Вакциналар (Vaccines) – бастапқыда инфекция профилактикасына, активті иммунитет қалыптастыруға арналған препараттар

Кіріспе

ВАКЦИНА (лат. vacca - сиыр, vaccinus - сиырдікі) - микроорганизм-дерден (бактерия, вирус, т. б. ) алынған, адам мен жануарлар организміне жұқпалы аурулардан алдынала сақтану және олардың иммундық қасиетін арттыру үшін егілетін препараттар. Азиялық көшпелілер ежелгі дәуірден-ақ адам мен малға шешекті, ешкіге кебенекті, сиырға алаөкпені егу арқылы оларды қатерлі аурулардан сақтандырып отырған. 1796 ж. ағылшын дәрігері Э. Дженнер алғаш рет сиыр шешегін адамға егу арқылы алды. В. тірі, өлтірілген, хим., анатоксиндер, ассоциацияланған болып ажыратылады. Тірі В. - микробтардың уыттылығын әлсіретіп, ауру тудырғыш қабілетін жою, иммунитет қалыптастыру үшін алынады. Алғаш рет француз микробиологы Л. Пастер тірі В-ны түйнемеге (1881) және құтыру ауруына (1885) қарсы қолданды. Ал 1926 ж. француз ғалымдары А. Кальмет пен К. Гереннің ашқан тірі туберкулез (БЦЖ) В-сы ғылымдағы үлкен жаңалық болды.

Вакциналар (Vaccines) - бастапқыда инфекция профилактикасына, активті иммунитет қалыптастыруға арналған препараттар. Әр вакцинаның негізгі әсер ететіні иммуноген, яғни иммунды жауап тудыратын аурулар қоздырғыштарының антигендік компоненттерінің химиялық құрылымына үйлестті болып келетін корпускулалы немесе ерітінді субстанция. Инфекцияның таралуын иммунизация арқылы тоқтату медицина саласында адамзаттың маңызды жетістіктерінің бірі. Бұкілодақтық денсаулық сақтау ұйымы және Біріккен Нация ұйымының балалар фонды мәліметтері бойынша соңғы 2007 жылы төрт ауруға қарсы егу нәтижесінен - көкжөтел, дифтерия, сіреспе (КДС) және қызылша - барлық жастағы топтарда жыл бойы шамамен 2, 5 млн адам өлімнен қорғанды. 2006 жылы емшек жастағы балалардың жаппай КДС вакцина қабылдауы 79% жетті, ал 1980 жылы тек 20% құрған. Бұрын дұрыс қолданбайтын В гепатитіне, қызамық, сары қызбаға қарсы вакциналар кең масштабта іске асырылып келеді. 2006-2007 жылдар аралықта түрлі елдерде 25 жаңа вакцина сынақтан өтті. Вакцина дайындау технологиясы мен өндірісіне 10-15 жыл керек, себебі вакциналар көптеген тесттерден өтеді, және келесі тест алдынғы тесті нәтижелі болған жағдайда әрі қарай тестіленуі жалғастырылады; заманауи талаптарына жауап беретін қондырғылар және қаражатты күрделі технологиялық бағыттар қолданылады. ХХ ғасырда адамның орташа өмір сүру ұзақтығы шамамен 30 жылға созылды, ең алдымен жаппай егу жүргізгенінен болды. Белгілі вакциналардың жартысы соңғы 25 жылда пайда болды, яғни жылына бір вакцина дайындалуда, бұрынғы ежелгі кезеңдермен салыстырғанда бес жылда бір вакцина дайындалынатын еді. Айта кету керек, вакцинацияның нәтижелілігі егуге арналған қоздырғыштың антигендер құрылымының ерекшелігін анықтайтын протективті гуморальды және/немесе клеткалық иммунды жауаптың индукциясымен байланысты. Сонымен қатар вакцинаның нәтижелігі микроорганизмнің туа біткен иммунитет жүйесімен байланысу сипатымен қамтамасыз етіледі.

Қазіргі уақытта жіті дамитын инфекция тудыратын патогендерге қарсы вакциналар ойдағыдай қолданылады. Латентті немесе созылмалы аурулар тудыратын қоздырғыштарға, мысалы АИВ, адамның герпес-вирусы, С гепатит вирусы, туберкулез микобактериялары және т. б., және түрішінде өзгеріске шалдығатын микроорганизмдер тудырған ауруларға (серологиялық варианттары; антигендік дрейф немесе шифт) нәтижелі вакциналар дайындау қажет.

Иммунды жүйе қызметі туралы білімдер кеңейюімен вакциналар қолдануы әрі қарай жетілуде. Онкологиялық аурулардың иммунотерапиясына қолданатын препараттар өндіріліп жатыр. Келешекте - аллергия, аутоиммунды аурулардың алдын алуына және емдеуге конструкцияланған вакциналар шығару.

2000 жылға дейін дүние жүзінде вакциналар сауда көлемі 4 млрд. долларға жетті, 2004 жылы - 10 млрд. долларға жақын, ал 2015 жылда 30-40 млрд. долларға дейін жоғарлауы болжамдалған. Белгілі болғандай, әр вакцинаның негізін протективті антигендер құрайды, арнайы иммунды жауап тудыратын микробтық клетканың немесе вирустың аздаған бөлшегі болады. Химиялық табиғаты бойынша протективті антигендер протеиндер, гликопротеидтер, липосахаридті - протеинді кешендер. Олар микробтық клетканың құрылымды компоненттері (көкжөтел таяқшасы, стрептококктар, және т. б. ), болуы мүмкін (бактериялық токсиндер), ал вирустарда көбіне вирионның суперкапсиді немесе капсид құрамына кіреді. Вакцинацияға организмде арнайы иммунитет тудыруға қабілетті бөгде антигендер ретінде тірі, өлі микроорганизмдер, олардың құрылымды компоненттері мен екіншілік метаболиттері қолданылады. Ең алдымен аса маңыздысы адамға нәтижелі (антигенділік пен иммуногенділік) және қауіпсіз ретінде қасиеттері бар микробтық протеиндер, майлар, көмірсулар және олардың кешендері.

2. 1 Вакциналардың жіктелуі

Барлығына белгілі жіктелуде, вакциналарды бөледі: тірі, өлі, химиялық және анатоксиндер. Вакциналардың келесі жіктелуі аса маңызды: суббірліктік, генді-инженерлі, жасанды, тамақтық, терапиялық, өспелерге қарсы, ДНҚ-вакциналар; және форсифицирленген мен комбинирленген.

Тірі вакциналар аса патогенді микроорганизмдердің антигендік құрылысын және иммуногенділігін сақтай отырып әлсірету (аттенуация) жолымен алады (оба таяқшасы, бруцеллалар, туляремия қоздырғышы) . Вакциналық штамның аттенуациясы физикалық (температуралық режимді, осмосттық градиентті өзгерту, УКС және т. б. әсерімен) және химиялық (антибиотиктің төменгі концентрациясы, өт, бояулар және т. б. ) тәсілдермен, сезімтал емес жануарларға, тауық эмбрионына, тіндік клеткалар дақылына пассаж жасау (вирус болған жағдайда) арқылы жүреді. Вакциналық штамм енгізген кейін организмде көбейеді және вакциналық инфекциялық процесс туындайды. Көптеген егілгендерде вакциналық инфекция клиникалық симптомдарсыз өтеді және тұрақты иммунитет қалыптастырады. Тірі вакциналарға қызамықтың (Рудивакс), қызылша (Рувакс), полиомиелит (Полио Сэбин Веро), паротиттің (Имовакс Орейон) арнайы алдын алуына қолданатын препараттар жатады. Тірі вакциналарды лиофилизирленген түрде (полиомиелитке ғана емес) шығарады.

Тірі вакциналардың жетістіктері барысында бір ескертулерге назар аударған жөн: вирулентті формалары реверсия беруі мүмкін, нәтижесінде егілген адамда ауру тудыруы мүмкін. Осы себептен тірі вакциналарды мұқият тестілеуден өткізеді. Иммунитет тапшылығы бар науқастар (иммуносупрессивті терапия алатындар, ЖИТС және өспелерде) осындай вакциналарды қабылдауға болмайды. Тірі вакциналардың нәтижелілігі егілген организмде аттенуацияланған микроорганизмдер көбейю қабілеттілігінен нақты тіндерде иммунологиялық активті компоненттерді көшіріп жетілдіру. Тірі вакциналар аса иммуногенді, бірақ стандарттауда қиындықтар тудырады, тасымалдауда және ұзақ уақыт сақталуына ерекше талаптар қойылады.

Инактивацияланған вакциналарды вируленттілігі және антигендік құрылымы жетік құнды жоғары патогенді штамдардың инактивациясын физикалық және химиялық тәсілдермен алуға негізделген (көкжөтел қоздырғышын формалинмен инактивациялайды, лептоспираларды - жоғарғы температурамен, тырысқақ вибрионын - формалинмен) . Осындай вакциналар аса тұрақты және қауіпсіз. Өлі вакциналарды қолданғанда иммунизация нәтижесі препарат құрамындағы иммуногеннің мөлшеріне байланысты. Сондықтан толық құнды иммуногенді стимул қалыптастыру үшін микробтық клеткаларды немесе вирустық бөлшектерді концентрациялау және тазарту қажет. Иммунды жауапты күшейту үшін вакцинаның бірнеше дозасын егу керек (бустерлік иммунизация) . Сонымен, инактивацияланған вакциналар аса иммуногенді, реактогенділігі төмен, жеңіл стандартталынады, олардың сақталуы және тасымалдануы аса қиындықтар тудырмайды. Инактивацияланған және басқа барлық репликацияланбайтын вакциналардың иммунитет қалыптастыру қабілетін келесі жолдармен күшейтеді:

- иммуногенді үлкен молекулалы химиялық инертті полимерлерге сорбциялау;

- организмнің иммундық реакциясын белсендіретін адъюванттарды қосу;

- иммуногенді ұсақ капсулаларға орау, олар бәсендеп сіңіріледі, енген орнында депонирленеді және иммуногенді стимулды әсерін ұзартады.

Химиялық вакциналар микроорганизмдер клетка компоненттерінен, оның ішінде протективті антигеннен құралған, тұпкілікті иммунды жауап қалыптастырады. Жиі бұл микробтық клеткалардың макромолекулалы глико- немесе липопротеидтер, яғни микроорганизмнің иммуногенді сипаттамасын анықтайды. Микроорганизмдер фрагменттерін қолданатын химиялық вакциналарға мысал келтірсек, бұл - Streptococcus pneumoniae қарсы вакцина, менингококктың А типіне қарсы вакцина, қоздырғыштың Vi-антигені бар ішсүзектік спирттік вакцина, полисахаридті вакциналар (Менинго А+С, Акт-ХИБ, Пневмо 23, Тифим Ви), ацеллюлярлы көкжөтелдік вакцина және т. б. Вакциналар стандартты, реактогенділігі төмен, бірақ иммуногенділігі әлсіз.

Анатоксиндерді микроорганизмнің екіншілік метаболиті - экзотоксиннен бөліп алады, оны тазартып инактивациялайды. Бактериялық токсиндер болғандықтан жоғарғы температурада оларды формалинмен зарарсыздандырады, әрі қарай тазартып концентрациялайды. Анатоксиндерді түрлі минералды адсорбенттерде сорбциялайды, мысалы, алюминий гидрототығында. Адсорбция жасағанда анатоксиндердің имуногенді белсенділігі күшейеді. Себебі енгізу орнында препараттың «депосы» құрылады және сорбенттің адъювантты әсерінен жергілікті қабыну туындайды, шеткі лимфа түйіндерінде плазмацитарлық реакция қарқынды өтеді. Анатоксиндердің иммуногенділігі және спецификасы жоғары, тұрақты, белсенді жүре пайда болған иммунитет қалыптастырады.

Дифтерия экзотоксинінен анатоксинді алу технологиясы алғаш рет Г. Рамон ұсынды. Дифтерия қоздырғышы Сorynebacterium diphtheriae сұйық қоректік ортада дақылдандырылған, кейін дақылдық сұйықтықтан дифтерия экзотоксині бөлініп алып тазартылған, 1 ай бойы 370С температурада 0, 3-0, 4% нейтралды формалин ерітіндісінде инактивацияланды. Антигендік құрылысы және иммуногенділігі сақталған инактивацияланған токсин - анатоксин алюминий тотығы гидратында (адъювант) адсорбцияланған. Осындай тәсілмен сіреспелік, стафилококктық, ботулинистік және басқа анатоксиндер алынған.

Генді-инженерлі вакциналар рекомбинантты ДНҚ технологиясымен алынған және арнайы клеткалық жүйлерде жинақталған микроорганизмдердің әр гендері экспрессиясының өнімдері болып келеді (түрлі қоздырғыштардың протективті антигендері ашытқы клеткаларында немесе ішек таяқшасында түзіледі) . Гендік вакцинаның ерекше топтары профилактикалық мақсатта қолдану ғана емес, тағы кейбір аутоиммунды аурулар, аллергиялық жағдайларды, қатерлі ісіктер емдеуіне терапиялық мақсатта тағайындалынады. Тағамдық (жейтін) вакциналарды дайындау да өзекті мәселеге айналған.

Гепатит В қарсы рекомбинантты вакцина дайындауында HвsAg беткейлік жұқпалы емес антиген синтезін кодтайтын вирус гендері плазмида векторына ендіріледі. Әрі қарай вектор (Saccharomyces cerevisiae) наубайхана ашытқы клеткаларына трансфекцияланады. Модификацияланған ашытқы клеткалары HbsAg синтездей бастайды. Соңғыны дақылдық ортадан бөліп алып тазартылады. Осындай тәсілмен алынған рекомбинантты вакцина құрамында 95% HBsAg және 5%-ға дейін ашытқы протеині бар, бірақ онда ашытқы клеткаларының ДНҚ мүлдем болмайды. Вакциналық антигенді алюминий гидрототығымен адсорбцияланады.

ДНҚ-вакциналар - бұлпатогенді микроорганизмдер, өспелер клеткалары және т. б. бөлінген гендік құрылымдар немесе ДНҚ фрагменттері; организмде иммунды жауап тудыратын микроорганизмдердің протективті антигендерін, өспеге ассоциацияланған антигендері синтезіне жауапты. Осындай гендік құрылымдар плазмида немесе вирустық векторлар көмегімен адам организмінің клеткаларына трансфекцияланады, экспрессияланады және өспеге спецификасы бар, микробты және т. б. протеиндерді түзеді (протективті антигендер), нәтижесінде иммунды жауап туындайды немесе қандайда болмасын патологияда организмнің қорғаныс күштерін белсендіреді.

Тамақтық (жейтін) вакциналар . Жейтін немесе мукозды вакциналар-ды алғаш рет 1992 жылы Мэйсон темекі өсімдігі клеткаларында гепатит В вирусының НВsAg детерминациялайтын генді клондау арқылы алды. Трансгенді темекі өсімдігі өскенде өсімдік протеиндерімен қоса НВsAg түзеді. Келесі зерттеулерде НВsAg кодтайтын гендер картоп, жүгері және басқа өсімдіктер геномына экспрессияланған. Қазіргі уақытта пісірілмей қолданатын трансгенді өсімдіктердің жемістері, жапырақтары және ұрықтары (томаттар, банан, салат жапырақтары және т. б. ) негізінде тағамдық вакциналар технологиясы қарқынды дайындық үстінде. Қорытынды ойдағыдай жақсы нәтиже берсе, парентералді енгізуге арналған вакциналар дайындауға қымбат тұратын антигендердің тазалауы өзінен-өзі жоққа айналады.

Өсімдікте экспрессияланған антигендерді асқорыту жолдарынан өткенде және иммунитеттің мукоздық жүйесіне жауапты ішектің кілегей қабаты клеткаларына жеңіл жеткізілуіне кедергі жасайтын протеолизден өсімдіктің клетка қабырғасы қорғайды. Трансгенді өсімдіктерде бағытты гендердің экспрессиясын күшейту үшін қарқынды зерттеулер жүргізіледі, себебі тағамдық вакциналардың, басқа гендік-инженерлік вакциналар секілді иммуногенділігі жеткілікті емес (кесте 1) .

Кесте 1. Трансгенді өсімдіктер түзетін кейбір суббірліктік вакциналар

Ескерту. ЕН - ерітінді нәруыз; ШС - шикізаттың салмағы.

Жасанды вакциналарда иммуноген ретінде химиялық синтез көмегімен алынған протективті протеиннің химиялық үйлестігі. Осы вакциналар иммунды жауапты қосатын микробтық протеин кұрылымының аминқышқылдық қатарына сәйкес келетін аминқышқылдан түзілген пептидтік фрагменттер. Дәстүрлі вакциналармен жасанды вакциналарды салыстырғанда, соңғының маңызды жетістіктеріне олардың құрамында микроорганизмдер, олардың тіршілік өнімдері болмайды, иммуногенділігі жоғары, сақтау жағдайына қатал талаптар қажететпейді. Осындай вакциналар типтерін дайындауға патогенді микроорганизмдердің антигендік детерминанталарын тасушы бірнеше түрлі пептидтерді комбинирлеуге болады, иммуногенді жасанды петидтерді тандап тасушымен кешендеуге мүмкіндік туады.

Сонымен қатар, жасанды вакциналарды дәстүрлі түрлерімен салыстырғанда нәтижесі әлсіз, нативті микроб антигенімен салыстырғанда иммуногенділігі төмен. Дегенмен, бүтін қоздырғыштың орнына бір немесе екі иммуногенді протеин қолдануы реактогенділігі және кері әсері төмен вакциналар қарқынды иммунитет қалыптастырады. Мысалы ретінде гепатит В қарсы эксперименттік вакцинаны (Эувакс В) алуға болады.

Комбинирленген (ассоциирленген) вакциналар құрамына адъювантпен коньюғацияланған микроорганизмдердің бірнеше топтарының (бактериялық және вирустық антигендері, анатоксиндер) протективті антигендері кіреді.

Мысалы, «Инфарникс Гекса» биопрепараты - бұл дифтерия, сіреспе, көкжөтел (ацеллюлярлы компонент), гепатит В, полиомиелит және Haemophilus influenzae типа b тудыратын инфекцияның арнайы алдын алуына арналған комбинирленген вакцина. Құрамында дифтериялық анатоксин, сіреспе анатоксині, 3 тазартылған көкжөтел антигендері (көкжөтел анатоксині (РТ), жіпшелі гемагглютинин (FNA) және пернактин (PRN; салмағы 69 кДа сыртқы мембрананың протеині), гепатит В вирусының (HBV) тазартылған беткейлік антигені (HBsAg) және Haemophilus influenzae типі b (Hib) тазартылған полирибозил-рибитол-фосфатты капсулалы полисахарид (PRP) ковалентті байланыспен алюминий тұздарында сіреспе анатоксинімен ковалентті байланыспен қосылған вакцина. Вакцина құрамында тағы полиомиелиттің 3 типтерінің инактивацияланған вирустары (IPV) кіреді.

Комбинирленген вакциналарға жатады: «АКДС-Геп В» (көкжөтелге, дифтерия, сіреспе және гепатит В қарсы сұйық адсорбцияланған вакцина), «Пентаксим» (дифтерия және сіреспеге қарсы - адсорбцияларған, көкжөтелге қарсы - ацеллюлярлы, полиомиелитке қарсы - инактивацияланған, Haemophilus influenzae тип b тудырған инфекцияға қарсы - конъюгирленген вакцина), «Приорикс» (қызылша, эпидемиялық паротит және қызамыққа қарсы вакцина - инъекция үшін ерітінді дайындайтын лиофилизат) және т. б.

Форсифицирленген вакциналар. Осындай препараттарға құрамына кіретін микробты антигендерін иммуномодуляторлармен химиялық ковалентті байланыстыру (коньюгация) жолымен алынған жаңа ұрпақтағы вакциналар. Вакцинопрофилактикада иммуномодуляция препараттарын қолдануы, ендіретін антиген дозасын төмендету сұранысына байланысты. Иммуномодулятор ретінде кейбір жасанды полиэлектролиттер, табиғи қосылыстар және т. б. алынады. Полиэлектролиттердің антиденегенезін белсендіру нәтижесі олардың клетка мембранасына сорбциялану және В-лимфоциттердің бөліну мен антигенге байланысты дифференциациясын тікелей активтендіру қабілетіне байланыстығы.

Құрамына табиғи иммуномодуляторы кіретін вакцинаға мысал ретінде «Гриппол» коньюгирленген полимер-суббірлік вакцинаны айтуға болады, онда полиоксидоний иммуномодуляторы микробтық антигеннің вакциналық дозасын үш есе төмендетеді. Ликопид және миелопид (МП-3) препараттар секілді полиоксидоний макрофагалық-моноцитарлық жүйе клеткаларына жағымды әсер көрсетеді. Иммунитеттің Т-жүйесіне әсер ететін иммуномодуляторларға ірі қара малдың тимусынан препараттарды жатқызады. Бұл вакциналық үрдісті форсификациялайтын жақсы белгілі Т-активин және иммунофан.

Vi- және О-антигендер негізінде дайындалған іш сүзекке қарсы форсификацияланған вакцина, А және В гепатиттерге қарсы вакцина ("ГЕП-А+В-ин-Вак") және клеткасыз көкжөтелге қарсы вакцина (форсификаторы - полиоксидоний) ; шартты-патогенді микроорганизмдерге қарсы поликомпонентті ВП-4 вакцина (форсификаторы - мультиплетті пептидтер) дайындалып қолданысқа ие болды.

Егер вакциналық препараттар мен иммунотропты дәрілер бірігіп қолданған жағдайда иммунитет реакциясын қалпына келтірумен қоса антиденелер түзілуін қамтамасыз етілуі жүргізілсе олар перспективті деп есептелінеді. Форсифицирленген вакцинация әдісін қолдануы өзекті, себебі вакциналарды одан әрі жетілдіру перспективасын протективті иммунитет қалпытастыру, әсіресе иммунитет тапшылығы жағдайларында маңызды мәселесін шешу арқылы іске асырады.

Конъюгирленген вакциналар . Қауіпті аурулар, мысалы менингиттер немесе пневмониялар (гемофилюс инфлюэнце, пневмококктар) тудыратын кейбір бактериялардың антигендерін нәрестелер мен ана сүтін еметін сәбилердің жетілмеген иммунды жүйесі қиын таниды. Коньюгирленген вакциналарда баланың иммунды жүйесі жақсы тани алатын осындай антигендерді басқа типті микроорганизмдердің протеиндері немесе анатоксиндерімен байланыстыру принципін ұстанады. Протективті иммунитет конъюгирленген антигендерге қарсы қалыптасады.

Терапиялық вакциналар . Инактивацияланған вакциналарды терапиялық мақсатта, иммунды жауапты белсендіру үшін созылмалы гонореяда, созылмалы стафилокктық инфекцияларда және басқа жұқпалы ауруларда қолданылады. Қазіргі уақытта терапиялық вакциналар бактериялар немесе вирустар (B және C гепатит вирустары, папиллома вирусы, АИВ), тудырған созылмалы инфекцияларда ғана емес тағы өспелерде (ең алдымен, меланома, сүт безі обыры немесе тік ішек обыры), аллергиялық немесе аутоиммунды ауруларда (жайылмалы склероз, І типтегі диабет, ревматоидті артрит) .

Өспелерге қарсы вакциналар терапиялық вакциналар тобына кіреді. Оларөспеге қарсы иммунитетті күшейтететін әртүрлі иммуногенді детерминанттарды алып келетін аллогенді және аутологиялық өспе клеткалар негізінде өнделеді. Өспелерге қарсы вакциналардың әсер ету механизмі жұқпаның алдын алуына арналған вакциналарға ұқсас және антигенге арнайы иммунды жауапты қалыптастыруға негізделген. Өспелерге қарсы вакциналардың негізгі айырмашылығы олардың түрлі вариациялары, өспелердің антигендік спецификасының тұрақсыздығына байланысты профилактика мақсатына қолданылуы шектелінеді. Өспелер антигендері дені сау организмнің тіндеріне жақын болғандықтан және иммуногенділігі әлсіздігінен өспелердің вакцинотерапиясы аурудың рецедиві және метастазаларының алдын алуы үшін операциядан кейінгі кезеңде жиі реабилитация мақсатында тағайындалады.

2. 2 Вакцинаның иммуногенділігін күшейтетін компоненттер

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс