Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Дулатовтың педагогикалық көзқарастары
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары.
4. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары.
5. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары.
6. Міржақып Дулатовтың педагогикалық көзқарастары.
ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары.
4. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары.
5. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары.
6. Міржақып Дулатовтың педагогикалық көзқарастары.
ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жері Ресей империясының қарамағына түгелдей қосылып болды. Патша өкіметі отарлау саясаты арқылы халықты қан қаңсатқанмен, мұның әлемдік өркен үшін бетбұрыс жасауына біраз себебі де бар еді. Патша өкіметі басқа шет аймақтармен қатар қазақ жерін отарлау ісінде елдегі феодалдық қатынастарды әлсірете, қоғамдағы тап қайшылықтарын шиеленістіре түсті. Өлкеге ішкі жақтан қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігімен қатар жер билігі де түгелдей патша әкімдерінің қолына көшті, жекелеген өнеркәсіп орындары, сауда-саттық, ақша қатынасы дами түсті. Патшалық езгіге қарсы қанаты қатая түскен орыстың төңкерісшіл демократиялық бағыттағы топтары арқылы қазақ даласына ене бастады. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді, Уфа, Қазан, Тәшкен қалаларында кітаптар, мерзімді басылымдар пайда болды. Ғылым мен мәдениетке қазақ жастарының ынтасы арта түсті. Ал ХХ ғасырдың басында қазақ даласына орыс жерінде басталған революциялық дүмпулердің ықпалы да әсер етті.
Осындай жағдайда өлке халқының сана-сезімі ояна түскен өоғамдық аренаға қазақтың ағартушылық идеялары бой көтере бастады. Осы кезеңде өмір сүрген халқымыздың аяулы перзенттері, ағартушы-демократ ойшылдары А.Құнанбаев, Ш.Уалыиханов, Ы.Алтынсарин т.б. туған халқының бақытты өмірге қолы жетуі үшін аянбай ат салысты, олар әсіресе, жастарға зор үміт артып, ақыл-кеңестерінің бар нәлісін соларға бағыштады. Оқу-ағарту жолындағы ізгі ниетті істер сол кездің өзінде-ақ дала тұрғындарының қоғамдық поргреске қарай аяқ басуында ерекше ықпал жасады. Өз халқының ізгі ойы мен асыл арманының жаршысы, жастарды білімге, мәдениетке, өнер биігіне шақырған асыл жандардың ағартушылық идеяларының негізгі, әрі өзекті бір арнасы педагогика және психология мәселелерінің төңірегінде табылуы кездейсоқ жәйт емес еді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жері Ресей империясының қарамағына түгелдей қосылып болды. Патша өкіметі отарлау саясаты арқылы халықты қан қаңсатқанмен, мұның әлемдік өркен үшін бетбұрыс жасауына біраз себебі де бар еді. Патша өкіметі басқа шет аймақтармен қатар қазақ жерін отарлау ісінде елдегі феодалдық қатынастарды әлсірете, қоғамдағы тап қайшылықтарын шиеленістіре түсті. Өлкеге ішкі жақтан қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігімен қатар жер билігі де түгелдей патша әкімдерінің қолына көшті, жекелеген өнеркәсіп орындары, сауда-саттық, ақша қатынасы дами түсті. Патшалық езгіге қарсы қанаты қатая түскен орыстың төңкерісшіл демократиялық бағыттағы топтары арқылы қазақ даласына ене бастады. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді, Уфа, Қазан, Тәшкен қалаларында кітаптар, мерзімді басылымдар пайда болды. Ғылым мен мәдениетке қазақ жастарының ынтасы арта түсті. Ал ХХ ғасырдың басында қазақ даласына орыс жерінде басталған революциялық дүмпулердің ықпалы да әсер етті.
Осындай жағдайда өлке халқының сана-сезімі ояна түскен өоғамдық аренаға қазақтың ағартушылық идеялары бой көтере бастады. Осы кезеңде өмір сүрген халқымыздың аяулы перзенттері, ағартушы-демократ ойшылдары А.Құнанбаев, Ш.Уалыиханов, Ы.Алтынсарин т.б. туған халқының бақытты өмірге қолы жетуі үшін аянбай ат салысты, олар әсіресе, жастарға зор үміт артып, ақыл-кеңестерінің бар нәлісін соларға бағыштады. Оқу-ағарту жолындағы ізгі ниетті істер сол кездің өзінде-ақ дала тұрғындарының қоғамдық поргреске қарай аяқ басуында ерекше ықпал жасады. Өз халқының ізгі ойы мен асыл арманының жаршысы, жастарды білімге, мәдениетке, өнер биігіне шақырған асыл жандардың ағартушылық идеяларының негізгі, әрі өзекті бір арнасы педагогика және психология мәселелерінің төңірегінде табылуы кездейсоқ жәйт емес еді.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім-тәрбиесі», Алматы, «Санат», 1995.
2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Халық педагогикасының тағылымдары», Алматы, «Бастауыш мектеп», 1990 ж.
1. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім-тәрбиесі», Алматы, «Санат», 1995.
2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Халық педагогикасының тағылымдары», Алматы, «Бастауыш мектеп», 1990 ж.
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары.
4. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары.
5. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары.
6. Міржақып Дулатовтың педагогикалық көзқарастары.
ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жері Ресей
империясының қарамағына түгелдей қосылып болды. Патша өкіметі отарлау
саясаты арқылы халықты қан қаңсатқанмен, мұның әлемдік өркен үшін бетбұрыс
жасауына біраз себебі де бар еді. Патша өкіметі басқа шет аймақтармен қатар
қазақ жерін отарлау ісінде елдегі феодалдық қатынастарды әлсірете,
қоғамдағы тап қайшылықтарын шиеленістіре түсті. Өлкеге ішкі жақтан
қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігімен қатар жер билігі де түгелдей
патша әкімдерінің қолына көшті, жекелеген өнеркәсіп орындары, сауда-саттық,
ақша қатынасы дами түсті. Патшалық езгіге қарсы қанаты қатая түскен орыстың
төңкерісшіл демократиялық бағыттағы топтары арқылы қазақ даласына ене
бастады. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді, Уфа, Қазан, Тәшкен қалаларында
кітаптар, мерзімді басылымдар пайда болды. Ғылым мен мәдениетке қазақ
жастарының ынтасы арта түсті. Ал ХХ ғасырдың басында қазақ даласына орыс
жерінде басталған революциялық дүмпулердің ықпалы да әсер етті.
Осындай жағдайда өлке халқының сана-сезімі ояна түскен өоғамдық
аренаға қазақтың ағартушылық идеялары бой көтере бастады. Осы кезеңде өмір
сүрген халқымыздың аяулы перзенттері, ағартушы-демократ ойшылдары
А.Құнанбаев, Ш.Уалыиханов, Ы.Алтынсарин т.б. туған халқының бақытты өмірге
қолы жетуі үшін аянбай ат салысты, олар әсіресе, жастарға зор үміт артып,
ақыл-кеңестерінің бар нәлісін соларға бағыштады. Оқу-ағарту жолындағы ізгі
ниетті істер сол кездің өзінде-ақ дала тұрғындарының қоғамдық поргреске
қарай аяқ басуында ерекше ықпал жасады. Өз халқының ізгі ойы мен асыл
арманының жаршысы, жастарды білімге, мәдениетке, өнер биігіне шақырған асыл
жандардың ағартушылық идеяларының негізгі, әрі өзекті бір арнасы педагогика
және психология мәселелерінің төңірегінде табылуы кездейсоқ жәйт емес еді.
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсарин Қостанай
өңірінде белгілі атақты Балқожа бидің отбасында тәрбиеленеді, 9 жасында
Орынбор қаласындағы қазақ балаларына арналған жеті жылдық мектепке оқуға
түсіп, сондағы шекара комиссиясында қызмет еткен белгілі Шығыс зерттеушісі
Григорьевтен сабақ алды. Оның үйінде жиі болып кітапханасынан кітатар
оқиды. Мектепті үздік бітірген ол 1857-59 жылдары арасында өз атасы Балғожа
бидің песірі (қағаз көшіруші) болады, 1860 жылы Орынбор облыстық
басқармасына кіші тілмаштыққа ауысады. Кейіннен өз қалауы бойынша Торғай
қаласындағы бастауыш мектепте мұғалім болып келеді. Осы кезден бастап оның
ағартушылық-педагогикалық қызметі басталады. Ол ел-елді аралап мектеп ашуға
қаражат жинайды. 1864 жылы қаңтардың 8 жұлдызында жұрттың күткен мектебі
ашылады.
Алтынсарин балаларға сабақты қызықты, тартымды, әрі түсінікті етіп
беруші еді. Мәселен, діни мектептерде молдалардан сабақ алған балалар бір
жылда әзер хат таныса, Ыбырайдың оқушылары небәрі үш айдың ішінде хат
танитын.
Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі педагогика
классиктері Ушинский, Руссо, Каменский, Толстой, т.б. гуманистік идеяларын
басшылыққа алады.
Ыбырай Алтынсариннің көзқарастарынан бүкіләлемдік тәлім-тәрбиенің
алатын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке жылы жүректі болу,
мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс тапқанын
байқаймыз. Мысалы, өзінің екі класстық мектептердің меңгерушісіне жазған
нұсқау хатында ол Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмаған өзін кінәлау тиіс. Ол
балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек,
әрбір нәрсені де ықыласпен түсінікті етіп түсіндіру керек, орынсыз
терминдерді қолданбау керек, мұндай сөздер оөушыларға түсініксіз болады да,
жалықтырып жібереді...
Ы.Алтынсарин демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзқарасының үш бірдей саласынан көрініс тапты. Біріншіден, бүкіл өмір
жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын
үйретуге және соған оқу құралдарын жазып шыығаруға арнаса, екіншіден,
өнегелі ұстаз тәлімгер дасрлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік
басшылық жасауға көңіл бөлді. Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының ХІХ
ғасырдағы қоғамдық өмірінде болған саяси әлеуметтік мәселелерді жан-жақты
қамтып жазуға жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал,
шыншыл, еңбек сүйгіш, өнерлі азамат болуға, жат мінезден бойын аулақ
ұстауға шақырды.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Аллтынсарин өз
ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды
табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді.
Алтынсарин қазақ тілінде кітаптар жазды, оларды халық арасына тарату
арқылы ғана дін ықпалынан бірте-бірте бәсеңдеуге мүмкіндік туады деп
түсінді. Мәселенің мәнді жері – деп жазды ол, - қазақтарға татар
фнанатизмінің ыөпалын тигізбеу - қазақтардың білім алуына оның кесірін
тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін мазмұны балалардың білімін
көтеретін тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды асықпай, бірақ алған
бағыттан қайтпай, қазақтың өз тілінде, олардың өздерін таныс әріппен шығара
білу керек. Сөйтсек, ол кітаптарды жұрт оларды бірден қолға лапы оқиды, бұл
кітаптар, татар кітаптарымен қатар зор күш болар еді. Ұлан-байтақ қазақ
даласында дінияуи мектептер ашу, балаларды өз ана тілінде оқыту – оның
басты арманы болатын.
Ұзақ жылдар бойы бізде Ыбырай орыс алфавитінің қазақ тілінде негізін
салушы деген жаңсақ пікір уағыздалып келді.
Батыс Сібір генерал-губернаторының 1876 жылы Ішкі істер министріне
жолдаған жолдамасында ...Торғай облыстық халық мектебінің инспекторы
Алтынсарирн өзі орыс алфавитін қодланып қазақтардың халық өлеңін маған әкеп
тапсырды ... Біз орыс алфавитімен қазақ грамматикасын жасауымыз керек...
Бұл жұмыс Ильминскийге тапсырылды деп хабарлауынан қазақтар үшін орыс
алфавитін алғаш рет жасаушы Ильминский болғаны, ал оны тәжірибеде тұңғыш
қолданушы Ыбырай екені аңғарылады.
Ы.Алтынсариннің ағартушылық саласындағы мақсат мүдделерінің іске
асуына оның 1879 жылы Торғай облыстық мектептер инспекторы болып
тағайындалуы және бұл қызметте өмірінің соңғы минутына дейін үздіксіз он
жыл табандылықпен еңбек етуі үлкен пайдасын тиігзді. Инспекторлық жұмысқа
кіріскен соң ол дүниеауи мектептерді ашуды қолға алды. Ол оқытушы кадрларын
даярдау мәселесін де қолға алды. Оның ұсынысы бойынша 1888 жылы көкек
айында Ор қаласында тұңғыш мұғалімдер мектебі ашылды. Мұғалімдер даярлау
ісімен қатар оларға керекті оқу-әдістемелік құралдарын жазу мәселесімен де
шұғылданды. Оның ұсынуымен орыс-қазақ училищелерінде К.Д.Ушинскийдің
Балалар дүниесі, Л.Н.Толстой Әліппе және оқу кітабы, Ф.Бунаковтың
Әліппесі мен құралы, Тихомировтың Грамматикалық элементарлық курсы оқу
құралы ретінде пайдаланылды. Орыс педагогтарының үлгісімен орыс-қазақ
мектептеріне арнап Ы.Алтынсариннің өзі екі оқу құралын Қазақ
хрестоматиясын (1889) және Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастуыш
құраоын (1889) жазып, бұларды қазақ-орыс мектептеріне төлтума оқулық
ретінде ұсынды. Мәселен, Хрестоматияға ол қазақ халқының ауыз
әдебиетінің асыл үлгілерін, балаларға арналған нақыл әңгімелер мен
өлеңдерді, орыс жазушылары Крылов, Толстой, т.б. әңгімелері мен мысал
өлеңдерін аударып енгізді. Алтынсарин өз хрестоматиясының екінші бөлімінде
жаратылыстану, жағрапия, тарих, физика, сондай-ақ техника саласынан түсінік
беруді көздейтінін айтқан еді. Бірақ ол кітабы осы кезге дейін табылмай
келеді.
Ы.Алтынсарин оқыту әдісі мәселелеріне де ерекше мән берді. Өзінің
А.А.Мазюхин, Ф.Д.Соколов, Ғ.Балғымбаев, т.б. мұғалімдерге жазған хаттарында
балаларға тиянақты білім беру, оқыту өмірімен байланыстыру, оқыту әдістерін
жетілдіру жайында көптеген ақыл-кеңестер берді.
Ы.Алтынсариннің оқу-ағарту ісіндегі тағы бір ерен еңбегі қазақ
жастарына кәсіптік мамандық беру мәселесін қолға алуында еді. Ол осы
мәселеге ерекше мән беріп, қолөнер, ауыл шаруашылық училищелерін ашуға көп
күш жұмсады. Көп ұзамай Торғай қолөнер училищесі ұйымдастырылып, өзі қайтыс
боларының алдында Қостанайда ашылғалы отырған ауыл шаруашылығы училищесінде
өзінің қора жайын беретіні туралы өсиет қалдырды. Қазақ қыздарын оқытып-
тәрбиелей ісіне де жол ашқан Алтынсарин еді. Ол Ырғызда қазақ қыздарына
арнап жанында интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының
өмірінде орасан өор маңызды трихи оқиға болды. Ол патша әкімшілігінен
Торғай облысының барлық уездерінде қыздар училищелерін ашуды өтінді. Оның
бұл ұсынысы өзі қайтыс болған соң екі жылдан кейін жүзеге асты.
Ы.Алтынсарин өз халқын жан-тәнімен сүйген, халқының мәдение көркейіп
өсуі үшін бойындағы бар күш-жігерін аянбай жұмсаған нағыз патриот еді. Ол
Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында: Қазақ даласын үш жыл аралығында
қазақтар тапқыр, ақылды, қабілетті, бірақ білімсіз халық екен дегеніңіз
әбден дұрыс. Қазақтарды оқыту бастықтардың ойына да кіріп шықпайды,
бекіністерде училищелер сладуан гөрі үйінің онсыз да қып-қызыл шатырын
сылауды, онсыз да аппақ қабырғаларын ағартуды артық санайды-деп жазды.
Ы.Алтынсарин өз замамнының ақыл-ойшылы, ірі қоғам қайраткері. Оның
жарқын бейнесі мен іс-әрекетінен қазақ халқының мәдени-экономикалық дамуын,
қазақтың ұлт болып бірігуін, жаппай сауатты, мәдениетті, оқыған ел болуын
көксегенін біртуар асыл азаматты көреміз. Ыбырайдың бұл арманы Қазан,
кейіннен қазақ топырағында толық іске асып, салтанат құрып отыр.
Абай Құнанбаев
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, әдебиетінің негізін салушы
ғана емес, сонымен қатар ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
ғалия сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық,
педагогикалық ой пікірлерге толы.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамымн ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдып, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдына
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы бодлы.
Оқудағы мақсат халыққа адал ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге –
деп жастарды білім – ғылымды меңгеруге шақырды.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету,
меткеп салу, оқу оқып білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен
білімде ғана тұр деп жар салды. өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы
болудың мүмкінеместігін терең түснген ол: Барыңды салсаң да балаға
орыстың ғылымын үйрет...өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері
дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі... -деп озық
мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағдардай боп сәлдесі!... –
деп Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болған.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Әне оны берем, мәне мұны
берем деп, бастан алданғаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса
кімнен көресің? деп теріс тәрбие беретін ата-ананы қатты сынға алды.
Ұлы ойшыл адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбие рөліне тоқтала келе,
өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп,
ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарына
қослады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді -деп ақыл-
естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді.
Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасты
әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға
байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым
жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандылық
тұрғыдан қарастырып, оларды жақсыжәне жаман деп жіктейді. Әдептілікті,
сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті жақсы мінезге; сенгіштікті,
арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді.
Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса
жұмасына бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында
өзіңмен өзің есеп ал-дейді. Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
маңызы мен мәніне ерекше тоқтлады. Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл,
ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой
демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның
рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. Абай адам мәнезінің қалыптасуы
тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: Мен,
егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім-деді.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл
бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезіммен қарауға
шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан күлкі қымбат деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, -
деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғына көріп асын
іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананың
перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жодласты дұрыс таңдай біл
дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-
бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте
кездесетін қисындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір
болуын талап етеді.
Ақын отбасылық әдет-ғұрыпта ерсі қылықтарды қатты сынады. Ол әйел
қауымның намысты қастерлеуін, қылығымен сүйкімді болуын, үй ішінде
жұлдыздай жайнап жүруін қалады. Ал кейбір жас әйелдердің үй іші шаруасына
қабілетсіз күйректігін, тіпті өзінің бас-аяғына қарауға да мән бермейтін,
салдыр-салақ болып жүретінініне кейіс білдірді.
Сайып келгенде Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайылық өмірге баулуды
мына мәселелерге баса назар аударады:
1. адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар
таңдауда тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбек сүйгіш адамгершілігі мол,
таза жүректі адаммен бас қосқан абзал екендігі;
2. жастық шақ – адам өмірінің ең қызық, жауапты, мағыналы шағы, оның
басты ерекшелігі: алданғыш көңіл, албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл
әрекет, қызыққа құмар, қызылға өш өткінші дәурен екендігі;
3. жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қаректіне төселу қажетін,
бұл –адамшылықтың басталу шағы екенін, оны қалайда дұрыс бастау қажет
болатыны;
4. отбасын құру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің бірлігі, жастар өз
бақытының қожасы, мұны берік дәстүрге айналдыру олардың өз қолдарында
екендігі.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаңның
баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе,
халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды
тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика
классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б. орыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Дулатовтың педагогикалық көзқарастары
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары.
4. Абай Құнанбаевтың педагогикалық көзқарастары.
5. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық көзқарастары.
6. Міржақып Дулатовтың педагогикалық көзқарастары.
ІІІ. Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ жері Ресей
империясының қарамағына түгелдей қосылып болды. Патша өкіметі отарлау
саясаты арқылы халықты қан қаңсатқанмен, мұның әлемдік өркен үшін бетбұрыс
жасауына біраз себебі де бар еді. Патша өкіметі басқа шет аймақтармен қатар
қазақ жерін отарлау ісінде елдегі феодалдық қатынастарды әлсірете,
қоғамдағы тап қайшылықтарын шиеленістіре түсті. Өлкеге ішкі жақтан
қоныстанушылар ағыла бастады. Ел билігімен қатар жер билігі де түгелдей
патша әкімдерінің қолына көшті, жекелеген өнеркәсіп орындары, сауда-саттық,
ақша қатынасы дами түсті. Патшалық езгіге қарсы қанаты қатая түскен орыстың
төңкерісшіл демократиялық бағыттағы топтары арқылы қазақ даласына ене
бастады. Қала мәдениетінің ықпалы күшейді, Уфа, Қазан, Тәшкен қалаларында
кітаптар, мерзімді басылымдар пайда болды. Ғылым мен мәдениетке қазақ
жастарының ынтасы арта түсті. Ал ХХ ғасырдың басында қазақ даласына орыс
жерінде басталған революциялық дүмпулердің ықпалы да әсер етті.
Осындай жағдайда өлке халқының сана-сезімі ояна түскен өоғамдық
аренаға қазақтың ағартушылық идеялары бой көтере бастады. Осы кезеңде өмір
сүрген халқымыздың аяулы перзенттері, ағартушы-демократ ойшылдары
А.Құнанбаев, Ш.Уалыиханов, Ы.Алтынсарин т.б. туған халқының бақытты өмірге
қолы жетуі үшін аянбай ат салысты, олар әсіресе, жастарға зор үміт артып,
ақыл-кеңестерінің бар нәлісін соларға бағыштады. Оқу-ағарту жолындағы ізгі
ниетті істер сол кездің өзінде-ақ дала тұрғындарының қоғамдық поргреске
қарай аяқ басуында ерекше ықпал жасады. Өз халқының ізгі ойы мен асыл
арманының жаршысы, жастарды білімге, мәдениетке, өнер биігіне шақырған асыл
жандардың ағартушылық идеяларының негізгі, әрі өзекті бір арнасы педагогика
және психология мәселелерінің төңірегінде табылуы кездейсоқ жәйт емес еді.
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)
Қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы Ыбырай Алтынсарин Қостанай
өңірінде белгілі атақты Балқожа бидің отбасында тәрбиеленеді, 9 жасында
Орынбор қаласындағы қазақ балаларына арналған жеті жылдық мектепке оқуға
түсіп, сондағы шекара комиссиясында қызмет еткен белгілі Шығыс зерттеушісі
Григорьевтен сабақ алды. Оның үйінде жиі болып кітапханасынан кітатар
оқиды. Мектепті үздік бітірген ол 1857-59 жылдары арасында өз атасы Балғожа
бидің песірі (қағаз көшіруші) болады, 1860 жылы Орынбор облыстық
басқармасына кіші тілмаштыққа ауысады. Кейіннен өз қалауы бойынша Торғай
қаласындағы бастауыш мектепте мұғалім болып келеді. Осы кезден бастап оның
ағартушылық-педагогикалық қызметі басталады. Ол ел-елді аралап мектеп ашуға
қаражат жинайды. 1864 жылы қаңтардың 8 жұлдызында жұрттың күткен мектебі
ашылады.
Алтынсарин балаларға сабақты қызықты, тартымды, әрі түсінікті етіп
беруші еді. Мәселен, діни мектептерде молдалардан сабақ алған балалар бір
жылда әзер хат таныса, Ыбырайдың оқушылары небәрі үш айдың ішінде хат
танитын.
Оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі педагогика
классиктері Ушинский, Руссо, Каменский, Толстой, т.б. гуманистік идеяларын
басшылыққа алады.
Ыбырай Алтынсариннің көзқарастарынан бүкіләлемдік тәлім-тәрбиенің
алатын діңгегі гуманистік көзқарас, яғни шәкіртке жылы жүректі болу,
мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық принциптерінің көрініс тапқанын
байқаймыз. Мысалы, өзінің екі класстық мектептердің меңгерушісіне жазған
нұсқау хатында ол Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмаған өзін кінәлау тиіс. Ол
балалармен сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек,
әрбір нәрсені де ықыласпен түсінікті етіп түсіндіру керек, орынсыз
терминдерді қолданбау керек, мұндай сөздер оөушыларға түсініксіз болады да,
жалықтырып жібереді...
Ы.Алтынсарин демократиялық-ағартушылық бағыты оның педагогикалық
көзқарасының үш бірдей саласынан көрініс тапты. Біріншіден, бүкіл өмір
жолын мектеп ашуға, қазақ балаларын оқуға тартуға, дүние ғылымдарын
үйретуге және соған оқу құралдарын жазып шыығаруға арнаса, екіншіден,
өнегелі ұстаз тәлімгер дасрлауға, оларға күнделікті ғылыми-әдістемелік
басшылық жасауға көңіл бөлді. Үшіншіден, шығармаларында қазақ халқының ХІХ
ғасырдағы қоғамдық өмірінде болған саяси әлеуметтік мәселелерді жан-жақты
қамтып жазуға жұмсады. Ол кез келген шығармаларында шәкірттерді адал,
шыншыл, еңбек сүйгіш, өнерлі азамат болуға, жат мінезден бойын аулақ
ұстауға шақырды.
Қазақ халқының келешегі тек өнер-білімде деп түсінген Аллтынсарин өз
ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесті, бірақ оларды
табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді.
Алтынсарин қазақ тілінде кітаптар жазды, оларды халық арасына тарату
арқылы ғана дін ықпалынан бірте-бірте бәсеңдеуге мүмкіндік туады деп
түсінді. Мәселенің мәнді жері – деп жазды ол, - қазақтарға татар
фнанатизмінің ыөпалын тигізбеу - қазақтардың білім алуына оның кесірін
тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін мазмұны балалардың білімін
көтеретін тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды асықпай, бірақ алған
бағыттан қайтпай, қазақтың өз тілінде, олардың өздерін таныс әріппен шығара
білу керек. Сөйтсек, ол кітаптарды жұрт оларды бірден қолға лапы оқиды, бұл
кітаптар, татар кітаптарымен қатар зор күш болар еді. Ұлан-байтақ қазақ
даласында дінияуи мектептер ашу, балаларды өз ана тілінде оқыту – оның
басты арманы болатын.
Ұзақ жылдар бойы бізде Ыбырай орыс алфавитінің қазақ тілінде негізін
салушы деген жаңсақ пікір уағыздалып келді.
Батыс Сібір генерал-губернаторының 1876 жылы Ішкі істер министріне
жолдаған жолдамасында ...Торғай облыстық халық мектебінің инспекторы
Алтынсарирн өзі орыс алфавитін қодланып қазақтардың халық өлеңін маған әкеп
тапсырды ... Біз орыс алфавитімен қазақ грамматикасын жасауымыз керек...
Бұл жұмыс Ильминскийге тапсырылды деп хабарлауынан қазақтар үшін орыс
алфавитін алғаш рет жасаушы Ильминский болғаны, ал оны тәжірибеде тұңғыш
қолданушы Ыбырай екені аңғарылады.
Ы.Алтынсариннің ағартушылық саласындағы мақсат мүдделерінің іске
асуына оның 1879 жылы Торғай облыстық мектептер инспекторы болып
тағайындалуы және бұл қызметте өмірінің соңғы минутына дейін үздіксіз он
жыл табандылықпен еңбек етуі үлкен пайдасын тиігзді. Инспекторлық жұмысқа
кіріскен соң ол дүниеауи мектептерді ашуды қолға алды. Ол оқытушы кадрларын
даярдау мәселесін де қолға алды. Оның ұсынысы бойынша 1888 жылы көкек
айында Ор қаласында тұңғыш мұғалімдер мектебі ашылды. Мұғалімдер даярлау
ісімен қатар оларға керекті оқу-әдістемелік құралдарын жазу мәселесімен де
шұғылданды. Оның ұсынуымен орыс-қазақ училищелерінде К.Д.Ушинскийдің
Балалар дүниесі, Л.Н.Толстой Әліппе және оқу кітабы, Ф.Бунаковтың
Әліппесі мен құралы, Тихомировтың Грамматикалық элементарлық курсы оқу
құралы ретінде пайдаланылды. Орыс педагогтарының үлгісімен орыс-қазақ
мектептеріне арнап Ы.Алтынсариннің өзі екі оқу құралын Қазақ
хрестоматиясын (1889) және Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастуыш
құраоын (1889) жазып, бұларды қазақ-орыс мектептеріне төлтума оқулық
ретінде ұсынды. Мәселен, Хрестоматияға ол қазақ халқының ауыз
әдебиетінің асыл үлгілерін, балаларға арналған нақыл әңгімелер мен
өлеңдерді, орыс жазушылары Крылов, Толстой, т.б. әңгімелері мен мысал
өлеңдерін аударып енгізді. Алтынсарин өз хрестоматиясының екінші бөлімінде
жаратылыстану, жағрапия, тарих, физика, сондай-ақ техника саласынан түсінік
беруді көздейтінін айтқан еді. Бірақ ол кітабы осы кезге дейін табылмай
келеді.
Ы.Алтынсарин оқыту әдісі мәселелеріне де ерекше мән берді. Өзінің
А.А.Мазюхин, Ф.Д.Соколов, Ғ.Балғымбаев, т.б. мұғалімдерге жазған хаттарында
балаларға тиянақты білім беру, оқыту өмірімен байланыстыру, оқыту әдістерін
жетілдіру жайында көптеген ақыл-кеңестер берді.
Ы.Алтынсариннің оқу-ағарту ісіндегі тағы бір ерен еңбегі қазақ
жастарына кәсіптік мамандық беру мәселесін қолға алуында еді. Ол осы
мәселеге ерекше мән беріп, қолөнер, ауыл шаруашылық училищелерін ашуға көп
күш жұмсады. Көп ұзамай Торғай қолөнер училищесі ұйымдастырылып, өзі қайтыс
боларының алдында Қостанайда ашылғалы отырған ауыл шаруашылығы училищесінде
өзінің қора жайын беретіні туралы өсиет қалдырды. Қазақ қыздарын оқытып-
тәрбиелей ісіне де жол ашқан Алтынсарин еді. Ол Ырғызда қазақ қыздарына
арнап жанында интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының
өмірінде орасан өор маңызды трихи оқиға болды. Ол патша әкімшілігінен
Торғай облысының барлық уездерінде қыздар училищелерін ашуды өтінді. Оның
бұл ұсынысы өзі қайтыс болған соң екі жылдан кейін жүзеге асты.
Ы.Алтынсарин өз халқын жан-тәнімен сүйген, халқының мәдение көркейіп
өсуі үшін бойындағы бар күш-жігерін аянбай жұмсаған нағыз патриот еді. Ол
Н.И.Ильминскийге жазған бір хатында: Қазақ даласын үш жыл аралығында
қазақтар тапқыр, ақылды, қабілетті, бірақ білімсіз халық екен дегеніңіз
әбден дұрыс. Қазақтарды оқыту бастықтардың ойына да кіріп шықпайды,
бекіністерде училищелер сладуан гөрі үйінің онсыз да қып-қызыл шатырын
сылауды, онсыз да аппақ қабырғаларын ағартуды артық санайды-деп жазды.
Ы.Алтынсарин өз замамнының ақыл-ойшылы, ірі қоғам қайраткері. Оның
жарқын бейнесі мен іс-әрекетінен қазақ халқының мәдени-экономикалық дамуын,
қазақтың ұлт болып бірігуін, жаппай сауатты, мәдениетті, оқыған ел болуын
көксегенін біртуар асыл азаматты көреміз. Ыбырайдың бұл арманы Қазан,
кейіннен қазақ топырағында толық іске асып, салтанат құрып отыр.
Абай Құнанбаев
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы ақыны, әдебиетінің негізін салушы
ғана емес, сонымен қатар ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
ғалия сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық,
педагогикалық ой пікірлерге толы.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамымн ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдып, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдына
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы бодлы.
Оқудағы мақсат халыққа адал ету деп ұқты:
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге –
деп жастарды білім – ғылымды меңгеруге шақырды.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету,
меткеп салу, оқу оқып білім алу қажет, тіршіліктің тұтқасы еңбек пен
білімде ғана тұр деп жар салды. өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы
болудың мүмкінеместігін терең түснген ол: Барыңды салсаң да балаға
орыстың ғылымын үйрет...өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы, өнері
дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі... -деп озық
мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр
Дағдардай боп сәлдесі!... –
деп Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болған.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Әне оны берем, мәне мұны
берем деп, бастан алданғаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы болса
кімнен көресің? деп теріс тәрбие беретін ата-ананы қатты сынға алды.
Ұлы ойшыл адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбие рөліне тоқтала келе,
өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды. Естіп, көріп,
ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер қатарына
қослады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті етеді -деп ақыл-
естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді.
Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін теріс көзқарасты
әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға
байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым
жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік, моральдық, имандылық
тұрғыдан қарастырып, оларды жақсыжәне жаман деп жіктейді. Әдептілікті,
сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті жақсы мінезге; сенгіштікті,
арсыздықты, мақтаншақтықты, қулықты, жауыздықты жаман мінез деп есептейді.
Егер есті кісінің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса
жұмасына бір, ең болмаса айында бір, өмірді қалай өткізгенің жайында
өзіңмен өзің есеп ал-дейді. Яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің
маңызы мен мәніне ерекше тоқтлады. Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл,
ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой
демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның
рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді. Абай адам мәнезінің қалыптасуы
тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің отыз жетінші сөзінде: Мен,
егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген
кісінің тілін кесер едім-деді.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай қоғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл
бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезіммен қарауға
шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан күлкі қымбат деген өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, -
деп жігіттердің жар таңдау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғына көріп асын
іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананың
перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жодласты дұрыс таңдай біл
дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-
бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте
кездесетін қисындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір
болуын талап етеді.
Ақын отбасылық әдет-ғұрыпта ерсі қылықтарды қатты сынады. Ол әйел
қауымның намысты қастерлеуін, қылығымен сүйкімді болуын, үй ішінде
жұлдыздай жайнап жүруін қалады. Ал кейбір жас әйелдердің үй іші шаруасына
қабілетсіз күйректігін, тіпті өзінің бас-аяғына қарауға да мән бермейтін,
салдыр-салақ болып жүретінініне кейіс білдірді.
Сайып келгенде Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайылық өмірге баулуды
мына мәселелерге баса назар аударады:
1. адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар
таңдауда тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбек сүйгіш адамгершілігі мол,
таза жүректі адаммен бас қосқан абзал екендігі;
2. жастық шақ – адам өмірінің ең қызық, жауапты, мағыналы шағы, оның
басты ерекшелігі: алданғыш көңіл, албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл
әрекет, қызыққа құмар, қызылға өш өткінші дәурен екендігі;
3. жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қаректіне төселу қажетін,
бұл –адамшылықтың басталу шағы екенін, оны қалайда дұрыс бастау қажет
болатыны;
4. отбасын құру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің бірлігі, жастар өз
бақытының қожасы, мұны берік дәстүрге айналдыру олардың өз қолдарында
екендігі.
Ұлы ақын Абайдың педагогикалық көзқарасындағы басты нысана Атаңның
баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе,
халқыңа тисін, деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Оның жастарды
тәрбиелеудегі педагогикалық көзқарастары дүниежүзілік педагогика
классиктері Ж.Руссо, Д.Дидро, И.Кант, т.б. орыстың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz