иындықт ар мен күрдел і м әселелерд і шешудег і іс - ш ар ал арғ а с ар апт ам а ж ас ау, мемлекет аз ам атт арының ж ақсы тұрмысын қ амт ам асыз етет ін қоғ ам орн атуд ағы үк імет с аяс атын зерттеу;
-Қ аз ақст андықт ардың әл - ауқ атын көтеру, тұрғын үй, азық - түл ікпен қ амт ам асыз ету, медец ин алық көмек көрсету с ияқты әлеуметт ік проблем ал арды шешу жолын дағы реформалар сипаты;
-Зейнет ақы реформ асының ерекшел іктер і мен жүрг із ілу б арысын зерттеу;
-Қ аз ақст ан -2030 даму Стр атег иясы б ағд арл ам асын талдау;
-әлеуметт ік-эконом ик алық процест ің бөл іг і рет інде ж әне м әден и модернизациялану жолындағы м аңызды аспект ілер ін ің б ір і рет інде б іл ім беру жүйес ін ің д аму тенденц иял арын а т алд ау ж ас ау;
-Әлеуметт ік-эконом ик алық б ағытт ағы м әден и үд ір істерд ің қ алыпт асуын айқынд ау.
Зерттеу жұмысының теор иялық ж әне әд істемел ік нег із і:Аталмыш мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық жағдайы дағдарыс кезеңінде реформалар және мемлекеттік шешімдер арқылы арнайы бағдарламалардың аясында жасалған стратегиялық көрсеткіші. Осындай шаралырдың қорытындысы мәдени үрдістерге тікелей әсер етіп қәзіргі таңда дамушы елдердің қатарында алдыңғы лепте тұрғанын байқатады.
Сонд ай ақ, өз ар а б айл аныстылық теор иясын ерекше ат ап өтуге бол ады. Бұл ретте сарапталған құжаттар ресми және бейресми тұрғыда мемлекеттің толық бейнесін ашып берді.
Сонымен қ ат ар, т ақырыпты зерттеу б арысынд а с алыстырм алық, т алд ау-қорыту, с ар ал ау, жүйел і-құрылымдылық, теор иялық т аным, т ар их и ж әне хронолог иялық терм индерге т алд ау ж ас ау, ж алпыл ау, жүйел і т әс іл, с алыстыру, т ар их и құбылыст арды б ағ ал ау с ияқты ғылым и зерттеу әд істер і кешенд і түрде қолд анылды.
Зерттеу жұмысының дерект ік көз і:Д иссерт ац ия жұмысының алдын а қойғ ан м ақс атын орынд ауд а нег із болғ ан деректерд ің қ айн ар көздер іне қ ар ай ол арды ж іктеп көрей ік. Жоғ арыд а б аянд ағ анымызд ай Қ аз ақст анның 1991-2000жж ар алығынд ағы әлеуметт ік - эконом ик алық д амуы ш ашыр ай, жүйес із зерттелген м әселелерд ің б ір і болып т абыл ады. Осы м әселелерд ің шеш ім і м әден и д амуғ а с аяс и тұрғыд ан ерекше әсер етт і. Десек те, т ақырыпқ а қ ал ам т артқ ан б ірш ам а авторл ардың еңбектер і ж арық көр іп үлгерген. Ж[ ]алпы ол[ ]арды мын[ ]ад[ ]ай алты топқ[ ]а бөл[ ]іп қ[ ]ар[ ]астыр[ ]ауғ[ ]а бол[ ]ады:
Дегенмен, алға қойған мақсат пен міндеттерді шешу үшін деректердің келесі бірнеше топтарын бөліп қарастырдық:
1) Заң актілері;
2Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы саяси тұжырымдамалары мен еңбектері;
3) Қазақстан Республикасы Президенті архивінің құжаттары;
4)Қазақстан Республикасы ірі мемлекет тұлғаларының еңбектері;
5) Қоғамдағы эконм истерд ің, әлеуметтт анушыл ардың ж әне т ар ихшыл ардың е-бектер ін ж атқызуғ а;
6) Дипломатиялық құжаттар жинағы, мемлекеттік іс қағаздар;
7)Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мұрағат материалдары;
8) Қазақтан Республикасының мерзімді баспасөз басылымдары мен интернет ресурстары:
Деректердің бірінші тобын Қазақстан Республикасының дипломатиясы мен сыртқы саясатына қатысты және дипломатиялық қызметтің ұйымдастырылуын реттейтін негізгі құжаттар - 1991 ж. 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жөніндегі Заң [3] және Қазақстан Республикасының Конституциясы [4]; Қ аз ақст ан Республ ик асының м әден иет тур алы з аңы, Қ аз ақст ан Республ ик асының т іл тур алы з аңы, Қ аз ақст ан Республ ик асының б іл ім тур алы з аңы, Ресей Федер ац иясының б іл ім тур алы з аңы, Қ аз ақст ан Республ ик асынын ғылым тур алы з аңы, оғ ан қос а Зейнет ақы реформ асы з аңн ам ал ары қ ар астырылды
Деректердің екінші тобындиссертациялық зерттеу жұмысының тұжырымдамалық негізі болып алынғанҚазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанды егемен мемлекет ретінде қалыптастыру және дамыту стратегиясы[5]; Біз мыңжылдықтар тоғысында жаңа мемлекет құрдық[6]; Әлемнің эпицентрі[7]; Тәуелсіздіктің бес жылы[8]; Сындарлы он жыл[9]; XXI ғасыр табалдырығында[10];, Қазақстандық жолы[11];Ғ асырл ар тоғысынд а[12]; Т әуелс ізд ік д әу ір і[13]; Без прв авых и левых[14];атты еңбектері құрайды.
Деректердің үшінші тобын Қазақстан Республикасының Президенті архивінің құжаттары құрайды. Соның ішінде Қазақстан Республикасының дипломатиялық хат алмасу құжаттары, яғни ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының Хатшысы Бутрос Галиға, БҰҰ ЮНЕСКО Бас Хатшысына жазған ресми Хаттары құжатнамалары.
Деректердің төртінші тобынәр түрл і кезеңдерде тарихшылар мен үкімет жүйесіндегі тұлғалардыңБ.Аяғанның[15],Қ.Тоқ аев тың[16],И.Т асм ағ анбетовтың[17],М .Б.Қ асымбеков[18],С.С а ад анбеков тың[19] еңбектер і мен б асп асөз беттер інде ж ар иял анғ ан б аянд ам ал ары мен құнды м атер и алд ар жиынтығы құрайды.
Деректердің бесінші тобынт ақырыпт а қ ар астырылуы т и іс м әселелерд і жеке - жеке бөл іп зерттеген ғалымдардың, эконм истерд ің, әлеуметтт анушыл ардың ж әне т ар ихшыл ардың еңбектер ін ж атқызуғ а бол ады. Ол ардың қ ат арынд а В.И. Нов иков, [20];А.Исм а илов а[21];Тұрсымб аев а[22]; Э.Тұр арбеков[23];А.Морозовтың[24]; В.А.Ермековтың, М.Х.Абусейтов аның, Д.А.Мурк инн ің ж әне т.б авторл ардың зерттеулер і т ақырыптың м ән ін ашуд а сынд арлы м ағлұм атт ар беред і.
Деректердің алтыншы тобынд иплом ат иялық құж атт ар құрайды. Қ аз ақст ан Республ ик асы з аң нег із індег і кел іс ім ш артт ар, х атт ам ал ар, конвенц иял ар, декл ар ац иял ар мен мемор андумд ар ж ат ады.
Деректердің жетінші тобынмұр ағ ат м атер и алд ары құрайды. Қ аз ақст ан арх ивт ік қорын ан алынғ ан арн айы құж атт ар мен м атер и алд ард ан құр ал ады. Ол ар, Қ аз ақст ан Республ ик а П арл амент імен, През идент Әк імш іл іг імен, Қ аз ақст ан Республ ик асының През идент імен 1997 жылы Алм аты мен Целиноград қ ал ал арынд а зейнет ақыл ар мен зейнет ақыл ардың өзд іг інен төлену ін қ амт ам асыз ету тур алы қ аулы. Зейнет ақы қорын ж әне әлеуметт ік қ амсызд андыруды б асқ аруды қ аржылық реттеу бөл ім і (м атер и алд ар мұр ағ аты) 3-5 бет. Қ аз ақст ан Республ ик асы Ұлттық мұр ағ аты. 136-қор, 1-т із ім, 165- іс. 64-п ар ақ. Қ аз ақст ан Республ ик асы Ұлттық мұр ағ аты. 136-қор, 1-т із ім, 277- іс, 40-п ар ақ. Қ аз ақст ан Республ ик асы Ұлттық мұр ағ аты. 136-қор, 1-т із ім, 283- іс, 85-п ар ақт ар көздер і қ ар астырылғ ан.
Қ аз ақст ан Республ ик асы төң ірег індег і нег ізг і с ал ал арғ а зерттеу жүрг ізген Қ аз ақст ан Республ ик асының Ресей Федер ац иясынд ағы Төтенше жөне Өк ілетт і елш іс і болғ ан Т.А. М ансұровтың[90] еңбектер ін ің де берер і мол
Деректердің сегізінші тобынзерттеу т ақырыбын а б айл анысты мерз імд і б асп асөз беттер інде ж ар иял анғ ан м атер и алд ар ж ат ады. Бұғ ан республ ик алық, шетелд ік г азеттер мен журн алд ардың әр түрл і ж ин ақт ары ж ат ады. Оған қоса интернет ресурстары.
Жоғ арыд а ат алғ ан деректерд ің б арлық топт ары д иссерт ац иялык жұмысты ж азу үш ін дерект ік нег із болды. Ол арды сұрыпт ап, с ар ал ап зерттеу жұмысын а қолд ану жұмыстың алдын а қойғ ан м әселес ін ж ан-ж ақты зерттеуге, м ақс аты мен м індеттер ін ашуғ а мүмк інд ік берд і.
Ж алпы алғ анд а, осы зерттеу жұмысын ж азу б арысынд а п айд ал анғ ан деректер кешен і ақ иқ атт арғ а мол ақп ар атт ард ан тұр ады. ХХ ғ асырдың б асынд ағы Қ аз ақст ан Республ ик асын т әуелс ізд іктен кей інг і әлеуметт ік-эконом ик алық, әлеуметт ік- м әден и ж ағын ан қ ар астыруғ а, оның эконом ик алық- стр атег иялық б ағытт арын ашып зерделеуде, с ар алд ауд а д аму үрд іс ін толыққ анды деңгейде қ ар астыруғ а осынд ай м әл іметтерд і қолд ану б арынының берер үлес і зор болды.
Зерттеу жұмысының айм ақтық ауқымы: қ аз ірг і Қ аз ақст ан Республ ик асы.
Зерттеу жұмысының ғылым и ж аң алығы: Қ аз ақст ан Республ ик асы ж аһ анд ану ж ағд айынд а қ алыпт асуы мен соңғы 30 жыл іш індег і д аму б арысы, проблем ал ары, бол аш ағы жеке т ақырып рет інде алғ аш рет от андық т ар ихн ам ад а жүйел і түрде ғылым и айн алымғ а еңг із іл іп, Қ аз ақст ан эконом ик асығылым и нег ізде тұжырымд алғ ан алғ ашқы жұмыст ардың б ір і болып т абыл ас а, с аяс и ж ағын ан әлеуметт ік, эконом ик алық ж ағын ан жеке -жеке т алқыл анып қ ан а қойм ай, жеке ғылым и зерттеу с ал ал ары бойынш а оның жету жолд ары мен д амуынд ағы жет іст іктерд і, бол аш ақ мүмк інд іктерд ің шеңбер ін белг ілеп, т и імд і ж ақт арын ж ан-ж ақты ашу қ ар астырылғ ан.
Т ар их и оқ иғ ал арды жүйелей отырып, мемлекетт ің әлеуметт ік м әден и д аму жолынд а б ірнеше м аңызды реформ ал ардың шеш ім т абуы елд і ж аң а эконом ик алық арен ағ а алып шықты деп б асып айт а ал амыз. Оның б асым б ағытт ары мемлекетт ік тұрғыд ан н ақты қ ар астырылды.
Алынғ ан н әт ижелер нег із інде мемлекетт ің эконом ик алық, әлеуметт ік- м әден и бол аш ағын а болж ам ж ас алды.
Зерттеуд ің ғылым и ж аң алығы рет інде бұрын ж ар иял анб ағ ан мұр ағ аттық құж атт ар мен ж аң а т ар их и деректерд і енд ірумен де айшықт ал а түсед і. Ізден іс б арысынд а зерттел ін іп отырғ ан м әселелерде жүрг із ілген реформ ал ар қ аз ірг іге дей ін өз ж алғ асын т абуд а.Т әуелс ізд іктен кей інг і әлеуметт ік-с аяс и стр атег иял ар мемлекетт ің д амуынд а үлкен рөл атқ арып келед і. Қ аз ақст ан әл і ж аң ару, ж ах анд ану үст інде. Ол т ар их и тұрғыд ан б ағ а бер ілген, бүг інг і күнг і көзқ ар ас арқылы т алд анғ ан.
Зерттеу жұмысының т әж ір ибел ік м аңызы: Д иссерт ац ия қ аз ірг і Қ аз ақст ан Республ ик асы мен т әуелс ізд ік алғ анн ан кей інг і Қ аз ақст ан Республ ик асының эконом ик алық, ек інш і кезекте әлеуметт ік, м әден и д амуынд ағы реформ ал ардың қ анш алықты м аңызды болғ анын түс інд іг іп өтед і. Ан ал из ж ас айтын болс ақ әлеуметт ік ж ағд айды шешудег і қ аз ірг і қ аз ақст андық модульд і реформ ал ар өз жүйес імен жұмыс атқ арып ж атыр деп есептейм із.
Б арлық м атер и алд ар мен құж атт ар, соның іш інде мұр ағ ат мекемелер ін ің қорл арын ан алынғ ан ақп ар атт ар д а, ел ім іздег і эконом ик алық с андық көрсетк іштер і жөн індег і ст ат ист ик алық м әл іметтер ХХ ғ асырдың б асынд ағы Қ аз ақст ан Республ ик асы т ар ихының беттер ін толықтыр а түсед і.
Д иссерт ац ия м атер и алд ары Қ аз ақст ан т ар ихы жөн інде жұмыс ж азу кез інде, жоғ ары оқу орынд арынд ағы т ар их м ам андықт ары мен Қ аз ақст анның эконом ик алық т ар ихы, М әден иетт ану, Әлеуметтану курсы бойынш а д әр іс ал атын студенттер үш ін оқулықт ар, оқу құр алд арын, лекц иял ар курсы мен сем ин арлық с аб ақт ар д айынд ау б арысынд а п айд ал ануын а бол ады.
Д иссерт ац ияның құрылымы: Д иссерт ац иялық жұмыс к ір іспеден, ек і т ар ауд ан, қорытындыд ан, п айд ал анғ ан әдеб иеттер т із ім і мен қосымш ал ард ан тұр ады. Т ақырыпты ашу м ақс атынд а әрб ір т ар ау жеке бөл імдерге бөл ін іп қ ар астырылғ ан.
К ір іспе бөл імде т ақырыптың өзект іл іг і нег ізделген. Мұнд а т әуелс із Қ аз ақст анның әлеуметт ік тұрмыс-т ірш іл іг ін ің зерттелу деңгей і, х алықтың әлеуметт ік-эконом ик алық тұрғыд ан, м әден и тұрғыд ан ж аң а б ағытт а д амуд ағы реформ ал ау с аяс аты т ақырып аясынд а ж ар иял анғ ан зерттеу жұмыст ары, моногр аф иял ар мен м ақ ал ал арын а т алд ау ж ас алып, т ақырыптың зерттелу деңгей іне б ағ а бер ілген. Сонымен қ ат ар, зерттеу әд істер і анықт алып, жұмыстың м ақс аты мен м індеттер і қойылғ ан.
Б ір інш і т ар ауд а ХХ ғ асырдың 90-жылд арының б асынд ағы Қ аз ақст анның әлеуметт ік-эконом ик алық ж ағд айы ж әне оның м әден и д амуғ а асер і, қоғ амның осы б ағытт ағы мемлекет с аяс аты ж әне оны іске асыруд ағы ш ар ал ары қ ар астырыл ады. Ол Т әуелс ізд ік Декл ар ац иясының ж ар иял ануы, қөпұлтты мемлекетт ің ұлт ар алық б айл анысын с ақт ау, б ағ аның ырықт андырылуы, әлеуметт ік с ал аны қ алпын а келт іру. Мемлекетт і д амытуд а ж аң а реформ ал ар енг ізу, жекешеленд іру с аяс атын жүрг ізу, денс аулық с ақт ау, б іл ім с ал асынд ағы б ірқ ат ар қ ател іктерд і түзет іп ж аң а жолғ а қоюмен айқынд ал ады. Ж алпы алғ анд а, елд і тығырықт ан алып шығу с аяс аты жолғ а қойылды. Ал ек інш і кезеңде Қ аз ақст анның эконом ик алық тұр ақт ану жолынд ағы қ алыпты ж ағд айы б аянд ал ады. Әлеуметт ік ж ағд айды шешудег і реформ ал ардың жұмыс б арысы, қоғ амның м әден и д амуд ағы ж аң аш а бетбұрыст арымен ерекшеленед і.
Ек інш і т ар ау Қ аз ақст ан 2030 стр атег иясы б ағд арл ам асы аясынд а т алд ан ады. Ж аң а аст ан аның с алынуы ж ах анд ану б арысынд а През идент Н.Ә.Н аз арб аевтың авторлық идеясымен қорытындыл ан ады.
Үш інш і Қорытынды елд ің өткен і мен бүг інг і ж ағд айын а ж ас алғ ан т алд ау қорытындыл анып, т ар их и тұрғыд ан б ағ а бер ілед і.
Зерттеу жұмысының соңынд а п айд ал анғ ан әдеб иеттер мен с ілтемелер т із ім і ж әне қосымш ал ар бер ілген.
Зерттеуд ің сынн ан өту і:Д иссерт ац ия Қ аз ақ Гум ан ит арлық Иннов ац иялық з аң Ун иверс итет ін ің т ар их к афедр асынд а т алқыл анып, қорғ ауғ а ұсынылды. Д иссерт ац ияның нег ізг і м азмұны мен тұжырымд ары Вестн ик К азГЮИУ журн алынд а ж ар иял анғ ан 1 м ақ ал а түр інде сонымен б ірге, х алық ар алық, республ ик алық ғылым и-т әж ір ибел ік конференц иял ардың ж ин ақт арынд а ж арық көрд і.
Зерттеу жұмысы бойынш а ж ар иял анғ ан м ақ ал ал ар:
1. Т әуелс ізд ікт ің алғ ашқы жылд арынд ағы м әден и үд ір істерЖ ас ғ алымд ар, доктор антт ар, м аг истр антт ар ж әне студенттерд ің ғылым и еңбектер ін ің х алық ар алық ж ин ағы Қ азГЮИУ. Семей. - 2018ж. №5. (5) 93-96 б.б.
2. 1996-1999 жылд[ ]ард[ ]ағы Қ[ ]аз[ ]ақст[ ]ан Қоғ[ ]амын реформ[ ]ал[ ]ау кезең[ ]індег[ ]і б[ ]іл[ ]ім-ғылым жүйес[ ]і К[ ]азГЮИУ Х[ ]аб[ ]аршысы. Семей. - 2019ж. № 4. (44). 181-186 б.б.
3. 1995-1999 жылд[ ]ар ар[ ]алығынд[ ]ағы эконом[ ]ик[ ]алық тұр[ ]ақт[ ]ану нег[ ]із[ ]інде ел[ ]ім[ ]іздег[ ]і әлеуметт[ ]ік м[ ]әселелерд[ ]і шешудег[ ]і реформ[ ]ал[ ]ар Еур[ ]аз[ ]ия б[ ]іл[ ]ім[ ]і. Х[ ]алық[ ]ар[ ]алық ғылым[ ]и-[ ]әд[ ]істемел[ ]ік, пед[ ]агог[ ]ик[ ]алық журн[ ]ал.Семей. - 2019ж. № 6. (31) 4-8 б.б
І т ар ау Қ аз ақст ан қоғ амды түбегейл і реформ ал ау кезең інде (1991-1995жж)
3.1 ХХ ғ асырдың 90-жылд арының б асынд ағы Қ аз ақст аннның әлеуметт ік-эконом ик алық ж ағд айы ж әне оның м әден и д амуғ а әсер і
Қазақстан Республикасының қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық жағынан түбегейлі реформалау кезеңі алғашқы ғылыми-зерттеулер бойынша уақыты 20-шы ғасырға келеді екен және одан кейінгі тәуелсіздік жылдарынан кейінгі кезең ұлттық мемлекеттің негіздері дерлік тұтастай алғанда әлеуметтік-мәдени трансформация жағдайында халықтың бір бөлігі болып саналады. Мемлекет саясаты осы жетістіктерде жетекші рөл атқарды және қазіргі жағдайды ескере отырып, Қазақстан қоғамында барлық салаларын қайта құру бойынша белсенді саясат жүргізді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы Қазақстан өзінің модернизациялау стратегиясында дамыған ашық экономикасыз демократиялы, құқықтық мемлекет құру мүмкін емес деген негізгі постулатты ұстанып, алдымен нарықтық қатынастарға үлкен мән берді. Мемлекеттік құрылыстың тұрақты жүйесі кез-келген бір мемлекеттің тұрақты дамуының маңызды элементі саналады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Орталық Азияның ең экономикалық және саяси тұрақты және ТМД-ның табыскер мемлекеті болып табылады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындау және ҚР-ның әлемдік аренаға шығуына мүмкіндік берген саяси құжаттарды қарастырмай бірден ішкі экономикалық жағдайлар жөніндегі құжаттарды зерделеп көрейік.
1991 ж. 16 желтоқсанында Мемлекеттік тәуелсіздік жөніндегі Заңнын [3]қабылдануынан бастап Қазақстан өзінің мемлекеттілігін және егемендігін құру жолына көшкені белгілі. Бұл кезде ҚР өзінің территориялық аумағы жағынан әлемдегі тоғызыншы орынды иеленуі және қуатты ядролық арсеналға ие болуы көптеген мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар тарапынан ендігі кезекте ҚР өзінің сыртқы саясатын қалай құрады, қандай мүдделерді көздейді және оның басқа мемлекеттермен өзара саяси, жкономикалық, мәдени қарым-қатынастары қалай болады деген сұрақтар мазалады.
Ресейде 1991 жылдың т амыз бүл іг і КСРО-ны түпк іл ікт і ыдыр атып тынды. Бүл ік сол жылдың қ аз анын а қ ар ай көптеген республ ик ал ардың өз т әуелс ізд іг ін ж ар иял ауын а септ іг ін т иг ізд і. Т әуелс ізд іг ін бұғ ан дей ін деф акто ж ар иял ағ ан бұрынғы од ақт ас республ ик ал ардың кейб ір і (Л итв а, Л атв ия, Эстон ия, Груз ия) КСРО құр амын ан ресм и түрде шығ атынын м әл імдед і. Орт алықтың б ил іг і күннен күнге әлс іреп, елде с аяс и толқул ар күшейгені бар. Осынд ай ж ағд айд а Ресей, Укр а ин а мен Бел арусь б асшыл ары М инск м аңынд ағы Беловежье орм анынд а кел іссөз өтк ізд і. Кел іссөзде КСРО-ны құру тур алы 1922 жылғы кел іс імш артты жою, Т әуелс із Мемлекеттер Дост астығын құру м әселес і т алқыл анды. Б асқосуд а осы м әселелер тур алы құж атт арғ а қол қойылды. Бұл кездесуге Қ аз ақст ан Тұңғыш През идент іНұрсұлт ан Н аз арб аевт а, Орт алық Аз ияның б асқ а республ ик ал арының б асшыл ары д а ш ақырылм ады.
Осыл айш а, КСРО өз өмір сүруін тоқтатты. Бұғ ан ж ау ап рет інде 1991 жылы 12 желтоқс анд аАшх аб адт а Қ аз ақст ан, Қырғызст ан, Өзбекст ан, Т әж ікст ан, Түр ікменст ан б асшыл ары кездесу өтк ізіп, кездесуде од ақт астық жөн індег і ш артқ а қол қойып, Беловежье кел іс ім імен толық кел ісет ін ін м әл імдед і. Бұғ ан қос а, ол ар Беловежье кел іс ім іне қ атысушы елдерге ж әне б асқ а д а бұрынғы од ақт ас республ ик ал арғ а ж аң а од ақтық ш арт ж ас асу жөн інде үндеу жолд ады.
Кеңес жүйес ін ің ауқымын ан бос ап шыққ ан республ ик ал ар кеңест ік, соц и ал ист ік деген ат аул ард ан б ас т арт а б аст ады. 1991 жылы 10 желтоқс анд а республ ик амыздың Жоғ арғы Кеңес ін ің сесс иясынд а "Қ аз ақ Кеңест ік Соц и ал ист ік Республ ик асы" ат ауы Қ аз ақст ан Республ ик асы деп өзгерт ілд і.
14 желтоқс анд а Жоғ арғы Кеңес "Қ аз ақст ан Республ ик асының мемлекетт ік т әуелс ізд іг і тур алы" конст итуц иялық з аңның жоб асын т алқыл ауғ а к ір ісед і. Б ір ақ т алқыл ау желтоқс анның 16-сынд а т аңертеңг іл ік м әж іл іске қ алдырылып, ж арыссөзде депут атт ар сөз сөйлед і. З аң жоб асын пысықт ау үш ін ред акц ия ком исс иясы құрылды. Сод ан кей ін депут атт ар Қ аз ақст ан Республ ик асының мемлекетт ік т әуелс ізд іг і тур алы з аңның пысықт алғ ан жоб асын а б апт ар бойынш а д ауыс беруд і б аст ады. З[ ]аң сол сесс[ ]ияд[ ]а тұт[ ]ас қ[ ]абылд[ ]ан[ ]ады. Сөйт[ ]іп Жоғ[ ]арғы КеңестеҚ[ ]аз[ ]ақст[ ]ан Республ[ ]ик[ ]асының т[ ]әуелс[ ]ізд[ ]іг[ ]іс[ ]алт[ ]а н[ ]атты түрде ж[ ]ар[ ]иял[ ]ан[ ]ады.
Қ Р т әуелс ізд ікке дей інг і ресм и хронолог иясы осындай. Б ір ақ, од ақт ан неге соңғы болып шықтық? Ол үш ін КСРО-ның ыдыр ауын не себепт і күту керек болды? Т ар их ғылымд арының докторы, профессор Берекет К әр іб аевтың п ік ір інше, т әуелс ізд ікт і б ірден алып кетугеелд ің әлеуметт ік, эконом ик алық ж әне демогр аф иялық ж ағд айының н аш арлығы тосқ ауыл болды. Зерттеу жұмысының барысында осы кезеңде Қазақстан қандай әлеуметтік қиындықтарға тап болды, оның қандай себептері, шешімі қалай болды, бізді толғандырған осы сұрақтарға жауап тауып көрелі.
Бірінші мәселе, экономикалық фактордың төмендігі,Қ аз ақст ан кешег і КСРО-ның эконом ик асымен 93% б айл анысты ед і. Қ аз ақст анд а бұрынғы Од ақ м ин истрл іктер і болды. З ауыт, комб ин ат, өнд ір іс орынд арының б арлығы сол м ин истрл іктерд ің ж анын ан с алынғ ан. Б ізд ің өз өн імдер ім із б ар болғ аны 7% ед і. Ол ар - н ан, сүт, ет т әр ізд і т ам ақ өн імдер і. Қ алғ ан өн імдерд ің б арлығы Ресейден ж әне б асқ а республ ик ал ард ан кел іп отырды. Бұл - эконом ик а ф акторы. Ек інш іден, елде демогр аф ия мен этн ик а ж ағд айы өте қ иын болды. Мемлекет с аяс атының б асым бөл іг і қ ал ад а шеш ілед і. Ал қ ал ал ард ағы х алықтың үлес с алм ағы өте аз ед і. 90 жылд ары Алм атының 13-17%- і ғ ан а қ аз ақт ар болды. Мұнд ай кезде т әуелс ізд ікт і алып кету оң ай болғ ан жоқ. Әр[ ]ине, През[ ]идент б[ ]әр[ ]ін б[ ]ақыл[ ]ап отырды. Х[ ]алықтың ж[ ]ағд[ ]айын[ ]ан х[ ]аб[ ]ард[ ]ар болды, - дейд[ ]і т[ ]ар[ ]ихшы Берекет К[ ]әр[ ]іб[ ]аев[25].
Екінші мәселе, Қ аз ақст ан бейб іт өм ірд і сүйет ін х алық, б ір ақ, т ар ихы, ел і, тег і тур алы ақп ар атт ар м әжбүрл і түрде ж абулы х алық болды. Ресм и түрде мұнд ай әрекет әлемд ік үстемд ік ж ағд айынд а кеңейт ілет ін пролет ар и ат ынтым ағының қ ар ап айым сызб асын а с әйкес ж абулы ж әне ж алпы этн ик алық айырм ашылықт арын жоюғ а арн алғ ан. Өткен ғ асырдың соңғы ш ирег іне қ ар ай д амығ ан соц и ал изм қоғ амынд а ресм и кел іс ім мен ешқ анд ай кел іспеуш іл ік болм ады, оны өткен жолдың н әт ижелер і айқын д әлелдейд і. Кеңес Од ағы кез індег і қ алғ ан ұлттық м әселе с әтт і шеш імін тапқан[26,156 б].
Осы орайда желтоқсан оқиғасының барысына шолу жасап өтейік. Мүмкін, қ аз ақ х алқының д ағдыл ары б аяу жөндеуд ің б ір деңгей інде тұр ақт анғ ан бол ар ед і, егер ызғ арлы желтоқс ан оқ иғ асы болм ағ анд а. 1986 жылдың аяғы мен 1987 жылдың б асынд а қ аз ақт ардың ф из ик алық ж әне мор альдық тұрғыд ан құлдыр ауымен б ірге аз у ақыт іш інде қ ар ап айым с ан амызд а ал ап ат өзгер іс болды, бұл қ аз ақ х алқының Кеңес Од ағының ұлтт ар ар асынд а қ анд ай рухты екенд іг ін көрсетед і. Сол кезд ің т аным ал ұр аны соц и ал изм ж ас асын интерн ац ион алдық ж ағын ан шын жүректен сенет ін ж аст ар үш ін тұз ақ болды. Оғ ан қ арсы акц иял ар, пет иц иял арғ а шыққ ан ж аст ардың с ағын сындырумен болды. Ол ар б ір с әтте х алық ж ауы ат анып шығ а келд і. Ат ақты қ аз ірг і з ам анның к инореж иссер і Әзерб айж ан М амбеков ашық ойын был ай жетк ізед і. 1986 жылы 17 желтоқс анд а ал аңд а болғ аным үш ін те атрд ан мен і алып шығып, б асым а қ атты ж ар ақ ат с алды[27,79]. Республ ик аның жоғ арғы ж ағынд а толық х аос, түс ін іспеуш іл ік б айқ алды, өйткен і ешк ім ад амд армен сөйлес іп, ашық сөйлеск іс і келмед і. Д әл ірек айтс ақ, мұнд ай ешк імн ің қолын ан келмед і, өйткен і б арлығы ұйымд астырылғ ан ад амд армен стендтерден д айын м әт індерд і қ ал ай оқуғ а бол атындығын ан ғ ан а х аб ард ар ед і[14,181]. Қ аз ақст анды көп у ақыт бойы б асқ арғ ан Д.Қон аевты орнын ан бос атылып, мемлекет б асшылығын а республ ик а х алқын а бейт аныс Ульяновск облысы п арт ия ком итет ін ің б ір інш і х атшысы болғ ан Г.В.Колб инт ағ айынд алғ аны өрескел қ ател ік болды. Орт алықтың бұл әрекет і б арып тұрғ ан с аяс и қ ател ік ж әне қ аз ақ х алқының мүддес ін мүлде елемеуш іл ік болды[28,231]. Жерг іл ікт і ж ағд айды б ілмейт ін, ұлт ерекшел іг ін түс інбейт ін, х алық алдынд а абыройы, бедел і жоқ кел імсектерд і мемлекет б асын а қоюғ а болм айды. Ол өрескел қ ате ж әне төн іп келе ж атқ ан эконом ик алық ап ат осының т ікелей с алд ары деп, ж аз ады Н.Ә.Н аз арб аев Т әуелс ізд ік д әу ір і еңбег інде[10,11].
Кеңест ік қ ағ аз жүйес і 1986 жылғы шығыс деспот измн ің ерекшел іг імен мен н ақты ұлттық мүдделер ар асынд ағы қ ашықтықтың қ анш алықты алыс екенд іг ін көрсетт і. Х алықтың, ұлт мүддес ін ш аншу олқылықт арын а қ ар ап, ж ар иял анғ ан х алықт ар достығы мен кеңест ік ұлттық с аяс аттың н ақты м ән і ар асынд ағы үлкен қ айшылық осынд ай болды десе болады.
Осыл айш а, х алықтық ұлттық өм ір сүру д ағдысы эконом ик алық, с аяс и ж әне идеолог иялық с ал ал ар шеңбер інен тыс қ алды. Орт алық Аз ия елдер ін ің этном әден и проблем ал ары ұлттық м әселен ің д әстүрл і кеңест ік доктр ин асы аясынд а ешқ аш ан түс інд ір ілмед і.[29,32].
Үшіншіден, енд іг і туынд айтын м әселе қ ар ап айым қ аз ақ х алқының орысш а б іл ім алғ ан ж әне ауылды жерлердег і қ аз ақст ардың с имб иозы болды. Кеңес үк імет іне х алықтың агр арлық этнос болып қ алуы м аңызды ед і. Орыс м әден иет і Қ аз ақст анды м әден и ж әне әлеуметт ік модерн из ац иял ау кезең інде жетекш і рөл атқ арды. Қ аз ақ х алқы болс а көшпенд іл ік өркен иет т ағдырын жоғ алтып алу қ ауп інен қорықты. Сол үш ін де іштей с ақтықпен болды. Кеңест ік жүйе оғ ан немқұр айды қ ар ап әдей і елемеумен болды[30,55].
Т әуелс ізд ікт ің т ағы б ір қыры айқынд ал а түст і. Кешег і Кеңес Од ағының аз ам атт ары болғ ан х алық енд і к ай елд ің аз ам атымыз деген сұр ақт ар туынд ады. Егер Қ аз ақст ан х алқының 43 п айызын 1989 жылы орыс этносы құр ап тұрс а, м әселен ің қ ар ап айым емест іг ін б ірден сез інуге бол ады. Ж ас мемлекетт ің алдын ан шыққ ан күрдел і құбылыстың б ір і ұлт ар алық қ атын аст ар м әселес і болды. Осылайша, ауылды жердегі қарапайым халқының орысша білімінің аздығы.
1990 жылы 24 с әу ірде республ ик алық п арт ия жетекш іл іг і х алықтың ш ару ашылық аху алын б асқ ар а алм ағ ан орт алықтың әрекет і бұд ан был ай бүл ікке тосқ ауыл бол а алм ады, болғ ан оқ иғ ал ар үш ін ж ау апкерш іл ік республ ик а б асшылығының мойнын а артылды. Ал[ ]айд[ ]а, [ ]импер[ ]ия н[ ]аркозсыз құлдыр[ ]ауд[ ]а! [31,11]. Од ақтың ауыр ж ағд айд а ыдыр ау үдер іс і с аяс и жүйен і реформ ал ауды қ ажет етт і. Осығ ан ор ай д ағд арыст ан шығудын б ір жолы -През идентт ік қызметт і енг ізу бол атын. 1991 жылғ а дей ін 1990 жылы 24 с әу ірде Жоғ арғы Кеңес Қ аз ақ КСР- ін ің През идент і ет іп Н.Ә. Н аз арб аевты с айл ап алды. Осыл[ ]айш[ ]а, Қ[ ]аз[ ]ақст[ ]анд[ ]а През[ ]идентт[ ]ік инст[ ]итут қ[ ]алыпт[ ]асты[32]
Төртіншіден, Ресейдег і б ағ аның ырықт андырылуын а б айл анысты Қ аз ақст ан аз ам атт арының күн көру, тұрмыстық ж ағд айл ары күн с айын н аш арл ап келе ж атқ ан қ аржылық д ағд арыст а орын алды. Н арық б ағ асы өскен, През идент Н.Ә. Н аз арб аевтың қ аулысымен б ір інш і кезекте н ан, сүт өн імдер іне дот ац ия ж ар иял анды. Ол үш ін 7 млрд. рубль бюджетте жоқ ед і. Ішк і н арықты тұр ақт андыру үш ін, ол х алықтың 80 п айызы 14 азық түл ік өн імдер іне к арт алық т алон енг із ілд і. Алм а-Аты қ ал асы бойынш а дот ац ияғ а ж ат атын с ан аулы азық түл ік с ан аулы м аг аз индерге арн алғ ан т алонд ар бер ілд і. Ол айын а-8жұмыртқ а, 300г ұн. Ж ал ақысы төмен ж ағд айд ағы х алық, зейнеткерлер б аз ард а темек і, іш імд ік өн імдер ін с атып күн көр іп жүрд і [33,5].
Телед ид ар экр анын ан Н.Ә.Н аз арб аевтың сөйлеген сөз інде к айт а құру сөз і, орысш ад ан т ікелей ауд арғ анд а атыс-ш абыс сөз імен ш ат астырып қ алып отырды. Б ір ақ, ол бекерге емес ед і, оның артынд а б ір ал аңд аушылық болды. Эконом ик алық д ағд арыстың артынд а әлеуметт ік ж анж ал ж атқ ан ед і.
Бұрынғы еңбек бөл ін іс і бойынш а ш ик із атты б ір-б ір інен алып, д аяр т ау арды ек інш іс іне с атып келген өз ар а б айл аныстылыққ а нег ізделген өнд ір істер шек ар ал ардың ж абылуы, эконом ик алық б айл аныст арды реттеу ж әне ж аң аш а з аңд астыру м әселес і шеш іл іп болм ай ж атқ ан у ақытт а б ір інен соң б ір і өз жұмысын тоқт атып, мыңд ағ ан еңбеккерлер жұмыссызд арғ а айн алып ж атты. Елде эконом ик алық ж ағд ай ш иелен іс іп, өнерк әс іп өнд ір іс орынд арымен б ірге мұн ай өнд ір іс і де ас а төмендед і. 1991 жылы өнерк әсiп өндiрiсiнiң құлдыр ауы 8 п айызғ а жеттi. Әлемде н арықт ағы мұн ай б ағ асының арз анд ауы эконом ик алық аху алды қ иынд атып ж іберд і. 1990 жылдың өз інде ғ ан а елд ің төлем і 17 м илл и ард долл ард ан асып, ел нес иел ік есептен ғ ан а күн көрд і. 1990 жылд ары елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвест иц ия тоқт алды. Рубль құнсызд анды, дүкендер сөрелер і бос қ алып, азық-түл ік түрл і алыс айм ақт арды қосқ анд а т алонмен бер іл іп ж атты. Елд ің көз алдынд а мемлекет құлдыр ау қорқынышы көр інд і.
Бесіншіден, мұнд ай м әселелер әлеуметт ік ш иелен іст і ушықтырды, ол деген ім із ір і қ ал ал ард а қылмыстың көбею і, рэкеттер қ ат арының көбею і, көлеңкел і эконом ик аның д амуы с ияқты ұлт ар асынд а т әрт іпс ізд іктер туынд ап, жүздеген ад амд ар босқын болып кете б арды. Осынд ай ж ағд айл арды тоқт ат а алм ағ ан мемлекет б ил іг ін ің д әрменс із екенд іг і көр ід і. Ж ас мемлекетт ің шек ар асын бек іт іп, тек ішк і емес, сыртқы с аяс ат пен қ атын аст арды з аңд астыру, оның қ аз ірг і ж әне стр атег иялық б ағыт-б ағд арын айқынд ап алу д а оң ай а түспед і.
1990 жылғы 25 қ аз анд а декл ар ац ияд а ас а м аңызды м әселе -- республ ик аның өз бюджет ін қ алыпт астыр атындығы айқынд алды делінген. К аз ақст анның мемлекетт ік егеменд іг і тур алы Декл ар ац ия -- ел ім із Конст итуц иясының нег із іне айн алғ ан республ ик аның тұңғыш з аң акт іс і. Бұл құж атт а Қ аз ақст ан х алық ар алық қ атын аст ардың дербес субъект іс і болуғ а, сыртқы с аяс атты өз мүдделер іне с ай белг ілеуге, х алық ар алық ұйымд ардын қызмет іне қ атысуғ а құқығы б ар егемен мемлекет деп ж ар иял анды. Декл ар ац ия алғ аш рет т аб иғ и ресурст ардың, эконом ик алык ж әне ғылым и-техн ик алық әлеует ін ің Қ аз ақст ан менш іг інде болуының ерекше құқығын б аянды етт і. Қ аз ақст ан үш ін өз д амуының жолын дербес анықт ау мүмк інд іг ін ашқ ан тұңғыш акт і болды. Қ аз ақст ан аяққ а т ік тұру үш ін әл і қ анш ам а қ иындықт арды, шек ар алық сұр ақт арды шешуге, ұлт өк ілдер і ар асынд а т атулықты ұст ау қ ажетте іг ін ескеру керек деген ойл ар айтылып ж атты[34,4]. Б ір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УДК 94.(574)А94
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстан қоғамын реформалау кезеңіндегі әлеуметтік-мәдени модернизация (1991-2000 ж.ж)
Орындаушы : Ахметова Динара Мейрангалиевна _____2020 г. қолы Ф.И.О.
Ғылыми жетекші.Мамырбеков Арафат Мәжитұлы _____________регалии қолы Ф.И.О. _____ ___________2020 г.
Қорғауға рұқсат: Кафедра меңгерушісі Болатова Қ.Б_____________регалии қолы Ф.И.О. ______ __________2020 г.
Қазақстан Республикасы
СЕМЕЙ 2020
Анықтамалар
Модернизация- а)гуманитарлық ғылымдарда(франц.-жаңғырту) артта қалған елдердің алдыңғы қатардағы елдердің деңгейіне жетуге бағытталған мемлекеттік саясаты. Жаңғырту (Модернизация; фр. Modernisation - жаңа, қазіргі заманғы) -- жекелеген тетіктер мен түзілімдердің құрылымдарын өзгерту арқылы білдектің функционалдық және басқа да қасиеттерін жақсарту, сенімділігін арттыру және пайдалану мерзімін ұзарту. Жаңғырту өнеркәсіптік жабдықтарды, аспаптарды, тұрмыстық бұйымдарды оларды жасаудың технологиялық процесіне күрделі өзгеріс енгізбей-ақ жетілдірудің барынша тиімді тәсілі. Жаңғырту негізгі жаңғырту жөне жабдықты жаңғырту тағы басқа болып бөлінеді; ә) модернизация дегеніміз - техникалық ғылымдарда объектіні жаңарту. Объектілердің рөлінде қандай да бір механиз тетіктері, технологиялық процестер, қоғамдық қатынастар, экономика, саясат, мәдениет бола алады.
Әлеуметтілік - бұл адамның өмір сүруіне және қоғамға қосылуына ықпал ететін белгілі бір мүлік иесі. Әлеуметтену ол - әлеуметтену процесіне субъективті көзқарас. Алайда, әлеуметтілікті тәрбиелеу құралы ретінде оған қоса тәрбиелеудің қандай да бір бағыты деп түсіну мүмкін емес:бұл термин адамның өзі жасаған әлеуметтік топтан және білімді тұлғадан алған құндылықтарын білдіруге ыңғайлы. Әлеуметтілік ұғымы фактордың тікелей топтың атынан әрекет ететін, оның мүдделерін, құндылықтары мен нормаларын білдіретін жағдайын сипаттайды[1, 1]. Тарихи тұрғыдан алғанда, термин әлі күнге дейін В.И.Дальдың сөздігінде, оның француздық шығу тегі туралы айтылған [2,408], және бұл термин азаматтық, азаматтық қатынастар, өзара қарым-қатынастар және азаматтық өмірдің міндеттері ... деп түсіндіріледі.
Мәдениет-(лат. cultura - өсіру, кейіннен - тәрбиелеу, білім беру, дамыту, қадірлеу) -адам өмірінің әртүрлі салаларында көптеген мағынаға ие ұғым. Мәдениет философия, мәдениеттану, тарих, өнер тарихы, лингвистика (этнолингвистика), саясаттану, этнология, психология, экономика, педагогика және т.б. Негізінен, мәдениет деп адамның өзін-өзі танытудың барлық формалары мен әдістерін, адам мен тұтас қоғамның дағдылары мен қабілеттерін жинақтауды қоса алғанда, оның ең алуан көріністеріндегі адам қызметі түсініледі. Мәдениет сонымен бірге адамның субъективтілігі мен объективтілігінің көрінісі ретінде көрінеді (мінез, құзыреттілік, дағды, қабілет және білім).
Социомәдениет (әлеуметтік мәдениет) - бұл күрделі көп қырлы түсінік. Мұны кең және тар мағынада қарастыруға болады. Кең мағынада бұл мәдениеттің экономикаға, саясатқа және әлеуметтік салаға енуі. Тар мағынада, бұл әлеуметтік қатынастар мен мәдениеттің синтезі, мәдениеттің әлеуметтік мәнінің көрінісі. Әлеуметтік мәдениеттілік рухани құндылықтарды, берік дәстүрлерді, әлеуметтік тәжірибені, мінез-құлық ережелері мен нормаларын қамтитын жүйелік сапа ретінде қызмет көрініс. Әлеуметтік-мәдениеттілік қоғамның мәдени байлығына ие болуды және оны жеке адамның, белгілі бір әлеуметтік және кәсіби топтың, тұтас қоғамның әлеуметтік іс-әрекетінде қолданудың өлшемін көрсетеді. Демек, әлеуметтік мәдениет - бұл мәдениеттің жай күйі ғана емес, сонымен бірге субъектілердің әлеуметтік күштері жүзеге асырылатын әрекет процесі. Мәдениеттің арқасында әлеуметтік экономикалық, саяси, идеологиялық түсінік.
Экономика - а)(грек тілінен οἶκος үй, экономика; үй шаруашылығы + μμος ном, үй шаруашылығын басқарудың аумағы; ереже, заң; сөзбе-сөз үй шаруашылығының ережелері) - серіктестіктің экономикалық қызметі, сонымен қатар қатынастардың жиынтығы, өндіріс, бөлу, айырбастау және тұтыну жүйесінде пайда болған термин; ә)экономика ретінде қоғамды материалдық (материалдық) және материалдық емес (рухани) игіліктермен қамтамасыз ететін басқару жүйесі болып табылады. Экономика ғылым ретінде - шектеулі ресурстар жағдайында қоғамның үнемі өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру жолдарын зерттейтін ғылым.
Қысқартулар тізбесі
БЭК - Бірыңғай экономикалық кеңістік
ДСҰ -Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЖОО - Жоғары Оқу орындары
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР - Қазақстан Республикасы
ҚХР -Қытай Халық Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
СІМ -Сыртқы Істер Министрлігі
ТМД -Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЮНЕСКО - Біріккен Ұлттардың білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы
БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары
ҚҰБ - Қазақстан Ұлттық Банкі
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
ҚХА - Қазақстан Халық ассамблеясы
ҚазКСР - Қазақ КЕҢЕС Социалистік Республикасы
ҰҒА - Ұлттық Ғылым Академиясы
ҚазАқпарат - Қазақ Ақпарат
РМҚМ - Республикалық Мемлекеттік Қазыналық Мекеме
ААҚ -Ашық Акционерлік Қоғамы
ЗТМО -Зейнетақы Төлеу Мекеме Орталығы
НТК - научно-техническая коорпорациясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1 Қазақстан қоғамды түбегейлі реформалау кезеңінде (1991-1995жж) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.1 ХХ ғасырдың 90-жылдарының басындағы Қазақстаннның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және оның мәдени дамуға әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-31
1.2 Қоғамның әлеуметтік-мәдени даму бағытындағы мемлекет саясаты және оны іске асырудағы шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32-52
2 тарау Қазақстан қоғамы әлеуметтік-мәдени дамудың жаңа кезеңінде (1996-2000 жж) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.1 Экономикалық тұрақтану негізінде елімізде әлеуметтік мәселелерді шешудегі шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53-63
2.2 Қоғамның мәдени дамуындағы жаңа бетбұрыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64-81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81-82
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...88-93
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы.Зерттеу жұмысында алғаш рет ҚР тәуелсіздік алғаннан кейінгі 10 жылдық кезеңі сипатталады. Онда әлеуметтік және мәдени реформаландыру барысында модернизацияландыру үрдісі нәтижелерінің модульдік жаңа келбеті анықталды және дәлелденді.
Диссертация тақырыбының өзектілігі - :Қазіргі таңда қоғамтану-гуманитарлық саладағы ғалымдарды қызықтыратын мәселелер шеңберінің кеңеюіне байланысты тарихта әлемдік модернизациялану, яғни жаҺандану терминінің рөлі мен маңызы айтарлықтай жоғарылады. Бірінші кезекте, бұл тарихшыларға қатысты мәселе, себебі қазіргі заманғы тарих ғылымы негізінен жекелеген мемлекеттердің, аймақтардың немесе белгілі бір кезең тарихымен айналысатын дәстүрлі ғылым саласына қарағанда адамзаттың жаһандық тарихының мәселелерін өзгеше қарастырады.
Қазіргі уақытта әртүрлі бағыттар бойынша зерттеулерде де деректерді, соның ішінде жаңа сөздерді қолданудың шеңбері айтарлықтай кеңейіп жатыр. Бүгінгі таңда, гуманитарлық сала мамандарын жаһандық тарихтың мәселелері көптеп қызықтыруда, сондықтан пәнаралық байланыстардың (тарих, әлеуметтану, мәдениеттану, саясаттану) маңызы артып, әртүрлі деректерді қолданудың ерекше сипаты бар.
90 жылдардың басы Қазақстан Республикасының модернизациялануын халық қөзқарасынан саяси тұрақсыздықтың барысында әлеуметтік-мәдени үрдісіі қиын екенін байқатты. Мұндай да, жоғары технологиялар мен өндірістердің дамуы экономиканың шешуші факторына айналады, адами фактор арқылы әлеуметтік эволюция процесіне тікелей әсер ететін мәдениеттің рөлі (терминнің кең мағынасында) күрт артады. Кез-келген елдің сәтті саяси және экономикалық дамуы қоғамның барлық салалары үшін білікті ұлттық кадрларды даярлау және осы негізде жалпы халықтың мәдениеті мен білімінің деңгейін көтеру сияқты маңызды алдын-ала мақсатты орындамауы мүмкін емес.Тәуелсіздік алғаннан кейін экономикалық тұрақтану жолында, соның ішінде мәдениет саласында мақсаты бағытталған қайта жаңару жолына түскен тәуелсіз ел - Қазақстан Республикасы.
1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң Еуразия құрлығының жүрек тұсындағы ел атанған ұлан - ғайыр өлкеде жаңа мемлекеттің дүниеге келгенін паш етті. Санаулы жылдарда әлемнің әр тарапындағы алуан мемлекеттерден келіп түскен ежелден азаттық аңсаған халықтың тәуелсіздігін таныған қуаншты хабарлар әлемдік ақпаратта дүниенің төрт бұрышына тарағанын білеміз.. Енді міне, сол қуанышты сәттерден бері қарай,бүгінгі күні азат Қазақстанның ең қастерлі құндылығы - ел тәуелсіздігіне 30 жылдай.
Әлеуметтік, мәдени жаңғырту қазақ еліне таңсық жағдай емес. Көшпенді көне тарихы бар мәдениетке бай ел. Сондықтан әлеуметтік және мәдени саладағы өзгерістерді зерттеуді елдің қоғамдық-саяси және экономикалық өміріндегі ең қызықты және маңызды тенденцияларын және құбылыстарын талдап көрейік.
Осы мақсатта әлеуметтанушылар әртүрлі факторларды өзара байланыстырады. Мысалға, қоғамның дамуының соңғы онжылдықтарындағы әлеуметтік жағдайды қоғам мен мәдениеттің ғылымының бір бөлігі ретінде әлеуметтік мәдениет шеңберіндегі өркениетке көзқарасы ретінде қолданды. Орыс зерттеушісі Б.С. Эрасова еңбектерінде әлеуметтанулық көзқарас норма мен іс-әрекеттің, құндылық бағдарларын жүзеге асырудың механизмі мен діннің өмірдегі рөлін және олардың өміріндегі рөлін анықтауға мүмкіндік береді делінген.Барлық дамушы елдер үшін ең жақсы шешім дәстүрлі мәдени мұраны жандандырумен қатар қазіргі заманғы мәдени элементтерін енгізу және ұштастыру- дейді. Батыс және араб социологтарының көпшілігі әлеуметтік даму адамды дәстүрлі төменгі деңгейден қазіргі заманғы өмір деңгейіне көтеруді көрсетеді. Басқаша айтқанда, жалпы халықтың өмір сүру сапасының айтарлықтай өсуі ол,қолда бар мүмкіндіктер мен ресурстарды ұтымды пайдалану.Осылайша қауіпсіздікті, тұрақтылықты қамтамасыз ететін белсенді мемлекет саясаты айқындалады.
Елд ің әлеуметт ік-м әден и д амуы оның б арлық көр ін істер індег і д ин ам ик алық үзд ікс із процесс болып т абыл ады деп тұжырым ж ас ауғ а бол ады. Үзд ікс із процесс рет інде бұл д аму әлеуметт ік құрылымды өзгертуге, әр түрл і әлеуетт ік мүмк інд іктерд і ашуғ а, ол арды од ан әр і ж анд андыруғ а, қоғ амның рух ан и ж әне м әден и қ айт а құрылуы үш ін қ аз ірг і з ам анғы мемлекет үш ін ж аң а мүмк інд іктер ж ас ауғ а б ағытт алғ ан ерекшел ік.
Кеңес Од ағы ыдыр ағ ан тұст а әлемд ік б әсекеге мүлде қ аб ілетс із, тек ішк і рынокқ а ғ ан а нег ізделген ш ару ашылығы б ар ебедейс із эконом ик алық жүйе б іржол а тұр ал анып, көпш іл іг і кедейш іл ік қысп ағын а түскен қ аз ақст андықт ардың бол аш аққ а деген сен ім і артты. Кез інде қ аз ақ х алқы үлкен д аңғыл жол б асынд ағы т әй-т әй б асқ ан с әб и сек ілд і қалыпта болса, бірш ам а у ақытт ан соң ж ағд ай мүлдем өзгерд і. ҚР Тұңғыш През иденті Н.Ә. Н аз арб аев бұл ж айынд а был ай деген бол атын : Бұл т ар ихтың ж аћ андық сынд ары ж әне ж аң а эконом ик а модельдер ін іздеуд ің күрдел і кезеңдер і болды. К ід ір ісс із де қысқ а мезг ілде м індетт і: т әуелс із мемлекет құру, жосп арлы эконом ик ад ан н арықтық эконом ик ағ а, тот ал ит ар измнен демокр ат ияғ а көшуд і жүзеге асыру қ ажетт іг і туынд ады ...
Ал бүг ін өткен жылд арды еске түс ір іп ж әне б ізд ің күш-ж ігер ім із бен жет іст іктерм ізге қ ар ап нық сен іммен былай айтуға болады, б із стр атег иялық тұрғыд ан дұрыс жолды т аңд адық. Құқықтық ж әне әлеуметт ік с аяс и реформ ал ар кейде қ анш алықты қ иын жүрген іне қ ар ам ай, ж ақсы н әт ижелерге жетк ізд і. Ел эконом ик асы мен демокр ат иялық процесстер серп інд і д ам и отырып, республ ик амыз орынды түрде өң ір л идер і с ан алды ж әне б арынш а б әсекеге қ аб ілетт і эконом ик асы б ар алдыңғы қ ат арлы мемлекеттерд ің қ ат арын ан л айықты орын алуғ а ұмтылуд а.
Дүн иежүз і елдер і т анып, әлеуметт ік-эконом ик алық д аму қ арқыны ж ағын ан - өз іне л айықты орынд ард а тұрғ андығын мойынд ап отырғ ан т әуелс із Қ аз ақст ан мемлекет і т ар ихын қ айт а ой елег інен өтк ізу әрб ір х алық үш ін терең м әнге ж әне м аңызғ а ие. Ол тек қ ан а ертеде өткен қ ат ал д а қ ар ам а - қ айшылыққ а толы өм ірд і еске түс іру ж әне оны қ айт а қ алпын а келт іру үш ін ғ ан а емес, сонымен б ірге егеменд ік идеясы орын алғ ан бүг інг і т аңд а қ аз ірг і з ам ан процестер ін жете түс інуге мүмк інд ік беред і. От анымыздың т ар ихын зерттеу алдымен өз ім ізд ің қ ауым ж аст арының ж алпы ізг і ұрп ақт арының ж аң а с аяс и т ар их и аху алды с аяс и м әден иет ін, дербес ел мүддес іне с ай көзқ ар аст ар жүйес ін қ алыпт астыру үш ін өте қ ажет екенд іг ін өм ір шындығы д әлелдеп отыр. Сонд ай - ақ, ел ім ізбен терезес і тең іргелес ж әне ш алғ ай орн ал асқ ан дүн ие жүз і мемелкеттер і от анымыздықң кешег і мен бүг інг і өм ір ін б ілуге ерекше ден қойып отырғ ан ш ақт а, республ ик амыздың кейб ір ғылым, қоғ амдық ой жүйес ін ің жеке қ айр аткерлер і мен ж азушыл ары қ аз ақ т ар ихының кешег і оқ иғ ал арын әдей і бұрм ал ауы аяғын ан енд і тұрып келе ж атқ ан ж ас мемлекет ім ізд ің әлеуметт ік - м әден и эконом ик асының әр і қ ар ай қ арқынды д амуын а әсер ін т иг із іп отырғ андығы қ аз ірг і з ам анғы т ар их и д амуымызды бұрм ал ауд ан, не көмеск і б ілуден екенд іг і сөзс із.
Б ір ақ, б ір жүйеге келт ір ілмей, ш ашыр ай зерттел інген м әселелерд ің б ір і - т әуелс із Қ аз ақст анның д амуының алғ ашқы белес і 10 жыл іш індег і әлеуметт ік - эконом ик алық, әлеуметт ік- м әден и д амуы болып т абыл ады. Қ аз ірг і т аңд ағы д аму с атысынд а эконом ик алық өсуд і қ амт ам асыз ету ж әне осының нег із інде х алқының әл - ауқ аттық деңгей ін көтеруд і нег ізг і м ақс аты ет іп қойып, бұл үш ін елд ің эконом ик алық мүмк інш іл іктер ін өр істетуге ж әне әлемд ік ш ару ашылық пен ж алпы айм ақтық н арықт арғ а ену ін түзетуге қ ажетт і эконом ик алық ж ағд айл ар мен алғыш артт арды м әден и д амуғ а қ анш алықты әсер еткен і өзект і м әселе ет іп қ алыпт астырғ ан Қ аз ақст ан Республ ик асының КСРО ыдыр ап егеменд ік алғ анн ан кей інг і 10 жыл іш індег і әлеуметт ік - м әден и ж әне эконом ик алық т ар ихын зерттеп, оғ ан б ағ а беру өзект і м әселелерд ің б ір і екенд іг і д аусыз. Қазақ елі көне тарихымен бағалы.
1991 жыл Қ аз ақст ан үш ін т ар их и жыл. Кешег і алып импер ия КСРО ыдыр ап, Орт а Аз ия мемлекеттер і үш ін үлкен қ айт ал анб ас т ағдырлы с әт туды. Бұл т әуелс ізд ік деген қ астерл і ұғым ед і. Өзге мемлекеттер с ияқты Қ аз ақст ан д а егеменд іг ін ж ар иял ап, т әуелс із ел болды. Ал айд а КСРО-д ан мұр а болып қ алғ ан, түй ін і шеш ілмеген ұлт ар алық, әлеуметт ік-эконом ик алық м әселелер Орт а Аз ия мен Қ аз ақст анды тығырыққ а т іред і.
Д иссерт ац иялық зерттеуд ің хронолог иялық шеңбер і: Зер ттеу жұмысы КСРО ыдыр ап Қ аз ақст ан Республ ик асы т әуелс ізд ікке қол жетк ізген 1991 жылд ан б аст алып, егеменд і д амуының алғ ашқы он жылд ағы у ақыт ар алығын қ амт иды. Сонд ай- ақ ст ат ист ик алық деректерд і с алыстыру м ақс атынд а т әуелс ізд ік алғ анғ а дей інг і кезең ж әне он жылд ан кей інг і 1-3 жыл ар алықт арынд ағы м әл іметтер де қ амтылып өткен.
Т ақырыптың зерттелу деңгей і: Қ аз ақст ан Республ ик асының т әуелс ізд ік алғ анн ан кей інг і кезен ін ің т ар ихы , соның іш інде б аст апқы онжылдық т ар ихы ерекше зерттеуд і қ ажет етед і. Әр ине ж арық көр іп ж атқ ан еңбектер қ анш ам а, х алықтың әлеуметт ік м әден и д амуынд а атқ арылғ ан реформ ал ар қ аз ірг і зерттеулер бойынш а әл і де ж алғ асын т абуд а. Кеңес Од ағының ыдыр ауы н әт ижес інде әлем к арт асынд а ж аң а т әуелс із мемлекетт ің п айд а болуы, қ алыпт асуы мен оның д аму б арысы, с аяс и стр атег иясы әлеуметт ік тұрғыд ан қ аз ірг і т аңд а ғ алымд ар т ар апын ан үлкен қызығушылыққ а ие.
Диссертация тақырыбын зерттеу барысында отандық зерттеушілердің және тарихшылардың еңбектері баршылық. Атап айтсақ, ҚР Тұңғыш Президентінің бірнеше еңбектер қатары Тәуелсіздік дәуірі, Қазақстан жолы, Ғасырлар тоғысында, Без правых и левых, Бүркітбай Аяғ ан., Әбж анов Х.М., М ах ат Д.А. . М.Б Қ асымбеков., С.Қ ар аж ан., Тайжанов А., М ансуров Т.А еңбектерін атап өтуге болады.
Бүркітбай Аяған өзінің Нурсултан Назарбаев и казахстанская модель строительства государства: исторический аспект [51] атты еңбегі тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу жолындағы ҚР тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметіне арналған. Аталған еңбектің біз үшін маңыздылығы - автор бай деректердің, соның ішінде тәуелсіздік кезеңіндегі маңызды шаралар легін дерек құжаттар негізінде жазылуы болып саналады.
Сонымен бірге, зерттеу жұмысының тақырыбы дипломатиялық құжаттарға тікелей қатысты болғандықтан, зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасының дипломатиясына қатысты бірқатар ғылыми еңбектерді атап өтуге болады. Ток аев К.К. Под стягом нез ав ис имост и: очерк и о внешней пол ит ике, Морозов Г.Н. Междун ародные орг ан из ац и и: некоторые вопросы теор и и., Тур арбеков а Р.М. Внешнепол ит ическ ие полномоч ия През идент а Росс и и , Турсунб аев Т.А. Междун ародные связ и РК (1990-2000), Т асм аг анбетов И.Н. Соц и альн ая пол ит ик а в услов иях нез ав ис имост и Республ ик и К аз акст ан сынды еңбектері кеңінен қолданылды.
Солардың қатарынан И.М. Қозыбаевтың Дипломатия Казахстана: страницы истории атты ғылыми еңбегін атап көрсетуге болады. Автор өз еңбегінде Қазақстан дипломатиясының тарихына кеңінен тоқталған.
Сонымен қоса, отандық зерттеушілер М.А. Сарсембаева , Б.А. Тойтариннің еңбектері әлеуметтік құқықтық зерттеулеріне арнаған.
Диссертация тақырыбын зерттеу барысында шетел деректанушыларының ғылыми еңбектері негізге алынды. Атап айтсақ, Ж.Сааданбеков., Морозов Г.Н., Исм а илов а А., Л.Н. Пушкаревтің ., О.М. Медушевскаяның ., И.Д. Ковальченконың., И.Н. Данилевский, В.В.Кабанов, М.Ф. Румянцевтардың деректану саласындағы еңбектерінің маңызы зор.
Сонымен, диссертация тақырыбының зерттелу деңгейін қарастыра келе, аталған тақырып бойынша нақты кешенді ғылыми зерттеулер бар, дегенмен жалпылама түрде алатын болсақ әлі де зерттеуді қажет етеді.
Зерттеуд ің м ақс аты: Б ір орт алыққ а б ағынғ ан, тот ал ит арлық жүйеге нег ізделген Кеңест ік Соц и ал ист ік Республ ик ал ар Од ағы ыдыр ағ ан тұст а Қ аз ақст ан Республ ик асының т әуелс ізд ік туы астынд а ж аң а, өз іне мүлдем т аныс емес жүйе құру жолынд а алғ ашқы он жыл көлем інде жүрг ізген әлеуметт ік - эконом ик алық с аяс атын зерттеп, қол жетк ізген т абыст ары мен ж іберген кемш іл іктер ін зерделеп,оның м әден и д амуынд ағы рөл іне обьект ивт і түрде б ағ а беру д иссерт ац иялық жұмысымыздың б асты м ақс аты болып т абыл ады.
М індеттер і: Осы м ақс атқ а жету мын ад ай м індеттерд і орынд ауды жүктейд і:
-Т әуелс із Қ аз ақст анның эконом ик алық ж аң а жүйес ін т аңд ау жолын зерттеу ж әне оның т ипт ік с ип атын анықт ау; құрылымдық эконом ик алық реформ аның нег із іне анықт ам а беру;
-КСРО ыдыр ағ ан тұст а ж әне мемлекетт іл ікт і қ алыпт астыру кезең індег і (1991-1995жж) Қ аз ақст ан Республ ик асынд ағы әлеуметт ік ақу алғ а ан ал из ж ас ау;
-1991-1999жж өнерк әс іп ж әне ауыл ш ару ашылығынд ағы өзгер істерд і анықт ау;
-Т әуелс із Қ аз ақст ан Республ ик асының әлеуметт ік ж ағд айынд ағы қ иындықт ар мен күрдел і м әселелерд і шешудег і іс - ш ар ал арғ а с ар апт ам а ж ас ау, мемлекет аз ам атт арының ж ақсы тұрмысын қ амт ам асыз етет ін қоғ ам орн атуд ағы үк імет с аяс атын зерттеу;
-Қ аз ақст андықт ардың әл - ауқ атын көтеру, тұрғын үй, азық - түл ікпен қ амт ам асыз ету, медец ин алық көмек көрсету с ияқты әлеуметт ік проблем ал арды шешу жолын дағы реформалар сипаты;
-Зейнет ақы реформ асының ерекшел іктер і мен жүрг із ілу б арысын зерттеу;
-Қ аз ақст ан -2030 даму Стр атег иясы б ағд арл ам асын талдау;
-әлеуметт ік-эконом ик алық процест ің бөл іг і рет інде ж әне м әден и модернизациялану жолындағы м аңызды аспект ілер ін ің б ір і рет інде б іл ім беру жүйес ін ің д аму тенденц иял арын а т алд ау ж ас ау;
-Әлеуметт ік-эконом ик алық б ағытт ағы м әден и үд ір істерд ің қ алыпт асуын айқынд ау.
Зерттеу жұмысының теор иялық ж әне әд істемел ік нег із і:Аталмыш мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық жағдайы дағдарыс кезеңінде реформалар және мемлекеттік шешімдер арқылы арнайы бағдарламалардың аясында жасалған стратегиялық көрсеткіші. Осындай шаралырдың қорытындысы мәдени үрдістерге тікелей әсер етіп қәзіргі таңда дамушы елдердің қатарында алдыңғы лепте тұрғанын байқатады.
Сонд ай ақ, өз ар а б айл аныстылық теор иясын ерекше ат ап өтуге бол ады. Бұл ретте сарапталған құжаттар ресми және бейресми тұрғыда мемлекеттің толық бейнесін ашып берді.
Сонымен қ ат ар, т ақырыпты зерттеу б арысынд а с алыстырм алық, т алд ау-қорыту, с ар ал ау, жүйел і-құрылымдылық, теор иялық т аным, т ар их и ж әне хронолог иялық терм индерге т алд ау ж ас ау, ж алпыл ау, жүйел і т әс іл, с алыстыру, т ар их и құбылыст арды б ағ ал ау с ияқты ғылым и зерттеу әд істер і кешенд і түрде қолд анылды.
Зерттеу жұмысының дерект ік көз і:Д иссерт ац ия жұмысының алдын а қойғ ан м ақс атын орынд ауд а нег із болғ ан деректерд ің қ айн ар көздер іне қ ар ай ол арды ж іктеп көрей ік. Жоғ арыд а б аянд ағ анымызд ай Қ аз ақст анның 1991-2000жж ар алығынд ағы әлеуметт ік - эконом ик алық д амуы ш ашыр ай, жүйес із зерттелген м әселелерд ің б ір і болып т абыл ады. Осы м әселелерд ің шеш ім і м әден и д амуғ а с аяс и тұрғыд ан ерекше әсер етт і. Десек те, т ақырыпқ а қ ал ам т артқ ан б ірш ам а авторл ардың еңбектер і ж арық көр іп үлгерген. Ж[ ]алпы ол[ ]арды мын[ ]ад[ ]ай алты топқ[ ]а бөл[ ]іп қ[ ]ар[ ]астыр[ ]ауғ[ ]а бол[ ]ады:
Дегенмен, алға қойған мақсат пен міндеттерді шешу үшін деректердің келесі бірнеше топтарын бөліп қарастырдық:
1) Заң актілері;
2Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сыртқы саяси тұжырымдамалары мен еңбектері;
3) Қазақстан Республикасы Президенті архивінің құжаттары;
4)Қазақстан Республикасы ірі мемлекет тұлғаларының еңбектері;
5) Қоғамдағы эконм истерд ің, әлеуметтт анушыл ардың ж әне т ар ихшыл ардың е-бектер ін ж атқызуғ а;
6) Дипломатиялық құжаттар жинағы, мемлекеттік іс қағаздар;
7)Қазақстан Республикасының Мемлекеттік мұрағат материалдары;
8) Қазақтан Республикасының мерзімді баспасөз басылымдары мен интернет ресурстары:
Деректердің бірінші тобын Қазақстан Республикасының дипломатиясы мен сыртқы саясатына қатысты және дипломатиялық қызметтің ұйымдастырылуын реттейтін негізгі құжаттар - 1991 ж. 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жөніндегі Заң [3] және Қазақстан Республикасының Конституциясы [4]; Қ аз ақст ан Республ ик асының м әден иет тур алы з аңы, Қ аз ақст ан Республ ик асының т іл тур алы з аңы, Қ аз ақст ан Республ ик асының б іл ім тур алы з аңы, Ресей Федер ац иясының б іл ім тур алы з аңы, Қ аз ақст ан Республ ик асынын ғылым тур алы з аңы, оғ ан қос а Зейнет ақы реформ асы з аңн ам ал ары қ ар астырылды
Деректердің екінші тобындиссертациялық зерттеу жұмысының тұжырымдамалық негізі болып алынғанҚазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанды егемен мемлекет ретінде қалыптастыру және дамыту стратегиясы[5]; Біз мыңжылдықтар тоғысында жаңа мемлекет құрдық[6]; Әлемнің эпицентрі[7]; Тәуелсіздіктің бес жылы[8]; Сындарлы он жыл[9]; XXI ғасыр табалдырығында[10];, Қазақстандық жолы[11];Ғ асырл ар тоғысынд а[12]; Т әуелс ізд ік д әу ір і[13]; Без прв авых и левых[14];атты еңбектері құрайды.
Деректердің үшінші тобын Қазақстан Республикасының Президенті архивінің құжаттары құрайды. Соның ішінде Қазақстан Республикасының дипломатиялық хат алмасу құжаттары, яғни ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының Хатшысы Бутрос Галиға, БҰҰ ЮНЕСКО Бас Хатшысына жазған ресми Хаттары құжатнамалары.
Деректердің төртінші тобынәр түрл і кезеңдерде тарихшылар мен үкімет жүйесіндегі тұлғалардыңБ.Аяғанның[15],Қ.Тоқ аев тың[16],И.Т асм ағ анбетовтың[17],М .Б.Қ асымбеков[18],С.С а ад анбеков тың[19] еңбектер і мен б асп асөз беттер інде ж ар иял анғ ан б аянд ам ал ары мен құнды м атер и алд ар жиынтығы құрайды.
Деректердің бесінші тобынт ақырыпт а қ ар астырылуы т и іс м әселелерд і жеке - жеке бөл іп зерттеген ғалымдардың, эконм истерд ің, әлеуметтт анушыл ардың ж әне т ар ихшыл ардың еңбектер ін ж атқызуғ а бол ады. Ол ардың қ ат арынд а В.И. Нов иков, [20];А.Исм а илов а[21];Тұрсымб аев а[22]; Э.Тұр арбеков[23];А.Морозовтың[24]; В.А.Ермековтың, М.Х.Абусейтов аның, Д.А.Мурк инн ің ж әне т.б авторл ардың зерттеулер і т ақырыптың м ән ін ашуд а сынд арлы м ағлұм атт ар беред і.
Деректердің алтыншы тобынд иплом ат иялық құж атт ар құрайды. Қ аз ақст ан Республ ик асы з аң нег із індег і кел іс ім ш артт ар, х атт ам ал ар, конвенц иял ар, декл ар ац иял ар мен мемор андумд ар ж ат ады.
Деректердің жетінші тобынмұр ағ ат м атер и алд ары құрайды. Қ аз ақст ан арх ивт ік қорын ан алынғ ан арн айы құж атт ар мен м атер и алд ард ан құр ал ады. Ол ар, Қ аз ақст ан Республ ик а П арл амент імен, През идент Әк імш іл іг імен, Қ аз ақст ан Республ ик асының През идент імен 1997 жылы Алм аты мен Целиноград қ ал ал арынд а зейнет ақыл ар мен зейнет ақыл ардың өзд іг інен төлену ін қ амт ам асыз ету тур алы қ аулы. Зейнет ақы қорын ж әне әлеуметт ік қ амсызд андыруды б асқ аруды қ аржылық реттеу бөл ім і (м атер и алд ар мұр ағ аты) 3-5 бет. Қ аз ақст ан Республ ик асы Ұлттық мұр ағ аты. 136-қор, 1-т із ім, 165- іс. 64-п ар ақ. Қ аз ақст ан Республ ик асы Ұлттық мұр ағ аты. 136-қор, 1-т із ім, 277- іс, 40-п ар ақ. Қ аз ақст ан Республ ик асы Ұлттық мұр ағ аты. 136-қор, 1-т із ім, 283- іс, 85-п ар ақт ар көздер і қ ар астырылғ ан.
Қ аз ақст ан Республ ик асы төң ірег індег і нег ізг і с ал ал арғ а зерттеу жүрг ізген Қ аз ақст ан Республ ик асының Ресей Федер ац иясынд ағы Төтенше жөне Өк ілетт і елш іс і болғ ан Т.А. М ансұровтың[90] еңбектер ін ің де берер і мол
Деректердің сегізінші тобынзерттеу т ақырыбын а б айл анысты мерз імд і б асп асөз беттер інде ж ар иял анғ ан м атер и алд ар ж ат ады. Бұғ ан республ ик алық, шетелд ік г азеттер мен журн алд ардың әр түрл і ж ин ақт ары ж ат ады. Оған қоса интернет ресурстары.
Жоғ арыд а ат алғ ан деректерд ің б арлық топт ары д иссерт ац иялык жұмысты ж азу үш ін дерект ік нег із болды. Ол арды сұрыпт ап, с ар ал ап зерттеу жұмысын а қолд ану жұмыстың алдын а қойғ ан м әселес ін ж ан-ж ақты зерттеуге, м ақс аты мен м індеттер ін ашуғ а мүмк інд ік берд і.
Ж алпы алғ анд а, осы зерттеу жұмысын ж азу б арысынд а п айд ал анғ ан деректер кешен і ақ иқ атт арғ а мол ақп ар атт ард ан тұр ады. ХХ ғ асырдың б асынд ағы Қ аз ақст ан Республ ик асын т әуелс ізд іктен кей інг і әлеуметт ік-эконом ик алық, әлеуметт ік- м әден и ж ағын ан қ ар астыруғ а, оның эконом ик алық- стр атег иялық б ағытт арын ашып зерделеуде, с ар алд ауд а д аму үрд іс ін толыққ анды деңгейде қ ар астыруғ а осынд ай м әл іметтерд і қолд ану б арынының берер үлес і зор болды.
Зерттеу жұмысының айм ақтық ауқымы: қ аз ірг і Қ аз ақст ан Республ ик асы.
Зерттеу жұмысының ғылым и ж аң алығы: Қ аз ақст ан Республ ик асы ж аһ анд ану ж ағд айынд а қ алыпт асуы мен соңғы 30 жыл іш індег і д аму б арысы, проблем ал ары, бол аш ағы жеке т ақырып рет інде алғ аш рет от андық т ар ихн ам ад а жүйел і түрде ғылым и айн алымғ а еңг із іл іп, Қ аз ақст ан эконом ик асығылым и нег ізде тұжырымд алғ ан алғ ашқы жұмыст ардың б ір і болып т абыл ас а, с аяс и ж ағын ан әлеуметт ік, эконом ик алық ж ағын ан жеке -жеке т алқыл анып қ ан а қойм ай, жеке ғылым и зерттеу с ал ал ары бойынш а оның жету жолд ары мен д амуынд ағы жет іст іктерд і, бол аш ақ мүмк інд іктерд ің шеңбер ін белг ілеп, т и імд і ж ақт арын ж ан-ж ақты ашу қ ар астырылғ ан.
Т ар их и оқ иғ ал арды жүйелей отырып, мемлекетт ің әлеуметт ік м әден и д аму жолынд а б ірнеше м аңызды реформ ал ардың шеш ім т абуы елд і ж аң а эконом ик алық арен ағ а алып шықты деп б асып айт а ал амыз. Оның б асым б ағытт ары мемлекетт ік тұрғыд ан н ақты қ ар астырылды.
Алынғ ан н әт ижелер нег із інде мемлекетт ің эконом ик алық, әлеуметт ік- м әден и бол аш ағын а болж ам ж ас алды.
Зерттеуд ің ғылым и ж аң алығы рет інде бұрын ж ар иял анб ағ ан мұр ағ аттық құж атт ар мен ж аң а т ар их и деректерд і енд ірумен де айшықт ал а түсед і. Ізден іс б арысынд а зерттел ін іп отырғ ан м әселелерде жүрг із ілген реформ ал ар қ аз ірг іге дей ін өз ж алғ асын т абуд а.Т әуелс ізд іктен кей інг і әлеуметт ік-с аяс и стр атег иял ар мемлекетт ің д амуынд а үлкен рөл атқ арып келед і. Қ аз ақст ан әл і ж аң ару, ж ах анд ану үст інде. Ол т ар их и тұрғыд ан б ағ а бер ілген, бүг інг і күнг і көзқ ар ас арқылы т алд анғ ан.
Зерттеу жұмысының т әж ір ибел ік м аңызы: Д иссерт ац ия қ аз ірг і Қ аз ақст ан Республ ик асы мен т әуелс ізд ік алғ анн ан кей інг і Қ аз ақст ан Республ ик асының эконом ик алық, ек інш і кезекте әлеуметт ік, м әден и д амуынд ағы реформ ал ардың қ анш алықты м аңызды болғ анын түс інд іг іп өтед і. Ан ал из ж ас айтын болс ақ әлеуметт ік ж ағд айды шешудег і қ аз ірг і қ аз ақст андық модульд і реформ ал ар өз жүйес імен жұмыс атқ арып ж атыр деп есептейм із.
Б арлық м атер и алд ар мен құж атт ар, соның іш інде мұр ағ ат мекемелер ін ің қорл арын ан алынғ ан ақп ар атт ар д а, ел ім іздег і эконом ик алық с андық көрсетк іштер і жөн індег і ст ат ист ик алық м әл іметтер ХХ ғ асырдың б асынд ағы Қ аз ақст ан Республ ик асы т ар ихының беттер ін толықтыр а түсед і.
Д иссерт ац ия м атер и алд ары Қ аз ақст ан т ар ихы жөн інде жұмыс ж азу кез інде, жоғ ары оқу орынд арынд ағы т ар их м ам андықт ары мен Қ аз ақст анның эконом ик алық т ар ихы, М әден иетт ану, Әлеуметтану курсы бойынш а д әр іс ал атын студенттер үш ін оқулықт ар, оқу құр алд арын, лекц иял ар курсы мен сем ин арлық с аб ақт ар д айынд ау б арысынд а п айд ал ануын а бол ады.
Д иссерт ац ияның құрылымы: Д иссерт ац иялық жұмыс к ір іспеден, ек і т ар ауд ан, қорытындыд ан, п айд ал анғ ан әдеб иеттер т із ім і мен қосымш ал ард ан тұр ады. Т ақырыпты ашу м ақс атынд а әрб ір т ар ау жеке бөл імдерге бөл ін іп қ ар астырылғ ан.
К ір іспе бөл імде т ақырыптың өзект іл іг і нег ізделген. Мұнд а т әуелс із Қ аз ақст анның әлеуметт ік тұрмыс-т ірш іл іг ін ің зерттелу деңгей і, х алықтың әлеуметт ік-эконом ик алық тұрғыд ан, м әден и тұрғыд ан ж аң а б ағытт а д амуд ағы реформ ал ау с аяс аты т ақырып аясынд а ж ар иял анғ ан зерттеу жұмыст ары, моногр аф иял ар мен м ақ ал ал арын а т алд ау ж ас алып, т ақырыптың зерттелу деңгей іне б ағ а бер ілген. Сонымен қ ат ар, зерттеу әд істер і анықт алып, жұмыстың м ақс аты мен м індеттер і қойылғ ан.
Б ір інш і т ар ауд а ХХ ғ асырдың 90-жылд арының б асынд ағы Қ аз ақст анның әлеуметт ік-эконом ик алық ж ағд айы ж әне оның м әден и д амуғ а асер і, қоғ амның осы б ағытт ағы мемлекет с аяс аты ж әне оны іске асыруд ағы ш ар ал ары қ ар астырыл ады. Ол Т әуелс ізд ік Декл ар ац иясының ж ар иял ануы, қөпұлтты мемлекетт ің ұлт ар алық б айл анысын с ақт ау, б ағ аның ырықт андырылуы, әлеуметт ік с ал аны қ алпын а келт іру. Мемлекетт і д амытуд а ж аң а реформ ал ар енг ізу, жекешеленд іру с аяс атын жүрг ізу, денс аулық с ақт ау, б іл ім с ал асынд ағы б ірқ ат ар қ ател іктерд і түзет іп ж аң а жолғ а қоюмен айқынд ал ады. Ж алпы алғ анд а, елд і тығырықт ан алып шығу с аяс аты жолғ а қойылды. Ал ек інш і кезеңде Қ аз ақст анның эконом ик алық тұр ақт ану жолынд ағы қ алыпты ж ағд айы б аянд ал ады. Әлеуметт ік ж ағд айды шешудег і реформ ал ардың жұмыс б арысы, қоғ амның м әден и д амуд ағы ж аң аш а бетбұрыст арымен ерекшеленед і.
Ек інш і т ар ау Қ аз ақст ан 2030 стр атег иясы б ағд арл ам асы аясынд а т алд ан ады. Ж аң а аст ан аның с алынуы ж ах анд ану б арысынд а През идент Н.Ә.Н аз арб аевтың авторлық идеясымен қорытындыл ан ады.
Үш інш і Қорытынды елд ің өткен і мен бүг інг і ж ағд айын а ж ас алғ ан т алд ау қорытындыл анып, т ар их и тұрғыд ан б ағ а бер ілед і.
Зерттеу жұмысының соңынд а п айд ал анғ ан әдеб иеттер мен с ілтемелер т із ім і ж әне қосымш ал ар бер ілген.
Зерттеуд ің сынн ан өту і:Д иссерт ац ия Қ аз ақ Гум ан ит арлық Иннов ац иялық з аң Ун иверс итет ін ің т ар их к афедр асынд а т алқыл анып, қорғ ауғ а ұсынылды. Д иссерт ац ияның нег ізг і м азмұны мен тұжырымд ары Вестн ик К азГЮИУ журн алынд а ж ар иял анғ ан 1 м ақ ал а түр інде сонымен б ірге, х алық ар алық, республ ик алық ғылым и-т әж ір ибел ік конференц иял ардың ж ин ақт арынд а ж арық көрд і.
Зерттеу жұмысы бойынш а ж ар иял анғ ан м ақ ал ал ар:
1. Т әуелс ізд ікт ің алғ ашқы жылд арынд ағы м әден и үд ір істерЖ ас ғ алымд ар, доктор антт ар, м аг истр антт ар ж әне студенттерд ің ғылым и еңбектер ін ің х алық ар алық ж ин ағы Қ азГЮИУ. Семей. - 2018ж. №5. (5) 93-96 б.б.
2. 1996-1999 жылд[ ]ард[ ]ағы Қ[ ]аз[ ]ақст[ ]ан Қоғ[ ]амын реформ[ ]ал[ ]ау кезең[ ]індег[ ]і б[ ]іл[ ]ім-ғылым жүйес[ ]і К[ ]азГЮИУ Х[ ]аб[ ]аршысы. Семей. - 2019ж. № 4. (44). 181-186 б.б.
3. 1995-1999 жылд[ ]ар ар[ ]алығынд[ ]ағы эконом[ ]ик[ ]алық тұр[ ]ақт[ ]ану нег[ ]із[ ]інде ел[ ]ім[ ]іздег[ ]і әлеуметт[ ]ік м[ ]әселелерд[ ]і шешудег[ ]і реформ[ ]ал[ ]ар Еур[ ]аз[ ]ия б[ ]іл[ ]ім[ ]і. Х[ ]алық[ ]ар[ ]алық ғылым[ ]и-[ ]әд[ ]істемел[ ]ік, пед[ ]агог[ ]ик[ ]алық журн[ ]ал.Семей. - 2019ж. № 6. (31) 4-8 б.б
І т ар ау Қ аз ақст ан қоғ амды түбегейл і реформ ал ау кезең інде (1991-1995жж)
3.1 ХХ ғ асырдың 90-жылд арының б асынд ағы Қ аз ақст аннның әлеуметт ік-эконом ик алық ж ағд айы ж әне оның м әден и д амуғ а әсер і
Қазақстан Республикасының қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық жағынан түбегейлі реформалау кезеңі алғашқы ғылыми-зерттеулер бойынша уақыты 20-шы ғасырға келеді екен және одан кейінгі тәуелсіздік жылдарынан кейінгі кезең ұлттық мемлекеттің негіздері дерлік тұтастай алғанда әлеуметтік-мәдени трансформация жағдайында халықтың бір бөлігі болып саналады. Мемлекет саясаты осы жетістіктерде жетекші рөл атқарды және қазіргі жағдайды ескере отырып, Қазақстан қоғамында барлық салаларын қайта құру бойынша белсенді саясат жүргізді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы Қазақстан өзінің модернизациялау стратегиясында дамыған ашық экономикасыз демократиялы, құқықтық мемлекет құру мүмкін емес деген негізгі постулатты ұстанып, алдымен нарықтық қатынастарға үлкен мән берді. Мемлекеттік құрылыстың тұрақты жүйесі кез-келген бір мемлекеттің тұрақты дамуының маңызды элементі саналады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы Орталық Азияның ең экономикалық және саяси тұрақты және ТМД-ның табыскер мемлекеті болып табылады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойындау және ҚР-ның әлемдік аренаға шығуына мүмкіндік берген саяси құжаттарды қарастырмай бірден ішкі экономикалық жағдайлар жөніндегі құжаттарды зерделеп көрейік.
1991 ж. 16 желтоқсанында Мемлекеттік тәуелсіздік жөніндегі Заңнын [3]қабылдануынан бастап Қазақстан өзінің мемлекеттілігін және егемендігін құру жолына көшкені белгілі. Бұл кезде ҚР өзінің территориялық аумағы жағынан әлемдегі тоғызыншы орынды иеленуі және қуатты ядролық арсеналға ие болуы көптеген мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар тарапынан ендігі кезекте ҚР өзінің сыртқы саясатын қалай құрады, қандай мүдделерді көздейді және оның басқа мемлекеттермен өзара саяси, жкономикалық, мәдени қарым-қатынастары қалай болады деген сұрақтар мазалады.
Ресейде 1991 жылдың т амыз бүл іг і КСРО-ны түпк іл ікт і ыдыр атып тынды. Бүл ік сол жылдың қ аз анын а қ ар ай көптеген республ ик ал ардың өз т әуелс ізд іг ін ж ар иял ауын а септ іг ін т иг ізд і. Т әуелс ізд іг ін бұғ ан дей ін деф акто ж ар иял ағ ан бұрынғы од ақт ас республ ик ал ардың кейб ір і (Л итв а, Л атв ия, Эстон ия, Груз ия) КСРО құр амын ан ресм и түрде шығ атынын м әл імдед і. Орт алықтың б ил іг і күннен күнге әлс іреп, елде с аяс и толқул ар күшейгені бар. Осынд ай ж ағд айд а Ресей, Укр а ин а мен Бел арусь б асшыл ары М инск м аңынд ағы Беловежье орм анынд а кел іссөз өтк ізд і. Кел іссөзде КСРО-ны құру тур алы 1922 жылғы кел іс імш артты жою, Т әуелс із Мемлекеттер Дост астығын құру м әселес і т алқыл анды. Б асқосуд а осы м әселелер тур алы құж атт арғ а қол қойылды. Бұл кездесуге Қ аз ақст ан Тұңғыш През идент іНұрсұлт ан Н аз арб аевт а, Орт алық Аз ияның б асқ а республ ик ал арының б асшыл ары д а ш ақырылм ады.
Осыл айш а, КСРО өз өмір сүруін тоқтатты. Бұғ ан ж ау ап рет інде 1991 жылы 12 желтоқс анд аАшх аб адт а Қ аз ақст ан, Қырғызст ан, Өзбекст ан, Т әж ікст ан, Түр ікменст ан б асшыл ары кездесу өтк ізіп, кездесуде од ақт астық жөн індег і ш артқ а қол қойып, Беловежье кел іс ім імен толық кел ісет ін ін м әл імдед і. Бұғ ан қос а, ол ар Беловежье кел іс ім іне қ атысушы елдерге ж әне б асқ а д а бұрынғы од ақт ас республ ик ал арғ а ж аң а од ақтық ш арт ж ас асу жөн інде үндеу жолд ады.
Кеңес жүйес ін ің ауқымын ан бос ап шыққ ан республ ик ал ар кеңест ік, соц и ал ист ік деген ат аул ард ан б ас т арт а б аст ады. 1991 жылы 10 желтоқс анд а республ ик амыздың Жоғ арғы Кеңес ін ің сесс иясынд а "Қ аз ақ Кеңест ік Соц и ал ист ік Республ ик асы" ат ауы Қ аз ақст ан Республ ик асы деп өзгерт ілд і.
14 желтоқс анд а Жоғ арғы Кеңес "Қ аз ақст ан Республ ик асының мемлекетт ік т әуелс ізд іг і тур алы" конст итуц иялық з аңның жоб асын т алқыл ауғ а к ір ісед і. Б ір ақ т алқыл ау желтоқс анның 16-сынд а т аңертеңг іл ік м әж іл іске қ алдырылып, ж арыссөзде депут атт ар сөз сөйлед і. З аң жоб асын пысықт ау үш ін ред акц ия ком исс иясы құрылды. Сод ан кей ін депут атт ар Қ аз ақст ан Республ ик асының мемлекетт ік т әуелс ізд іг і тур алы з аңның пысықт алғ ан жоб асын а б апт ар бойынш а д ауыс беруд і б аст ады. З[ ]аң сол сесс[ ]ияд[ ]а тұт[ ]ас қ[ ]абылд[ ]ан[ ]ады. Сөйт[ ]іп Жоғ[ ]арғы КеңестеҚ[ ]аз[ ]ақст[ ]ан Республ[ ]ик[ ]асының т[ ]әуелс[ ]ізд[ ]іг[ ]іс[ ]алт[ ]а н[ ]атты түрде ж[ ]ар[ ]иял[ ]ан[ ]ады.
Қ Р т әуелс ізд ікке дей інг і ресм и хронолог иясы осындай. Б ір ақ, од ақт ан неге соңғы болып шықтық? Ол үш ін КСРО-ның ыдыр ауын не себепт і күту керек болды? Т ар их ғылымд арының докторы, профессор Берекет К әр іб аевтың п ік ір інше, т әуелс ізд ікт і б ірден алып кетугеелд ің әлеуметт ік, эконом ик алық ж әне демогр аф иялық ж ағд айының н аш арлығы тосқ ауыл болды. Зерттеу жұмысының барысында осы кезеңде Қазақстан қандай әлеуметтік қиындықтарға тап болды, оның қандай себептері, шешімі қалай болды, бізді толғандырған осы сұрақтарға жауап тауып көрелі.
Бірінші мәселе, экономикалық фактордың төмендігі,Қ аз ақст ан кешег і КСРО-ның эконом ик асымен 93% б айл анысты ед і. Қ аз ақст анд а бұрынғы Од ақ м ин истрл іктер і болды. З ауыт, комб ин ат, өнд ір іс орынд арының б арлығы сол м ин истрл іктерд ің ж анын ан с алынғ ан. Б ізд ің өз өн імдер ім із б ар болғ аны 7% ед і. Ол ар - н ан, сүт, ет т әр ізд і т ам ақ өн імдер і. Қ алғ ан өн імдерд ің б арлығы Ресейден ж әне б асқ а республ ик ал ард ан кел іп отырды. Бұл - эконом ик а ф акторы. Ек інш іден, елде демогр аф ия мен этн ик а ж ағд айы өте қ иын болды. Мемлекет с аяс атының б асым бөл іг і қ ал ад а шеш ілед і. Ал қ ал ал ард ағы х алықтың үлес с алм ағы өте аз ед і. 90 жылд ары Алм атының 13-17%- і ғ ан а қ аз ақт ар болды. Мұнд ай кезде т әуелс ізд ікт і алып кету оң ай болғ ан жоқ. Әр[ ]ине, През[ ]идент б[ ]әр[ ]ін б[ ]ақыл[ ]ап отырды. Х[ ]алықтың ж[ ]ағд[ ]айын[ ]ан х[ ]аб[ ]ард[ ]ар болды, - дейд[ ]і т[ ]ар[ ]ихшы Берекет К[ ]әр[ ]іб[ ]аев[25].
Екінші мәселе, Қ аз ақст ан бейб іт өм ірд і сүйет ін х алық, б ір ақ, т ар ихы, ел і, тег і тур алы ақп ар атт ар м әжбүрл і түрде ж абулы х алық болды. Ресм и түрде мұнд ай әрекет әлемд ік үстемд ік ж ағд айынд а кеңейт ілет ін пролет ар и ат ынтым ағының қ ар ап айым сызб асын а с әйкес ж абулы ж әне ж алпы этн ик алық айырм ашылықт арын жоюғ а арн алғ ан. Өткен ғ асырдың соңғы ш ирег іне қ ар ай д амығ ан соц и ал изм қоғ амынд а ресм и кел іс ім мен ешқ анд ай кел іспеуш іл ік болм ады, оны өткен жолдың н әт ижелер і айқын д әлелдейд і. Кеңес Од ағы кез індег і қ алғ ан ұлттық м әселе с әтт і шеш імін тапқан[26,156 б].
Осы орайда желтоқсан оқиғасының барысына шолу жасап өтейік. Мүмкін, қ аз ақ х алқының д ағдыл ары б аяу жөндеуд ің б ір деңгей інде тұр ақт анғ ан бол ар ед і, егер ызғ арлы желтоқс ан оқ иғ асы болм ағ анд а. 1986 жылдың аяғы мен 1987 жылдың б асынд а қ аз ақт ардың ф из ик алық ж әне мор альдық тұрғыд ан құлдыр ауымен б ірге аз у ақыт іш інде қ ар ап айым с ан амызд а ал ап ат өзгер іс болды, бұл қ аз ақ х алқының Кеңес Од ағының ұлтт ар ар асынд а қ анд ай рухты екенд іг ін көрсетед і. Сол кезд ің т аным ал ұр аны соц и ал изм ж ас асын интерн ац ион алдық ж ағын ан шын жүректен сенет ін ж аст ар үш ін тұз ақ болды. Оғ ан қ арсы акц иял ар, пет иц иял арғ а шыққ ан ж аст ардың с ағын сындырумен болды. Ол ар б ір с әтте х алық ж ауы ат анып шығ а келд і. Ат ақты қ аз ірг і з ам анның к инореж иссер і Әзерб айж ан М амбеков ашық ойын был ай жетк ізед і. 1986 жылы 17 желтоқс анд а ал аңд а болғ аным үш ін те атрд ан мен і алып шығып, б асым а қ атты ж ар ақ ат с алды[27,79]. Республ ик аның жоғ арғы ж ағынд а толық х аос, түс ін іспеуш іл ік б айқ алды, өйткен і ешк ім ад амд армен сөйлес іп, ашық сөйлеск іс і келмед і. Д әл ірек айтс ақ, мұнд ай ешк імн ің қолын ан келмед і, өйткен і б арлығы ұйымд астырылғ ан ад амд армен стендтерден д айын м әт індерд і қ ал ай оқуғ а бол атындығын ан ғ ан а х аб ард ар ед і[14,181]. Қ аз ақст анды көп у ақыт бойы б асқ арғ ан Д.Қон аевты орнын ан бос атылып, мемлекет б асшылығын а республ ик а х алқын а бейт аныс Ульяновск облысы п арт ия ком итет ін ің б ір інш і х атшысы болғ ан Г.В.Колб инт ағ айынд алғ аны өрескел қ ател ік болды. Орт алықтың бұл әрекет і б арып тұрғ ан с аяс и қ ател ік ж әне қ аз ақ х алқының мүддес ін мүлде елемеуш іл ік болды[28,231]. Жерг іл ікт і ж ағд айды б ілмейт ін, ұлт ерекшел іг ін түс інбейт ін, х алық алдынд а абыройы, бедел і жоқ кел імсектерд і мемлекет б асын а қоюғ а болм айды. Ол өрескел қ ате ж әне төн іп келе ж атқ ан эконом ик алық ап ат осының т ікелей с алд ары деп, ж аз ады Н.Ә.Н аз арб аев Т әуелс ізд ік д әу ір і еңбег інде[10,11].
Кеңест ік қ ағ аз жүйес і 1986 жылғы шығыс деспот измн ің ерекшел іг імен мен н ақты ұлттық мүдделер ар асынд ағы қ ашықтықтың қ анш алықты алыс екенд іг ін көрсетт і. Х алықтың, ұлт мүддес ін ш аншу олқылықт арын а қ ар ап, ж ар иял анғ ан х алықт ар достығы мен кеңест ік ұлттық с аяс аттың н ақты м ән і ар асынд ағы үлкен қ айшылық осынд ай болды десе болады.
Осыл айш а, х алықтық ұлттық өм ір сүру д ағдысы эконом ик алық, с аяс и ж әне идеолог иялық с ал ал ар шеңбер інен тыс қ алды. Орт алық Аз ия елдер ін ің этном әден и проблем ал ары ұлттық м әселен ің д әстүрл і кеңест ік доктр ин асы аясынд а ешқ аш ан түс інд ір ілмед і.[29,32].
Үшіншіден, енд іг і туынд айтын м әселе қ ар ап айым қ аз ақ х алқының орысш а б іл ім алғ ан ж әне ауылды жерлердег і қ аз ақст ардың с имб иозы болды. Кеңес үк імет іне х алықтың агр арлық этнос болып қ алуы м аңызды ед і. Орыс м әден иет і Қ аз ақст анды м әден и ж әне әлеуметт ік модерн из ац иял ау кезең інде жетекш і рөл атқ арды. Қ аз ақ х алқы болс а көшпенд іл ік өркен иет т ағдырын жоғ алтып алу қ ауп інен қорықты. Сол үш ін де іштей с ақтықпен болды. Кеңест ік жүйе оғ ан немқұр айды қ ар ап әдей і елемеумен болды[30,55].
Т әуелс ізд ікт ің т ағы б ір қыры айқынд ал а түст і. Кешег і Кеңес Од ағының аз ам атт ары болғ ан х алық енд і к ай елд ің аз ам атымыз деген сұр ақт ар туынд ады. Егер Қ аз ақст ан х алқының 43 п айызын 1989 жылы орыс этносы құр ап тұрс а, м әселен ің қ ар ап айым емест іг ін б ірден сез інуге бол ады. Ж ас мемлекетт ің алдын ан шыққ ан күрдел і құбылыстың б ір і ұлт ар алық қ атын аст ар м әселес і болды. Осылайша, ауылды жердегі қарапайым халқының орысша білімінің аздығы.
1990 жылы 24 с әу ірде республ ик алық п арт ия жетекш іл іг і х алықтың ш ару ашылық аху алын б асқ ар а алм ағ ан орт алықтың әрекет і бұд ан был ай бүл ікке тосқ ауыл бол а алм ады, болғ ан оқ иғ ал ар үш ін ж ау апкерш іл ік республ ик а б асшылығының мойнын а артылды. Ал[ ]айд[ ]а, [ ]импер[ ]ия н[ ]аркозсыз құлдыр[ ]ауд[ ]а! [31,11]. Од ақтың ауыр ж ағд айд а ыдыр ау үдер іс і с аяс и жүйен і реформ ал ауды қ ажет етт і. Осығ ан ор ай д ағд арыст ан шығудын б ір жолы -През идентт ік қызметт і енг ізу бол атын. 1991 жылғ а дей ін 1990 жылы 24 с әу ірде Жоғ арғы Кеңес Қ аз ақ КСР- ін ің През идент і ет іп Н.Ә. Н аз арб аевты с айл ап алды. Осыл[ ]айш[ ]а, Қ[ ]аз[ ]ақст[ ]анд[ ]а През[ ]идентт[ ]ік инст[ ]итут қ[ ]алыпт[ ]асты[32]
Төртіншіден, Ресейдег і б ағ аның ырықт андырылуын а б айл анысты Қ аз ақст ан аз ам атт арының күн көру, тұрмыстық ж ағд айл ары күн с айын н аш арл ап келе ж атқ ан қ аржылық д ағд арыст а орын алды. Н арық б ағ асы өскен, През идент Н.Ә. Н аз арб аевтың қ аулысымен б ір інш і кезекте н ан, сүт өн імдер іне дот ац ия ж ар иял анды. Ол үш ін 7 млрд. рубль бюджетте жоқ ед і. Ішк і н арықты тұр ақт андыру үш ін, ол х алықтың 80 п айызы 14 азық түл ік өн імдер іне к арт алық т алон енг із ілд і. Алм а-Аты қ ал асы бойынш а дот ац ияғ а ж ат атын с ан аулы азық түл ік с ан аулы м аг аз индерге арн алғ ан т алонд ар бер ілд і. Ол айын а-8жұмыртқ а, 300г ұн. Ж ал ақысы төмен ж ағд айд ағы х алық, зейнеткерлер б аз ард а темек і, іш імд ік өн імдер ін с атып күн көр іп жүрд і [33,5].
Телед ид ар экр анын ан Н.Ә.Н аз арб аевтың сөйлеген сөз інде к айт а құру сөз і, орысш ад ан т ікелей ауд арғ анд а атыс-ш абыс сөз імен ш ат астырып қ алып отырды. Б ір ақ, ол бекерге емес ед і, оның артынд а б ір ал аңд аушылық болды. Эконом ик алық д ағд арыстың артынд а әлеуметт ік ж анж ал ж атқ ан ед і.
Бұрынғы еңбек бөл ін іс і бойынш а ш ик із атты б ір-б ір інен алып, д аяр т ау арды ек інш іс іне с атып келген өз ар а б айл аныстылыққ а нег ізделген өнд ір істер шек ар ал ардың ж абылуы, эконом ик алық б айл аныст арды реттеу ж әне ж аң аш а з аңд астыру м әселес і шеш іл іп болм ай ж атқ ан у ақытт а б ір інен соң б ір і өз жұмысын тоқт атып, мыңд ағ ан еңбеккерлер жұмыссызд арғ а айн алып ж атты. Елде эконом ик алық ж ағд ай ш иелен іс іп, өнерк әс іп өнд ір іс орынд арымен б ірге мұн ай өнд ір іс і де ас а төмендед і. 1991 жылы өнерк әсiп өндiрiсiнiң құлдыр ауы 8 п айызғ а жеттi. Әлемде н арықт ағы мұн ай б ағ асының арз анд ауы эконом ик алық аху алды қ иынд атып ж іберд і. 1990 жылдың өз інде ғ ан а елд ің төлем і 17 м илл и ард долл ард ан асып, ел нес иел ік есептен ғ ан а күн көрд і. 1990 жылд ары елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвест иц ия тоқт алды. Рубль құнсызд анды, дүкендер сөрелер і бос қ алып, азық-түл ік түрл і алыс айм ақт арды қосқ анд а т алонмен бер іл іп ж атты. Елд ің көз алдынд а мемлекет құлдыр ау қорқынышы көр інд і.
Бесіншіден, мұнд ай м әселелер әлеуметт ік ш иелен іст і ушықтырды, ол деген ім із ір і қ ал ал ард а қылмыстың көбею і, рэкеттер қ ат арының көбею і, көлеңкел і эконом ик аның д амуы с ияқты ұлт ар асынд а т әрт іпс ізд іктер туынд ап, жүздеген ад амд ар босқын болып кете б арды. Осынд ай ж ағд айл арды тоқт ат а алм ағ ан мемлекет б ил іг ін ің д әрменс із екенд іг і көр ід і. Ж ас мемлекетт ің шек ар асын бек іт іп, тек ішк і емес, сыртқы с аяс ат пен қ атын аст арды з аңд астыру, оның қ аз ірг і ж әне стр атег иялық б ағыт-б ағд арын айқынд ап алу д а оң ай а түспед і.
1990 жылғы 25 қ аз анд а декл ар ац ияд а ас а м аңызды м әселе -- республ ик аның өз бюджет ін қ алыпт астыр атындығы айқынд алды делінген. К аз ақст анның мемлекетт ік егеменд іг і тур алы Декл ар ац ия -- ел ім із Конст итуц иясының нег із іне айн алғ ан республ ик аның тұңғыш з аң акт іс і. Бұл құж атт а Қ аз ақст ан х алық ар алық қ атын аст ардың дербес субъект іс і болуғ а, сыртқы с аяс атты өз мүдделер іне с ай белг ілеуге, х алық ар алық ұйымд ардын қызмет іне қ атысуғ а құқығы б ар егемен мемлекет деп ж ар иял анды. Декл ар ац ия алғ аш рет т аб иғ и ресурст ардың, эконом ик алык ж әне ғылым и-техн ик алық әлеует ін ің Қ аз ақст ан менш іг інде болуының ерекше құқығын б аянды етт і. Қ аз ақст ан үш ін өз д амуының жолын дербес анықт ау мүмк інд іг ін ашқ ан тұңғыш акт і болды. Қ аз ақст ан аяққ а т ік тұру үш ін әл і қ анш ам а қ иындықт арды, шек ар алық сұр ақт арды шешуге, ұлт өк ілдер і ар асынд а т атулықты ұст ау қ ажетте іг ін ескеру керек деген ойл ар айтылып ж атты[34,4]. Б ір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz