Патопсихология және психопатия түрлері
Тақырыбы. Патопсихология және психопатия түрлері
1. Патопсихология дамуының қысқаша тарихы.Психиатрия, неврология
1. Патопсихология тарихы.
Патопсихология пәнінің басқа пәндермен байланысы.
Патопсихология ғылымын зерттеуші ғалымдар.
2.Патопсихология саласындағы негізгі мәселелер.
Патопсихология саласындағы негізгі мәселелердің бірі танымдық процестердің бұзылуын зерттеу.
Патопсихология тарихы психиатрия неврология және тәжірибелік психологияның дамуымен байланысты.
ХIХ ғасырдың соңында психология оймен даму сипатын бірте- бірте жоғалта бастады, оны зерттеуге жаратылыстану әдістері енгізілді. В. Вунд және оның шәкірттерінің тәжірибелік әдістері психияторлық емхана - Крепшин Э (1879) емханасына , францияның Сальпетриер (1890) қаласындағы ірі психиаторлық емханаға енгізілді, онда лабароториялар Ресейдің психиаторлық емханаларында да ашылды Қазан қаласындағы В.М. Бехтерев лабораториясы (1885), Мәскеудегі С.С. Корсаков (1886), сосын Юрьевтегі В.Ф Ччжа лабороториясы, Киев қаласындағы И.А Сикорский лабораториясы және т.б.
Біздің ғасыр қарсаңында кейбір ғалымдар психология ғылымының жаңа саласының пайда болатындығы туралы айтқан болатын. В.М. Бехтерев былай деп жазады: Ауру төсегінің жанында психикалық бұзылулардың айтарлықтай дәрежеде клиникалық зерттеуге міндетті, психиатрияның жаңа табыстары патологиялық психология деген атпен танымал білімнің ерекше бөліміне қызмет етті, ол өте көптеген психологиялық мәселелерді шешуге алып келді, және бұған қатысты болашақта бұдан да көп мәселелерді шешетініне еш күмәнсіз сенуге болады.
Психиканың бұзылуы табиғат тәжірибесі ретінде қарастырлады, оның үстіне көп бөлікті қамтитын күрделі психологиялық құбылыстардың, тәжірибелік психологның тәсілі болған жоқ . Ауру талдаудың жіңішке қаруына айналады , - деп жазды Р.Рибо - ол біз үшін, ешқандай жолмен жүзеге асыруға болмайтын тәжірибелер жасайды(жинайды).
Алғашқылардың бірі болып, патопсихология бойынша қорытындыланған жұмыстарының бірін Психопотологияны психологияға қолдануда атты еңбекте - швейцар психиатры Г. Штерринг былай деп жазды, шынайы өмірдің сол немесе басқа құрама элементінің ауру нәтижесінде өзгеруі, оның қандай құбылыстарға қатысатынын және құрамына кіретін құбылыс үшін қандай мәні бар екендігін бөлуге мүмкіндік береді. Патологиялық материя жалпы психологиядағы жаңа мәселелерді белгілеуге септігін тигізеді, оның дамуына әсер еткенше. Одан басқа, патологиялық құбылыстар психологиялық теорияларды бағалаудың өлшемі болып табылады.
Біздің ғасырымыздың 20 - жылдарында медициналық психология бойынша танымал шет ел психиаторларының еңбектері пайда болды. Э. Кречиердің медициналық психологиясы және П. Жаненің Медициналық психологиясы онда автор психотерапия мәселелеріне тоқталды. Отандық патопсихологияның дамуы мықты табиғи - ғылыми дәстүрлердің болуымен ерекшеленеді. И.М Сеченов психология мен психиатрияның бір - біріне жақындауына үлкен мән берді. М. А. Волковаға 1876 жылы жазған хатында өзінің Аққу әні деп аталған медициналық психологияны жасауға кіріскенін атап өтті. Ол психология туралы былай деп жазды Ғылым бұл психология негізі болуы мүмкін , бәрібір физиология ретінде дене патология негізінде жатыр.
Бірақ И. М. Сеченов психологияның жаңа саласын дамыта ашады. Ресейдегі патопсихологиялық бағыттың негізін қалаушы психикалық қызметтің бұзылуын кеңінен тәжірибелік психологиялық зерттеуді ұйымдастырушы В. М. Бехтерев болды.
Рефлекторлық концепция өкілі В. М. Бехтерев интроспекцияны ғылым саласынан оны жалғыз ғылыми әдіс обоьективтік деп жариялай отырып қуды. Бірақ белгігі болғандай интроспакті психология мен күрес логикасы диалектикалық материализімді меңгермеген В. М. Бехтеревті психиканың сыртқы көрінулерін абсалюттегі тек психологиялық атауларды қолданудан бас тартуға ғана емес, сонымен бірге субьективтік әлемге енуге әрекет етуденде бас тартуға, рефлексалогияны құруға алып келеді. Және бұл оның шәкірттері мен қызметткерлерінің патопсихологиялық зерттеулерінде байқамай қоймады. Рефлекстік принцип психиканың обьективтік көрінулерін өзінің психологиялық талдауды зерттеуді жоққа шығарды.
Одан басқа патопсихологиялық зерттеулердің басым көпшілігі В. М. Бехтерев шығармашылығының рефлекторлыққа дейінгі кезеңінде, Петербургтегі әскери медициналық академияның жүйке және психикалық аурулар емханасымен лабароториясында жүзеге асырылды.
Патопсихологиялық зерттеулердің диапозоны туралы В. М, Бехтеревтың жетекшілік етуімен орындалған мынадай докторлық дисертациялар бойынша жорамалдауға болады. Ақыл есінен қимылсыздығы үдеген ауруларды тәжірибелік психологиялық зерттеулер. Л. С. Павлов (1907) М. И. Аствацатуровтың Клиникалық және тәжірибелік зерттеу еңбегі (1908) Созылмалы алғаш есі ауысқан аурулардағы ассоциациялар сипаты В. В Абрамовтың (1911) есі ауысқандар шығармашылығын және басқада (интелектуалдық) танымдық қызметтерін обьективтік психолгиялық зерттеу және т.б.
В. М. Бехтерев мектебінің жұмыстарынан әртүрлі категорияны құрулардың ассоцациялық қызметі, ойлауы , сөйлеуі ақыл ой мен жұмыс істеу қабілеттілігінің сәйкес жастағы жынысы және білімі сәйкес дені сау адамдармен салыстырсалы ерекшеліктері туралы нақты бай материал алынды. Өзінің психологиялық талдауынан кету іс жүзінде В. М. Бехтерев ұсынған жеке тұлға принципіне қарама - қайшы келді. Ауру адамның жеке тұлғасы және оның экспериментке қатынасын экспериментатор еш қараусыз қалдырмайды. Ауруда обьективтік бақылау бере алатынның бәрін мимикадан бастап және аурудың өтініші мен мінез - құлқы назарға алынуы тиіс. Бұл қарама - қайшылық рефлексология принциптеріне қарамастан В. М. Бехтерев мектебі өкілдерінің нақты зерттеулеріне психологиялық талдаудың өтуіне алып келді. Оған 1907ж шыққан М. И. Аствацатуровтың сөйлеудегі негативизімнің пайда болуы атты еңбегі мысал бола алады. Аурудың сөзі бұл зерттеуде біртұтас мінез - құлық жүйесінде талданады, аурудың басқа жағдайлардағы сөйлеуімен эксперименттік әңгімелесудегі сөйлеу ерекшеліктері салыстырылады, ұқсас сөйлеу реакцияларының әр түрлі табиғаты болуы мүмкін екендігі ескеріледі.
В. М. Бехтерев мектебінде қабылданған психологиялық қызметтің бұзылуын сапалы түрде талдау принципі отандық психоглогияның дәстүрі болды. В. М. Бехтерев , С. Д. Владычко, В. Я. Анфимов және мектептің т.б. өкілдері ақыл есі ауысқандарды тәжірибелік психологиялық зерттеуден көптеген әдістемелерін жасады.Олардың кейбіреулері кеңестік патопсихологияда көбірек қолданылатындардың қатарына кіреді.
В. М. Бехтеревтің, С. Д. Владычко тұжырымдаған, қазіргі заманғы ғылымға арналған әдістемелерге қойылатын талаптар өз мәнін сақтап қалды.
1) Қарапайымдылық (эксперименттік міндеттерді шешу үшін зерттеушілер ерекше білім дағдыларды менгеруі міндетті емес.)
2) Ауруды лабароториялық жағдайдан тыс тікелей төсегінде зерттеу мүмкіндігі.
3) Жасы, жынысы, білімі, сәйкес келетін дені сау адамдарға көптеп алдын ала сынақ жүргізу әдістемесі.
Отандық тәжірибелік психологияның бағытын анықтауға В. М. Бехтеревтың шәкірті негізін салған психоневрологиялық иституттағы психологиялық лаборатория меңгерушісі, А. Ф. Лазурский негізгі роль атқарды.
А. Ф. Лазурскийдің жалпы және тәжірибелік психология атты кітабының алғы сөзінде Л. С. Выготский былайдеп жазды - ( яғни А. Ф. Лазурскийдің эмперикалық психологияны ғылыми психологияға айналдыру жолында болған зерттеушілерге жататындығын жазды.
Жеке және педагогикалық психологияның мәселелерін талдай отырып, А. Ф. Лазурский патопсихологияға үлкен мән берді. Жан патологисының тапқан мәліметтер қайта қарауға мәжбүр етті. Ол көптеген жағдайларды қалыпты психологияның көптеген маңызды бөлімдерін негізі қайта өңдеуге мәжбүр етті. Патология адамның жан дүниесінің қасиеттерін қарастыруына мүмкіндігін береді.
А. Ф. Лазурский тәжірибелік әдістемелік салада жаңалық табушы болды. Ол экспериментті күнделікті өмірдің дағдылы жағдайларныда қолдана отырып, оның психологиядағы шекараларын жылжытты және іс - әрекеттің нақты формаларын тәжірибелік зерттеудің құралы етті. А. Ф. Лазурский жасаған табиғи тәжірибе алғашында педагогикалық - психологияға арналған емхана енгізді. Әрине мұндай экспериментті емхана жағдайында жүзеге асыру әдеттегі оқу қызметі барысында белгілі бір образбен сабақ бағдарламасында құруға болатын тәжірибелік тапсырмалар беруге болатын мектептегіге қарағанда неғұрлым күрделірек болды. Емханада табиғи эксперимент аурулардың бос уақытын оның көңіл - күйін көтерулерін ұйымдастыру барысында қолданылды. Арнай мақсатта есептеу тапсырмалары, регустар, жұмбақтар мәтініндегі бос әріптермен буындардың орнын толтыру және т.б. тапсырмалар берілді.
Клиникалық психологияда екінші орталық С. С. Корсатовтың Мәскеудегі психиаторлық клиникасы болды. Бұл емханада 1886ж бері Ресейдегі ешінші А. А. Токарский басқарған психологиялық лобароторияны ұйымдастырды. Психиатрияның прогресивті бағыттарының барлық өкілдері сияқты С. С. Корсаков психология ғылым негіздерін білу есі ауысқан адамнаң психикалық қызметінің құлдырауын дұрыс түсіну мүмкіндігін береді деген пікірді ұстанды. Оның психология негіздерін баяндаудан психиатрия курсын оқуды бастауы кездейсоқ емес.
Осыған ұқсас дәстүрлерді С. С. Корсаковтың ізбасарлары В. П. Сербский, А. Н. Бернштейн және т.б ұстанды.
С. С. Корсаковтың емханасынан шыққан жұмыстарда психологиялық ғылым теориясына құнды үлес қосатын ережелер бар. Қызметкерлер Корсаковтың, Токарскийдің ақымақтық туралы атты мақаласынла ақыл - есі кемдіктің құрлымына қызықты талдау жасалған. Ол аурудың танымдық қызметінің бұзылуы жекеленген қабілеттіліктерінің құлдырауына алып келеді. Ал әңгіме ойлау қызметінің бұзылуы күрделі формалары туралы болады.
Тәжірибелік психологияға қызығушылық Мәскеу қоғамдық психиаторларының бір қатар мәжілісі психологиялық зерттеу әдістерін таныстыруға арналғандығынан байқалады.
1911 ж Бернштейннің эксперименттік психологиялық зерттеу әдістемесін сипаттауға арналған кітабы шықты. Сол жылы Рибаков өзінің Жеке тұлғаны психологиялық зерттеу атыласын шығарды. Сөйтіп Ұлы Қазан социалистік ревалюция қарсаңында Ресейде білімнің психология саласында эксперименттік патопсихология қалыптаса бастады. Сол кезеңдегі басты психиаторлармен невропатологтардың психологтармен үлкен бірлестігін атап өту қажет. Олардың көпшілігі мысалы: Бехтерев, Корсаков, Сербский және Бернштейн өз кезеңінің алдыңғы қатарлы психологиялық идеяларын жасаушылыр болды. Психологияның дамуына ғылыми ұйымдастыру бағытында да әсер етті. Ол өз лексияларын психология ғылым негізінен психолгиялық ғылыми қоғамның мүшелері психологиялық журнал редакторлары және т.б болып табылды.
Патопсихологияның білімнің белгілі бір саласы ретінде қалыптасуында көрнекті кеңес психологы Выготскийдің пәндік қызметі туралы идеясының маңызы болды, оны ары қарай жалпы психологияда оның шәкірттері мен қызметтестері Леонтьев, Лурия, Гальперин т.б дамытты.
Қарқынды эксперименттік психологиялық зерттеулер Бехтерев атындағы Ленинграттық институтында бірнеше ондаған жылдар бойы өткізілді. Бехтеревтің дәстүрлерін негізге ала отырып Мясищев психологиямен психиатрияны үйлестіруге және ауруларды психиаторлық емханада зерттеулердің обьективтік әдістерін енгізуге ұмтылды.
Осы жылдары әлемде КСРО-да алғаш рет құрылған еңбекке қабілеттілікке сараптама жасайтын орталық ғылыми зерттеу институтының психологиялық лабораториясында бір қатар ірі зерттеулер жасалды.
Осы лабораториядан миына зақым келген аурулардың танымдық қызмет ерекшкліктерінде эплепциямен, шезофрениямен ауратындардың психикалық қызметімен еңбекке қабілеттілігінің ерекшеліктеріне арналған жұмыстар шықты.
Ұлы отан соғысы жылдарында патопсихологтар нейропсихологиялық госпитальдарда қалпына келтіру жұмысынан қосылды. Патопсихологиялық зерттеулер пәні мидың жарақат алуынан туындаған психикалық қызметтің бұзылуына және оларды қалпына келтіру болып табылады.
Патопсихология саласындағы негізгі мәселелердің бірі танымдық қызметтің құлдырау мәселесі болып табылады. Бұл саладағы жұмыс әртүрлі бағытта жүреді. Танымдық процестердің бұзылуы құрылымдағы жеке компонентерінің өзгеруі зерттеледі. Зерттеудің басты бағыты психиаторлық емханада жеке тұлғаның бұзылуында байқалатын психологиялық талдауды зерттеуге бағытталған.
Адамның психикалық қызметін өзгерте отырып ауру жеке тұлғаның ерекшеліктер потологиясының әртүрлі формаларына алып келеді.
Қазіргі уақытта мативацияның ирерхиялық құрылымдарының, олардың мағынасын құрайтын қызметін зерттеу кеңінен өткізілуде. Сол сияқты әртүрлі психикалық аурулардың ішкі бейнесі зерттеледі. ММУ психолгия факультетінің патопсихология лабораториясы, Мәскеу психиатрия институтының патопсихологиялық лабораториясы Д. Н. Узнадзенің мақсат теориясын қолдана отырып, Грузияның бір қатар психологтарымен психиаторлары жүйке ауруларының әртүрлі формаларындағы мақсаттың бұзылуын зерттейді.
Осы зерттеулердің бәрі өз уақытында Выготский қойған психиканың дамуымен төмендеуі сәйкестігі туралы яғни методолгиялық мәні бар мәселені зерттеуге алып келуге мүмкіндік береді.
Соңғы уақытта патопсихологиялық зерттеулер эксперимненттік тәжірибеде айтарлықтай кеңейді. Әлеуметтік психиатор және еңбек.
Еңбек және әлеуметтік реабилитация мәселесі бүгінде әр түрлі мамандық өкілдерінің зейінін аударады. Ауру адамдардың функцияларының жекелеген бұзылулары сияқты, еңбекке қабілеттілігінде қалпына келтіретін лабораториялар кеңейеді. Психологтардың қатысуы бүгінде тек қажет қана емес сонымен бірге қалпына келтіру жұмысы сияқты, жүйке ауруларының алдын алу саласында да жиі негізгі фактор болып табылады.
Патопсихолгиялық зерттеулер балалардың психоневролгиялық мекемелерінде ерекше дамыды. Ақыл - есі кемдігін ерте анықтауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалды.
Эксперменттік патопсихология саласындағы зерттеу және тәжірибелік жұмыстың өсуі патопсихология саласындағы зерттеулерді біріктіретін және үйлестіретін секциялардың бар екндігін көрсетеді.
Соңғы уақытта ғылыми сияқты тәжірибелік мекемелерде де жұмыс істейтін жас маман - психологтардың саны ерекше артқаны байқалуда. Бұған патопсихология бойынша психология факультетінің студенттерінің бір бөлігін мамандандыру әсер етті. Сөйтіп бүгінде бізде өз пәні, өз әдістері өзінің теориялық және тәжірибелік міндеттері бар, білімнің психологиялық саласы - эксперименттік патопсихология дамып келеді.
2. Патопсихологиялық зерттеу құрлымының (құрудың) принциптері.
1. Патопсихологиялық зерттеу тәсілдері.Патопсихологиялық зерттеу тәсілдеріне методологиялық сипаттама беру. Патопсихологиялық эксперименттің ерекшеліктерін анықтау. Патопсихологиялық лабороторияларда қолданған әдіс - тәсіл принциптерін түсіну.
2.Сандық өлшеу әдісі.
Сандық өлшеу әдісін түсіндіру.Қолдану тәсілдерін меңгеру.
Психологиялық ғылымның барлық саласы сияқты, потопсихология эксперимент әдісін қолданады. Патопсихологиялық зерттеу тәсілдері, олар негізделетін жалпы психологиялық принципті (негізді) теориялық мақсаттарға байланысты болады. Сондықтан психологиялық зерттеудің нақты жолдарын таңдап алу тек әдістемелік қана емес, сонымен бірге методологиялық сипатта да болады. Патопсихологиялық эксперименттің ерекшеліктерін түсіну үшін жалпы психологияның зерттеу әдістеріне бірнеше сөзбен тоқталып өту қажет. Эксперимент әдісі психологиядағы танымның жалғыз жолы болып табылады. Ол психологияның даму шамасы бойынша дәл ғылым ретінде және оның жалпы теориялық ережелерімен байланысы ретінде басым болды.
Бәрімізге белгілі, психология - рационалистердің зейіні адам психикасында жекелеген Шын жүректен шыққан қабілетін шектеуге бағытталған, олардың әрқайсысын сырттан алынған материалды өз бетінше қайта өңдейді. Психология осы мүмкіндіктерді суреттеу жұмысына алып барады.
Адамның ішкі дүниесін ойша суреттеу өз көрінісін тек психология-рационалистте алған жоқ.Ол психологияны түсінетін деп аталатын өкілдерден өз орынын тапты.(Ә. Шпангер, В.Дильтей).Психиканың жекелеген процестерге немесе қызметтерге ұсақталуын (бөлінуін) жоққа шығара отырып, бөлінбейтіндігін, психологиялық бірлестігін (түтастығын) мойындай отырып, осы бағыттың өкілдері, егер табиғатты түсіндіруге болатын болса, онда психиканы тек түсінуге болады, деп есептей отырып, психикалық ғылыми зерттеуден бастартады.Түсінетін психологияның бұл ережелері өз көрінісін психолог-экзистенциалистер концепциясында тапты.
Тәжірибеде бұл, психология бар болғаны субъектіні өткізуді бақылау, оның айтқандарын және өзі бақылағандарың тіркеуі және эксперименттен бас тарту, сол немесе басқа процестің ағыны тәуелді болатын жағдаймен
қызметті өзгерту мүмкіндігінен бас тартуы тиіс екендігін білдіреді.Мәні
басқаша, психолог-экзистенциалист құбылысты суреттеуге ұмтылады, бірақ
оның мәніне үңілмеуге (байлауға)ұмтьілады.Рационалистікпе н алмасуға
әкелген эмперикалық психология зерттеу әдісінің басқаша түсінігін алып
келеді. Эмперикалық психологияның дамуымен, психофизалогияның
дамуымен психологияға невралогия және психатрия тәжірибесінен енген
(кірген) эксперимент әдісі қолданыла бастады (В.Вундт,Г-Әббин - Ә.Гауз.
Титчеенер).Ірі емханаларда (Ленинградтағы В.М.Бахтеревтың, Лейпцигтегі
Ә.Крепеилнаның,С.С.КорсакованыңМәск еудегі)психологиялық лабарато риялар ашылды.
Лабороторияларда қолданған әдіс - тәсіл принциптері әртүрлі.Оларға қысқаша тоқталып өтейік.Ұзақ уақыт бойы емханаларда Вундтың психологияға сүйенген (негізделген) әдіс психикасының процестерді сандық өлшеу әдісі үстемдік етті.Туа біткен мүмкіндіктер сияқты, тек даму кезінде ғана өзгеретін психологиялық процестерге көзқарас, өлшеу психологиясын құру мүмкіндігі туралы идеяға алып келеді. Психикалық процестерді эксперименттік зерттеу оның тек сандық сипатын белгілеуге, дәлірек айтқанда, жекелеген психикалық мүмкіндіктерді өлшеуге алып келеді.
Туа біткен мүмкіндіктерін сандық, өлшеу принципі психиатриялық және неврологиялық емханаларда зерттеудің психологиялық әдістері негізіне жатқызылды.Қандайда бір (фукциялардың) құлауын зерттеу оның қалыпты стандарттан сандық ауытқу деңгейін белгілеуге болады.
191 Ож көрнекті невропатолог Г.И. Россолиио, оның пікірі бойынша, жекелеген психикалық функцияның субъектінің психологиялық процесін (белгілеугее) анықтауға мүмкіндік беретін сияқты психологиялық эксперименттің жүйесін жасады.Автордың пікірінше, мидың әртүрлі патологиялық жағдайы психодинамиканың өзгеруі белгілі бір типтік процесін тудырды. Бұл әдістің негізінде туа біткен оқшауланған мүмкіндіктердің болуы туралы эмперикалық психология концепциясы жатыр.Бұл жалған теория да солай, психикалық қызметтің бұзылуын талдауға жеңілдетілген сандық тәсіл сияқты, клиникалық тәжірибенің барабар сұраныстарын,әдістемелерді қамтамасыз ете алады, психологияны клиникалық міндеттерді шешуге жақындатуға әрекет қылудың өзі, өз уақыты үшін прогресивті болады.
Жекелеген психикалық функцияларды сандық өлшеу әдісі,басында ақыл-ой мүмкіншілігін анықтау деңгейіне бағытталған - Бин-Силонның тест зерттеуде көрінуге қол жеткізді.Оның тест зертеуі, баланың ақыл-ой мүмкіндікті фатальды бөлінген тұқымқуалаушылық факторлармен бөлінген деңгейде оқу мен тәрбиелеу деңгейіне тәуелді болады. Әрбір балаға белгілі бір, көп немесе азырақ тұрақты жасқа сай интелектуалды коәффицент (ЬСО тән.
Балаға ұсынылған міндеттер, өзін шешу үшін белгілі бір білімдерді, дағдыларды талап етті және жақсы жағдайда олардың ақыл - ой қызметінің сапалы ерекшеліктерінің құрлымы туралы емес, білімдердің саны туралы талдауға (пікір айтуға) мүмкіндік берді.
Осыған ұқсас, таза сандық өлшеуге бағытталған зерттеулер баланың әрі қарай дамуын болжауға мүмкіндік бермейді.Ал осы тестің арасында кейбіреулерде, туа біткен Қабілетті сияқты,басқалардан туа біткен мүмкіншіліктерден тәуелді деп жарияланған балалар бөлімшесі кейбір елдерде өткізілді және қазірде өткізіледі.Тестер әдісі біздің елдерде де балаларды мектептерде педагогикалық зерттеулер деп аталадын зерттеулерде қолданылады. Оларға ОК ВКП (б)-ң 4 шілде 1936ж қаулысымен жалған ғылыми әділ баға беріледі.
Сандық өлшеу әдісі қазіргі уақытқа дейін шетелгі көптеген клиникалық психологияның еңбегінде негізгі болып қалады. Ауруларды экспериментальды -психикалық зерттеуге арналған соңғы жылдары жарияланған көптеген монографиялармен мақалаларда есептеп шығаруға дейін осыған ұқсас тесттік зертеулер өткізіледі.
Ауруларды функцияналды өлшеуге бағытталған әдістер мен зерттеу кезінде ақыл-ой қызметінің ерекшеліктерінде бұзылудың сапалы емес жағыда талдау клиникалық міндеттерді шешу кезінде соншалықты қажетті, орнын толтыру мүмкіндігі де ескеріле алмайды.
Өлшеу жолымен тек жұмыстың соңғы нәтижесі ғана айқындалады, ал оның процесінің өзі, зертеушінің тапсырмаға қатынасы, зертеушінің сол немесе басқа іс -әрекет тәсіліне (оятатын) түрткі болатын мотивтер, жеке адамның мақсаты, тілегі - бір сөзбен айтқанда, зертеуші қызметінің сапалы ерекшеліктерінің көптүрлілігі байқалмауы мүмкін.
Таза сандық әдіспен қатар соңғы жылы шетел патопсихологиясында тек жеке тұлғаны анықтауға ғана бағытталған әдістемелерді пайдалануға тенденция байқалады.
Бұл бағыттың өкілдері өз зерттеулерінде негізгі жоба әдісін қолданады,зертеушіге ұсынылатын тапсырма, шешудің қандай да бір тәсілін қарастырмайды.Міндеттерді (тапсырмаларды) орындауға сәйкес белгілі бір шарттарды орындауды талап ететін тесттен айырмашылығы, протективті әдіс, зертеуші өз күйзелісін, өзінің жеке және өзгеше (сипатын) ерекшеліктерін көрсете алуына тек ыстау ретіне кез-келген міндеті қолданылады.
Нақты бір әдістеме ретінде белгісіз сюжеті бар Рошахтың ең ғажап (елес) түріндегі симетриялы орналасқан Сия дақтары атты әртүрлі конфигурациясы қолданылады.Сюжетті суреттеу үшін ұхынылатын картиналар, кейіпкерлердің іс-әрекеті . немесе позасы болып табылады.Зерттеуші картинаны (суретті) суреттеуі, онда ненің бейнеленгенін, бейнеленген кейіпкерлердің не туралы ойлап тұрғанын, неге күйзеліп (қандай күйді бастан кешіп тұрғанын әңгімелеп беру), бейнеленген оқиға алдында не болғанын әңгімелеуі тиіс.Мұндайда прожективті әдістіңкейбір автордың пікірі бойынша, зертеушіні бейнеленген кейіпкермен белгілі теңдестіру болады.Француз психологы А.Омбреданың айтуы бойынша, жеке тұлға әкрандағы объекті сияқты, осы әдістің
көмегімен бейнеленеді (прожективті деген атта осы жерден шығады).Бұл әдісті Сау адамның психикасына клиникалық тәсіл деп жинақтайды.Демек, негіссіз жоба әдісі өз мәні бойынша өлшеу әдісінің антиподы болып табылатын,оның авторларының ойы бойынша зерттеушінің мінез - құлқына сапалы бағалау мүмкіндігін үхынуы тиіс.Егер тест әдісі жұмыс нәтижесін бағалауға бағытталған болса, онда прожективтік әдіс кезінде қате немесе дұрыс шешу мәселесі мүлде туындамайды.Негізгі жоба әдісті қолданушы, зертеуші, жіберілген қателерге немесе дұрыс шешімдерге емес, зерттеушінің жеке реакциясына, мұндайда пайда болатын сипатына көңіл бөледі.
Егер әңгіменің жеке адамның қандай күйзелісі және мақсаттары туралы болып отырғанына талдау жасау керек болса, онда зертеушілердің осы әдістің көмегімен аурудың санадан тыс, жасырын мотивтерімен қалауын ашуға тырысады деген сөз.Зертеушінің қабылдауының жекелеген ерекшеліктері (мысалы, ол қозғалып немесе тыныш тұрған объектіні көреді ме, ол Роршахтың дақтарды суреттеу кезіндегі суреттің ірі немесе ұсақ деталдарына және т.б. көңіл бөле ме)жеке ерекшеліктерінің көрсеткіші ретінде түсіндіріледі.
Демек,бұл әдіс жекеленген функцияларды қарама - қарсы сандық өлшеуге жеке тұлғаны толығымен сапалы талдауға мүмкіндік береді. Негізсіз жоба әдісте бар тиімді түйірі сөзсіз қолданылуы тиіс.Бірақ оның көмегімен күйзелістерді, ерекшелеуді анықтау оның мотиві мен қажеттіліктерінің тұрақты иерархиясының, жеке тұлға құрылымының индекаторлары бола алмайды.Прожективті әдістердің өз зертеу объектісі болуы тиіс.
Кеңес патопсихологиядағы эксперименттік -психологиялық зертеу принциптеріне тоқталайық.Материалистік пихологияның психикалық процестер туа біткен (мүмкіндіктер)қабілеттер болып табылмайды.Олар өмір бойы қалыптасатын іс - әрекет (қызымет) түрлері болып табылады, деген ережесі психологиялық эксперименттің психикалық бүзылыстарды іс -әрекеттің бұзылуы ретінде зерттеу мүмкіндігін беруді талап етеді.Ол психиканың құлауының әртүрлі формаларын сапалы талдауға, бұзылған қызметтердің механизімін ашуға және оны қалпына келтіру мүмкіндіктеріне бағыталуы тиіс.Егер әңгіме таным процестерінің бұзылуы туралы болатын болса, онда эксперименттік тәсілдер, аударудың өмір тішілік әрекеті процесінде қалыптасқан ойлау операцияларының қалай құлайтынын жаңа байланыс табу процесі қалай өзгеретінін,ескі, бұрынға байланыс тәжірибелерде құрылған жүйелерді пайдалану мүмкіндігінің қандай формада бұрмаланатынын көрсетуі тиіс. Бұдан шығатыны барлық психикалық процесс белгілі динамика мен бағытты меңгерген, эксперименттік зерттеуді ол осы параметрлердің сақталғандығын немесе бұзылғанын көрсететіндей етіп, жасау керек.Демек, эксперимент нәтижесі тек сандық емес, психика қулауының сапалы сипатын беру тиіс.
Өз-өзінен түсінікті, алынған эксперименттік мәліметтер сенімді болуы тиіс, материалды статистикалық өңдеу қойылған міндет мұны талап ететін жерде қолданылуы тиіс,бірақ сандық талдау эксперименттік мәліметтердің сапалы сипатын ауыстырмауы, тартпауы тиіс.Сандық талдау айталық мәліметтерді мүдият сапалы психологиялық квалификациялау өткізілген кезде болады.Өлшеуге кіріспес бұрын, ненің өлшенетінін белгілеу керек.
Психологиялық эксперимент жасаудың негізгі принципі аурудың психикалық процестердің барт болғаны олардың бір сандық өлшеу міндетіне қарама - қарсы (обрз) даму ерекшеліктерін сапалы талдау болып табылады.
Бір және сол потопсихологиялық белгісі әртүрлі механизимдермен байланысты болуы,ол әртүрлі жағдайдың индикаторы болуы мүмкін.Мысалы, жанама естің бұзылуы немесе тарылулардың тұрақсыздығы аурудың бұзылған ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігінің салдарынан пайда болуы мүмкін (бұның әртүрлі органикалық генездің астения кезінде орны бар), ол мақсатқа бағытталған мотивацияның бұзылуымен шартты болуы мүмкін (Мысалык, мидың маңдай бөлігі бұзылған кезде), ол іс-әрекеттің автоматтандырылуының бұзылуының
психиканың құлауының әртүрлі формаларын сапалы талдауға, бұзылған қызметтердің механизімін ашуға және оны қалпына келтіру мүмкіндіктеріне бағыталуы тиіс.Егер әңгіме таным процестерінің бұзылуы туралы болатын болса, онда эксперименттік тәсілдер, аударудың өмір тішілік әрекеті процесінде қалыптасқан ойлау операцияларының қалай құлайтынын жаңа байланыс табу процесі қалай өзгеретінін,ескі, бүрынға байланыс тәжірибелерде құрылған жүйелерді пайдалану мүмкіндігінің қандай формада бұрмаланатынын көрсетуі тиіс.Бұдан шығатыны барлық психикалық процесс белгілі динамика мен бағытты меңгерген, эксперименттік зерттеуді ол осы параметрлердің сақталғандығын немесе бұзылғанын көрсететіндей етіп, жасау керек.Демек, эксперимент нәтижесі тек сандық емес, психика қулауының сапалы сипатын беру тиіс.
Өз-өзінен түсінікті, алынған эксперименттік мәліметтер сенімді болуы тиіс, материалды статистикалық өңдеу қойылған міндет мұны талап ететін жерде қолданылуы тиіс,бірақ сандық талдау эксперименттік мәліметтердің сапалы сипатын ауыстырмауы, тартпауы тиіс.Сандық талдау айталық мәліметтерді мүдият сапалы психологиялық квалификациялау өткізілген кезде болады.Өлшеуге кіріспес бұрын, ненің өлшенетінін белгілеу керек.
Психологиялық эксперимент жасаудың негізгі принципі аурудың психикалық процестердің барт болғаны олардың бір сандық өлшеу міндетіне қарама - қарсы (обрз) даму ерекшеліктерін сапалы талдау болып табылады.
Бір және сол потипсихологиялық белгісі әртүрлі механизимдермен байланысты болуы,ол әртүрлі жағдайдың индикаторы болуы мүмкін.Мысалы, жанама естің бұзылуы немесе тарылулардың тұрақсыздығы аурудың бұзылған ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігінің салдарынан пайда болуы мүмкін (бұның әртүрлі органикалық генездің астения кезінде орны бар), ол мақсатқа бағытталған мотивацияның бұзылуымен шартты болуы мүмкін (Мысалык, мидың маңдай бөлігі бұзылған кезде), ол іс-әрекеттің автоматтандырылуының бұзылуының көрінісі болуы мүмкін( мидың қан тамырларының өзгерісі кезінде әпилепция кезінде).
Бұзылу сипаты патогномикалық болып табылмайды, яғни сол немесе басқа ауруға тәщол бар болғаны олар үшін типтік болып табылады және біртұтас патопсихологиялық зерттеудің мәліметтерімен комтексті түрде бағалауы тиіс.
Психологиялық зерттеу емханада Функциональды сынама-медециналық тәжірибеде кеңінен қолданған және қандай да бір органикалық қызметін зерттеуден түратын әдіске теңестірілуі мүмкін.Психологиялық эксперимент жағдайда Функциональды сынамаролін мынадай эксперименттік міндеттер, яғни адам өз тіршілік әрекеттерде қолданатын ойлау операциясывг белсенді алуға шамасы бар, оның осы қызметіне түрткі болатын мотивтері атқара алады.
Патопсихологиялық эксперименттердің тек ауруларды ойлау операциясын ғана өзекті етуі тиіс емес, сонымен бірге жеке қарым -қатынасты да өзекті етуі тиіс екендігін атап өту керек.1936ж В.Н.Мясшцев бұл мәселені өзінің жеке тұлғаның еңбекке қабілеттілігі және ауруы деген мақалада қозғады. Ол психикалық және психопатологиялық құбылыстың адамның оның мотиві мен мақсаттарының жұмысқа қарым-қатынасын, өзіне-өзінің қарым-қатынасын, өзіне талап қою, еңбек нәтижесі және т.б. негізінде түсінікті болуы мүмкін екендігін көрсетеді.Психологиялық көрінулерге мүндай тәсіл, В. Н.Мясшцев айтқандай, біліммен жеке тулға психологиясын зертеуді талап етеді.
Бұл тәсіл психикалық қызыметтің детерминациясын дұрыс түсінумен де айтылады.Психикалық детерминация механизімі туралы айта отырып, С.Л.Рубинштейн сыртқы жағдайлардың, адамдардың мінез-құлқымен іс-әрекеттерін тікелей анықтамайтынын, себептің ішкі жаағдайлар арқылы әсер ететін атап көрсетті.Бұл,тарылулардың, адам қылықтары, іс- әрекеттері сыртқы тітіркеніштерге тікелей реакциясы болып табылмайды, олардың, оның мақсатымен, мотивациясы,қажеттіліктермен жанама болатынын
білдіреді.Бұл мақсаттар өмір бойы тәрбиемен оқытудың әсерімен жасалады,бірақ, қалыптаса отырып олар сау және ауру адамның іс -әрекеттерімен қалыптасатынын анықтайды.
Адамның қарым -- қатынасы жеке адамның құрылымымен, оның қажеттіліктері мен әмоциональды және ерікті ерекшеліктерімен байланысты.Соңғы психология процестерін қарастырғанына қарамастан, олар мәні бойынша жеке адам құрылымына кірістірілген болып табылады.Адамның материалдық және рухани қажеттіліктерінде оның қоршаған әлеммін адамдармен байланысы көрсетіледі.Адамды бағалай отырып біз, ең алдымен оның мүдделерінің аясын, оның қажеттілігінің мазм^нын сипаттаймыз.Біз адам туралы оның қылықтарының мотивтері болып оның өмірлердің қандай құбылыстарына селсоқ екендігін, оның неге қуанатынына, ойлары мен тілектері неге бағытталғаны бойынша сипаттаймыз.
Жеке тұлғаның потологиялық өзгерісі туралы біз, аурудың әсерінен адамдағы қызығушылық азайған, қажеттіліктердің ұсақталған кезде, оны бұрын қызықтырған нәрсеге алшақ қараған кезде, іс-әрекеті оның мақсатқа сай бағытылығынан айырғанда, қылықтарын ойланбай жасайды, адам өз мінез-құлқын реттей алмаған кезде, өз мүмкіндігін барабар бағалай алуға шамасы болмаған кезде, оның өзіне және қоршаған ортаға қарым - қатынасы өзгерген кезде айтамыз.
Мұндай өзгертілген қарым-қатынас өзгертілген жеке тұлғаның индикаторы болып табылады.
Бұл өзгертілген қарым - қатынас аурудың тек жұмыс қабілеттілігінің әлсіреуіне, оның ақыл-ой өнімдерінің нашарлауына ғана алып келмейді,сондықтан бұл өзі психопотологиялық синдронымының құрылуына қатыса алады.
Ең алдымен, мынаны атап өту керек, эксперимент жағдайында аурулардың мінез-құлықын өзі бақылауы ауруды емханада бақылаудан сапалы ерекшеленеді.Мәселе мынада, емханадағы психологиялық зерттеу
жағдайын, ереже бойынша, аурулар олардың ақыл - ой мүмкіндігін зерттеп реттеп қабылдайды.Сондықтан эксперимент ситуацияларының өзі оған белгілі қарым -- қатынасты актуализация (өзекті) етуге алып келеді:Мысалы, кейбір аурулар, оларды есте сақтау қабілетінің нашар екендігі білініп қалуынан сақтана отырып, өздерің сөзді нашар ести сақтайтынын айтады.Басқа жағдайларда есептеу операциясын орындау қажеттігі арифметиканы үнемі ұнатпағанын айтып ілікпе сөзді тудырады.Сондықтан, ауру тапсырманы қабылдағанан кейін оның жеке мақсатарының барабарлығы немесе барабар еместігі туралы растауы мүмкін.
Тапсырманы орындаудың тәсілімен сапасының өзі, қателіктерінің саны, жұмыс қарқыны, мысалы шизофрения мен сау адамда бірдей болуы мүмкін.Оның үстіне аурулардың эмоционалды реакциялары, әсіресе қате шешімдер пайда болған кезде,өте әртүрлі.
Емханадағы психологиялық зерттеулердің тағы бір ерекшелігін атап өту керек.Тапсырманы орындау процесінің өзі қандай да бір өзін-өзі бақылаудың болмай қалмайтын сезімін тудырады аурулар өз есін өзі тексерген қызықты екендігін жиі айтады.Аурудың жұмыс процесінде өз ақыл есінің жеткіліксіздігін алғаш рет мойындауы жиі болады.Фразалар: Мен, өзімнің есім нашар деп ойланыппын,Мен нашар түсінемін деп ойламаппын- жиі болып табылады.
Мұндай ашудың өз бетінше, ауру үшін күйзелудің қайнар көзі болып табылатыны белгілі (рас).Сондықтан аурудың мінез-құлқы мен айтқандарын бақылау оның жеке көрінулерін талдаудың материалы болып табылады.
Жеке тұлғаның өзгеруін зерттеудің басқа әдістемелік жолы - бұл олардың таным процестерінің бұзылуын талдау арқылы жанама айқындау жолы.
Мидың маңдай бөлігі жарақаттанған аурулар, оларда интелектуалды операцияларды салыстырмалы түрде сақталып қалғандығына қарамастан, бірнеше қарапайым тапсырмаларды орындай алады.
Таңдауды, жоспарлауды, бақылауды талап ететін кез-келген қарапайым тапсырманы мүндай аурулар орындай алмас еді, және керісінше, бұл жағдайларды сақтау талап етілмейтін неғұрлым күрделі тапсырмаларды олар жеңіл орындады.Демек, тапсырмаларды қате шешу ойлаудың логикалық құрылымының бұзылуының салдары емес, субъектіге қалай болса солай қарауының нәтижесі болып табылады.
Бұл туралы педагогикалық психология саласындағы психологиялық зерттеулерді дәлелдейді.Л.И.Божович пен Л.С.Славинаның еңбегі, мектептегі көптеген балалардың оқу үлгерімі олардың таным процестерінің бұзылуымен емес, балалардың өзгерген қарым - қатынастарымен, оның өзгерген позициясымен байланысты екендігін көрсеткен.
Жеке адамды және оның ауытқушылығын жанама зерттеу жолы шексіз.
Ә.А Явлахева зерттеулері тіпті қарапайым сурет сюжетін суреттеу сияқты қарапайым тапсырмалардың өзі, зерттеушінің әмоциональды сферасының деңгейіне байланысты.Мұнымен, миының маңдай бөлігі зақымдалған балаларда суреттің әмоциональды мазмүнына реакцялардың жеткіліксіздігі байқалды.
Зерттеушілердің ереже бойынша, сурет сюжетіне өз қарым - қатынасы байқалды.Мысалы: Маған оның бет жүзі ұнайды, Адамның байсалды адамдар қатарынан елес екендігі көрініп түр. Бұл ойланған сүйкімді жүзді адам т.б.
Осы әдістеменің көмегімен шизофрениямен ауыратындардан алынған мүлде басқа мәліметтер болып табылады.Бұл аурулардың суреттерді суреттеуі фактілерді таза формальды көрсетуге алып келеді. Екі ер кісі, Ер кісілер әңгімелесіп отыр, Адамдар стол басында отыр.
Аурулардың есептерді (тапсырмаларды) шешудегі тағы бір ерекшелігі байқалды.Дені сау зерттеушінің кейбір экспериментальды тапсырмаларды орындау деңгейі (заттарды жіктеуі, шығару әдісі және т.б.) ереже бойынша, оған жеке қарым - қатынасына байланысты болады. Мысал ретінде
К.Левиннің шәкірті Ф.Хоппенің психологиялық әдебиетте танымал Талаптану деңгейін зертеусияқты әдістемесін көрсетеміз.Оның мәні мынадай болады:3ерттеушіге күрделілік деңгейі бойынша ерекшеленетін бір қатар тапсырмалар берілді (18 -ге жуық).Тапсырма мазмүны олардың күрделілігінің өсу тәртібімен орынын карточкаларда берілді.Бұл әдебиет, өнер,математика салаларындағы білімдерді талап ететін тапсырмалар болуы мүмкін.Басқа сөзбен айтқанда тапсырма мазмүлы зерттеушілердің білім деңгейіне, олардың мүдделеріне, мақсатына сәйкес келуі тиіс.Тек осы жағдайда ғана зертеушілерде эксперимент ситуациясына салмақты қарым -қатынас жасалады.
Нұхқау берілді: сіздердің алдарыңызда артқы беттерінде тапсырма белгіленген карточкалар жатыр. Карточка нөмірлері тапсырма деңгейінің күрделілігін білдіреді. Әрбір тапсырманы шешуге сіздерге белгілі, белгілі бір уақыт берілген.Мен оны секундномер көмегімен бақылаймын.Егер сіздер берілген уақытта тәртіппен орналастырмасаңыздар мен тапсырма орындалған жок деп есептеймін.Тапсырманы сіздер өздеріңіз таңдауларыңыз керек, сөйтіп, зертеушіге тапсырмалар күрделілігін өзі таңдауға құқық беріледі.Зертеуші (Эксперимент алушы)өз шешімі бойынша тапсырманы орындауға берілген уақытты көбейте не азайта алады.
Ф.Хоппенің зерттеулері, табысты шешулерден кейін талаптану деңгейінің өсетінін, зерттеушінің неғұрлым күрделі тапсырмаға ұмтылғанын: және керісінше, сәтсіздіктен кейін талаптану деңгейінің төмендейтінін көрсетеді, зерттелуші неғұрлым оңайын таңдайды.
Талаптану деңгейінің орын алмасу заңдылықтары (Ф. Хоппе белгілеген),М.Юкнаттың Жетістіктер, талаптану деңгейі және сана-сезім атты зерттеуінде тексерілген.Ф.Хоппедегеі сияқты, бірнеше тапсырмалардың орынына, бірнеше өзгертілген әдістеменің көмегімен,ол Лабиринттің есептер сериясын жасады.Бірінші серия (10 лабиринтті тапсырмалар табысқа жетуге кепілдік берді, яғни зерттеушілер әрқашанда есепті шеше алады.
М.Юкнат зертеушілердің екі тобын зерттеді.Бірінші топ жұмысқа, табысқа жетуге кепілдік берген сериялардан бастады, екінші топ екінші сериядан бастады (табыссыздық сериясы).Бірінші сериядан бастаған зертеушілер, екінші серияны неғұрлым жоғары деңгейде бастады, және керісінше, табыссыздық сериялар тапсырмасын орындаған зертеушілер, жұ-мысын жеңіл тапсырмалардан бастады. ( тіпті 14 күннен кейін) олармен басқа тапсырма түрімен қайталау тәжірибесі өткізілген кезде. Табыс сериясын орындаушы зерттеушілер, екі аптадан кейін күрделі тапсырманы таңдады.Сөйтіп, М.Юкнат, талаптану деңгейініңқалыптасуы алдыңғы тәжірибемен байланысты екендігін көрсетті.
Бірақ онда да, Ф.Хоппедегі сияқты, талаптану деңгейі өзін қоршаған адамдармен шынайы қарым-қатынастан, орындалған қызмет (жұмыс) мазмұнынан мүлде оқшауланған болып шықты.
Кеңестік авторлардың зерттеулерінде талаптану деңгейінің жұмыс мазмүлына тәуелділігін көрсетуге әрекет жасалды.Мұндай зерттеуге мен Е.А.Серебрякова М.С.Неймарктың жұмысы жатады.
Хоппеннің әдістемесін негізге ала отырып,Е-А.Серебрякова атқарған жұмыстың ролін ғана белгілеп қойған жоқ, сонымен бірге қоршаған ортаның өзін бағалауы мен өзіне - өзінің сенімділігін қальщтастыруды да белгіледі.Егер Ф.Хоппе өз әдістемесінде шынайы өмір жағдайларынан шекті абстрактыландырылса, Е.А.Серебрякова оған барынша жақындауға тырысты.Өз зерттеулерінің нәтижесінде Е.А.Серебрякова өзін-өзі бағалаудың бірнеше түрін белгіледі:
1. Тұрақты барабар өзін-өзі бағалау.
2. Өзін барабар емес төмен бағалау.
3. Өзіне барабар емес жоғары баға беру.
4. Өзін-өзі түрақсыз (тиянақсыз)бағалау.
Е.А.Серебрякованың қызыметтерінің жұмысымен осы әдістеменің
көмегімен қояншық ауруымен ауыратын балаларды жеке ерекшелігін анықтады.
Біздің лабараторияда суреттелген зерттеу әдістемесінің әртүрлі варианттарының көмегімен әртүрлі психикалық ауруы бар адамдардағы талаптану деңгейінің қалыптасуын зерттеу өткізілді.Экспериментальды жұмыс ретінде зерттеушілерге орындалуы кейбір мәдени деңгейдіңкөрсеткіш ретінде қолданыла алатын тапсырмалар үхынылды.
Біздің экспериментшілердің нәтижелері Ф.Хоппе мен Е.А.Серебрякованың зерттеу нәтижесін растады.Дені сау адамдардың тапсырманы таңдауы алдыңғы тапсырмаларды ойдағыдай орындау немесе орнындамауына байланысты болады.
Мүлде басқа нәтижелер бұл әдістемені жүру процесі баяу шизофрения (жеңіл түрі)аурулармен ауыратын ауруларды зерттеу кезінде алынды.Б.И.Бежаншивмидің мәліметі бойынша, 30 аурудың 26-да тапсырманы таңдаудың алдыңғы шешімдерінің табысты немесе табысты орындалғандығына байланысты емес екендігі байқалды.Талаптану деңгейі оларда қалыптаспады; өз мүмкіндіктерін барабар өзі бағалауда байқалмады.Аурулардың айтқандарында ешқандай әмоциональды бояулар болмады; Аурулар реніш білдірмейді, тіпті тәжірбиеші олардың сәтсіздіктерін айтса да.
Басқа картина психопаталогияның талаптану деңгейлерін зерттеу кезінде байқалды. Әрекет деңгейі оларда өте тез қалыптасты және ереже бойынша, өте жоғары болды. бірақ ол тез сынғыштық (нәзіктік), тұрақсыздықпен ерекшеленді сәл ғана сәтсіздікке де ол өте өзін тастап жіберді және дәл солай, табысты шешулер кезінде тез көңіл-күйі көтерілді. Л.В.Вукулованың зерттеулерінде олигофрен - балаға тән, әрекеттердің деңгейлерінің динамикасының өзіндік сипаты байқалды. Оқу жұмысының материалында (арифметика бойынша есептер сериясы, тарих, география және әдебиет бойынша сұрақтар), сол сияқты қолдану кезде және эксперименттік әдістемесінен, олигофрен - балаларда талаптану әрекетінің не өте баяу болатыны, өте қиындықпен және ақырғы жағында, не болмаса мүлде болмайтыны көрсетілген. Бұл бағалы тапсырманы тавдау
ойсыздықпен жиі сипатталады, алдыңғы тапсырмаларды ойдағыдай орандаған, орындамағанын келесі таңдауға әсер етпейді. Жұмыстағы сәттілік пен сәтсіздікке бірдей қарым - қатынаста болады.
Яғни олар үшін бәрі-бір, еш уайым жоқ. Осы уақытта, олигрефен балалардың эксперименттік бағалауын өте сезімталдықпен қабылдайтыны, әсіресе теріс бағалауға, белгілі болды.
Патопсихологиялық эксперименттің тағы бір ерекшелігіне тоқталып өту қажет. Оның құрылымы тек өзгертілгеннің құрылымын байқауға мүмкіндік беріп қана қоймай, сонымен бірге аурудың психикалық қызметінің қалған сақталаған формаларын да ұсыну қажет. Мұндай тәсілдің қажеттігі бұзылған қызметтерін қалпына келтіру мәселесін шешу кезінде маңызды.
А.Р.Лурия, күрделі психикалық қызметтерді қалпына келтірудің табысты болуы, қалпына келтіру жұмыстарының психикалық қызметінің сақталған звеноларына қаншалықты сүйсінетініне байланысты екендігі туралы өз пікірін айтты: ол психикалық қызметтің бұзылған формасын қалпына келтіру функциональды жүйелерді қайта жасау типі бойынша өтуі тиіс деп атап көрсетті. Мұндай тәсілдердің жемістілігін көптеген кеңестік авторлар дәлелдеді.
Кеиіс функциясын қайта жасау (қалпына келтіру) сақталғанын дамытумен тығыз комплексте өтеді. Авторлар, қалпына келтіру жүжысының сақталып қалған білімін тірілтуге негізделуі тиіс деп сендірерлікпен көрсетті. Қалпына келтіру жү_мысы кезінде (бұл жағдайда сөйлеуін қалпына келтіру) байланысының адамдық мақсаттарының барлық жүйесі өзектелуі тиіс.
Сау адамның психикасын зерттеуге бағытталған, яғни жалпы психологиялық тәртіптегі мәселелерді шешуге бағытталған эксперименттің тағы бір қатар ерекшеліктерін атап өту керек.
Сау адаммен эксперимент өткізген кезде, олар тәжірбиешіні зейінмен тыңдайды, нұхқауды орындауға тырысады, тапсырманы қабылдайды, ал психикалық аурулар тапсырманы орындауға ұмтылмақ түгілі, тәжірбиені кері түсінеді немесе белсенді түрде нұхқауға қарсы тұрады. Сау адам
тәжірбиешінің айтқан сөзіне өз зейінін бағыттаса психикалық, ауру адам оны белсенді түрде тыңдағысы келмейді.
Кейде тәжірбиешіні өзіне гипноздау әдісімен әсер етіп отыр деп есептейтін, яғни тәжірбие жасауға тура келеді.
Экспериментальды - психологиялық зерттеуді емханада жасау әдеттегі психологияылық тәжірбиеден тағы бір ерекшелігімен: көптүрлілігімен, қолданған әдістеменің санының көптігімен ерекшеленеді.
Психикалық жағынан жетілмей қалу немесе ауруы кезінде (баяу немесе бұрмаланаған болса да) бала әрі қарай дами береді.
Психикалық эксперимент ауру баланың психикалық процестердің құ-рылымын деңгйеін белгілеумен шектеліп қоймауы тиіс, ол ең алдымен баланың потенциалды мүмкіндіктерін анықтауы тиіс.
Бұл нүхқауды 30ж. Л.С.Выготский алғаш рет өзінің жақын даму аймағы туралы ережелерде айтылды.
Қазіргі уақытта балалар жасындағы патопсихологиялық патологиялық құ-былыстарды түзету әдісі жасалуда. Бұл түзету жолын табу баланың тек жасқа сай ерекшеліктерін білуді ғана емес, сонымен бірге олардың ауытқушылықтарында, баланың психикалық даму барысың бақтауды да талап етеді. Осындай түзету әдісінің бірі ретінде ойын алынады. Бұл түзету тәсілдері бір мерзімде диагностикалық мақсатқа да қызмет етеді.
3. ПСИХОПАТИЯ ТҮРЛЕРІ
1.Тұрақсыз тип.
Тұрақсыз психопатия тип белгілерін түсіндіру.
2.Истериялық типтің
Истериялық типтің негізгі белгілерін анықтау.
3.Психатеникалық тип.
Психатеникалық типтің көрінуі.
4.Шизоидты тип.
Шизоидты типтің алғашқы белгілері.
Психопатиялық түрлері балалық шақтан қалыптасады. Жасөспірімдерде психопатия белгілері біліне бастайды да, ал кемеліне келген адамда ол әбден толысады. Психопатия - ауруға қаттысы жоқ патологиялық мінез. Осындай мінезді адамдарда ақыл-ой мүмкіндігі қалыпты не қалыптан астам болады. Психопатияның бірнеше түрлері бар.
Қызба тіпті балада психопатиялық алғашқы білгілер 2-4 жас арасында, басқаша айтқанда, бірінші жастық дағдарыс кезінде білінеді. Бұл кезде бала құрдастарына қарағанда қозғалғыш, қозғы, ызақор келеді (ыза болһғанда төңірегіндегілерді ұрып, тырнап, тістейді). Олар тым қиқирланып, айтқанын істемесе еденге жатып, басын соғып жер тырмалап, бақырып жылайды. Ондайлар басқамен сыйыспай, бірден төбелесе тастайды. Бірінші класта мұндай әрекеттер сирек ұшырасады. Психопатия қыздарға қарағанда, ұлдарда жиі байқалады, олар төбелескіш, сабақта жиі тәртіпбұзады. Оларға ескерту жасасаң, наразылық білдіріп, мектептен не үйден қашып кетеді. Сабаққада дайындықсыз келеді, ақыл-ойының мүмкіндігі орташа болса да, нашар оқиды. Жазадан қорқып үйден қашады,мектеп ұжымынан безеді. Оның себебін отбасындағы және мектептегі даудамайдың болуымен түсіндіреді. Мұндайлардың көңіл-күйі де аумалы-төкпелі болады. Наразылық жасауға, тәуесізденуге, топталуға бейім тұрады, сөйтіп ұрлық, қылмыс жасауға дейін барады. Ұзақ уақыт үйінен безіп, басқа қалаларды паналап не өздерінің сыбайластарымен бірге темекі шегуге, арақ-шарап ішуге машықтанады. Қыр көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Патопсихология дамуының қысқаша тарихы.Психиатрия, неврология
1. Патопсихология тарихы.
Патопсихология пәнінің басқа пәндермен байланысы.
Патопсихология ғылымын зерттеуші ғалымдар.
2.Патопсихология саласындағы негізгі мәселелер.
Патопсихология саласындағы негізгі мәселелердің бірі танымдық процестердің бұзылуын зерттеу.
Патопсихология тарихы психиатрия неврология және тәжірибелік психологияның дамуымен байланысты.
ХIХ ғасырдың соңында психология оймен даму сипатын бірте- бірте жоғалта бастады, оны зерттеуге жаратылыстану әдістері енгізілді. В. Вунд және оның шәкірттерінің тәжірибелік әдістері психияторлық емхана - Крепшин Э (1879) емханасына , францияның Сальпетриер (1890) қаласындағы ірі психиаторлық емханаға енгізілді, онда лабароториялар Ресейдің психиаторлық емханаларында да ашылды Қазан қаласындағы В.М. Бехтерев лабораториясы (1885), Мәскеудегі С.С. Корсаков (1886), сосын Юрьевтегі В.Ф Ччжа лабороториясы, Киев қаласындағы И.А Сикорский лабораториясы және т.б.
Біздің ғасыр қарсаңында кейбір ғалымдар психология ғылымының жаңа саласының пайда болатындығы туралы айтқан болатын. В.М. Бехтерев былай деп жазады: Ауру төсегінің жанында психикалық бұзылулардың айтарлықтай дәрежеде клиникалық зерттеуге міндетті, психиатрияның жаңа табыстары патологиялық психология деген атпен танымал білімнің ерекше бөліміне қызмет етті, ол өте көптеген психологиялық мәселелерді шешуге алып келді, және бұған қатысты болашақта бұдан да көп мәселелерді шешетініне еш күмәнсіз сенуге болады.
Психиканың бұзылуы табиғат тәжірибесі ретінде қарастырлады, оның үстіне көп бөлікті қамтитын күрделі психологиялық құбылыстардың, тәжірибелік психологның тәсілі болған жоқ . Ауру талдаудың жіңішке қаруына айналады , - деп жазды Р.Рибо - ол біз үшін, ешқандай жолмен жүзеге асыруға болмайтын тәжірибелер жасайды(жинайды).
Алғашқылардың бірі болып, патопсихология бойынша қорытындыланған жұмыстарының бірін Психопотологияны психологияға қолдануда атты еңбекте - швейцар психиатры Г. Штерринг былай деп жазды, шынайы өмірдің сол немесе басқа құрама элементінің ауру нәтижесінде өзгеруі, оның қандай құбылыстарға қатысатынын және құрамына кіретін құбылыс үшін қандай мәні бар екендігін бөлуге мүмкіндік береді. Патологиялық материя жалпы психологиядағы жаңа мәселелерді белгілеуге септігін тигізеді, оның дамуына әсер еткенше. Одан басқа, патологиялық құбылыстар психологиялық теорияларды бағалаудың өлшемі болып табылады.
Біздің ғасырымыздың 20 - жылдарында медициналық психология бойынша танымал шет ел психиаторларының еңбектері пайда болды. Э. Кречиердің медициналық психологиясы және П. Жаненің Медициналық психологиясы онда автор психотерапия мәселелеріне тоқталды. Отандық патопсихологияның дамуы мықты табиғи - ғылыми дәстүрлердің болуымен ерекшеленеді. И.М Сеченов психология мен психиатрияның бір - біріне жақындауына үлкен мән берді. М. А. Волковаға 1876 жылы жазған хатында өзінің Аққу әні деп аталған медициналық психологияны жасауға кіріскенін атап өтті. Ол психология туралы былай деп жазды Ғылым бұл психология негізі болуы мүмкін , бәрібір физиология ретінде дене патология негізінде жатыр.
Бірақ И. М. Сеченов психологияның жаңа саласын дамыта ашады. Ресейдегі патопсихологиялық бағыттың негізін қалаушы психикалық қызметтің бұзылуын кеңінен тәжірибелік психологиялық зерттеуді ұйымдастырушы В. М. Бехтерев болды.
Рефлекторлық концепция өкілі В. М. Бехтерев интроспекцияны ғылым саласынан оны жалғыз ғылыми әдіс обоьективтік деп жариялай отырып қуды. Бірақ белгігі болғандай интроспакті психология мен күрес логикасы диалектикалық материализімді меңгермеген В. М. Бехтеревті психиканың сыртқы көрінулерін абсалюттегі тек психологиялық атауларды қолданудан бас тартуға ғана емес, сонымен бірге субьективтік әлемге енуге әрекет етуденде бас тартуға, рефлексалогияны құруға алып келеді. Және бұл оның шәкірттері мен қызметткерлерінің патопсихологиялық зерттеулерінде байқамай қоймады. Рефлекстік принцип психиканың обьективтік көрінулерін өзінің психологиялық талдауды зерттеуді жоққа шығарды.
Одан басқа патопсихологиялық зерттеулердің басым көпшілігі В. М. Бехтерев шығармашылығының рефлекторлыққа дейінгі кезеңінде, Петербургтегі әскери медициналық академияның жүйке және психикалық аурулар емханасымен лабароториясында жүзеге асырылды.
Патопсихологиялық зерттеулердің диапозоны туралы В. М, Бехтеревтың жетекшілік етуімен орындалған мынадай докторлық дисертациялар бойынша жорамалдауға болады. Ақыл есінен қимылсыздығы үдеген ауруларды тәжірибелік психологиялық зерттеулер. Л. С. Павлов (1907) М. И. Аствацатуровтың Клиникалық және тәжірибелік зерттеу еңбегі (1908) Созылмалы алғаш есі ауысқан аурулардағы ассоциациялар сипаты В. В Абрамовтың (1911) есі ауысқандар шығармашылығын және басқада (интелектуалдық) танымдық қызметтерін обьективтік психолгиялық зерттеу және т.б.
В. М. Бехтерев мектебінің жұмыстарынан әртүрлі категорияны құрулардың ассоцациялық қызметі, ойлауы , сөйлеуі ақыл ой мен жұмыс істеу қабілеттілігінің сәйкес жастағы жынысы және білімі сәйкес дені сау адамдармен салыстырсалы ерекшеліктері туралы нақты бай материал алынды. Өзінің психологиялық талдауынан кету іс жүзінде В. М. Бехтерев ұсынған жеке тұлға принципіне қарама - қайшы келді. Ауру адамның жеке тұлғасы және оның экспериментке қатынасын экспериментатор еш қараусыз қалдырмайды. Ауруда обьективтік бақылау бере алатынның бәрін мимикадан бастап және аурудың өтініші мен мінез - құлқы назарға алынуы тиіс. Бұл қарама - қайшылық рефлексология принциптеріне қарамастан В. М. Бехтерев мектебі өкілдерінің нақты зерттеулеріне психологиялық талдаудың өтуіне алып келді. Оған 1907ж шыққан М. И. Аствацатуровтың сөйлеудегі негативизімнің пайда болуы атты еңбегі мысал бола алады. Аурудың сөзі бұл зерттеуде біртұтас мінез - құлық жүйесінде талданады, аурудың басқа жағдайлардағы сөйлеуімен эксперименттік әңгімелесудегі сөйлеу ерекшеліктері салыстырылады, ұқсас сөйлеу реакцияларының әр түрлі табиғаты болуы мүмкін екендігі ескеріледі.
В. М. Бехтерев мектебінде қабылданған психологиялық қызметтің бұзылуын сапалы түрде талдау принципі отандық психоглогияның дәстүрі болды. В. М. Бехтерев , С. Д. Владычко, В. Я. Анфимов және мектептің т.б. өкілдері ақыл есі ауысқандарды тәжірибелік психологиялық зерттеуден көптеген әдістемелерін жасады.Олардың кейбіреулері кеңестік патопсихологияда көбірек қолданылатындардың қатарына кіреді.
В. М. Бехтеревтің, С. Д. Владычко тұжырымдаған, қазіргі заманғы ғылымға арналған әдістемелерге қойылатын талаптар өз мәнін сақтап қалды.
1) Қарапайымдылық (эксперименттік міндеттерді шешу үшін зерттеушілер ерекше білім дағдыларды менгеруі міндетті емес.)
2) Ауруды лабароториялық жағдайдан тыс тікелей төсегінде зерттеу мүмкіндігі.
3) Жасы, жынысы, білімі, сәйкес келетін дені сау адамдарға көптеп алдын ала сынақ жүргізу әдістемесі.
Отандық тәжірибелік психологияның бағытын анықтауға В. М. Бехтеревтың шәкірті негізін салған психоневрологиялық иституттағы психологиялық лаборатория меңгерушісі, А. Ф. Лазурский негізгі роль атқарды.
А. Ф. Лазурскийдің жалпы және тәжірибелік психология атты кітабының алғы сөзінде Л. С. Выготский былайдеп жазды - ( яғни А. Ф. Лазурскийдің эмперикалық психологияны ғылыми психологияға айналдыру жолында болған зерттеушілерге жататындығын жазды.
Жеке және педагогикалық психологияның мәселелерін талдай отырып, А. Ф. Лазурский патопсихологияға үлкен мән берді. Жан патологисының тапқан мәліметтер қайта қарауға мәжбүр етті. Ол көптеген жағдайларды қалыпты психологияның көптеген маңызды бөлімдерін негізі қайта өңдеуге мәжбүр етті. Патология адамның жан дүниесінің қасиеттерін қарастыруына мүмкіндігін береді.
А. Ф. Лазурский тәжірибелік әдістемелік салада жаңалық табушы болды. Ол экспериментті күнделікті өмірдің дағдылы жағдайларныда қолдана отырып, оның психологиядағы шекараларын жылжытты және іс - әрекеттің нақты формаларын тәжірибелік зерттеудің құралы етті. А. Ф. Лазурский жасаған табиғи тәжірибе алғашында педагогикалық - психологияға арналған емхана енгізді. Әрине мұндай экспериментті емхана жағдайында жүзеге асыру әдеттегі оқу қызметі барысында белгілі бір образбен сабақ бағдарламасында құруға болатын тәжірибелік тапсырмалар беруге болатын мектептегіге қарағанда неғұрлым күрделірек болды. Емханада табиғи эксперимент аурулардың бос уақытын оның көңіл - күйін көтерулерін ұйымдастыру барысында қолданылды. Арнай мақсатта есептеу тапсырмалары, регустар, жұмбақтар мәтініндегі бос әріптермен буындардың орнын толтыру және т.б. тапсырмалар берілді.
Клиникалық психологияда екінші орталық С. С. Корсатовтың Мәскеудегі психиаторлық клиникасы болды. Бұл емханада 1886ж бері Ресейдегі ешінші А. А. Токарский басқарған психологиялық лобароторияны ұйымдастырды. Психиатрияның прогресивті бағыттарының барлық өкілдері сияқты С. С. Корсаков психология ғылым негіздерін білу есі ауысқан адамнаң психикалық қызметінің құлдырауын дұрыс түсіну мүмкіндігін береді деген пікірді ұстанды. Оның психология негіздерін баяндаудан психиатрия курсын оқуды бастауы кездейсоқ емес.
Осыған ұқсас дәстүрлерді С. С. Корсаковтың ізбасарлары В. П. Сербский, А. Н. Бернштейн және т.б ұстанды.
С. С. Корсаковтың емханасынан шыққан жұмыстарда психологиялық ғылым теориясына құнды үлес қосатын ережелер бар. Қызметкерлер Корсаковтың, Токарскийдің ақымақтық туралы атты мақаласынла ақыл - есі кемдіктің құрлымына қызықты талдау жасалған. Ол аурудың танымдық қызметінің бұзылуы жекеленген қабілеттіліктерінің құлдырауына алып келеді. Ал әңгіме ойлау қызметінің бұзылуы күрделі формалары туралы болады.
Тәжірибелік психологияға қызығушылық Мәскеу қоғамдық психиаторларының бір қатар мәжілісі психологиялық зерттеу әдістерін таныстыруға арналғандығынан байқалады.
1911 ж Бернштейннің эксперименттік психологиялық зерттеу әдістемесін сипаттауға арналған кітабы шықты. Сол жылы Рибаков өзінің Жеке тұлғаны психологиялық зерттеу атыласын шығарды. Сөйтіп Ұлы Қазан социалистік ревалюция қарсаңында Ресейде білімнің психология саласында эксперименттік патопсихология қалыптаса бастады. Сол кезеңдегі басты психиаторлармен невропатологтардың психологтармен үлкен бірлестігін атап өту қажет. Олардың көпшілігі мысалы: Бехтерев, Корсаков, Сербский және Бернштейн өз кезеңінің алдыңғы қатарлы психологиялық идеяларын жасаушылыр болды. Психологияның дамуына ғылыми ұйымдастыру бағытында да әсер етті. Ол өз лексияларын психология ғылым негізінен психолгиялық ғылыми қоғамның мүшелері психологиялық журнал редакторлары және т.б болып табылды.
Патопсихологияның білімнің белгілі бір саласы ретінде қалыптасуында көрнекті кеңес психологы Выготскийдің пәндік қызметі туралы идеясының маңызы болды, оны ары қарай жалпы психологияда оның шәкірттері мен қызметтестері Леонтьев, Лурия, Гальперин т.б дамытты.
Қарқынды эксперименттік психологиялық зерттеулер Бехтерев атындағы Ленинграттық институтында бірнеше ондаған жылдар бойы өткізілді. Бехтеревтің дәстүрлерін негізге ала отырып Мясищев психологиямен психиатрияны үйлестіруге және ауруларды психиаторлық емханада зерттеулердің обьективтік әдістерін енгізуге ұмтылды.
Осы жылдары әлемде КСРО-да алғаш рет құрылған еңбекке қабілеттілікке сараптама жасайтын орталық ғылыми зерттеу институтының психологиялық лабораториясында бір қатар ірі зерттеулер жасалды.
Осы лабораториядан миына зақым келген аурулардың танымдық қызмет ерекшкліктерінде эплепциямен, шезофрениямен ауратындардың психикалық қызметімен еңбекке қабілеттілігінің ерекшеліктеріне арналған жұмыстар шықты.
Ұлы отан соғысы жылдарында патопсихологтар нейропсихологиялық госпитальдарда қалпына келтіру жұмысынан қосылды. Патопсихологиялық зерттеулер пәні мидың жарақат алуынан туындаған психикалық қызметтің бұзылуына және оларды қалпына келтіру болып табылады.
Патопсихология саласындағы негізгі мәселелердің бірі танымдық қызметтің құлдырау мәселесі болып табылады. Бұл саладағы жұмыс әртүрлі бағытта жүреді. Танымдық процестердің бұзылуы құрылымдағы жеке компонентерінің өзгеруі зерттеледі. Зерттеудің басты бағыты психиаторлық емханада жеке тұлғаның бұзылуында байқалатын психологиялық талдауды зерттеуге бағытталған.
Адамның психикалық қызметін өзгерте отырып ауру жеке тұлғаның ерекшеліктер потологиясының әртүрлі формаларына алып келеді.
Қазіргі уақытта мативацияның ирерхиялық құрылымдарының, олардың мағынасын құрайтын қызметін зерттеу кеңінен өткізілуде. Сол сияқты әртүрлі психикалық аурулардың ішкі бейнесі зерттеледі. ММУ психолгия факультетінің патопсихология лабораториясы, Мәскеу психиатрия институтының патопсихологиялық лабораториясы Д. Н. Узнадзенің мақсат теориясын қолдана отырып, Грузияның бір қатар психологтарымен психиаторлары жүйке ауруларының әртүрлі формаларындағы мақсаттың бұзылуын зерттейді.
Осы зерттеулердің бәрі өз уақытында Выготский қойған психиканың дамуымен төмендеуі сәйкестігі туралы яғни методолгиялық мәні бар мәселені зерттеуге алып келуге мүмкіндік береді.
Соңғы уақытта патопсихологиялық зерттеулер эксперимненттік тәжірибеде айтарлықтай кеңейді. Әлеуметтік психиатор және еңбек.
Еңбек және әлеуметтік реабилитация мәселесі бүгінде әр түрлі мамандық өкілдерінің зейінін аударады. Ауру адамдардың функцияларының жекелеген бұзылулары сияқты, еңбекке қабілеттілігінде қалпына келтіретін лабораториялар кеңейеді. Психологтардың қатысуы бүгінде тек қажет қана емес сонымен бірге қалпына келтіру жұмысы сияқты, жүйке ауруларының алдын алу саласында да жиі негізгі фактор болып табылады.
Патопсихолгиялық зерттеулер балалардың психоневролгиялық мекемелерінде ерекше дамыды. Ақыл - есі кемдігін ерте анықтауға мүмкіндік беретін әдістемелер жасалды.
Эксперменттік патопсихология саласындағы зерттеу және тәжірибелік жұмыстың өсуі патопсихология саласындағы зерттеулерді біріктіретін және үйлестіретін секциялардың бар екндігін көрсетеді.
Соңғы уақытта ғылыми сияқты тәжірибелік мекемелерде де жұмыс істейтін жас маман - психологтардың саны ерекше артқаны байқалуда. Бұған патопсихология бойынша психология факультетінің студенттерінің бір бөлігін мамандандыру әсер етті. Сөйтіп бүгінде бізде өз пәні, өз әдістері өзінің теориялық және тәжірибелік міндеттері бар, білімнің психологиялық саласы - эксперименттік патопсихология дамып келеді.
2. Патопсихологиялық зерттеу құрлымының (құрудың) принциптері.
1. Патопсихологиялық зерттеу тәсілдері.Патопсихологиялық зерттеу тәсілдеріне методологиялық сипаттама беру. Патопсихологиялық эксперименттің ерекшеліктерін анықтау. Патопсихологиялық лабороторияларда қолданған әдіс - тәсіл принциптерін түсіну.
2.Сандық өлшеу әдісі.
Сандық өлшеу әдісін түсіндіру.Қолдану тәсілдерін меңгеру.
Психологиялық ғылымның барлық саласы сияқты, потопсихология эксперимент әдісін қолданады. Патопсихологиялық зерттеу тәсілдері, олар негізделетін жалпы психологиялық принципті (негізді) теориялық мақсаттарға байланысты болады. Сондықтан психологиялық зерттеудің нақты жолдарын таңдап алу тек әдістемелік қана емес, сонымен бірге методологиялық сипатта да болады. Патопсихологиялық эксперименттің ерекшеліктерін түсіну үшін жалпы психологияның зерттеу әдістеріне бірнеше сөзбен тоқталып өту қажет. Эксперимент әдісі психологиядағы танымның жалғыз жолы болып табылады. Ол психологияның даму шамасы бойынша дәл ғылым ретінде және оның жалпы теориялық ережелерімен байланысы ретінде басым болды.
Бәрімізге белгілі, психология - рационалистердің зейіні адам психикасында жекелеген Шын жүректен шыққан қабілетін шектеуге бағытталған, олардың әрқайсысын сырттан алынған материалды өз бетінше қайта өңдейді. Психология осы мүмкіндіктерді суреттеу жұмысына алып барады.
Адамның ішкі дүниесін ойша суреттеу өз көрінісін тек психология-рационалистте алған жоқ.Ол психологияны түсінетін деп аталатын өкілдерден өз орынын тапты.(Ә. Шпангер, В.Дильтей).Психиканың жекелеген процестерге немесе қызметтерге ұсақталуын (бөлінуін) жоққа шығара отырып, бөлінбейтіндігін, психологиялық бірлестігін (түтастығын) мойындай отырып, осы бағыттың өкілдері, егер табиғатты түсіндіруге болатын болса, онда психиканы тек түсінуге болады, деп есептей отырып, психикалық ғылыми зерттеуден бастартады.Түсінетін психологияның бұл ережелері өз көрінісін психолог-экзистенциалистер концепциясында тапты.
Тәжірибеде бұл, психология бар болғаны субъектіні өткізуді бақылау, оның айтқандарын және өзі бақылағандарың тіркеуі және эксперименттен бас тарту, сол немесе басқа процестің ағыны тәуелді болатын жағдаймен
қызметті өзгерту мүмкіндігінен бас тартуы тиіс екендігін білдіреді.Мәні
басқаша, психолог-экзистенциалист құбылысты суреттеуге ұмтылады, бірақ
оның мәніне үңілмеуге (байлауға)ұмтьілады.Рационалистікпе н алмасуға
әкелген эмперикалық психология зерттеу әдісінің басқаша түсінігін алып
келеді. Эмперикалық психологияның дамуымен, психофизалогияның
дамуымен психологияға невралогия және психатрия тәжірибесінен енген
(кірген) эксперимент әдісі қолданыла бастады (В.Вундт,Г-Әббин - Ә.Гауз.
Титчеенер).Ірі емханаларда (Ленинградтағы В.М.Бахтеревтың, Лейпцигтегі
Ә.Крепеилнаның,С.С.КорсакованыңМәск еудегі)психологиялық лабарато риялар ашылды.
Лабороторияларда қолданған әдіс - тәсіл принциптері әртүрлі.Оларға қысқаша тоқталып өтейік.Ұзақ уақыт бойы емханаларда Вундтың психологияға сүйенген (негізделген) әдіс психикасының процестерді сандық өлшеу әдісі үстемдік етті.Туа біткен мүмкіндіктер сияқты, тек даму кезінде ғана өзгеретін психологиялық процестерге көзқарас, өлшеу психологиясын құру мүмкіндігі туралы идеяға алып келеді. Психикалық процестерді эксперименттік зерттеу оның тек сандық сипатын белгілеуге, дәлірек айтқанда, жекелеген психикалық мүмкіндіктерді өлшеуге алып келеді.
Туа біткен мүмкіндіктерін сандық, өлшеу принципі психиатриялық және неврологиялық емханаларда зерттеудің психологиялық әдістері негізіне жатқызылды.Қандайда бір (фукциялардың) құлауын зерттеу оның қалыпты стандарттан сандық ауытқу деңгейін белгілеуге болады.
191 Ож көрнекті невропатолог Г.И. Россолиио, оның пікірі бойынша, жекелеген психикалық функцияның субъектінің психологиялық процесін (белгілеугее) анықтауға мүмкіндік беретін сияқты психологиялық эксперименттің жүйесін жасады.Автордың пікірінше, мидың әртүрлі патологиялық жағдайы психодинамиканың өзгеруі белгілі бір типтік процесін тудырды. Бұл әдістің негізінде туа біткен оқшауланған мүмкіндіктердің болуы туралы эмперикалық психология концепциясы жатыр.Бұл жалған теория да солай, психикалық қызметтің бұзылуын талдауға жеңілдетілген сандық тәсіл сияқты, клиникалық тәжірибенің барабар сұраныстарын,әдістемелерді қамтамасыз ете алады, психологияны клиникалық міндеттерді шешуге жақындатуға әрекет қылудың өзі, өз уақыты үшін прогресивті болады.
Жекелеген психикалық функцияларды сандық өлшеу әдісі,басында ақыл-ой мүмкіншілігін анықтау деңгейіне бағытталған - Бин-Силонның тест зерттеуде көрінуге қол жеткізді.Оның тест зертеуі, баланың ақыл-ой мүмкіндікті фатальды бөлінген тұқымқуалаушылық факторлармен бөлінген деңгейде оқу мен тәрбиелеу деңгейіне тәуелді болады. Әрбір балаға белгілі бір, көп немесе азырақ тұрақты жасқа сай интелектуалды коәффицент (ЬСО тән.
Балаға ұсынылған міндеттер, өзін шешу үшін белгілі бір білімдерді, дағдыларды талап етті және жақсы жағдайда олардың ақыл - ой қызметінің сапалы ерекшеліктерінің құрлымы туралы емес, білімдердің саны туралы талдауға (пікір айтуға) мүмкіндік берді.
Осыған ұқсас, таза сандық өлшеуге бағытталған зерттеулер баланың әрі қарай дамуын болжауға мүмкіндік бермейді.Ал осы тестің арасында кейбіреулерде, туа біткен Қабілетті сияқты,басқалардан туа біткен мүмкіншіліктерден тәуелді деп жарияланған балалар бөлімшесі кейбір елдерде өткізілді және қазірде өткізіледі.Тестер әдісі біздің елдерде де балаларды мектептерде педагогикалық зерттеулер деп аталадын зерттеулерде қолданылады. Оларға ОК ВКП (б)-ң 4 шілде 1936ж қаулысымен жалған ғылыми әділ баға беріледі.
Сандық өлшеу әдісі қазіргі уақытқа дейін шетелгі көптеген клиникалық психологияның еңбегінде негізгі болып қалады. Ауруларды экспериментальды -психикалық зерттеуге арналған соңғы жылдары жарияланған көптеген монографиялармен мақалаларда есептеп шығаруға дейін осыған ұқсас тесттік зертеулер өткізіледі.
Ауруларды функцияналды өлшеуге бағытталған әдістер мен зерттеу кезінде ақыл-ой қызметінің ерекшеліктерінде бұзылудың сапалы емес жағыда талдау клиникалық міндеттерді шешу кезінде соншалықты қажетті, орнын толтыру мүмкіндігі де ескеріле алмайды.
Өлшеу жолымен тек жұмыстың соңғы нәтижесі ғана айқындалады, ал оның процесінің өзі, зертеушінің тапсырмаға қатынасы, зертеушінің сол немесе басқа іс -әрекет тәсіліне (оятатын) түрткі болатын мотивтер, жеке адамның мақсаты, тілегі - бір сөзбен айтқанда, зертеуші қызметінің сапалы ерекшеліктерінің көптүрлілігі байқалмауы мүмкін.
Таза сандық әдіспен қатар соңғы жылы шетел патопсихологиясында тек жеке тұлғаны анықтауға ғана бағытталған әдістемелерді пайдалануға тенденция байқалады.
Бұл бағыттың өкілдері өз зерттеулерінде негізгі жоба әдісін қолданады,зертеушіге ұсынылатын тапсырма, шешудің қандай да бір тәсілін қарастырмайды.Міндеттерді (тапсырмаларды) орындауға сәйкес белгілі бір шарттарды орындауды талап ететін тесттен айырмашылығы, протективті әдіс, зертеуші өз күйзелісін, өзінің жеке және өзгеше (сипатын) ерекшеліктерін көрсете алуына тек ыстау ретіне кез-келген міндеті қолданылады.
Нақты бір әдістеме ретінде белгісіз сюжеті бар Рошахтың ең ғажап (елес) түріндегі симетриялы орналасқан Сия дақтары атты әртүрлі конфигурациясы қолданылады.Сюжетті суреттеу үшін ұхынылатын картиналар, кейіпкерлердің іс-әрекеті . немесе позасы болып табылады.Зерттеуші картинаны (суретті) суреттеуі, онда ненің бейнеленгенін, бейнеленген кейіпкерлердің не туралы ойлап тұрғанын, неге күйзеліп (қандай күйді бастан кешіп тұрғанын әңгімелеп беру), бейнеленген оқиға алдында не болғанын әңгімелеуі тиіс.Мұндайда прожективті әдістіңкейбір автордың пікірі бойынша, зертеушіні бейнеленген кейіпкермен белгілі теңдестіру болады.Француз психологы А.Омбреданың айтуы бойынша, жеке тұлға әкрандағы объекті сияқты, осы әдістің
көмегімен бейнеленеді (прожективті деген атта осы жерден шығады).Бұл әдісті Сау адамның психикасына клиникалық тәсіл деп жинақтайды.Демек, негіссіз жоба әдісі өз мәні бойынша өлшеу әдісінің антиподы болып табылатын,оның авторларының ойы бойынша зерттеушінің мінез - құлқына сапалы бағалау мүмкіндігін үхынуы тиіс.Егер тест әдісі жұмыс нәтижесін бағалауға бағытталған болса, онда прожективтік әдіс кезінде қате немесе дұрыс шешу мәселесі мүлде туындамайды.Негізгі жоба әдісті қолданушы, зертеуші, жіберілген қателерге немесе дұрыс шешімдерге емес, зерттеушінің жеке реакциясына, мұндайда пайда болатын сипатына көңіл бөледі.
Егер әңгіменің жеке адамның қандай күйзелісі және мақсаттары туралы болып отырғанына талдау жасау керек болса, онда зертеушілердің осы әдістің көмегімен аурудың санадан тыс, жасырын мотивтерімен қалауын ашуға тырысады деген сөз.Зертеушінің қабылдауының жекелеген ерекшеліктері (мысалы, ол қозғалып немесе тыныш тұрған объектіні көреді ме, ол Роршахтың дақтарды суреттеу кезіндегі суреттің ірі немесе ұсақ деталдарына және т.б. көңіл бөле ме)жеке ерекшеліктерінің көрсеткіші ретінде түсіндіріледі.
Демек,бұл әдіс жекеленген функцияларды қарама - қарсы сандық өлшеуге жеке тұлғаны толығымен сапалы талдауға мүмкіндік береді. Негізсіз жоба әдісте бар тиімді түйірі сөзсіз қолданылуы тиіс.Бірақ оның көмегімен күйзелістерді, ерекшелеуді анықтау оның мотиві мен қажеттіліктерінің тұрақты иерархиясының, жеке тұлға құрылымының индекаторлары бола алмайды.Прожективті әдістердің өз зертеу объектісі болуы тиіс.
Кеңес патопсихологиядағы эксперименттік -психологиялық зертеу принциптеріне тоқталайық.Материалистік пихологияның психикалық процестер туа біткен (мүмкіндіктер)қабілеттер болып табылмайды.Олар өмір бойы қалыптасатын іс - әрекет (қызымет) түрлері болып табылады, деген ережесі психологиялық эксперименттің психикалық бүзылыстарды іс -әрекеттің бұзылуы ретінде зерттеу мүмкіндігін беруді талап етеді.Ол психиканың құлауының әртүрлі формаларын сапалы талдауға, бұзылған қызметтердің механизімін ашуға және оны қалпына келтіру мүмкіндіктеріне бағыталуы тиіс.Егер әңгіме таным процестерінің бұзылуы туралы болатын болса, онда эксперименттік тәсілдер, аударудың өмір тішілік әрекеті процесінде қалыптасқан ойлау операцияларының қалай құлайтынын жаңа байланыс табу процесі қалай өзгеретінін,ескі, бұрынға байланыс тәжірибелерде құрылған жүйелерді пайдалану мүмкіндігінің қандай формада бұрмаланатынын көрсетуі тиіс. Бұдан шығатыны барлық психикалық процесс белгілі динамика мен бағытты меңгерген, эксперименттік зерттеуді ол осы параметрлердің сақталғандығын немесе бұзылғанын көрсететіндей етіп, жасау керек.Демек, эксперимент нәтижесі тек сандық емес, психика қулауының сапалы сипатын беру тиіс.
Өз-өзінен түсінікті, алынған эксперименттік мәліметтер сенімді болуы тиіс, материалды статистикалық өңдеу қойылған міндет мұны талап ететін жерде қолданылуы тиіс,бірақ сандық талдау эксперименттік мәліметтердің сапалы сипатын ауыстырмауы, тартпауы тиіс.Сандық талдау айталық мәліметтерді мүдият сапалы психологиялық квалификациялау өткізілген кезде болады.Өлшеуге кіріспес бұрын, ненің өлшенетінін белгілеу керек.
Психологиялық эксперимент жасаудың негізгі принципі аурудың психикалық процестердің барт болғаны олардың бір сандық өлшеу міндетіне қарама - қарсы (обрз) даму ерекшеліктерін сапалы талдау болып табылады.
Бір және сол потопсихологиялық белгісі әртүрлі механизимдермен байланысты болуы,ол әртүрлі жағдайдың индикаторы болуы мүмкін.Мысалы, жанама естің бұзылуы немесе тарылулардың тұрақсыздығы аурудың бұзылған ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігінің салдарынан пайда болуы мүмкін (бұның әртүрлі органикалық генездің астения кезінде орны бар), ол мақсатқа бағытталған мотивацияның бұзылуымен шартты болуы мүмкін (Мысалык, мидың маңдай бөлігі бұзылған кезде), ол іс-әрекеттің автоматтандырылуының бұзылуының
психиканың құлауының әртүрлі формаларын сапалы талдауға, бұзылған қызметтердің механизімін ашуға және оны қалпына келтіру мүмкіндіктеріне бағыталуы тиіс.Егер әңгіме таным процестерінің бұзылуы туралы болатын болса, онда эксперименттік тәсілдер, аударудың өмір тішілік әрекеті процесінде қалыптасқан ойлау операцияларының қалай құлайтынын жаңа байланыс табу процесі қалай өзгеретінін,ескі, бүрынға байланыс тәжірибелерде құрылған жүйелерді пайдалану мүмкіндігінің қандай формада бұрмаланатынын көрсетуі тиіс.Бұдан шығатыны барлық психикалық процесс белгілі динамика мен бағытты меңгерген, эксперименттік зерттеуді ол осы параметрлердің сақталғандығын немесе бұзылғанын көрсететіндей етіп, жасау керек.Демек, эксперимент нәтижесі тек сандық емес, психика қулауының сапалы сипатын беру тиіс.
Өз-өзінен түсінікті, алынған эксперименттік мәліметтер сенімді болуы тиіс, материалды статистикалық өңдеу қойылған міндет мұны талап ететін жерде қолданылуы тиіс,бірақ сандық талдау эксперименттік мәліметтердің сапалы сипатын ауыстырмауы, тартпауы тиіс.Сандық талдау айталық мәліметтерді мүдият сапалы психологиялық квалификациялау өткізілген кезде болады.Өлшеуге кіріспес бұрын, ненің өлшенетінін белгілеу керек.
Психологиялық эксперимент жасаудың негізгі принципі аурудың психикалық процестердің барт болғаны олардың бір сандық өлшеу міндетіне қарама - қарсы (обрз) даму ерекшеліктерін сапалы талдау болып табылады.
Бір және сол потипсихологиялық белгісі әртүрлі механизимдермен байланысты болуы,ол әртүрлі жағдайдың индикаторы болуы мүмкін.Мысалы, жанама естің бұзылуы немесе тарылулардың тұрақсыздығы аурудың бұзылған ақыл-ой жұмысқа қабілеттілігінің салдарынан пайда болуы мүмкін (бұның әртүрлі органикалық генездің астения кезінде орны бар), ол мақсатқа бағытталған мотивацияның бұзылуымен шартты болуы мүмкін (Мысалык, мидың маңдай бөлігі бұзылған кезде), ол іс-әрекеттің автоматтандырылуының бұзылуының көрінісі болуы мүмкін( мидың қан тамырларының өзгерісі кезінде әпилепция кезінде).
Бұзылу сипаты патогномикалық болып табылмайды, яғни сол немесе басқа ауруға тәщол бар болғаны олар үшін типтік болып табылады және біртұтас патопсихологиялық зерттеудің мәліметтерімен комтексті түрде бағалауы тиіс.
Психологиялық зерттеу емханада Функциональды сынама-медециналық тәжірибеде кеңінен қолданған және қандай да бір органикалық қызметін зерттеуден түратын әдіске теңестірілуі мүмкін.Психологиялық эксперимент жағдайда Функциональды сынамаролін мынадай эксперименттік міндеттер, яғни адам өз тіршілік әрекеттерде қолданатын ойлау операциясывг белсенді алуға шамасы бар, оның осы қызметіне түрткі болатын мотивтері атқара алады.
Патопсихологиялық эксперименттердің тек ауруларды ойлау операциясын ғана өзекті етуі тиіс емес, сонымен бірге жеке қарым -қатынасты да өзекті етуі тиіс екендігін атап өту керек.1936ж В.Н.Мясшцев бұл мәселені өзінің жеке тұлғаның еңбекке қабілеттілігі және ауруы деген мақалада қозғады. Ол психикалық және психопатологиялық құбылыстың адамның оның мотиві мен мақсаттарының жұмысқа қарым-қатынасын, өзіне-өзінің қарым-қатынасын, өзіне талап қою, еңбек нәтижесі және т.б. негізінде түсінікті болуы мүмкін екендігін көрсетеді.Психологиялық көрінулерге мүндай тәсіл, В. Н.Мясшцев айтқандай, біліммен жеке тулға психологиясын зертеуді талап етеді.
Бұл тәсіл психикалық қызыметтің детерминациясын дұрыс түсінумен де айтылады.Психикалық детерминация механизімі туралы айта отырып, С.Л.Рубинштейн сыртқы жағдайлардың, адамдардың мінез-құлқымен іс-әрекеттерін тікелей анықтамайтынын, себептің ішкі жаағдайлар арқылы әсер ететін атап көрсетті.Бұл,тарылулардың, адам қылықтары, іс- әрекеттері сыртқы тітіркеніштерге тікелей реакциясы болып табылмайды, олардың, оның мақсатымен, мотивациясы,қажеттіліктермен жанама болатынын
білдіреді.Бұл мақсаттар өмір бойы тәрбиемен оқытудың әсерімен жасалады,бірақ, қалыптаса отырып олар сау және ауру адамның іс -әрекеттерімен қалыптасатынын анықтайды.
Адамның қарым -- қатынасы жеке адамның құрылымымен, оның қажеттіліктері мен әмоциональды және ерікті ерекшеліктерімен байланысты.Соңғы психология процестерін қарастырғанына қарамастан, олар мәні бойынша жеке адам құрылымына кірістірілген болып табылады.Адамның материалдық және рухани қажеттіліктерінде оның қоршаған әлеммін адамдармен байланысы көрсетіледі.Адамды бағалай отырып біз, ең алдымен оның мүдделерінің аясын, оның қажеттілігінің мазм^нын сипаттаймыз.Біз адам туралы оның қылықтарының мотивтері болып оның өмірлердің қандай құбылыстарына селсоқ екендігін, оның неге қуанатынына, ойлары мен тілектері неге бағытталғаны бойынша сипаттаймыз.
Жеке тұлғаның потологиялық өзгерісі туралы біз, аурудың әсерінен адамдағы қызығушылық азайған, қажеттіліктердің ұсақталған кезде, оны бұрын қызықтырған нәрсеге алшақ қараған кезде, іс-әрекеті оның мақсатқа сай бағытылығынан айырғанда, қылықтарын ойланбай жасайды, адам өз мінез-құлқын реттей алмаған кезде, өз мүмкіндігін барабар бағалай алуға шамасы болмаған кезде, оның өзіне және қоршаған ортаға қарым - қатынасы өзгерген кезде айтамыз.
Мұндай өзгертілген қарым-қатынас өзгертілген жеке тұлғаның индикаторы болып табылады.
Бұл өзгертілген қарым - қатынас аурудың тек жұмыс қабілеттілігінің әлсіреуіне, оның ақыл-ой өнімдерінің нашарлауына ғана алып келмейді,сондықтан бұл өзі психопотологиялық синдронымының құрылуына қатыса алады.
Ең алдымен, мынаны атап өту керек, эксперимент жағдайында аурулардың мінез-құлықын өзі бақылауы ауруды емханада бақылаудан сапалы ерекшеленеді.Мәселе мынада, емханадағы психологиялық зерттеу
жағдайын, ереже бойынша, аурулар олардың ақыл - ой мүмкіндігін зерттеп реттеп қабылдайды.Сондықтан эксперимент ситуацияларының өзі оған белгілі қарым -- қатынасты актуализация (өзекті) етуге алып келеді:Мысалы, кейбір аурулар, оларды есте сақтау қабілетінің нашар екендігі білініп қалуынан сақтана отырып, өздерің сөзді нашар ести сақтайтынын айтады.Басқа жағдайларда есептеу операциясын орындау қажеттігі арифметиканы үнемі ұнатпағанын айтып ілікпе сөзді тудырады.Сондықтан, ауру тапсырманы қабылдағанан кейін оның жеке мақсатарының барабарлығы немесе барабар еместігі туралы растауы мүмкін.
Тапсырманы орындаудың тәсілімен сапасының өзі, қателіктерінің саны, жұмыс қарқыны, мысалы шизофрения мен сау адамда бірдей болуы мүмкін.Оның үстіне аурулардың эмоционалды реакциялары, әсіресе қате шешімдер пайда болған кезде,өте әртүрлі.
Емханадағы психологиялық зерттеулердің тағы бір ерекшелігін атап өту керек.Тапсырманы орындау процесінің өзі қандай да бір өзін-өзі бақылаудың болмай қалмайтын сезімін тудырады аурулар өз есін өзі тексерген қызықты екендігін жиі айтады.Аурудың жұмыс процесінде өз ақыл есінің жеткіліксіздігін алғаш рет мойындауы жиі болады.Фразалар: Мен, өзімнің есім нашар деп ойланыппын,Мен нашар түсінемін деп ойламаппын- жиі болып табылады.
Мұндай ашудың өз бетінше, ауру үшін күйзелудің қайнар көзі болып табылатыны белгілі (рас).Сондықтан аурудың мінез-құлқы мен айтқандарын бақылау оның жеке көрінулерін талдаудың материалы болып табылады.
Жеке тұлғаның өзгеруін зерттеудің басқа әдістемелік жолы - бұл олардың таным процестерінің бұзылуын талдау арқылы жанама айқындау жолы.
Мидың маңдай бөлігі жарақаттанған аурулар, оларда интелектуалды операцияларды салыстырмалы түрде сақталып қалғандығына қарамастан, бірнеше қарапайым тапсырмаларды орындай алады.
Таңдауды, жоспарлауды, бақылауды талап ететін кез-келген қарапайым тапсырманы мүндай аурулар орындай алмас еді, және керісінше, бұл жағдайларды сақтау талап етілмейтін неғұрлым күрделі тапсырмаларды олар жеңіл орындады.Демек, тапсырмаларды қате шешу ойлаудың логикалық құрылымының бұзылуының салдары емес, субъектіге қалай болса солай қарауының нәтижесі болып табылады.
Бұл туралы педагогикалық психология саласындағы психологиялық зерттеулерді дәлелдейді.Л.И.Божович пен Л.С.Славинаның еңбегі, мектептегі көптеген балалардың оқу үлгерімі олардың таным процестерінің бұзылуымен емес, балалардың өзгерген қарым - қатынастарымен, оның өзгерген позициясымен байланысты екендігін көрсеткен.
Жеке адамды және оның ауытқушылығын жанама зерттеу жолы шексіз.
Ә.А Явлахева зерттеулері тіпті қарапайым сурет сюжетін суреттеу сияқты қарапайым тапсырмалардың өзі, зерттеушінің әмоциональды сферасының деңгейіне байланысты.Мұнымен, миының маңдай бөлігі зақымдалған балаларда суреттің әмоциональды мазмүнына реакцялардың жеткіліксіздігі байқалды.
Зерттеушілердің ереже бойынша, сурет сюжетіне өз қарым - қатынасы байқалды.Мысалы: Маған оның бет жүзі ұнайды, Адамның байсалды адамдар қатарынан елес екендігі көрініп түр. Бұл ойланған сүйкімді жүзді адам т.б.
Осы әдістеменің көмегімен шизофрениямен ауыратындардан алынған мүлде басқа мәліметтер болып табылады.Бұл аурулардың суреттерді суреттеуі фактілерді таза формальды көрсетуге алып келеді. Екі ер кісі, Ер кісілер әңгімелесіп отыр, Адамдар стол басында отыр.
Аурулардың есептерді (тапсырмаларды) шешудегі тағы бір ерекшелігі байқалды.Дені сау зерттеушінің кейбір экспериментальды тапсырмаларды орындау деңгейі (заттарды жіктеуі, шығару әдісі және т.б.) ереже бойынша, оған жеке қарым - қатынасына байланысты болады. Мысал ретінде
К.Левиннің шәкірті Ф.Хоппенің психологиялық әдебиетте танымал Талаптану деңгейін зертеусияқты әдістемесін көрсетеміз.Оның мәні мынадай болады:3ерттеушіге күрделілік деңгейі бойынша ерекшеленетін бір қатар тапсырмалар берілді (18 -ге жуық).Тапсырма мазмүны олардың күрделілігінің өсу тәртібімен орынын карточкаларда берілді.Бұл әдебиет, өнер,математика салаларындағы білімдерді талап ететін тапсырмалар болуы мүмкін.Басқа сөзбен айтқанда тапсырма мазмүлы зерттеушілердің білім деңгейіне, олардың мүдделеріне, мақсатына сәйкес келуі тиіс.Тек осы жағдайда ғана зертеушілерде эксперимент ситуациясына салмақты қарым -қатынас жасалады.
Нұхқау берілді: сіздердің алдарыңызда артқы беттерінде тапсырма белгіленген карточкалар жатыр. Карточка нөмірлері тапсырма деңгейінің күрделілігін білдіреді. Әрбір тапсырманы шешуге сіздерге белгілі, белгілі бір уақыт берілген.Мен оны секундномер көмегімен бақылаймын.Егер сіздер берілген уақытта тәртіппен орналастырмасаңыздар мен тапсырма орындалған жок деп есептеймін.Тапсырманы сіздер өздеріңіз таңдауларыңыз керек, сөйтіп, зертеушіге тапсырмалар күрделілігін өзі таңдауға құқық беріледі.Зертеуші (Эксперимент алушы)өз шешімі бойынша тапсырманы орындауға берілген уақытты көбейте не азайта алады.
Ф.Хоппенің зерттеулері, табысты шешулерден кейін талаптану деңгейінің өсетінін, зерттеушінің неғұрлым күрделі тапсырмаға ұмтылғанын: және керісінше, сәтсіздіктен кейін талаптану деңгейінің төмендейтінін көрсетеді, зерттелуші неғұрлым оңайын таңдайды.
Талаптану деңгейінің орын алмасу заңдылықтары (Ф. Хоппе белгілеген),М.Юкнаттың Жетістіктер, талаптану деңгейі және сана-сезім атты зерттеуінде тексерілген.Ф.Хоппедегеі сияқты, бірнеше тапсырмалардың орынына, бірнеше өзгертілген әдістеменің көмегімен,ол Лабиринттің есептер сериясын жасады.Бірінші серия (10 лабиринтті тапсырмалар табысқа жетуге кепілдік берді, яғни зерттеушілер әрқашанда есепті шеше алады.
М.Юкнат зертеушілердің екі тобын зерттеді.Бірінші топ жұмысқа, табысқа жетуге кепілдік берген сериялардан бастады, екінші топ екінші сериядан бастады (табыссыздық сериясы).Бірінші сериядан бастаған зертеушілер, екінші серияны неғұрлым жоғары деңгейде бастады, және керісінше, табыссыздық сериялар тапсырмасын орындаған зертеушілер, жұ-мысын жеңіл тапсырмалардан бастады. ( тіпті 14 күннен кейін) олармен басқа тапсырма түрімен қайталау тәжірибесі өткізілген кезде. Табыс сериясын орындаушы зерттеушілер, екі аптадан кейін күрделі тапсырманы таңдады.Сөйтіп, М.Юкнат, талаптану деңгейініңқалыптасуы алдыңғы тәжірибемен байланысты екендігін көрсетті.
Бірақ онда да, Ф.Хоппедегі сияқты, талаптану деңгейі өзін қоршаған адамдармен шынайы қарым-қатынастан, орындалған қызмет (жұмыс) мазмұнынан мүлде оқшауланған болып шықты.
Кеңестік авторлардың зерттеулерінде талаптану деңгейінің жұмыс мазмүлына тәуелділігін көрсетуге әрекет жасалды.Мұндай зерттеуге мен Е.А.Серебрякова М.С.Неймарктың жұмысы жатады.
Хоппеннің әдістемесін негізге ала отырып,Е-А.Серебрякова атқарған жұмыстың ролін ғана белгілеп қойған жоқ, сонымен бірге қоршаған ортаның өзін бағалауы мен өзіне - өзінің сенімділігін қальщтастыруды да белгіледі.Егер Ф.Хоппе өз әдістемесінде шынайы өмір жағдайларынан шекті абстрактыландырылса, Е.А.Серебрякова оған барынша жақындауға тырысты.Өз зерттеулерінің нәтижесінде Е.А.Серебрякова өзін-өзі бағалаудың бірнеше түрін белгіледі:
1. Тұрақты барабар өзін-өзі бағалау.
2. Өзін барабар емес төмен бағалау.
3. Өзіне барабар емес жоғары баға беру.
4. Өзін-өзі түрақсыз (тиянақсыз)бағалау.
Е.А.Серебрякованың қызыметтерінің жұмысымен осы әдістеменің
көмегімен қояншық ауруымен ауыратын балаларды жеке ерекшелігін анықтады.
Біздің лабараторияда суреттелген зерттеу әдістемесінің әртүрлі варианттарының көмегімен әртүрлі психикалық ауруы бар адамдардағы талаптану деңгейінің қалыптасуын зерттеу өткізілді.Экспериментальды жұмыс ретінде зерттеушілерге орындалуы кейбір мәдени деңгейдіңкөрсеткіш ретінде қолданыла алатын тапсырмалар үхынылды.
Біздің экспериментшілердің нәтижелері Ф.Хоппе мен Е.А.Серебрякованың зерттеу нәтижесін растады.Дені сау адамдардың тапсырманы таңдауы алдыңғы тапсырмаларды ойдағыдай орындау немесе орнындамауына байланысты болады.
Мүлде басқа нәтижелер бұл әдістемені жүру процесі баяу шизофрения (жеңіл түрі)аурулармен ауыратын ауруларды зерттеу кезінде алынды.Б.И.Бежаншивмидің мәліметі бойынша, 30 аурудың 26-да тапсырманы таңдаудың алдыңғы шешімдерінің табысты немесе табысты орындалғандығына байланысты емес екендігі байқалды.Талаптану деңгейі оларда қалыптаспады; өз мүмкіндіктерін барабар өзі бағалауда байқалмады.Аурулардың айтқандарында ешқандай әмоциональды бояулар болмады; Аурулар реніш білдірмейді, тіпті тәжірбиеші олардың сәтсіздіктерін айтса да.
Басқа картина психопаталогияның талаптану деңгейлерін зерттеу кезінде байқалды. Әрекет деңгейі оларда өте тез қалыптасты және ереже бойынша, өте жоғары болды. бірақ ол тез сынғыштық (нәзіктік), тұрақсыздықпен ерекшеленді сәл ғана сәтсіздікке де ол өте өзін тастап жіберді және дәл солай, табысты шешулер кезінде тез көңіл-күйі көтерілді. Л.В.Вукулованың зерттеулерінде олигофрен - балаға тән, әрекеттердің деңгейлерінің динамикасының өзіндік сипаты байқалды. Оқу жұмысының материалында (арифметика бойынша есептер сериясы, тарих, география және әдебиет бойынша сұрақтар), сол сияқты қолдану кезде және эксперименттік әдістемесінен, олигофрен - балаларда талаптану әрекетінің не өте баяу болатыны, өте қиындықпен және ақырғы жағында, не болмаса мүлде болмайтыны көрсетілген. Бұл бағалы тапсырманы тавдау
ойсыздықпен жиі сипатталады, алдыңғы тапсырмаларды ойдағыдай орандаған, орындамағанын келесі таңдауға әсер етпейді. Жұмыстағы сәттілік пен сәтсіздікке бірдей қарым - қатынаста болады.
Яғни олар үшін бәрі-бір, еш уайым жоқ. Осы уақытта, олигрефен балалардың эксперименттік бағалауын өте сезімталдықпен қабылдайтыны, әсіресе теріс бағалауға, белгілі болды.
Патопсихологиялық эксперименттің тағы бір ерекшелігіне тоқталып өту қажет. Оның құрылымы тек өзгертілгеннің құрылымын байқауға мүмкіндік беріп қана қоймай, сонымен бірге аурудың психикалық қызметінің қалған сақталаған формаларын да ұсыну қажет. Мұндай тәсілдің қажеттігі бұзылған қызметтерін қалпына келтіру мәселесін шешу кезінде маңызды.
А.Р.Лурия, күрделі психикалық қызметтерді қалпына келтірудің табысты болуы, қалпына келтіру жұмыстарының психикалық қызметінің сақталған звеноларына қаншалықты сүйсінетініне байланысты екендігі туралы өз пікірін айтты: ол психикалық қызметтің бұзылған формасын қалпына келтіру функциональды жүйелерді қайта жасау типі бойынша өтуі тиіс деп атап көрсетті. Мұндай тәсілдердің жемістілігін көптеген кеңестік авторлар дәлелдеді.
Кеиіс функциясын қайта жасау (қалпына келтіру) сақталғанын дамытумен тығыз комплексте өтеді. Авторлар, қалпына келтіру жүжысының сақталып қалған білімін тірілтуге негізделуі тиіс деп сендірерлікпен көрсетті. Қалпына келтіру жү_мысы кезінде (бұл жағдайда сөйлеуін қалпына келтіру) байланысының адамдық мақсаттарының барлық жүйесі өзектелуі тиіс.
Сау адамның психикасын зерттеуге бағытталған, яғни жалпы психологиялық тәртіптегі мәселелерді шешуге бағытталған эксперименттің тағы бір қатар ерекшеліктерін атап өту керек.
Сау адаммен эксперимент өткізген кезде, олар тәжірбиешіні зейінмен тыңдайды, нұхқауды орындауға тырысады, тапсырманы қабылдайды, ал психикалық аурулар тапсырманы орындауға ұмтылмақ түгілі, тәжірбиені кері түсінеді немесе белсенді түрде нұхқауға қарсы тұрады. Сау адам
тәжірбиешінің айтқан сөзіне өз зейінін бағыттаса психикалық, ауру адам оны белсенді түрде тыңдағысы келмейді.
Кейде тәжірбиешіні өзіне гипноздау әдісімен әсер етіп отыр деп есептейтін, яғни тәжірбие жасауға тура келеді.
Экспериментальды - психологиялық зерттеуді емханада жасау әдеттегі психологияылық тәжірбиеден тағы бір ерекшелігімен: көптүрлілігімен, қолданған әдістеменің санының көптігімен ерекшеленеді.
Психикалық жағынан жетілмей қалу немесе ауруы кезінде (баяу немесе бұрмаланаған болса да) бала әрі қарай дами береді.
Психикалық эксперимент ауру баланың психикалық процестердің құ-рылымын деңгйеін белгілеумен шектеліп қоймауы тиіс, ол ең алдымен баланың потенциалды мүмкіндіктерін анықтауы тиіс.
Бұл нүхқауды 30ж. Л.С.Выготский алғаш рет өзінің жақын даму аймағы туралы ережелерде айтылды.
Қазіргі уақытта балалар жасындағы патопсихологиялық патологиялық құ-былыстарды түзету әдісі жасалуда. Бұл түзету жолын табу баланың тек жасқа сай ерекшеліктерін білуді ғана емес, сонымен бірге олардың ауытқушылықтарында, баланың психикалық даму барысың бақтауды да талап етеді. Осындай түзету әдісінің бірі ретінде ойын алынады. Бұл түзету тәсілдері бір мерзімде диагностикалық мақсатқа да қызмет етеді.
3. ПСИХОПАТИЯ ТҮРЛЕРІ
1.Тұрақсыз тип.
Тұрақсыз психопатия тип белгілерін түсіндіру.
2.Истериялық типтің
Истериялық типтің негізгі белгілерін анықтау.
3.Психатеникалық тип.
Психатеникалық типтің көрінуі.
4.Шизоидты тип.
Шизоидты типтің алғашқы белгілері.
Психопатиялық түрлері балалық шақтан қалыптасады. Жасөспірімдерде психопатия белгілері біліне бастайды да, ал кемеліне келген адамда ол әбден толысады. Психопатия - ауруға қаттысы жоқ патологиялық мінез. Осындай мінезді адамдарда ақыл-ой мүмкіндігі қалыпты не қалыптан астам болады. Психопатияның бірнеше түрлері бар.
Қызба тіпті балада психопатиялық алғашқы білгілер 2-4 жас арасында, басқаша айтқанда, бірінші жастық дағдарыс кезінде білінеді. Бұл кезде бала құрдастарына қарағанда қозғалғыш, қозғы, ызақор келеді (ыза болһғанда төңірегіндегілерді ұрып, тырнап, тістейді). Олар тым қиқирланып, айтқанын істемесе еденге жатып, басын соғып жер тырмалап, бақырып жылайды. Ондайлар басқамен сыйыспай, бірден төбелесе тастайды. Бірінші класта мұндай әрекеттер сирек ұшырасады. Психопатия қыздарға қарағанда, ұлдарда жиі байқалады, олар төбелескіш, сабақта жиі тәртіпбұзады. Оларға ескерту жасасаң, наразылық білдіріп, мектептен не үйден қашып кетеді. Сабаққада дайындықсыз келеді, ақыл-ойының мүмкіндігі орташа болса да, нашар оқиды. Жазадан қорқып үйден қашады,мектеп ұжымынан безеді. Оның себебін отбасындағы және мектептегі даудамайдың болуымен түсіндіреді. Мұндайлардың көңіл-күйі де аумалы-төкпелі болады. Наразылық жасауға, тәуесізденуге, топталуға бейім тұрады, сөйтіп ұрлық, қылмыс жасауға дейін барады. Ұзақ уақыт үйінен безіп, басқа қалаларды паналап не өздерінің сыбайластарымен бірге темекі шегуге, арақ-шарап ішуге машықтанады. Қыр көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz