Психологиялық - педагогикалық диагностиканың ғылымитеориялық негіздері
1-тақырып. Психологиялық - педагогикалық диагностиканың ғылыми-теориялық
негіздері.
Жоспары:
1.Психодиагностика туралы түсінік.
2.Психодиагностика зерттейтін пәні.
3.Ғылым саласы ретінде.
4.Психодиагностиканың алдында тұрған зерттеу мәселері мен міндеттері.
5.Психодиагностика жүргізетін маманның кәсіби шеберлігіне қойылатын
талаптар.
6.Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар.
Лекция мақсаты:Студенттерге психологиялық - педагогикалық
диагностиканың ғылыми-теориялық негіздері жайлы жан-жақты түсіндіру
Лекция мәтіні (қысқаша) Психодиагностиканың алдында тұрған зерттеу
мәселері мен міндеттері. Психодиагностика жүргізетін маманның кәсіби
шеберлігіне қойылатын талаптар. Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби
этикалық талаптарын жан-жақты қарастыру.
Қолданылған әдебиеттертізімі:
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. Екатеринбург, 1995.
2. Анастази А. Психологическое тестирование в 2-х т. М., 1982.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности. Киев, 1989.
4. Гайда В.К., Захаров В.П. Психологическое тестирование: Учебное
пособие.Л., 1982.
5. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. М., 1990.
6.Кабанов М.М. Методы психолопіческой диагностики и коррекции в клинике.
М., 1983.
7. Общая психодиагносүика Под ред. АА.Бодалева, В.В.Столина М., 1987.
8. Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 5.М., 1975.
9. Психодиагностика, коррекция и развитие личности Под ред. Шевандрина.
М., 1998.
Бақылау сұрақтары:
1. Психодиагностиканың зерттеу пәні.
2. Психологияда психодиагностика терминін пайдалану мәндері.
3. Психодиагностиканың мақсаты мен міндеттері.
1.1. Псходиагностика туралы түсінік және оның зерттейтін пәні
Психологияда психодиагностика термині кеңінен пайдаланылады.
Диагностика ұғымы медицинада ежелден пайдаланылып келе жатыр, ол аурудың
түрін анықтау және медицинада қалыптасқан терминдермен белгілеу процесі
болып табылады, ал психологияда бұл термин онтоғызыншы ғасырдан бері
кеңінен пайдалануда. Психодиагностика (грекше Psycһe – жан, Diagnostikos –
тануға қабілетті, танып білу) психологиялық диагноз қою немесе жеке
тұлғаның психологиялық қасиеттерінің, күй-жағдайларының ерекшеліктерін
сандық және сапалық жағынан бағалау. Психология ғылымының бір саласы
ретінде психодиагностика екі бағытта дамуда.
Психодиагностикаға екі анықтама беруге болады. Біріншісі,
психодиагностика – адамның дамуындағы оның жеке тұлғалық даралық
ерекшеліктері мен болашағын анықтауға арналған әдістерді құрастыратын
психологияның ғылыми саласы. Бірінші анықтамасы бойынша психодиагностиканың
негізгі мақсаты – психологиялық диагноз қоюға пайдаланылатын ғылыми жағынан
тексерілген, сенімді және нақты әдістемелер мен психодиагностикалық
құралдар жасау. Бұл бағытта психодиагностиканың алдында келесі мәселер
зерттелінеді:
1. Психологиялық қасиеттердің табиғаты және оларды ғылыми негізде бағалау
қаншалықты мүмкін екендігін анықтау.
2. Психологиялық қасиеттерді танып білуге және оның көрсеткіштерін нақты
сандармен бағалауға қазіргі ғылыми білімнің негіз бола алатындығын
дәлелдеу.
3. Қазіргі кезде пайдаланылатын психодиагностикалық әдіс-тәсілдердің жалпы
ғылыми әдіснамалық талаптарға қаншалықты сай келетінін бағалау.
4. Психодиагностикалық әдіс-тәсілдерге қойылатын әдістемелік талаптар.
5. Психодиагностика жүргізуге қойылатын талаптардың, әдіс-тәсілдер
пайдаланып жинаған материалдардың, нәтижесін талдау және түсіндіру
ережелерінің сенімділігін қамтамасыз ету жолдарын іздеу.
6. Психодиагностикалық әдіс-тәсілдерді құру тәртібі мен ғылымилық талапқа
сай екендігін тексеру.
Психодиагностиканың екінші анықтамасы оның психолог қызметтінің
ерекшеліктерін көрсететіндігіе бағытталған, сондықтан нақты тұлғаның
психологиялық ерекшеліктерін бағалау психологиялық ғылымдардың бір саласы.
Психодиагностикалық әдістердің көмегімен әр адамның жан дүниесінің
қасиеттерін нақты бағалау арқылы оның психологиялық ерекшеліктерін жүйелі
түрде сипаттаға мүмкіндік туады. Психодиагностика көмегімен жан дүние
қасиеттерінің көрініс беру ерекшеліктерін ғана анықтап қоймастан, сонымен
қатар зерттелінушілердің оқу-тәрбие жұмысында, қарым-қатынас барысында
белгілі бір мәселелерді шешуде орын алған қиындықтарыдың психологиялық
себептері анықталады. Бұл көрсеткіштер зерттелінушінің психологиялық
қасиеттерінің даму ерекшеліктерін, жекелік құрылымының даму деңгейін
бағалау, қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау нәтижесі болғандықтан сол
адамға қажетті психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтауға негіз болады.
Сондықтан психодиагностика жүргізуге психологиялық қызмет көрсету барысында
үлкен мән беріледі.
Психологиялық диагноз қою – бұл бір-бірімен байланысты психологиялық
қасиеттер мен күй-жағдайлар комплексін – динамикасын, қабілетін,
мотивациясын, тұлғаның тұрақты көрсеткіштерін - құрылымдық жағынан талдау
жасап бейнелеу. Зерттеу нәтижесінде анықталған диагнозға сүйене отырып
зерттелінген қасиеттерді жетілдіру, өңдеу және дамыту туралы нұсқаулар
жасалады. Сондықтан психодиогностиканың екінші бағытының мақсатын келесі
түрде анықтауға болады: психологтардың жүйелі жүргізген зерттеулері
көмегімен балалар, оқытушылар, тәрбиешілер, ата-аналар т.б.
зерттелінушілердің, жеке даралық психлогиялық даму ерекшіліктері туралы
толық мәлімет жинап, оның психологиялық бейнесін құру, олардың өмір сүретін
әлеуметтік топтарының құрылымдық және қарым-қатынастық ерекшеліктерін
анықтау. Сондықтан бұл бағыттағы психодиагностиканың алдында келесі мәселер
шешуін талап етеді:
1. Психодиагностика жүргізетін психологтың кәсіби даярлығына қойылатын
талаптарды анықтау.
2. Психологтің кәсіби қызметін атқаруға қажетті білім, іскерлік және
дағдылар тізімін анықтау.
3. Психологтің психодиагностикалық әдіс-тәсілдерді меңгергендігінің
көрсеткіштерін анықтау.
4. Психологтарды кәсіби қызметке даярлау бағдарламаларын жасау және
кәсіби қызметті жүргізуге құзырлылығын бағалау құралдарын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік мәселерді шешу бір-бірімен тығыз байланысты
жүреді. Жоғары квалификациялық маман болу үшін психолог психодиагностиканың
осы екі бағытының да ғылыми негіздерін жақсы меңгеруі керек.
Психодиагностиканың осы екі бағытындағы білімдер психолог жұмысында бір-
бірімен ұштастырылып кеңінен пайдаланылады.
Психодиагностика психологиялық қызметтің барлық бағыттарының негізін
құрады: білім беру жүйесінде психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу
нәтижесінде оқушылардың ақыл-ойының, жеке тұлғалық қасиеттерінің даму
ерекшеліктерін зерттеу барысында, оқу-тәрбие процесін жетілдіру және
педагогтар мен ата-аналарға балаларды тәрбиелеудегі орын алатын
қайшылықтарды шешу жолдарын анықтауға көмектесуде, психокоррекциялық
жұмыстарды ұйымдастырғанда психодиагностикалық зерттеу нәтижелеріне
сүйенеді. Әлеуметтік ортада психологиялық қызметті ұйымдастыруда да
психолог жұмысы психодиагностикалық зерттеулерге негізделіп жүргізіледі.
Жеке тұлғаның әрбір психологиялық қасиеттері бір-бірімен өзара
байланысты және олар үнемі даму үстінде болады. Сондықтан
психодиагностикалық зерттеулердің басты мақсаты жеке тұлғаның жан-жақты
және үйлесімді дамуына ықпал жасау болып табылады. Сондықтан барлық
психологиялық қызмет көрсету жағдайларында психодиагностика алдында келесі
міндеттер тұр:
1. Зерттелініп жатқан адамда психологиялық қасиеттің бар екендігін
анықтау.
2. Анықталған психологиялық қасиеттің даму деңгейін сандық және
сапалық көрсеткіштермен бағалау.
3. Диагностикаланған психологиялық қасиеттің және мінез-құлықының
көрініс беру ерекшеліктерін талдап сипаттау.
4. Даму деңгейін салыстырмалы түрде талдау арқылы оның нормасы мен
ауытқуларын анықтау.
5. Психологиялық дамуында ауытқуы байқалған қасиеттерді түзету
жолдарын анықтау.
Психодиагностиканың осы аталған міндеттерінің әрқайсысы жеке-дара
немесе бір-бірімен ұштастырылып шешіледі. Олардың қайсыбірін шешкенде де
нәтижелерін талдауға математикалық және статистикалық талдау әдістерінің
элементтері міндетті түрде пайдаланады.
Психодиагностика арнайы даярлықты талап ететін психологиялық қызмет
көрсетудің өте күрделі бір бағыты. Психодиагностика жүргізуге қажетті білім
мен іскерліктің, әдіс-тәсілдерді дұрыс пайдаланып, зерттеу нәтижесін
талдаудың өте күрделі және қиындығына байланысты бұл қызмет арнайы
біліктілікті және мамандандыруды талап етеді. Сондықтан тәжірибеленуші
психологтар арасында психолог-диагност, кеңес беруші психолог, коррекциялық
тренинг жүргізуші тренер-психолог деп бөлінеді. Психологтар арасындағы
осындай жіктелу олардың біліктілігін арттыруға, өз бағытында кәсіби
шеберлікке жетуге мүмкіндік береді.
Психологиялық мамандықтар ішінде психодиагностика себепсіз бірінші
орында тұрған жоқ. Психологиялық қызмет көрсетудің қай саласын алып қарасақ
та барлық мамандар өз жұмысын психологиялық диагноз қоюдан бастайды.
Психодиагностикалық қызметті атқарушыларға қойылатын қатал талаптар бар.
Бірінші талап, пихологтың теориялық білімі терең болуы. Барлық
пайдаланылатын психодиагностикалық әдістер қандай теориялық қағидаларға
негізделгенін және жиналған мәліметтерді сол теория тұрғысында талдау
жолдарын меңгерген болуы керек. Мысалы, проективтік әдістерді пайдалану
құзырлылықпен пайдалану үшін психоаналитикалық теорияларды жақсы меңгеру
керек. Онсыз психодиагностикалық тұжырымдар зерттелінушінің жеке тұлғалық
қасиеттерін дұрыс талдау және ерекшеліктерін толық ашып көрсету мүмкін
емес.
Психодиагностика жүргізетін психологқа қойылатын келесі талап –
адамдармен тіл табыса білуі. Психолог жарқын жүзді, ізгі ниетті, сенімді,
адал, ықыласты, барлық адамдармен ынтымақтастықта болуы керек. Онсыз
зерттелінуші психологқа ашық бола алмайды, ал психологиялық диагноз қоюды
жоғары деңгейде жүргізуге мүмкіндік болмайды.
Келесі талап – пайдаланылатын психодиагностикалық әдістерді егжей-
тегжей меңгергендігі. Барлық пайдаланылатын әдіс-тәсілдермен психолог алдын-
ала танысып, оны өзі орындап, апробациядан өткізуі керек. Сонымен қатар
орындау ережелерін, бағалау шкалаларын, нәтижелерін талдау жолдарын толық
меңгеріп алу керек. Тек сонда ғана психологиялық диагнозды нақты анықтауға
болады.
Жеке тұлғаны зерттеу барысында психодиагностикалық белгілер,
психодиагностикалық категориялар және психодиагностикалық қорытындылар
ұғымдары кеңінен пайдаланылады. Психодиагностикалық белгілерді тікелей
байқауға және тіркеуғе болады, ал психодиагностикалық категориялар –
адамның ерекше мінез-құлық көрсетуіне себеп болатын, астыртын, бүркемелі
түрде әсерін тигізетін ішкі факторлар. Психологиялық диагноз қоюдың
қиындығы осы екі көрсеткіштердің арасындағы байланыстардың біркелкі
еместігінде. Осыған байланысты психодиагностикалық белгілерді жүйеге
келтіріп психологиялық категорияға келтіру технологияларын жасау –
психодиагностика пәнінің негізі болып табылады. Психодиагностикалық зерттеу
әдістері көмегімен жиналған материалдарды талдауда стандарттау,
математикалық талдау технологиясын пайдалану ұстанымдарын психометрика
жасайды. Оны психодиагностикада пайдалану арқылы зерттеу нәтижелері ретке
келтіріліп, нәтижесін түсіндіру ережелері жасалады.
1.2. Психодиагностиканы жүргізу жолдары
Ұзақ жылдар бойы психологияда адам жанының сырын өзін-өзі байқау әдісі
арқылы білуге болады деп санап келеді. Бұл әдіс адам жаны ерекше, ол
өзінше өмір сүреді деген көзқарасқа негізделді. АҚШ психологі Э. Титченер
айтуынша егер адам өзін хайуанаттар орнына қойып, олар сондай ортада өмір
сүрсе, солардың қылығын жасар еді. Дегенмен, адамдар хайуанаттарды адамға
тән саналы әрекетке үйрету арқылы оларда да адамдық қасиеттерді туғыза алар
еді деген. Ал психиканы зерттеудің объективті әдісі көмегімен адам санасы
мен әрекетін бірлікте зерттей отырып, адамның өзін-өзі басқару арқылы өз іс-
әрекеті мен қылығына есеп бере алатыны дәлелдеуді талап етпейді. Сондықтан
адамның психологиялық қасиеттерін зерттеуге пайдаланылатын әдіс-тәсілдер
аданың саналы әрекеті барысында қалыптасатын және адам өмір тіршілігі
барысында өзгеріп тұратын қасиеттерді бағалайтын болуы керек.
Казіргі кезде пайдаланылатын психодиагностикалық әдістер адамның жеке
тұлғалық қасиеттерін, таным процестері мен интеллектуалдық қабілетін, күй
жағдайын бағалауға арналған және жеке тұлғаның психологиялық профилін
жасауға арналған комплекстік зерттеу әдістері деп топтастырылады.
Психодиагностикада пайдаланылатын әдістер стандартталған және
эксперттік клиникалық деп бөлінеді.
Стандартталған әдістерді қысқа мерзім ішінде көптеген адамдарды,
топтарды зерттеп, оларға психологиялық қызмет көрсету мазмұнын анықтау
қажет болғанда пайдаланылады. Стандартталған әдістер көмегімен жиналған
мәліметтірдің сенімділігі жоғары және бұл әдістер субъективтік факторлардың
әсеріне төзімді болады. Сондықтан зерттеу нәтижелері оны жүргізген адамның
құзырлылығына, кәсіби шеберлігіне онша тәуелді емес.
Эксперттік клиникалық әдістер көмегімен адамның тек өзіне тән тұлғалық
ерекшеліктерін терең және дәлірек зерттеп бағалауға болады. Сондықтан бұл
әдістерді арнайы даярлықтан өткен, кәсіби шеберлігі қалыптасқан мамандар
ғана жүргізеді. Мұндай әдістермен зерттеу әр адаммен жеке дара және ұзақ
уақыт ішінде жүргізіледі. Зерттеу нәтижесі бойынша зерттеушінің өзі
коррекциялық іс-шараларды өткізеді.
Психодиагностикада пайдаланылатын әдістер формалдандыру деңгейіне
байланысты аз формалдандырылған және жоғары формалдандырылған деп бөлінеді.
Аз формалдандырылған әдістерге байқау, әңгімелесу, интервью жүргізу, іс-
әрекет нәтижелерін талдау жатады. Бұл әдістер көмегімен адамдардың жағдайға
байланысты эмоциясын, ренжу, қайғы-қасірет жағдайындағы мінез-құлық көрсету
ерекшеліктері, қарым-қатынас мәдениеті т.с.с. жеке тұлғалық ерекшеліктері
зерттеледі. Бұл әдістердің нәтижесі ақиқатқа сай болуы зерттеу жүргізген
психологтың шеберлігіне тікелей байланысты. Мұндай зерттеулер ұзақ уақыт
ішінде жүгізіледі және психологтан шыдамдылықты, көп күш жұмсауды талап
етеді. Сондықтан аз формалдандырылған әдістерді жоғары формалдандырылған
әдістермен ұштастырып пайдаланған зерттеудің нәтижелі болуын қамтамасыз
етеді.
Жоғары деңгейде формалданған әдістерге тестер, анкеталар мен сауал-
жауап әдістері, проективтік техникалар мен психофизиологиялық әдістер
жатады. Оларды пайдаланғанда зерттеу жүргізу реті, орындауға берілетін
уақыт, зерттелінушілерге нұсқау беру, зерттеу нәтижелерін өңдеу, талдау
жолдары, бағалау нормативтері мен пайдаланылатын шкалалар толық стандартқа
келтірілген түрде беріледі. Сондықтан зерттеу нәтижелерінің сенімдіділігі
өте жоғары болады, ал психодиагностикалық зерттеуге қатысқан барлық
зерттелінушілерге бірдей жағдай жасалынады.
Психологиялық әдістер тек ғылыми зертту жұмысы үшін ғана емес, сонымен
бірге сынау мақсаттары үшін де қолданылады. Мысалы, психолог санау әдісі
арқылы адамның бойындағы ерекше қасиеттерді ажыратып, оның ұшқыш не
астроном, немесе өзге де мамандықтарды игеруге деген бейімділігі мен
қабілетінің қаншылықты дамыған екендігін анықтайды. Жеке дара жүргізілген
зерттеулер мен тексерілмеген сынау әдісімен жасалған кейбір қортындыларда
қателіктерде кетуі мүмкін. Мұндай қателіктер көбнесе кейбір балалардың
бойындағы психологиялық процестер мен ерекшеліктердің кешігіп барып
оянатынына жете мән бермей, асығыс қорытынды жасауға алып келетіндіктен
ондай психодиагностикалық зерттеу жүргізуге болмайды.
Психологиялық зерттеу әдістерін нақты психикалық принциптер мен
психологиялық қасиеттерді анықтауға қолдану сипаттарына орай негізгі
әдістер және көмекші не қосалқы әдістер деп екі топқа бөліп қарастырылады.
Мысалы, оқушылардың мамандықты игеруге бейімділігін анықтау үшін арнайы
жасалған тест негізгі әдіс деп саналса, ал сол оқушының өз қолымен жасап
шығарған затын, оқу процесінде пайдалауға болатын көрнекі құралдарын
зерттеуді көмекші әдіс ретінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайда көмекші
әдістер негізгі әдіске айналып отыруы да мүмкін. Мысалы, оқушының орындаған
жазба (байқау) жұмысы оның белгілі пәнді меңгеруін анықтаудың негізгі әдісі
болып саналады.
1.3. Психодиагностикалық жұмыстарды ретке келтіру қажеттілігі
Психологиялық қызмет көрсету барысында оқушылардың мінез-–құлық
ерекшеліктерін олардың жас кезеңдеріне байланысты анықтау үшін жүргізілетін
зерттеулер психодиагностикалық минимум шеңберінде және жеке дара
диагностикалық зерттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар,
кейбір оқушыларға педагогтардан, ата-аналардан шағым түскенде, немесе
басқада нақты фактілерге байланысты кейбір оқушыларды және олардың
отбасындағы психологиялық жағдайды жеке-дара талдау қажет болғанда
оқушыларының мінез–құлықында көрініс берген ерекшеліктер қай кезде басым
көрінетіндігін анықтау үшін үшін жүргізіледі. Осы жағдайларға байланысты
зерттеу клиенттің жас кезеңдеріне сай жүргізілді.
Мектептегі психологиялық қызмет көрсету іс-шаралары оқушылардың жас
кезеңдеріне байланысты бірнеше сатыда ұйымдастырылғаны жөн екені және әр
жас кезеңіндегі балалармен жүргізетін жұмыстың міндеттері мен мазмұны
бірінші кітапта берілген. Мектеп сатыларына байланысты бастауыш сынып
оқушылары, орта буындағылар және жоғары сынып оқушылары деп үш топқа бөлуді
психодиагностикалық қызметтің негізіне алуға болады. Зерттеу әдістемелерін
осы нұсқа бойынша топтастырып жинақтау да ыңғайлы екендігі сөзсіз.
Сондықтан балалар проблемасы жас кезеңдерімен ұштастырып қарастырылады.
Психологиялық қызмет көрсету жұмысын ретке келтіріп, оларды жүйелі
ұйымдастыруға негіз болатын іс-шаралардың ішінде маңыздылардың бірі -
пайдаланылатын психодиагностикалық әдістемелерді ретке келтіріп алу. Бұл
жұмысты мектепке қабылдау кезеңінде балалардың мектепте оқытуға даярлығын
анықтауға арналған психодиагностикалық альбом жасау, барлық мектепте оқитын
кезеңдерде пайдаланылатын әдіс- тәсілдерді жеке-жеке топтастырып жинақтау
жұмыстарынан бастау қажет. Жинақталған материалдарды “Мектепалды тобы”,
“Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу және дамыту
әдістемелері”, “Орта буын оқушыларының таным процестерін зерттеу тестері”,
“Орта буын оқушыларының жекелік қасиеттерін зерттеу тестері,
“Жеткіншектердің агрессиясы және акцентуациясы көріністерін бағалау
тестері”, “Жоғары сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілетін зерттеу
тестері”, “Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдау мотивациясын зерттеу
тестері” т.б. психологиялық қызмет салалары бойынша топтастырып жинақтаған
ыңғайлы болады.
Әдістемелік жинақтарда топтастырылған материалдар ішінде бөлімдері
анық байқалатын болғаны – психологиялық қызмет көрсету жұмысын тиімді
ұйымдастыруға негіз болады. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының таным
процестерін зерттеу тестерін жинақтағанда оларды мектепке даярлықты
зерттеуге арналған альбом, бірінші сыныпта оқитын баланың таным процестерін
зерттеуге және қажетті процестерін дамытуға арналған жинақ, үшінші-төртінші
сынып оқушыларының интеллектуалдық қыбілетін зерттеу және дамыту тестер
жинағы деп саралауға болады. Сонымен қатар жеке тұлғалық қасиеттер
ерекшеліктерін анықтауға арналған тестер жинағы, дамуында ауытқұы бар
балалармен түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу тестерін жинақтау қажет.
Білім беру саласындағы психологиялық қызмет жүйесінде
психидиогностиканың өзіне тән белгілі бір ұстанымдық ерекшеліктері бар.
Көптеген психолгтардың зерттеулерінде психодиагностика екі құрамды бөліктен
тұрады деп қарастырылады. Біріншіден ғылыми зерттеу психодиогностиканың
ғылыми тәжірибелік психодиогностикасын бір-бірінен ажырата білудің өте
қажет екендігі көрсетіледі. Өйткені ғылыми зеттеу психодиогностикасы
психикалық дамудың белгілі бір заңдылықтарын қалыптастыруға бейімделсе,
ғылыми тәжірибелік психодиогностика белгілі бір психологиялық қасиеттің
пайда болуы мен оның даму ерекшеліктерін зерттеу арқылы оның себебін ашу,
яғни нақты сұраққа жауап беруге бағытталған. Білім беру саласындағы
психодиогностика педогогикалық мәселемен тығыз байланысты. Сондықтан да
бірқатар психологтар оны психолого-педагогикалық диогностика деп те атайды.
Білім беру саласындағы психолог жүргізетін психодиогностиканың ерекшелігі –
балардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін және психологиялық даму
динамикасын анықтау әдістері пайдаланылады. Л.С. Выготский тәжірибелік
психалогиялық диогностика негізінде – баланың айналадағы орта мен қарым
қатынасындағы оның тұлғалығын толығымен анықтап жатыр деп атап көрсетеді.
Сонымен қатар ол баланы оның қылықтарының пайда болу жиынтығы ретінде
статистикалық тұрғыдан қарастырсақ еш уақытта да адамдық тұлғалықты аяғына
дейін түсінбейміз, деп ескертеді. Сондықтан, баланың психологиялық дамуын
диагностикалағанда оны толық және жан-жақты даму контекстінде зерттеп, оның
жекелік сипаттамаларын немесе психикалық функцияларын жас ерекшеліктерімен
ұштастырып қарау керек.
Психологиялық қызмет шегінде психодиагностика психокоррекциялық
жұмыстармен қатар жүреді. Сондықтан психологиялық қызмет көрсету жұмысы
диагностикалық – коррекциялық бағыта жүреді. Д.Б. Эльконин балаларды
зерттеу оларды таңдауға бағытталған емес, диагностикалау барысында көрініс
берген ауытқуларды коррекциялау мақсатында, олардың психикалық даму барысын
байқауға бағытталуы керек екендігін көрсетеді. Психолгтың диагностикалық-
коррекциялық бағыттағы жұмысы өте күрделі, ол психолог–практиктің арнайы
кәсіби іскерлігінің дамығандығын талап етеді. Мысалы, психологиялық тест
көмегімен жүргізген зерттеу нәтижесі дұрыс болу үшін, ол әдістерді
пайдалану, адамдармен диагностикалық жұмысты атқару психологтың этикалық
принциптерін сақтай білетін және тұлғаның қажетті қасиеттері мен арнайы
психологиялық квалификациясын меңгерген адамның қолында болуы керек.
Диагностикалық және коррекциялық әрекет құрылысы әлі толық
анықталмаған. Оны алғаш рет Л.С. Выготский өз еңбектерінде қиын балаларды
зерттеу нұсқасы ретінде мектеп психологтарының психодиагностикалық
жұмысының үлгісі жасалған. Оның ұсынысы бойынша диагностикалық-коррекциялық
жұмыс келесі кезеңдерден тұрады:
Тәжірибелік ұсынысты талдау;
Психологиялық мәселені белгілеу;
Бақыланып отырған нәрселер туралы болжамды шығару;
Зерттеу әдістерін таңдау;
Әдістерді қолдану;
Баланың ары қарай дамуы туралы болжамнан тұратын психологиялық
диогнозды белгілеу.
Болжам екі бағытта жүзеге асырылу керек:
а) бірінші бағыты - баламен қажетті психологиялық көмек көрсету
жұмыстары өз кезегімен жүргізілуге бағытталған;
б) екінші бағыты - арнайы психологиялық коррекция жұмыстарын
жүргізуді көздемеген.
Оқушылармен жүргізілетін психокоррекциялық жұмыспен кеңес берудің
нұсқаларын жасау;
Осы бағдарламаларды жүзеге асыру, оның орындалуын байқау. Осы аталған
кезеңдердің ішіндегі зерттеу әдістерін дұрыс таңдау – ең күрделі кезеңнің
бірі. Дәл осы жерде тәжірибелік психодиагностиканың спецификасы анық
көрінеді. Диагностикалық-коррекциялық әдістер туралы сұрақтар көптеген
ерегістермен қарама-қарсы мәселелерді туғызып отыр. Психодиагностиканы
тәжирбеде қолдану - әдістерді, оны пайдалану жолдары мен тәсілдерін,
психодиагностика барысында жиналған мәліметтерді интерпритациялау мен
қортындылау нәтижесінде зерттелінген адамды жаңадан бағалауға алып келеді.
Психологияда даралық ерекшеліктерді диагностикалаудың екі ағымы бар:
Санын өлшеу - әрбір қасиеттің көрініс беру ерекшеліктерін бағалау үшін
жасалған шкала бойынша оны бағалау.
Сапасын өлшеу - анықталған норма деп алынған сан көрсеткішімен
салыстыра отырып өлшеніп жатқан қасиеттің нормаға сай келетінін немесе ол
нормадан жоғары және төмен қарай шашыраңқы орналасқан көрсеткіштердің норма
шегінде екендігін көрсету мүмкіндігі бойынша оның дисперсиясын анықтау,
сонымен қатар, статистикалық заңдылықтарды шығару.
К.Роджерс өз еңбектерінде белгілі бір ағымды немесе зерттеу әдісін өте
жақсы немесе бірден-бір дұрыс деуге болмайтындығын көрсетеді.
Пайдаланылатын әдістемелердің әртүрлілігі диагностикалау нәтижесіне жаңа
мағына беруі мүмкін. Мұны Б.В Зэйгарник те мойындайды. Классикалық
психологияда қалыптасқан әдістемелерді қолдану ерекше модитфикацияны талап
етеді, өйткені олар белгілі бір адамның психологиялық ерекшеліктерін толық
білуге бағытталмаған. Оның үстіне мұндай әдістемелерді пайдаланып
психодиагностикалық зерттеу жүргізу және нәтижелерін қорытындылау ұзақ
уақытты алады, сондықтан оларды психологтан күнделікті шешуді талап етіп
отырған көптеген мәселелерді талдауға қолайсыз болып табылады.
Б.Я.Личко өз зерттеулерінде психологиялық қызмет көрсету барысында
кеңінен пайдалануға болатын, біршама тиімді және жаралуы болып табылатын
диагностикалық әдістер модификациясын жасау арқылы тез де жалпы қолдануға
болатын эксперименталдық әдістерге өту керектігін көрсетеді. Сонымен қатар,
ол жеке адамды зерттеуге арналған шетел әдістерін адаптациялауда оның тек
қана басқа тілден аударып қана қоймай, немесе тестің бір бөлімін алып
тастап оны пайдалануға ұсынбай, тесті жаңадан жан-жақты тексерген дұрыс деп
табады. Кез-келген стандартты әдістемелерді қолданудағы тағы бір
кемшіліктің бірі - тестің дайын нәтижесіне сүйене отырып, диогностиканың
оңай да нақты қойылуында. Өйткені тәжірибесі таяз психолог жүргізген
зерттеуі барасында алынған нәтижені стандартты әдістеменің кілтімен сай
бағалау барысында диогноз өз-өзінен толық анықталады деп түсінуі мүмкін.
Бүл жөнінде Л.Френк тіпті стандартталған процедураның өзі жеке адамның
тұлғалылығын, оның қайталанбас, ерекше тұлғалық қасиеттерін ашып бере
алмайтынын көрсеткен. Сондықтанда тест әдістемелерін жақсы білудің өзі бала
дамуының динамикасын, жеке тұлға дамуында орын алатын түрлі көрсеткіштердің
бір-бірімен ұштасқандағы үйлесімділігін, олардығ қарым-қатынас пен мінез-
құлықта көрініс беру комплекстерін өте дүрыс интерпритациялау және терең
психологиялық түсінуге негіз болады.
Даму диогностикасымен айналысытын психологтардың көп жылдық еңбектері
белгілі бір жағдайды шешуге әдістер жиынтығын стандартты әдістерді
қолдануды қажет етпейтін зерттеулер нәтижелі болып табылатындығын
дәлелдеді. Сондықтанда психолог түрлі жоғары формалданған (Векслер,
М.М.Р.I., Кеттел сауалнамасы, Аумтхауер және т.б.) тестілерді қаншалықты
меңгерсе, сонымен қатар төмен формалданған (байқау, әңгіме проективті
әдістер және т.б) тесттерді жүргізу жолдарын соншалықты дәл меңгеруі керек
екендігін атап өтті. К. Роджерс интенсивті байқау әдісінің нәтижелі болып
келетіндігіне көңіл аударады. Мысал ретінде ол психолог Сара Велинскийдің
жарыққа шықпаған зерттеуін ұсынады. Бұл зерттеуде оқу барысында
қиындықтарға кездесіп отырған 14 жасар баланың мінез-құлқы баяндалды.
Байқау нәтижесі баланың мінез-құлқының 40 формасы бар екендігін көрсетті.
Зерттеу бір баланың басқа адамдармен қарым-қатынас барысында түрлі жағдайға
байланысты мінез-құлықтың түрлі формалары, яғни дұрыс мінез-құлықтан, ауру,
дұрыс емес ретінде жіктелетін деструктивті мінез-құлыққа дейін көрініс
беріп отырғанын және мұның себептерін дұрыс түсіну үшін, психолог байқау
нәтижесімен бала туралы жеке пікірін тест және басқа да обьективті
әдістемелер нәтижесімен байланыстара білу керек екендігін көрсетті.
Сонымен қатар тәжірибелік психолог жұмысында баланың ақыл-ой
операциясын өзектендіре алатын эксперементалды тапсырмалар үлкен роль
ойнайтындығына көңіл аудару керектігін анықтады. Мысалы, танымдық
қабілетіне байланысты тапсырмаларды нәтижелі орындауын бағалау үшін оған
математикалық, лингвистикалық, әдеби, бейнелі-көркемдік материалдар алуға
болады. Ғылымның түрлі аймағынан алынған тапсырмаларға негізделіп жасалған
тапсырмаларды пайдалану арқылы баланың арнайы қабілеттерін бағалауға
көмектеседі. Қысқаша айтқанда психология ғылымының негізгі әдістері –
эксперементалдық, объективті байқау, психофизикалық әдістер, тестер,
моделдеу болып табылады. Психолг ол әдістерді белгілі бір адамның
психологиялық мәселелерін шешуге қолданады, сонымен қатар көптеген
әдістемелер олардың авторларының атымен аталады. Мысалы, Рормах тесті,
Розенцвейг тесті, Вартен тесті, Косса кубиктері, Равен тесті, т.с.с.
Әдістемелерді қолдану үшін түрлі типтегі әдістемелерге қойылатын талаптарды
жақсы білу керек. Ол талаптар келесі мазмұннан тұрады:
- әдістемені қолданудың аймағы, пәні және міндеттерінің мәні жан
жақты ашылу керек;
- әдістемені жүргізу барысы бір жақты алгоритм ретінде топсырылуы
қажет;
- әдістемені пайдалану барысында жинақталған мәліметтерді талдау және
қортындылау нәтижесі статистикалық жағынан негізделген және тестің
стандарттылығына сүйену керек;
- тест шкалаларының тиімділігі тексерілуі қажет;
- өзіндік есеп беруге негізделген процедуралар нақтылығы байқау
әдісімен тексерілуі қажет;
- белгілі – бір зерттеу жүргізу аймағының бас әдістемелері тест болса,
мәліметтер стандартталған бланкі көмегімен жинақталып, оларды
стандартты шкала бойынша жұйелі түрде талдап отыру қажет.
Зерттеу бағдарламаларын жасау келесі операциялардың жүзеге асырылуын
көздейді.
Пайдаланылатын әдістің нені зерттеуге бағытталғандығын анықтау. Осының
негізінде пайдаланылатын әдістеме немесе әдістемелер батереясы таңдалады.
Әріқарай әдістің белгілі бір түрі таңдалады. Жеке адамның қасиеттерін
анықтау үшін сауалнама әдістері, проективті тестер немесе басқа да әдістер
қолданылады. Тест батареясы адамның ішкі дүниесіндегі бір қасиеттің түрлі
әспектілерін анықтауға арналған бірнеше тесттен түрады. (Мысалы,
интелектіні анықтауға арналған Векслер шкаласы).
Таңдап алынған әдістемелер көмегімен зерттелініп жатқан адамның ішкі
дүниесіндегі қасиетінің қандай ерекшеліктерін бағалау қажет екенін шешіп
алу. Өйткені жауап беру тәсіліне қарай әдістер келесі жағдаймен бөлінеді
а) зерттелінушінің белгілі бір қатынасын ғана бағалайтын әдістер;
б) ес белсенділігін талап ететін әдістер;
в) өз тәжірибесіне сүйене ойлауды талап ететін әдістер;
г) күрделі байланыстар мен қатынастарды іздейтін және қалыптастыратын
әдістер;
д) стимулды материалдарға байланысты зерттелінуші проекциясы идеясына
негізделген әдістер.
Шешуін қажет етіп отырған негізгі мәселені пайдаланып отырған әдістеменің
шешіп бере алатындығын анықтап алу.
Әдістеменің қандай мақсатпен жасалғандығын анықтап алу.
Әдістемені кім пайдаланатындығын анықтап алу, яғни, егер зерттеуді
жүргізуші адам психолог болса күрделі әдістемелерді пайдалануға болады.
Әдістеме қандай популяцияға арналғандығын, яғни бұл әдістер көмегімен
кімдер зерттелінетінін анықтау (ересектер, балалар, аурулар т.с.с).
Зерттеуді жүргізу уақытына қандай да бір талап қойылғандығы. Бұл көрсеткіш
өте маңызды, өйткені уақыт зертеу нәтижелеріне әсер етуші фактор болып
табылады.
Әдістеменің үнемділігіне қойылатын талаптарды анықтап алу.
Осы мәселелерді шешіп алған соң барып әдістемені жеке тұлғалық
ерекшеліктерді талдауға пайдалануға болады.
1.4. Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар
Психодиагностика жүргізу психологтан өте үлкен жауапкершілікті талап
ететін қазмет. Ол психологиялық мамандық білімді, кәсібі шеберлікті,
әлеуметтік-этикалық ұстанымдарды қатал сақтауға негізделеді. Осы талаптар
психодиагностика жүргізуге қойылатын ұстанымдарда көрсетілген.
Құпия сақтау ұстанымы. Бұл талап бойынша зерттеу нәтижелерін
зерттелінушінің келісімісіз ешкімге айтуға болмайтындығын болжамдайды. Егер
зерттелінуші кішкентай бала болса, онда зерттеу нәтижелері ата-аналар
немесе олардың орнындағы адамдардың келісімі бойынша басқаларға
жарияланады. Егер зерттеу нәтижелері ғылыми еңбектерде пайдаланылатын болса
зерттелінушілердің аты-жөні өзгертіліп көрсетіледі.
1. Психодиагностикалық әдістердің ғылыми негізделгендігі ұстанымы.
Барлық пайдаланылған психодиагностикалық әдістер сенімді және балабарлы
болуы керек. Бұл ұстаным психодиагностикалық әдістемелерді пайдалану
нәтижесінде жиналған мәліметтер ақақатқа сай келетіндігінің кепілі болады.
2. Зерттелінушіге зиян келтірмеу ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижелерін еш уақытта зерттелінушіге қарсы әрекет жасауға пайдалануға
толық тиым салынады. Егер психодиагностика нәтижелері талапкерлерді бір
жұмысқа іріктеп алу үшін пайдаланылатын болса, онда жеке тұлғаға қандай
талаптар қойылатыны, психологиялық қасиеттерді бағалау үшін қандай
әдістермен, қандай көрсеткіштері бағаланатыны туралы зерттелінушіге алдын-
ала толық мәлімет беру керек.
3. Қорытындылар мен ұсыныстардың объективтігін қамтамасыз ету ұстанымы.
Бұл ұстаным бойынша психодиагностикалық зерттеу нәтижелері бойынша
анықталған психологиялық диагноз алынған нәтижелерге сай қойылуы керек.
Зерттелінуші туралы қалыптасқан пікірді отырып зерттеу нәтижесіне тура
келмейтін мінездеме беруге толық тыйым салынады.
4. Ұсыныстардың тиімділігі ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижесі бойынша жасалған ұсыныстар зерттелінушіге пайдалы болуға тиісті.
Зерттелінуші пайдалана алмайтын немесе нәтижесі екіталай болатын ұсыныстар
жасауға тыйым салынады.
Психодиагностика жүргізу үшін психолог өзі пайдаланатын әдістерді өте
жақсы меңгерген болуы керек. Кімдіде болса психодиагностикалық зерттеуден
өткізгенде психолог келесі имандылық-этикалық нормаларды сақтауы керек.
1. Психодиагностикалық зерттеуге әр адам өз еркімен қатысуы керек. Тек
заңға негізделген медициналық, құқықтық зерттеулерде ғана
зерттелінушінің келісімі қажет емес.
2. Психологиялық диагностиканы жүргізу барысында зерттелінушіге оның жеке
тұлғалық ерекшеліктерін бағалау кезінде оның өзі онша түсінбеген, өзі
байқамаған қасиеттері мен сырлары ашылуы мүмкін екендігін ескерту
керек.
3. Зерттелінуші өз қасиеттерін диагностикалау нәтижесімен танысуына,
зерттеу нәтижелерін кім және не үшін пайдаланатынын білуге құқығы бар
(егер заң бұзушы немесе жүйке ауруына шалдыққан болмаса).
4. Зерттеу жүргізуші психодиагностика нәтижелерімен зерттелінушіні толық
түсіндіріп беруге міндетті.
5. Кішкентай балаларды зерттеу нәтижесімен ата-аналарды немесе олардың
орнында болғандарды таныстыру.
6. Жеке тұлғаны психодиагностикалау нәтижелері конкурсқа қатысу үшін
немесе жұмысқа қабылдағанда оның кәсіби жарамдылығын анықтау үшін
жүргізілген болса, зерттелінушіге қандай талаптар қойылатыны,
психологиялық қасиеттерді бағалау үшін қандай әдістер пайдаланылатыны,
тест нәтижесі бойынша жасалатын қрытындылар туралы оның толық мәлімет
алуға құқығы бар.
7. Барлық әдістемелерді талапқа сай пайдаланғанына, зерттеу нәтижесін
сапалы талдау жүргізуге жауапкершілік психологқа жүктеледі.
СӨЖ тапсырмалары.
4. Психодиагностиканың зерттеу пәні.
5. Психологияда психодиагностика терминін пайдалану мәндері.
6. Психодиагностиканың мақсаты мен міндеттері.
7. Психодиагностикалық әдістерге қойылатын талаптар.
8. Психодиагностикалық жұмыстарды ретке келтіру қажеттілігі.
9. Психодиагностикалық әдістерді зерттеу объектісіне байланысты анықтау.
10. Психодиагностикалық зерттеу жүргізу ұстанымдары.
11. Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар
Тақырып 2. Психодиагностиканың қалыптасу тарихы.
Жоспары:
1.Психодиагностиканың қалыптасу тарихы.
2.Психодиагностиканың революцияға дейінгі даму тарихы.
3.Психологиялық зерттеулердің Ресейде және Қазақстанда дамуы
Лекция мақсаты:Студенттерге психодиагностиканың қалыптасу тарихы
туралы жалпы түсінік.
Лекция мәтіні (қысқаша) Психодиагностиканың алдында тұрған зерттеу
мәселері мен міндеттері. Психодиагностика жүргізетін маманның кәсіби
шеберлігіне қойылатын талаптар. Психологиялық зерттеулердің Ресейде және
Қазақстанда дамуы жайлы түсінік.
Қолданылған әдебиеттертізімі:
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. Екатеринбург, 1995.
2. Анастази А. Психологическое тестирование в 2-х т. М., 1982.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности. Киев, 1989.
4. Гайда В.К., Захаров В.П. Психологическое тестирование: Учебное
пособие.Л., 1982.
5. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. М., 1990.
6.Кабанов М.М. Методы психолопіческой диагностики и коррекции в клинике.
М., 1983.
7. Общая психодиагносүика Под ред. АА.Бодалева, В.В.Столина М., 1987.
8. Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 5.М., 1975.
9. Психодиагностика, коррекция и развитие личности Под ред. Шевандрина.
М., 1998.
Бақылау сұрақтары:
1. Экспериментальды психологияның шеңберінде психодиогностиканың
қалыптасуы.
2.Психодиогностикалық әдістерді адаптатциялаудың кроссмәдени және тарихи
жағдайлары.
3. XX ғасырдың басында АҚШ-та тестік әдістердің дамуы. Франдияда
психодиогностикалық әдістерді қолдануы.
Психодиагностика жүргізу психологтан өте үлкен жауапкершілікті талап
ететін қазмет. Ол психологиялық мамандық білімді, кәсібі шеберлікті,
әлеуметтік-этикалық ұстанымдарды қатал сақтауға негізделеді. Осы талаптар
психодиагностика жүргізуге қойылатын ұстанымдарда көрсетілген.
Құпия сақтау ұстанымы. Бұл талап бойынша зерттеу нәтижелерін
зерттелінушінің келісімісіз ешкімге айтуға болмайтындығын болжамдайды. Егер
зерттелінуші кішкентай бала болса, онда зерттеу нәтижелері ата-аналар
немесе олардың орнындағы адамдардың келісімі бойынша басқаларға
жарияланады. Егер зерттеу нәтижелері ғылыми еңбектерде пайдаланылатын болса
зерттелінушілердің аты-жөні өзгертіліп көрсетіледі.
1. Психодиагностикалық әдістердің ғылыми негізделгендігі ұстанымы.
Барлық пайдаланылған психодиагностикалық әдістер сенімді және балабарлы
болуы керек. Бұл ұстаным психодиагностикалық әдістемелерді пайдалану
нәтижесінде жиналған мәліметтер ақақатқа сай келетіндігінің кепілі болады.
2. Зерттелінушіге зиян келтірмеу ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижелерін еш уақытта зерттелінушіге қарсы әрекет жасауға пайдалануға
толық тиым салынады. Егер психодиагностика нәтижелері талапкерлерді бір
жұмысқа іріктеп алу үшін пайдаланылатын болса, онда жеке тұлғаға қандай
талаптар қойылатыны, психологиялық қасиеттерді бағалау үшін қандай
әдістермен, қандай көрсеткіштері бағаланатыны туралы зерттелінушіге алдын-
ала толық мәлімет беру керек.
3. Қорытындылар мен ұсыныстардың объективтігін қамтамасыз ету ұстанымы.
Бұл ұстаным бойынша психодиагностикалық зерттеу нәтижелері бойынша
анықталған психологиялық диагноз алынған нәтижелерге сай қойылуы керек.
Зерттелінуші туралы қалыптасқан пікірді отырып зерттеу нәтижесіне тура
келмейтін мінездеме беруге толық тыйым салынады.
4. Ұсыныстардың тиімділігі ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижесі бойынша жасалған ұсыныстар зерттелінушіге пайдалы болуға тиісті.
Зерттелінуші пайдалана алмайтын немесе нәтижесі екіталай болатын ұсыныстар
жасауға тыйым салынады.
Баланың әлеуметтенуінің негізгі ортасы болса, оны әлеуметтік ортада өмір
сүруге дайындықтан өткізетін ұясы мектеп болып табылады. Сондықтан отбасы
баланы мектепте оқуға және мектеп талаптарына сай өмір сүруге даярлауы
керек.
Мектепте оқу тәрбие жұмысын ұйымдастырудың барысында балалар іскерлік
немесе функциялық рөлдік қарым – қатынасқа түсу жолдарын меңгереді.
Бұл процесс балалардың бір – бірінен қатынасқа түсуге, мұғалімдермен
тіл табысып, оқу мазмұнын меңгеру барысында тіл табысқыш, ұйымшыл
басқалардың пікірімен санаса алатын және сыйласу қатынаста болатын қабілет
қалыптасады.
Психолог осы міндеттерді шешу үшін баланың қарым – қатынас мәдениетін
қалыптастыру жолдарын анықтап, әр оқушының басқаларға және өзіне ыңғайлы,
жайлы болуына жағдай жасауы қажет.
Қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесін талдауға белгілі
ғалым Яроф үлкен мағына берген.
Ғалым тұжырымы мінез – құлықты белгілі бір жерге орналастыру қажет.
Осы консепцияларға байланысты субъект мінез – құлқына психологиялық
реттілік жасау. Жеке адамның ара қашықтықты сақтау, ұстанымы жүйесінде
анықталады. Қарым – қатынас мәдениеті қалыптастыру деңгейін, олардың
сапасын өлшеп көрсету өте қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы,
тәжірибелік, мәселелердің тиімді шешілендері қарым – қатынасқа түскен
субъектілер үшін оң жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін.
Сондықтан қарым – қатынас нәтижесі гуманистік, адамгершілікті сақтау
негізінде, басқаларға психологиялық сын, зорлық көрсетпей жүргізуге
байланысты болғанда ғана қарым – қатынас мәдениеті анық байқалады.
Педогогикалық тәжірибеде балаға деген үміт стереотипінің көрініс
бөлуін бірнеше мысалдарын Н.И.Козлов көрсеткен. Олар:
1- ші – баланың коррекция барысында беретін стереотип педогогикалық
процесінде келесі көріністерде болады. Мұғалімдер жақсы оқушыларды
жиі тақтаға шақырады және белсенді түрде қолдап отырады, ал жаман
оқушыға мұғалім өзінің көзқарасымен ескертулермен, кейде ешқандай
көңіл аудармауымен ол оқушыдан ешқандай жақсылық күтпейтінін
түсіндіреді.
2- Оқушы туралы қалыптасқан стереотиптің екінші көрінісі жауап беріп
жатқан оқушыға көмектесуінің сипатында орын алады. Мұғалім өзінің
үміттерін растау үшін жақсы оқушыларға барынша көмек көрсетіп, оның
білмей қалған жерлерін білдірмей айтып береді, түсінбегенін
түсіндіріп тұрады және басқа түрде көмектеседі. Бірақ ол жаман оқитын
оқушыны алға тартып жатқан жерлері, оған сенім білдіргені сирек
кездеседі.
3- Қалыптасқан стереотиптің үшінші түрі оқушыларды үлгеруші және
үлгермеуші деп сыныптастыруға алып келеді және осы тұрғыда
сипатталған пікірлерді тудырады. Мұғалімдер үлгермеуші
стереотипіндегі оқушыларды мынандай сөздерді қолдана отырып көп
сынайды : Тағы да жаттамай келдің ба?, Өмір бойы сен сыныпты артқа
тартасың, Шашымды ағарттың, Қашан ата – ананың сенімін ақтайсың
және т.б. сөздермен сыныптастарының алдында абыройын төгеді.
Өмірдің ағымымен кездесетін ата – аналар отбасының әлеуметтік
дамуы бірнеше топтан тұрады:
- Көп балалы отбасы;
- Жартылай жетім отбасы;
- Инвалид баланы асырап алған отбасы;
- Баланы асырап алған отбасы;
- Жағдайы төмен отбасы;
Мектепте отбасының осы ерекшеліктерін ескере отырып балалармен
дұрыс қарым – қатынас құрудың маңызы өте терең. Қарым – қатынастың
көрсеткіштерінің әр қайсысы адамдардың бір – біріне әсер етуінің белгілі
тәсілдерін анықтайды. Олар бағыну, сендіру, өзін - өзі иландыру, еліктеу,
құмарлану. Балаларды мектепшілік қатынасқа икемдеу барысында осы
ерекшеліктерді ескере отырып, олардың мінездемесін алдын – ала құрған
стереотиппен бағаламастан психология ұсынып отырған балаларды бағлау
ұстанымдарын басшылыққа алу керек.
2-бөлім. Психологиялық-педагогикалық диагностиканың негізгі әдістері.
Тақырып 1. Психодиагностикада пайдаланатын әдістер
Жоспары:
1.Психодиагностикада пайдаланылатын әдістер.
2.Байқау әдісі, байқау әдістерін сыныптастыру.
3.Ғылыми байқауды жүргізу кезеңдері. Сауал-жауап әдістері.
4.Әңгімелесу әдісі. Интервью жүргізу әдісі. Интервьюердің қоятын
сұрақтарының түрлері.
5.Анкета жүргізу әдісі. Анкета түрлері.
6.Эксперимент әдісі. Жеке тұлғаны эксперименталдық зеріттеу әдістері.
Экспериментті жүргізу логикасы.
7. Квазиэксперимент әдісі. Тест әдістері және тест жүргізу.
Лекция мақсаты:Студенттерге психодиагностиканың пайдаланылатын әдістер
байқау әдісі, әңгімелесу әдісі жалпы жан-жақты түсіндіру
Лекция мәтіні (қысқаша) Эксперимент әдісі. Жеке тұлғаны
эксперименталдық зеріттеу әдістері. Экспериментті жүргізу логикасы.
Квазиэксперимент әдісі. Тест әдістері және тест жүргізу жолдарын
қарастыру.
Қолданылған әдебиеттертізімі:
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. Екатеринбург, 1995.
2. Анастази А. Психологическое тестирование в 2-х т. М., 1982.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности. Киев, 1989.
4. Гайда В.К., Захаров В.П. Психологическое тестирование: Учебное
пособие.Л., 1982.
5. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. М., 1990.
6.Кабанов М.М. Методы психолопіческой диагностики и коррекции в клинике.
М., 1983.
7. Общая психодиагносүика Под ред. АА.Бодалева, В.В.Столина М., 1987.
8. Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 5.М., 1975.
9. Психодиагностика, коррекция и развитие личности Под ред. Шевандрина.
М., 1998.
Бақылау сұрақтары:
1.Психодиагностикалық байқау дегеніміз не?
2.Әңгімелесу әдісін қалай түсінесіз?
3. Байқау нәтижесін тіркеу түрлері қандай?
2.1. Байқау әдісі
Психодиагностикалық байқау дегеніміз – мақсатты, байқау процесі
кезінде шешілуі тиіс міндеттер мен мақсаттар айқын анықталған, жүргізу реті
жоспарлы түрде арнаулы ұйымдастырылған зерттеу тәсілдері.
Байқау әдістерін қолдану тәсілдері әр қилы болады. Байқау арқылы
анықталған фактілер мен құбылыстардың себеп-салдар принципі бойынша әрбір
нәрсенің сырын ашып көрсетеді. Ғылыми байқау мынадай сатылардан тұрады:
а) сырттай бақыланған мінез көріністері мен әрекеттерді түсіндіру;
ә) оның ішкі психологиялық мәнін ашып көрсету;
б) жорамал жасап, оның анықтығын, ақиқатқа сай келгендігін дәлелдеу.
Байқау психологиялық процестер мен құбылыстарға жүргізіліп нәтижелері
арнаулы құжатқа тіркеліп жинақталған соң алынған мәліметтер психологиялық
тұрғыдан тұжырымдалады.
Байқауды ұйымдастыру және жүргізу күрделі процесс. Оны сыныптастыруды
көптеген көрсеткішіне байланысты жүргізеді.
Байқау өткізетін орнына байланысты үйреншікті жағдайда және жасанды
жағдайда жүргізілген түрлері деп екі топқа бөлінеді. Зерттеушінің байқалып
отырған жұмысқа араласуына сәйкес, байқау қатынассыз және қатынасты болып
бөлінеді.
Байқауды жүргізу үшін байқаған көрсеткіштерді тіркеу құжатын – байқау
күнделігін жүргізу қажет.
Ұзақ мерзімге созылған байқау жүргізу үшін, байқау күнделігі келесі
көрсеткіштер жобасы бойынша жүргізіледі:
1) Байқаулардың; мысалы, біреуді алу, нысананың саны, кімдер, немен
айналысады, негізгі жұмыстарын жазу. Топтың құрылымы: кімге қалай
бағынады. Кіші топтарға бөлінеді. Қарым-қатынастардың сипаттамасы.
2) Байқаудың жағдайы; бақыланып отырған іс-әрекет процестер, қосалқы
көңіл-күйлер, қай жерде өтіп жатыр. Мұндай жағдайда нені күтуге
болады.
3) Бақыланатын жағдай; мен нені бақылағым келеді, не қалай істкелінуде,
іс-әрекеттің мазмұны қандай, іс-әрекетте көрсеткен мінезі. Іс-әрекетке
араласу себебі (мотив) болып отырған іс-әрекеттің әсері қандай. Қандай
қасиеттерге ерекше назар аудару керек.
4) Байқау жағдайының қайталануы және ұзақтығы. Бақыланатын жағдай қалай
туды. Оған не әсер етті. Сол жағдайдың ұзақтық мөлшері. Ол жағдай
ерекше болды ма әлде қайталанып отыр ма қажетті жағдайды туғызу үшін
не қажет? Бұл жағдайда кедергі болып отырған не?
5) Байқауды жүргізушілер туралы мәліметтер; өзінің фамилиясын,
тәжірибесін бар немесе жоқ. Бұрын байқау жүргізген бе.
6) Байқау режимі және нәтижесі. Бақыланатын әрекет бастамас бұрын әрекет
нәтижесіндегі қорытындылар.
Байқау адамның іс-әрекетінің түрлерін, даму ерекшеліктерін, қоршаған
ортаның құбылыстарын және олардың адамға тигізетін әсерін зерттеуге
пайдаланылады. Эмпирикалық зерттеудің басым көп бөлігі байқау арқылы
жүргізіледі. Эксперименттің де көптеген элементтірі, контент талдау, тест
жүргізу әдістері де байқау элементтерін пайдалануды талап етеді.
Байқауды ғылыми зерттеу әдісі ретінде пайдаланғанда ол күнделікті
байқаудан келесі ерекшеліктермен сипатталады:
- мақсаттылығы, байқау жүргізуші нені және не үшін бақылайтынын және
қандай көрсеткіштерін есепке алып отыратынын алдын ала анықтап алады;
- жүйелілігі, жүйелі жүргізген байқау арқылы кездейсоқ мәселерді сол
құбылысқа тән тұрақты қасиеттерден ажыратады;
- жоспарлылығы, зерттеуші зерттелінетін мәселерді алдын-ала анықтап,
зерттеуді қай бақытта жүргізетінін жоспарлап алады;
- талдап қабылданатыны, зерттеуші байқаған ерекшеліктерді тадап, барлық
фактілерді бір-бірімен салыстырып отырады;
- нәтижелерін тіркеу, байқау барысында орын алған ерекшеліктердің барлығы
қағазға түсіріліп, тіркеледі;
- барлық ұғымдар анықталып, байқау барысында бір жүйедегі анықтамалар
пайдаланылады.
Осы ерекшеліктерді ескере отырып жүргізілген зерттеулердің
көрсеткіштері қайталанып отырады. Зерттеушінің байқау барысында алған
мәліметтері басқа зерттеушілер ұқсас жағдайда жүргізген байқауында
қайталанып отырады. Өйткені зерттеу ұстанымдарға сай жүргізілсе нәтижелері
зерттеушінің жеке ерекшеліктеріне онша тәуелді болмайды, ол объективтік
болмыстың ерекшеліктерін сипаттайды.
Байқау әдісінің өзіне тән күшті және осал жерлері бар:
Күшті жағы +:
- жиналған материалдардың байлығы (байқауға алынғандардың сыртқы
көрінісі, жүріс-тұрыс ерекшеліктері, әрекеттерінің өзіне тән сипаты
байқалады);
- іс-әрекет жасау шарттары табиғи жағдайда жүреді;
- неше түрлі техникалық құрал-жабдықтарды пайдалануға болатындығы;
- зерттелінушілерден келісім сұраудың қажетсіздігі.
Осал жағы -:
- субъективтілігі (зерттеу нәтижелері зерттеушінің ғылыми
көзқарастарына, квалификациясына, құзырлылығына, жұмыс қабілетіне
байлнысты);
- өмір ағымына әсер тигізуге мүмкіншіліктің жоқтығы, болып жатқан
оқиғалар өз ағымымен жүретіндігі;
- зерттелінушінің пассив жағдайында болуымен байланысты зерттеу көп
уақытты талап ететіндігі.
Зерттеушінің зерттелініп жатқан ортаға ендірілгендігіне
байланысты байқау жүргізу келесі түрлерге бөлінеді:
- ендірілген байқау, зерттеуші басқалармен қосылып, зерттелініп жатқан
процесті бірге орындауы;
- сырттан байқау, зерттеуші тікелеі қатыспастан, процесті сыртта жүріп
байқауы.
Зерттеу объектісімен қатынасына байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
- астыртын жүргізілген байқау, зерттелінушілер олар зерттеу объектісі
екенін білместен бірге араласып жүреді (ендірілген байқау);
- ашық байқау, зерттелінушілер жүргізілетін жұмыстың бағдарламасымен
таныстырылып, олар зерттеу объектісі екендігі туралы
мәліметтендірілген болады.
Байқау объектісінің ерекшілігіне байланысты келесі түрлері
анықталған:
- сырттай байқау, өзгелердің мінез-құлқы, іс-әрекеті ерекшеліктерін
зерттеуге арналған;
- интроспекция (латынша ішке қараймын) өзін-өзі байқау.
Байқау жүргізу уақытына қарай келесі түрлері анықталға:
- бір қайтара жүргізілетін (бір дүркіндік зерттеу);
- қайта-қайта жүргізілетін зерттеу, жыл сайын бір уақытта немесе әр
бесжылдықта қайталайтын зерттеу болуы мүмкін;
- лонгитюдтік (ағылшынша ұзақтық), ұзақ уақыт ішінде бір немесе
бірнеше ұрпақтарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
негіздері.
Жоспары:
1.Психодиагностика туралы түсінік.
2.Психодиагностика зерттейтін пәні.
3.Ғылым саласы ретінде.
4.Психодиагностиканың алдында тұрған зерттеу мәселері мен міндеттері.
5.Психодиагностика жүргізетін маманның кәсіби шеберлігіне қойылатын
талаптар.
6.Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар.
Лекция мақсаты:Студенттерге психологиялық - педагогикалық
диагностиканың ғылыми-теориялық негіздері жайлы жан-жақты түсіндіру
Лекция мәтіні (қысқаша) Психодиагностиканың алдында тұрған зерттеу
мәселері мен міндеттері. Психодиагностика жүргізетін маманның кәсіби
шеберлігіне қойылатын талаптар. Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби
этикалық талаптарын жан-жақты қарастыру.
Қолданылған әдебиеттертізімі:
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. Екатеринбург, 1995.
2. Анастази А. Психологическое тестирование в 2-х т. М., 1982.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности. Киев, 1989.
4. Гайда В.К., Захаров В.П. Психологическое тестирование: Учебное
пособие.Л., 1982.
5. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. М., 1990.
6.Кабанов М.М. Методы психолопіческой диагностики и коррекции в клинике.
М., 1983.
7. Общая психодиагносүика Под ред. АА.Бодалева, В.В.Столина М., 1987.
8. Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 5.М., 1975.
9. Психодиагностика, коррекция и развитие личности Под ред. Шевандрина.
М., 1998.
Бақылау сұрақтары:
1. Психодиагностиканың зерттеу пәні.
2. Психологияда психодиагностика терминін пайдалану мәндері.
3. Психодиагностиканың мақсаты мен міндеттері.
1.1. Псходиагностика туралы түсінік және оның зерттейтін пәні
Психологияда психодиагностика термині кеңінен пайдаланылады.
Диагностика ұғымы медицинада ежелден пайдаланылып келе жатыр, ол аурудың
түрін анықтау және медицинада қалыптасқан терминдермен белгілеу процесі
болып табылады, ал психологияда бұл термин онтоғызыншы ғасырдан бері
кеңінен пайдалануда. Психодиагностика (грекше Psycһe – жан, Diagnostikos –
тануға қабілетті, танып білу) психологиялық диагноз қою немесе жеке
тұлғаның психологиялық қасиеттерінің, күй-жағдайларының ерекшеліктерін
сандық және сапалық жағынан бағалау. Психология ғылымының бір саласы
ретінде психодиагностика екі бағытта дамуда.
Психодиагностикаға екі анықтама беруге болады. Біріншісі,
психодиагностика – адамның дамуындағы оның жеке тұлғалық даралық
ерекшеліктері мен болашағын анықтауға арналған әдістерді құрастыратын
психологияның ғылыми саласы. Бірінші анықтамасы бойынша психодиагностиканың
негізгі мақсаты – психологиялық диагноз қоюға пайдаланылатын ғылыми жағынан
тексерілген, сенімді және нақты әдістемелер мен психодиагностикалық
құралдар жасау. Бұл бағытта психодиагностиканың алдында келесі мәселер
зерттелінеді:
1. Психологиялық қасиеттердің табиғаты және оларды ғылыми негізде бағалау
қаншалықты мүмкін екендігін анықтау.
2. Психологиялық қасиеттерді танып білуге және оның көрсеткіштерін нақты
сандармен бағалауға қазіргі ғылыми білімнің негіз бола алатындығын
дәлелдеу.
3. Қазіргі кезде пайдаланылатын психодиагностикалық әдіс-тәсілдердің жалпы
ғылыми әдіснамалық талаптарға қаншалықты сай келетінін бағалау.
4. Психодиагностикалық әдіс-тәсілдерге қойылатын әдістемелік талаптар.
5. Психодиагностика жүргізуге қойылатын талаптардың, әдіс-тәсілдер
пайдаланып жинаған материалдардың, нәтижесін талдау және түсіндіру
ережелерінің сенімділігін қамтамасыз ету жолдарын іздеу.
6. Психодиагностикалық әдіс-тәсілдерді құру тәртібі мен ғылымилық талапқа
сай екендігін тексеру.
Психодиагностиканың екінші анықтамасы оның психолог қызметтінің
ерекшеліктерін көрсететіндігіе бағытталған, сондықтан нақты тұлғаның
психологиялық ерекшеліктерін бағалау психологиялық ғылымдардың бір саласы.
Психодиагностикалық әдістердің көмегімен әр адамның жан дүниесінің
қасиеттерін нақты бағалау арқылы оның психологиялық ерекшеліктерін жүйелі
түрде сипаттаға мүмкіндік туады. Психодиагностика көмегімен жан дүние
қасиеттерінің көрініс беру ерекшеліктерін ғана анықтап қоймастан, сонымен
қатар зерттелінушілердің оқу-тәрбие жұмысында, қарым-қатынас барысында
белгілі бір мәселелерді шешуде орын алған қиындықтарыдың психологиялық
себептері анықталады. Бұл көрсеткіштер зерттелінушінің психологиялық
қасиеттерінің даму ерекшеліктерін, жекелік құрылымының даму деңгейін
бағалау, қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау нәтижесі болғандықтан сол
адамға қажетті психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтауға негіз болады.
Сондықтан психодиагностика жүргізуге психологиялық қызмет көрсету барысында
үлкен мән беріледі.
Психологиялық диагноз қою – бұл бір-бірімен байланысты психологиялық
қасиеттер мен күй-жағдайлар комплексін – динамикасын, қабілетін,
мотивациясын, тұлғаның тұрақты көрсеткіштерін - құрылымдық жағынан талдау
жасап бейнелеу. Зерттеу нәтижесінде анықталған диагнозға сүйене отырып
зерттелінген қасиеттерді жетілдіру, өңдеу және дамыту туралы нұсқаулар
жасалады. Сондықтан психодиогностиканың екінші бағытының мақсатын келесі
түрде анықтауға болады: психологтардың жүйелі жүргізген зерттеулері
көмегімен балалар, оқытушылар, тәрбиешілер, ата-аналар т.б.
зерттелінушілердің, жеке даралық психлогиялық даму ерекшіліктері туралы
толық мәлімет жинап, оның психологиялық бейнесін құру, олардың өмір сүретін
әлеуметтік топтарының құрылымдық және қарым-қатынастық ерекшеліктерін
анықтау. Сондықтан бұл бағыттағы психодиагностиканың алдында келесі мәселер
шешуін талап етеді:
1. Психодиагностика жүргізетін психологтың кәсіби даярлығына қойылатын
талаптарды анықтау.
2. Психологтің кәсіби қызметін атқаруға қажетті білім, іскерлік және
дағдылар тізімін анықтау.
3. Психологтің психодиагностикалық әдіс-тәсілдерді меңгергендігінің
көрсеткіштерін анықтау.
4. Психологтарды кәсіби қызметке даярлау бағдарламаларын жасау және
кәсіби қызметті жүргізуге құзырлылығын бағалау құралдарын анықтау.
Теориялық және тәжірибелік мәселерді шешу бір-бірімен тығыз байланысты
жүреді. Жоғары квалификациялық маман болу үшін психолог психодиагностиканың
осы екі бағытының да ғылыми негіздерін жақсы меңгеруі керек.
Психодиагностиканың осы екі бағытындағы білімдер психолог жұмысында бір-
бірімен ұштастырылып кеңінен пайдаланылады.
Психодиагностика психологиялық қызметтің барлық бағыттарының негізін
құрады: білім беру жүйесінде психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу
нәтижесінде оқушылардың ақыл-ойының, жеке тұлғалық қасиеттерінің даму
ерекшеліктерін зерттеу барысында, оқу-тәрбие процесін жетілдіру және
педагогтар мен ата-аналарға балаларды тәрбиелеудегі орын алатын
қайшылықтарды шешу жолдарын анықтауға көмектесуде, психокоррекциялық
жұмыстарды ұйымдастырғанда психодиагностикалық зерттеу нәтижелеріне
сүйенеді. Әлеуметтік ортада психологиялық қызметті ұйымдастыруда да
психолог жұмысы психодиагностикалық зерттеулерге негізделіп жүргізіледі.
Жеке тұлғаның әрбір психологиялық қасиеттері бір-бірімен өзара
байланысты және олар үнемі даму үстінде болады. Сондықтан
психодиагностикалық зерттеулердің басты мақсаты жеке тұлғаның жан-жақты
және үйлесімді дамуына ықпал жасау болып табылады. Сондықтан барлық
психологиялық қызмет көрсету жағдайларында психодиагностика алдында келесі
міндеттер тұр:
1. Зерттелініп жатқан адамда психологиялық қасиеттің бар екендігін
анықтау.
2. Анықталған психологиялық қасиеттің даму деңгейін сандық және
сапалық көрсеткіштермен бағалау.
3. Диагностикаланған психологиялық қасиеттің және мінез-құлықының
көрініс беру ерекшеліктерін талдап сипаттау.
4. Даму деңгейін салыстырмалы түрде талдау арқылы оның нормасы мен
ауытқуларын анықтау.
5. Психологиялық дамуында ауытқуы байқалған қасиеттерді түзету
жолдарын анықтау.
Психодиагностиканың осы аталған міндеттерінің әрқайсысы жеке-дара
немесе бір-бірімен ұштастырылып шешіледі. Олардың қайсыбірін шешкенде де
нәтижелерін талдауға математикалық және статистикалық талдау әдістерінің
элементтері міндетті түрде пайдаланады.
Психодиагностика арнайы даярлықты талап ететін психологиялық қызмет
көрсетудің өте күрделі бір бағыты. Психодиагностика жүргізуге қажетті білім
мен іскерліктің, әдіс-тәсілдерді дұрыс пайдаланып, зерттеу нәтижесін
талдаудың өте күрделі және қиындығына байланысты бұл қызмет арнайы
біліктілікті және мамандандыруды талап етеді. Сондықтан тәжірибеленуші
психологтар арасында психолог-диагност, кеңес беруші психолог, коррекциялық
тренинг жүргізуші тренер-психолог деп бөлінеді. Психологтар арасындағы
осындай жіктелу олардың біліктілігін арттыруға, өз бағытында кәсіби
шеберлікке жетуге мүмкіндік береді.
Психологиялық мамандықтар ішінде психодиагностика себепсіз бірінші
орында тұрған жоқ. Психологиялық қызмет көрсетудің қай саласын алып қарасақ
та барлық мамандар өз жұмысын психологиялық диагноз қоюдан бастайды.
Психодиагностикалық қызметті атқарушыларға қойылатын қатал талаптар бар.
Бірінші талап, пихологтың теориялық білімі терең болуы. Барлық
пайдаланылатын психодиагностикалық әдістер қандай теориялық қағидаларға
негізделгенін және жиналған мәліметтерді сол теория тұрғысында талдау
жолдарын меңгерген болуы керек. Мысалы, проективтік әдістерді пайдалану
құзырлылықпен пайдалану үшін психоаналитикалық теорияларды жақсы меңгеру
керек. Онсыз психодиагностикалық тұжырымдар зерттелінушінің жеке тұлғалық
қасиеттерін дұрыс талдау және ерекшеліктерін толық ашып көрсету мүмкін
емес.
Психодиагностика жүргізетін психологқа қойылатын келесі талап –
адамдармен тіл табыса білуі. Психолог жарқын жүзді, ізгі ниетті, сенімді,
адал, ықыласты, барлық адамдармен ынтымақтастықта болуы керек. Онсыз
зерттелінуші психологқа ашық бола алмайды, ал психологиялық диагноз қоюды
жоғары деңгейде жүргізуге мүмкіндік болмайды.
Келесі талап – пайдаланылатын психодиагностикалық әдістерді егжей-
тегжей меңгергендігі. Барлық пайдаланылатын әдіс-тәсілдермен психолог алдын-
ала танысып, оны өзі орындап, апробациядан өткізуі керек. Сонымен қатар
орындау ережелерін, бағалау шкалаларын, нәтижелерін талдау жолдарын толық
меңгеріп алу керек. Тек сонда ғана психологиялық диагнозды нақты анықтауға
болады.
Жеке тұлғаны зерттеу барысында психодиагностикалық белгілер,
психодиагностикалық категориялар және психодиагностикалық қорытындылар
ұғымдары кеңінен пайдаланылады. Психодиагностикалық белгілерді тікелей
байқауға және тіркеуғе болады, ал психодиагностикалық категориялар –
адамның ерекше мінез-құлық көрсетуіне себеп болатын, астыртын, бүркемелі
түрде әсерін тигізетін ішкі факторлар. Психологиялық диагноз қоюдың
қиындығы осы екі көрсеткіштердің арасындағы байланыстардың біркелкі
еместігінде. Осыған байланысты психодиагностикалық белгілерді жүйеге
келтіріп психологиялық категорияға келтіру технологияларын жасау –
психодиагностика пәнінің негізі болып табылады. Психодиагностикалық зерттеу
әдістері көмегімен жиналған материалдарды талдауда стандарттау,
математикалық талдау технологиясын пайдалану ұстанымдарын психометрика
жасайды. Оны психодиагностикада пайдалану арқылы зерттеу нәтижелері ретке
келтіріліп, нәтижесін түсіндіру ережелері жасалады.
1.2. Психодиагностиканы жүргізу жолдары
Ұзақ жылдар бойы психологияда адам жанының сырын өзін-өзі байқау әдісі
арқылы білуге болады деп санап келеді. Бұл әдіс адам жаны ерекше, ол
өзінше өмір сүреді деген көзқарасқа негізделді. АҚШ психологі Э. Титченер
айтуынша егер адам өзін хайуанаттар орнына қойып, олар сондай ортада өмір
сүрсе, солардың қылығын жасар еді. Дегенмен, адамдар хайуанаттарды адамға
тән саналы әрекетке үйрету арқылы оларда да адамдық қасиеттерді туғыза алар
еді деген. Ал психиканы зерттеудің объективті әдісі көмегімен адам санасы
мен әрекетін бірлікте зерттей отырып, адамның өзін-өзі басқару арқылы өз іс-
әрекеті мен қылығына есеп бере алатыны дәлелдеуді талап етпейді. Сондықтан
адамның психологиялық қасиеттерін зерттеуге пайдаланылатын әдіс-тәсілдер
аданың саналы әрекеті барысында қалыптасатын және адам өмір тіршілігі
барысында өзгеріп тұратын қасиеттерді бағалайтын болуы керек.
Казіргі кезде пайдаланылатын психодиагностикалық әдістер адамның жеке
тұлғалық қасиеттерін, таным процестері мен интеллектуалдық қабілетін, күй
жағдайын бағалауға арналған және жеке тұлғаның психологиялық профилін
жасауға арналған комплекстік зерттеу әдістері деп топтастырылады.
Психодиагностикада пайдаланылатын әдістер стандартталған және
эксперттік клиникалық деп бөлінеді.
Стандартталған әдістерді қысқа мерзім ішінде көптеген адамдарды,
топтарды зерттеп, оларға психологиялық қызмет көрсету мазмұнын анықтау
қажет болғанда пайдаланылады. Стандартталған әдістер көмегімен жиналған
мәліметтірдің сенімділігі жоғары және бұл әдістер субъективтік факторлардың
әсеріне төзімді болады. Сондықтан зерттеу нәтижелері оны жүргізген адамның
құзырлылығына, кәсіби шеберлігіне онша тәуелді емес.
Эксперттік клиникалық әдістер көмегімен адамның тек өзіне тән тұлғалық
ерекшеліктерін терең және дәлірек зерттеп бағалауға болады. Сондықтан бұл
әдістерді арнайы даярлықтан өткен, кәсіби шеберлігі қалыптасқан мамандар
ғана жүргізеді. Мұндай әдістермен зерттеу әр адаммен жеке дара және ұзақ
уақыт ішінде жүргізіледі. Зерттеу нәтижесі бойынша зерттеушінің өзі
коррекциялық іс-шараларды өткізеді.
Психодиагностикада пайдаланылатын әдістер формалдандыру деңгейіне
байланысты аз формалдандырылған және жоғары формалдандырылған деп бөлінеді.
Аз формалдандырылған әдістерге байқау, әңгімелесу, интервью жүргізу, іс-
әрекет нәтижелерін талдау жатады. Бұл әдістер көмегімен адамдардың жағдайға
байланысты эмоциясын, ренжу, қайғы-қасірет жағдайындағы мінез-құлық көрсету
ерекшеліктері, қарым-қатынас мәдениеті т.с.с. жеке тұлғалық ерекшеліктері
зерттеледі. Бұл әдістердің нәтижесі ақиқатқа сай болуы зерттеу жүргізген
психологтың шеберлігіне тікелей байланысты. Мұндай зерттеулер ұзақ уақыт
ішінде жүгізіледі және психологтан шыдамдылықты, көп күш жұмсауды талап
етеді. Сондықтан аз формалдандырылған әдістерді жоғары формалдандырылған
әдістермен ұштастырып пайдаланған зерттеудің нәтижелі болуын қамтамасыз
етеді.
Жоғары деңгейде формалданған әдістерге тестер, анкеталар мен сауал-
жауап әдістері, проективтік техникалар мен психофизиологиялық әдістер
жатады. Оларды пайдаланғанда зерттеу жүргізу реті, орындауға берілетін
уақыт, зерттелінушілерге нұсқау беру, зерттеу нәтижелерін өңдеу, талдау
жолдары, бағалау нормативтері мен пайдаланылатын шкалалар толық стандартқа
келтірілген түрде беріледі. Сондықтан зерттеу нәтижелерінің сенімдіділігі
өте жоғары болады, ал психодиагностикалық зерттеуге қатысқан барлық
зерттелінушілерге бірдей жағдай жасалынады.
Психологиялық әдістер тек ғылыми зертту жұмысы үшін ғана емес, сонымен
бірге сынау мақсаттары үшін де қолданылады. Мысалы, психолог санау әдісі
арқылы адамның бойындағы ерекше қасиеттерді ажыратып, оның ұшқыш не
астроном, немесе өзге де мамандықтарды игеруге деген бейімділігі мен
қабілетінің қаншылықты дамыған екендігін анықтайды. Жеке дара жүргізілген
зерттеулер мен тексерілмеген сынау әдісімен жасалған кейбір қортындыларда
қателіктерде кетуі мүмкін. Мұндай қателіктер көбнесе кейбір балалардың
бойындағы психологиялық процестер мен ерекшеліктердің кешігіп барып
оянатынына жете мән бермей, асығыс қорытынды жасауға алып келетіндіктен
ондай психодиагностикалық зерттеу жүргізуге болмайды.
Психологиялық зерттеу әдістерін нақты психикалық принциптер мен
психологиялық қасиеттерді анықтауға қолдану сипаттарына орай негізгі
әдістер және көмекші не қосалқы әдістер деп екі топқа бөліп қарастырылады.
Мысалы, оқушылардың мамандықты игеруге бейімділігін анықтау үшін арнайы
жасалған тест негізгі әдіс деп саналса, ал сол оқушының өз қолымен жасап
шығарған затын, оқу процесінде пайдалауға болатын көрнекі құралдарын
зерттеуді көмекші әдіс ретінде қарастыруға болады. Кейбір жағдайда көмекші
әдістер негізгі әдіске айналып отыруы да мүмкін. Мысалы, оқушының орындаған
жазба (байқау) жұмысы оның белгілі пәнді меңгеруін анықтаудың негізгі әдісі
болып саналады.
1.3. Психодиагностикалық жұмыстарды ретке келтіру қажеттілігі
Психологиялық қызмет көрсету барысында оқушылардың мінез-–құлық
ерекшеліктерін олардың жас кезеңдеріне байланысты анықтау үшін жүргізілетін
зерттеулер психодиагностикалық минимум шеңберінде және жеке дара
диагностикалық зерттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар,
кейбір оқушыларға педагогтардан, ата-аналардан шағым түскенде, немесе
басқада нақты фактілерге байланысты кейбір оқушыларды және олардың
отбасындағы психологиялық жағдайды жеке-дара талдау қажет болғанда
оқушыларының мінез–құлықында көрініс берген ерекшеліктер қай кезде басым
көрінетіндігін анықтау үшін үшін жүргізіледі. Осы жағдайларға байланысты
зерттеу клиенттің жас кезеңдеріне сай жүргізілді.
Мектептегі психологиялық қызмет көрсету іс-шаралары оқушылардың жас
кезеңдеріне байланысты бірнеше сатыда ұйымдастырылғаны жөн екені және әр
жас кезеңіндегі балалармен жүргізетін жұмыстың міндеттері мен мазмұны
бірінші кітапта берілген. Мектеп сатыларына байланысты бастауыш сынып
оқушылары, орта буындағылар және жоғары сынып оқушылары деп үш топқа бөлуді
психодиагностикалық қызметтің негізіне алуға болады. Зерттеу әдістемелерін
осы нұсқа бойынша топтастырып жинақтау да ыңғайлы екендігі сөзсіз.
Сондықтан балалар проблемасы жас кезеңдерімен ұштастырып қарастырылады.
Психологиялық қызмет көрсету жұмысын ретке келтіріп, оларды жүйелі
ұйымдастыруға негіз болатын іс-шаралардың ішінде маңыздылардың бірі -
пайдаланылатын психодиагностикалық әдістемелерді ретке келтіріп алу. Бұл
жұмысты мектепке қабылдау кезеңінде балалардың мектепте оқытуға даярлығын
анықтауға арналған психодиагностикалық альбом жасау, барлық мектепте оқитын
кезеңдерде пайдаланылатын әдіс- тәсілдерді жеке-жеке топтастырып жинақтау
жұмыстарынан бастау қажет. Жинақталған материалдарды “Мектепалды тобы”,
“Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін зерттеу және дамыту
әдістемелері”, “Орта буын оқушыларының таным процестерін зерттеу тестері”,
“Орта буын оқушыларының жекелік қасиеттерін зерттеу тестері,
“Жеткіншектердің агрессиясы және акцентуациясы көріністерін бағалау
тестері”, “Жоғары сынып оқушыларының интеллектуалдық қабілетін зерттеу
тестері”, “Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдау мотивациясын зерттеу
тестері” т.б. психологиялық қызмет салалары бойынша топтастырып жинақтаған
ыңғайлы болады.
Әдістемелік жинақтарда топтастырылған материалдар ішінде бөлімдері
анық байқалатын болғаны – психологиялық қызмет көрсету жұмысын тиімді
ұйымдастыруға негіз болады. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының таным
процестерін зерттеу тестерін жинақтағанда оларды мектепке даярлықты
зерттеуге арналған альбом, бірінші сыныпта оқитын баланың таным процестерін
зерттеуге және қажетті процестерін дамытуға арналған жинақ, үшінші-төртінші
сынып оқушыларының интеллектуалдық қыбілетін зерттеу және дамыту тестер
жинағы деп саралауға болады. Сонымен қатар жеке тұлғалық қасиеттер
ерекшеліктерін анықтауға арналған тестер жинағы, дамуында ауытқұы бар
балалармен түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу тестерін жинақтау қажет.
Білім беру саласындағы психологиялық қызмет жүйесінде
психидиогностиканың өзіне тән белгілі бір ұстанымдық ерекшеліктері бар.
Көптеген психолгтардың зерттеулерінде психодиагностика екі құрамды бөліктен
тұрады деп қарастырылады. Біріншіден ғылыми зерттеу психодиогностиканың
ғылыми тәжірибелік психодиогностикасын бір-бірінен ажырата білудің өте
қажет екендігі көрсетіледі. Өйткені ғылыми зеттеу психодиогностикасы
психикалық дамудың белгілі бір заңдылықтарын қалыптастыруға бейімделсе,
ғылыми тәжірибелік психодиогностика белгілі бір психологиялық қасиеттің
пайда болуы мен оның даму ерекшеліктерін зерттеу арқылы оның себебін ашу,
яғни нақты сұраққа жауап беруге бағытталған. Білім беру саласындағы
психодиогностика педогогикалық мәселемен тығыз байланысты. Сондықтан да
бірқатар психологтар оны психолого-педагогикалық диогностика деп те атайды.
Білім беру саласындағы психолог жүргізетін психодиогностиканың ерекшелігі –
балардың психофизиологиялық даму ерекшеліктерін және психологиялық даму
динамикасын анықтау әдістері пайдаланылады. Л.С. Выготский тәжірибелік
психалогиялық диогностика негізінде – баланың айналадағы орта мен қарым
қатынасындағы оның тұлғалығын толығымен анықтап жатыр деп атап көрсетеді.
Сонымен қатар ол баланы оның қылықтарының пайда болу жиынтығы ретінде
статистикалық тұрғыдан қарастырсақ еш уақытта да адамдық тұлғалықты аяғына
дейін түсінбейміз, деп ескертеді. Сондықтан, баланың психологиялық дамуын
диагностикалағанда оны толық және жан-жақты даму контекстінде зерттеп, оның
жекелік сипаттамаларын немесе психикалық функцияларын жас ерекшеліктерімен
ұштастырып қарау керек.
Психологиялық қызмет шегінде психодиагностика психокоррекциялық
жұмыстармен қатар жүреді. Сондықтан психологиялық қызмет көрсету жұмысы
диагностикалық – коррекциялық бағыта жүреді. Д.Б. Эльконин балаларды
зерттеу оларды таңдауға бағытталған емес, диагностикалау барысында көрініс
берген ауытқуларды коррекциялау мақсатында, олардың психикалық даму барысын
байқауға бағытталуы керек екендігін көрсетеді. Психолгтың диагностикалық-
коррекциялық бағыттағы жұмысы өте күрделі, ол психолог–практиктің арнайы
кәсіби іскерлігінің дамығандығын талап етеді. Мысалы, психологиялық тест
көмегімен жүргізген зерттеу нәтижесі дұрыс болу үшін, ол әдістерді
пайдалану, адамдармен диагностикалық жұмысты атқару психологтың этикалық
принциптерін сақтай білетін және тұлғаның қажетті қасиеттері мен арнайы
психологиялық квалификациясын меңгерген адамның қолында болуы керек.
Диагностикалық және коррекциялық әрекет құрылысы әлі толық
анықталмаған. Оны алғаш рет Л.С. Выготский өз еңбектерінде қиын балаларды
зерттеу нұсқасы ретінде мектеп психологтарының психодиагностикалық
жұмысының үлгісі жасалған. Оның ұсынысы бойынша диагностикалық-коррекциялық
жұмыс келесі кезеңдерден тұрады:
Тәжірибелік ұсынысты талдау;
Психологиялық мәселені белгілеу;
Бақыланып отырған нәрселер туралы болжамды шығару;
Зерттеу әдістерін таңдау;
Әдістерді қолдану;
Баланың ары қарай дамуы туралы болжамнан тұратын психологиялық
диогнозды белгілеу.
Болжам екі бағытта жүзеге асырылу керек:
а) бірінші бағыты - баламен қажетті психологиялық көмек көрсету
жұмыстары өз кезегімен жүргізілуге бағытталған;
б) екінші бағыты - арнайы психологиялық коррекция жұмыстарын
жүргізуді көздемеген.
Оқушылармен жүргізілетін психокоррекциялық жұмыспен кеңес берудің
нұсқаларын жасау;
Осы бағдарламаларды жүзеге асыру, оның орындалуын байқау. Осы аталған
кезеңдердің ішіндегі зерттеу әдістерін дұрыс таңдау – ең күрделі кезеңнің
бірі. Дәл осы жерде тәжірибелік психодиагностиканың спецификасы анық
көрінеді. Диагностикалық-коррекциялық әдістер туралы сұрақтар көптеген
ерегістермен қарама-қарсы мәселелерді туғызып отыр. Психодиагностиканы
тәжирбеде қолдану - әдістерді, оны пайдалану жолдары мен тәсілдерін,
психодиагностика барысында жиналған мәліметтерді интерпритациялау мен
қортындылау нәтижесінде зерттелінген адамды жаңадан бағалауға алып келеді.
Психологияда даралық ерекшеліктерді диагностикалаудың екі ағымы бар:
Санын өлшеу - әрбір қасиеттің көрініс беру ерекшеліктерін бағалау үшін
жасалған шкала бойынша оны бағалау.
Сапасын өлшеу - анықталған норма деп алынған сан көрсеткішімен
салыстыра отырып өлшеніп жатқан қасиеттің нормаға сай келетінін немесе ол
нормадан жоғары және төмен қарай шашыраңқы орналасқан көрсеткіштердің норма
шегінде екендігін көрсету мүмкіндігі бойынша оның дисперсиясын анықтау,
сонымен қатар, статистикалық заңдылықтарды шығару.
К.Роджерс өз еңбектерінде белгілі бір ағымды немесе зерттеу әдісін өте
жақсы немесе бірден-бір дұрыс деуге болмайтындығын көрсетеді.
Пайдаланылатын әдістемелердің әртүрлілігі диагностикалау нәтижесіне жаңа
мағына беруі мүмкін. Мұны Б.В Зэйгарник те мойындайды. Классикалық
психологияда қалыптасқан әдістемелерді қолдану ерекше модитфикацияны талап
етеді, өйткені олар белгілі бір адамның психологиялық ерекшеліктерін толық
білуге бағытталмаған. Оның үстіне мұндай әдістемелерді пайдаланып
психодиагностикалық зерттеу жүргізу және нәтижелерін қорытындылау ұзақ
уақытты алады, сондықтан оларды психологтан күнделікті шешуді талап етіп
отырған көптеген мәселелерді талдауға қолайсыз болып табылады.
Б.Я.Личко өз зерттеулерінде психологиялық қызмет көрсету барысында
кеңінен пайдалануға болатын, біршама тиімді және жаралуы болып табылатын
диагностикалық әдістер модификациясын жасау арқылы тез де жалпы қолдануға
болатын эксперименталдық әдістерге өту керектігін көрсетеді. Сонымен қатар,
ол жеке адамды зерттеуге арналған шетел әдістерін адаптациялауда оның тек
қана басқа тілден аударып қана қоймай, немесе тестің бір бөлімін алып
тастап оны пайдалануға ұсынбай, тесті жаңадан жан-жақты тексерген дұрыс деп
табады. Кез-келген стандартты әдістемелерді қолданудағы тағы бір
кемшіліктің бірі - тестің дайын нәтижесіне сүйене отырып, диогностиканың
оңай да нақты қойылуында. Өйткені тәжірибесі таяз психолог жүргізген
зерттеуі барасында алынған нәтижені стандартты әдістеменің кілтімен сай
бағалау барысында диогноз өз-өзінен толық анықталады деп түсінуі мүмкін.
Бүл жөнінде Л.Френк тіпті стандартталған процедураның өзі жеке адамның
тұлғалылығын, оның қайталанбас, ерекше тұлғалық қасиеттерін ашып бере
алмайтынын көрсеткен. Сондықтанда тест әдістемелерін жақсы білудің өзі бала
дамуының динамикасын, жеке тұлға дамуында орын алатын түрлі көрсеткіштердің
бір-бірімен ұштасқандағы үйлесімділігін, олардығ қарым-қатынас пен мінез-
құлықта көрініс беру комплекстерін өте дүрыс интерпритациялау және терең
психологиялық түсінуге негіз болады.
Даму диогностикасымен айналысытын психологтардың көп жылдық еңбектері
белгілі бір жағдайды шешуге әдістер жиынтығын стандартты әдістерді
қолдануды қажет етпейтін зерттеулер нәтижелі болып табылатындығын
дәлелдеді. Сондықтанда психолог түрлі жоғары формалданған (Векслер,
М.М.Р.I., Кеттел сауалнамасы, Аумтхауер және т.б.) тестілерді қаншалықты
меңгерсе, сонымен қатар төмен формалданған (байқау, әңгіме проективті
әдістер және т.б) тесттерді жүргізу жолдарын соншалықты дәл меңгеруі керек
екендігін атап өтті. К. Роджерс интенсивті байқау әдісінің нәтижелі болып
келетіндігіне көңіл аударады. Мысал ретінде ол психолог Сара Велинскийдің
жарыққа шықпаған зерттеуін ұсынады. Бұл зерттеуде оқу барысында
қиындықтарға кездесіп отырған 14 жасар баланың мінез-құлқы баяндалды.
Байқау нәтижесі баланың мінез-құлқының 40 формасы бар екендігін көрсетті.
Зерттеу бір баланың басқа адамдармен қарым-қатынас барысында түрлі жағдайға
байланысты мінез-құлықтың түрлі формалары, яғни дұрыс мінез-құлықтан, ауру,
дұрыс емес ретінде жіктелетін деструктивті мінез-құлыққа дейін көрініс
беріп отырғанын және мұның себептерін дұрыс түсіну үшін, психолог байқау
нәтижесімен бала туралы жеке пікірін тест және басқа да обьективті
әдістемелер нәтижесімен байланыстара білу керек екендігін көрсетті.
Сонымен қатар тәжірибелік психолог жұмысында баланың ақыл-ой
операциясын өзектендіре алатын эксперементалды тапсырмалар үлкен роль
ойнайтындығына көңіл аудару керектігін анықтады. Мысалы, танымдық
қабілетіне байланысты тапсырмаларды нәтижелі орындауын бағалау үшін оған
математикалық, лингвистикалық, әдеби, бейнелі-көркемдік материалдар алуға
болады. Ғылымның түрлі аймағынан алынған тапсырмаларға негізделіп жасалған
тапсырмаларды пайдалану арқылы баланың арнайы қабілеттерін бағалауға
көмектеседі. Қысқаша айтқанда психология ғылымының негізгі әдістері –
эксперементалдық, объективті байқау, психофизикалық әдістер, тестер,
моделдеу болып табылады. Психолг ол әдістерді белгілі бір адамның
психологиялық мәселелерін шешуге қолданады, сонымен қатар көптеген
әдістемелер олардың авторларының атымен аталады. Мысалы, Рормах тесті,
Розенцвейг тесті, Вартен тесті, Косса кубиктері, Равен тесті, т.с.с.
Әдістемелерді қолдану үшін түрлі типтегі әдістемелерге қойылатын талаптарды
жақсы білу керек. Ол талаптар келесі мазмұннан тұрады:
- әдістемені қолданудың аймағы, пәні және міндеттерінің мәні жан
жақты ашылу керек;
- әдістемені жүргізу барысы бір жақты алгоритм ретінде топсырылуы
қажет;
- әдістемені пайдалану барысында жинақталған мәліметтерді талдау және
қортындылау нәтижесі статистикалық жағынан негізделген және тестің
стандарттылығына сүйену керек;
- тест шкалаларының тиімділігі тексерілуі қажет;
- өзіндік есеп беруге негізделген процедуралар нақтылығы байқау
әдісімен тексерілуі қажет;
- белгілі – бір зерттеу жүргізу аймағының бас әдістемелері тест болса,
мәліметтер стандартталған бланкі көмегімен жинақталып, оларды
стандартты шкала бойынша жұйелі түрде талдап отыру қажет.
Зерттеу бағдарламаларын жасау келесі операциялардың жүзеге асырылуын
көздейді.
Пайдаланылатын әдістің нені зерттеуге бағытталғандығын анықтау. Осының
негізінде пайдаланылатын әдістеме немесе әдістемелер батереясы таңдалады.
Әріқарай әдістің белгілі бір түрі таңдалады. Жеке адамның қасиеттерін
анықтау үшін сауалнама әдістері, проективті тестер немесе басқа да әдістер
қолданылады. Тест батареясы адамның ішкі дүниесіндегі бір қасиеттің түрлі
әспектілерін анықтауға арналған бірнеше тесттен түрады. (Мысалы,
интелектіні анықтауға арналған Векслер шкаласы).
Таңдап алынған әдістемелер көмегімен зерттелініп жатқан адамның ішкі
дүниесіндегі қасиетінің қандай ерекшеліктерін бағалау қажет екенін шешіп
алу. Өйткені жауап беру тәсіліне қарай әдістер келесі жағдаймен бөлінеді
а) зерттелінушінің белгілі бір қатынасын ғана бағалайтын әдістер;
б) ес белсенділігін талап ететін әдістер;
в) өз тәжірибесіне сүйене ойлауды талап ететін әдістер;
г) күрделі байланыстар мен қатынастарды іздейтін және қалыптастыратын
әдістер;
д) стимулды материалдарға байланысты зерттелінуші проекциясы идеясына
негізделген әдістер.
Шешуін қажет етіп отырған негізгі мәселені пайдаланып отырған әдістеменің
шешіп бере алатындығын анықтап алу.
Әдістеменің қандай мақсатпен жасалғандығын анықтап алу.
Әдістемені кім пайдаланатындығын анықтап алу, яғни, егер зерттеуді
жүргізуші адам психолог болса күрделі әдістемелерді пайдалануға болады.
Әдістеме қандай популяцияға арналғандығын, яғни бұл әдістер көмегімен
кімдер зерттелінетінін анықтау (ересектер, балалар, аурулар т.с.с).
Зерттеуді жүргізу уақытына қандай да бір талап қойылғандығы. Бұл көрсеткіш
өте маңызды, өйткені уақыт зертеу нәтижелеріне әсер етуші фактор болып
табылады.
Әдістеменің үнемділігіне қойылатын талаптарды анықтап алу.
Осы мәселелерді шешіп алған соң барып әдістемені жеке тұлғалық
ерекшеліктерді талдауға пайдалануға болады.
1.4. Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар
Психодиагностика жүргізу психологтан өте үлкен жауапкершілікті талап
ететін қазмет. Ол психологиялық мамандық білімді, кәсібі шеберлікті,
әлеуметтік-этикалық ұстанымдарды қатал сақтауға негізделеді. Осы талаптар
психодиагностика жүргізуге қойылатын ұстанымдарда көрсетілген.
Құпия сақтау ұстанымы. Бұл талап бойынша зерттеу нәтижелерін
зерттелінушінің келісімісіз ешкімге айтуға болмайтындығын болжамдайды. Егер
зерттелінуші кішкентай бала болса, онда зерттеу нәтижелері ата-аналар
немесе олардың орнындағы адамдардың келісімі бойынша басқаларға
жарияланады. Егер зерттеу нәтижелері ғылыми еңбектерде пайдаланылатын болса
зерттелінушілердің аты-жөні өзгертіліп көрсетіледі.
1. Психодиагностикалық әдістердің ғылыми негізделгендігі ұстанымы.
Барлық пайдаланылған психодиагностикалық әдістер сенімді және балабарлы
болуы керек. Бұл ұстаным психодиагностикалық әдістемелерді пайдалану
нәтижесінде жиналған мәліметтер ақақатқа сай келетіндігінің кепілі болады.
2. Зерттелінушіге зиян келтірмеу ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижелерін еш уақытта зерттелінушіге қарсы әрекет жасауға пайдалануға
толық тиым салынады. Егер психодиагностика нәтижелері талапкерлерді бір
жұмысқа іріктеп алу үшін пайдаланылатын болса, онда жеке тұлғаға қандай
талаптар қойылатыны, психологиялық қасиеттерді бағалау үшін қандай
әдістермен, қандай көрсеткіштері бағаланатыны туралы зерттелінушіге алдын-
ала толық мәлімет беру керек.
3. Қорытындылар мен ұсыныстардың объективтігін қамтамасыз ету ұстанымы.
Бұл ұстаным бойынша психодиагностикалық зерттеу нәтижелері бойынша
анықталған психологиялық диагноз алынған нәтижелерге сай қойылуы керек.
Зерттелінуші туралы қалыптасқан пікірді отырып зерттеу нәтижесіне тура
келмейтін мінездеме беруге толық тыйым салынады.
4. Ұсыныстардың тиімділігі ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижесі бойынша жасалған ұсыныстар зерттелінушіге пайдалы болуға тиісті.
Зерттелінуші пайдалана алмайтын немесе нәтижесі екіталай болатын ұсыныстар
жасауға тыйым салынады.
Психодиагностика жүргізу үшін психолог өзі пайдаланатын әдістерді өте
жақсы меңгерген болуы керек. Кімдіде болса психодиагностикалық зерттеуден
өткізгенде психолог келесі имандылық-этикалық нормаларды сақтауы керек.
1. Психодиагностикалық зерттеуге әр адам өз еркімен қатысуы керек. Тек
заңға негізделген медициналық, құқықтық зерттеулерде ғана
зерттелінушінің келісімі қажет емес.
2. Психологиялық диагностиканы жүргізу барысында зерттелінушіге оның жеке
тұлғалық ерекшеліктерін бағалау кезінде оның өзі онша түсінбеген, өзі
байқамаған қасиеттері мен сырлары ашылуы мүмкін екендігін ескерту
керек.
3. Зерттелінуші өз қасиеттерін диагностикалау нәтижесімен танысуына,
зерттеу нәтижелерін кім және не үшін пайдаланатынын білуге құқығы бар
(егер заң бұзушы немесе жүйке ауруына шалдыққан болмаса).
4. Зерттеу жүргізуші психодиагностика нәтижелерімен зерттелінушіні толық
түсіндіріп беруге міндетті.
5. Кішкентай балаларды зерттеу нәтижесімен ата-аналарды немесе олардың
орнында болғандарды таныстыру.
6. Жеке тұлғаны психодиагностикалау нәтижелері конкурсқа қатысу үшін
немесе жұмысқа қабылдағанда оның кәсіби жарамдылығын анықтау үшін
жүргізілген болса, зерттелінушіге қандай талаптар қойылатыны,
психологиялық қасиеттерді бағалау үшін қандай әдістер пайдаланылатыны,
тест нәтижесі бойынша жасалатын қрытындылар туралы оның толық мәлімет
алуға құқығы бар.
7. Барлық әдістемелерді талапқа сай пайдаланғанына, зерттеу нәтижесін
сапалы талдау жүргізуге жауапкершілік психологқа жүктеледі.
СӨЖ тапсырмалары.
4. Психодиагностиканың зерттеу пәні.
5. Психологияда психодиагностика терминін пайдалану мәндері.
6. Психодиагностиканың мақсаты мен міндеттері.
7. Психодиагностикалық әдістерге қойылатын талаптар.
8. Психодиагностикалық жұмыстарды ретке келтіру қажеттілігі.
9. Психодиагностикалық әдістерді зерттеу объектісіне байланысты анықтау.
10. Психодиагностикалық зерттеу жүргізу ұстанымдары.
11. Психодиагностика жүргізуге қойылатын кәсіби этикалық талаптар
Тақырып 2. Психодиагностиканың қалыптасу тарихы.
Жоспары:
1.Психодиагностиканың қалыптасу тарихы.
2.Психодиагностиканың революцияға дейінгі даму тарихы.
3.Психологиялық зерттеулердің Ресейде және Қазақстанда дамуы
Лекция мақсаты:Студенттерге психодиагностиканың қалыптасу тарихы
туралы жалпы түсінік.
Лекция мәтіні (қысқаша) Психодиагностиканың алдында тұрған зерттеу
мәселері мен міндеттері. Психодиагностика жүргізетін маманның кәсіби
шеберлігіне қойылатын талаптар. Психологиялық зерттеулердің Ресейде және
Қазақстанда дамуы жайлы түсінік.
Қолданылған әдебиеттертізімі:
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. Екатеринбург, 1995.
2. Анастази А. Психологическое тестирование в 2-х т. М., 1982.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности. Киев, 1989.
4. Гайда В.К., Захаров В.П. Психологическое тестирование: Учебное
пособие.Л., 1982.
5. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. М., 1990.
6.Кабанов М.М. Методы психолопіческой диагностики и коррекции в клинике.
М., 1983.
7. Общая психодиагносүика Под ред. АА.Бодалева, В.В.Столина М., 1987.
8. Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 5.М., 1975.
9. Психодиагностика, коррекция и развитие личности Под ред. Шевандрина.
М., 1998.
Бақылау сұрақтары:
1. Экспериментальды психологияның шеңберінде психодиогностиканың
қалыптасуы.
2.Психодиогностикалық әдістерді адаптатциялаудың кроссмәдени және тарихи
жағдайлары.
3. XX ғасырдың басында АҚШ-та тестік әдістердің дамуы. Франдияда
психодиогностикалық әдістерді қолдануы.
Психодиагностика жүргізу психологтан өте үлкен жауапкершілікті талап
ететін қазмет. Ол психологиялық мамандық білімді, кәсібі шеберлікті,
әлеуметтік-этикалық ұстанымдарды қатал сақтауға негізделеді. Осы талаптар
психодиагностика жүргізуге қойылатын ұстанымдарда көрсетілген.
Құпия сақтау ұстанымы. Бұл талап бойынша зерттеу нәтижелерін
зерттелінушінің келісімісіз ешкімге айтуға болмайтындығын болжамдайды. Егер
зерттелінуші кішкентай бала болса, онда зерттеу нәтижелері ата-аналар
немесе олардың орнындағы адамдардың келісімі бойынша басқаларға
жарияланады. Егер зерттеу нәтижелері ғылыми еңбектерде пайдаланылатын болса
зерттелінушілердің аты-жөні өзгертіліп көрсетіледі.
1. Психодиагностикалық әдістердің ғылыми негізделгендігі ұстанымы.
Барлық пайдаланылған психодиагностикалық әдістер сенімді және балабарлы
болуы керек. Бұл ұстаным психодиагностикалық әдістемелерді пайдалану
нәтижесінде жиналған мәліметтер ақақатқа сай келетіндігінің кепілі болады.
2. Зерттелінушіге зиян келтірмеу ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижелерін еш уақытта зерттелінушіге қарсы әрекет жасауға пайдалануға
толық тиым салынады. Егер психодиагностика нәтижелері талапкерлерді бір
жұмысқа іріктеп алу үшін пайдаланылатын болса, онда жеке тұлғаға қандай
талаптар қойылатыны, психологиялық қасиеттерді бағалау үшін қандай
әдістермен, қандай көрсеткіштері бағаланатыны туралы зерттелінушіге алдын-
ала толық мәлімет беру керек.
3. Қорытындылар мен ұсыныстардың объективтігін қамтамасыз ету ұстанымы.
Бұл ұстаным бойынша психодиагностикалық зерттеу нәтижелері бойынша
анықталған психологиялық диагноз алынған нәтижелерге сай қойылуы керек.
Зерттелінуші туралы қалыптасқан пікірді отырып зерттеу нәтижесіне тура
келмейтін мінездеме беруге толық тыйым салынады.
4. Ұсыныстардың тиімділігі ұстанымы. Психодиагностикалық зерттеу
нәтижесі бойынша жасалған ұсыныстар зерттелінушіге пайдалы болуға тиісті.
Зерттелінуші пайдалана алмайтын немесе нәтижесі екіталай болатын ұсыныстар
жасауға тыйым салынады.
Баланың әлеуметтенуінің негізгі ортасы болса, оны әлеуметтік ортада өмір
сүруге дайындықтан өткізетін ұясы мектеп болып табылады. Сондықтан отбасы
баланы мектепте оқуға және мектеп талаптарына сай өмір сүруге даярлауы
керек.
Мектепте оқу тәрбие жұмысын ұйымдастырудың барысында балалар іскерлік
немесе функциялық рөлдік қарым – қатынасқа түсу жолдарын меңгереді.
Бұл процесс балалардың бір – бірінен қатынасқа түсуге, мұғалімдермен
тіл табысып, оқу мазмұнын меңгеру барысында тіл табысқыш, ұйымшыл
басқалардың пікірімен санаса алатын және сыйласу қатынаста болатын қабілет
қалыптасады.
Психолог осы міндеттерді шешу үшін баланың қарым – қатынас мәдениетін
қалыптастыру жолдарын анықтап, әр оқушының басқаларға және өзіне ыңғайлы,
жайлы болуына жағдай жасауы қажет.
Қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесін талдауға белгілі
ғалым Яроф үлкен мағына берген.
Ғалым тұжырымы мінез – құлықты белгілі бір жерге орналастыру қажет.
Осы консепцияларға байланысты субъект мінез – құлқына психологиялық
реттілік жасау. Жеке адамның ара қашықтықты сақтау, ұстанымы жүйесінде
анықталады. Қарым – қатынас мәдениеті қалыптастыру деңгейін, олардың
сапасын өлшеп көрсету өте қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы,
тәжірибелік, мәселелердің тиімді шешілендері қарым – қатынасқа түскен
субъектілер үшін оң жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін.
Сондықтан қарым – қатынас нәтижесі гуманистік, адамгершілікті сақтау
негізінде, басқаларға психологиялық сын, зорлық көрсетпей жүргізуге
байланысты болғанда ғана қарым – қатынас мәдениеті анық байқалады.
Педогогикалық тәжірибеде балаға деген үміт стереотипінің көрініс
бөлуін бірнеше мысалдарын Н.И.Козлов көрсеткен. Олар:
1- ші – баланың коррекция барысында беретін стереотип педогогикалық
процесінде келесі көріністерде болады. Мұғалімдер жақсы оқушыларды
жиі тақтаға шақырады және белсенді түрде қолдап отырады, ал жаман
оқушыға мұғалім өзінің көзқарасымен ескертулермен, кейде ешқандай
көңіл аудармауымен ол оқушыдан ешқандай жақсылық күтпейтінін
түсіндіреді.
2- Оқушы туралы қалыптасқан стереотиптің екінші көрінісі жауап беріп
жатқан оқушыға көмектесуінің сипатында орын алады. Мұғалім өзінің
үміттерін растау үшін жақсы оқушыларға барынша көмек көрсетіп, оның
білмей қалған жерлерін білдірмей айтып береді, түсінбегенін
түсіндіріп тұрады және басқа түрде көмектеседі. Бірақ ол жаман оқитын
оқушыны алға тартып жатқан жерлері, оған сенім білдіргені сирек
кездеседі.
3- Қалыптасқан стереотиптің үшінші түрі оқушыларды үлгеруші және
үлгермеуші деп сыныптастыруға алып келеді және осы тұрғыда
сипатталған пікірлерді тудырады. Мұғалімдер үлгермеуші
стереотипіндегі оқушыларды мынандай сөздерді қолдана отырып көп
сынайды : Тағы да жаттамай келдің ба?, Өмір бойы сен сыныпты артқа
тартасың, Шашымды ағарттың, Қашан ата – ананың сенімін ақтайсың
және т.б. сөздермен сыныптастарының алдында абыройын төгеді.
Өмірдің ағымымен кездесетін ата – аналар отбасының әлеуметтік
дамуы бірнеше топтан тұрады:
- Көп балалы отбасы;
- Жартылай жетім отбасы;
- Инвалид баланы асырап алған отбасы;
- Баланы асырап алған отбасы;
- Жағдайы төмен отбасы;
Мектепте отбасының осы ерекшеліктерін ескере отырып балалармен
дұрыс қарым – қатынас құрудың маңызы өте терең. Қарым – қатынастың
көрсеткіштерінің әр қайсысы адамдардың бір – біріне әсер етуінің белгілі
тәсілдерін анықтайды. Олар бағыну, сендіру, өзін - өзі иландыру, еліктеу,
құмарлану. Балаларды мектепшілік қатынасқа икемдеу барысында осы
ерекшеліктерді ескере отырып, олардың мінездемесін алдын – ала құрған
стереотиппен бағаламастан психология ұсынып отырған балаларды бағлау
ұстанымдарын басшылыққа алу керек.
2-бөлім. Психологиялық-педагогикалық диагностиканың негізгі әдістері.
Тақырып 1. Психодиагностикада пайдаланатын әдістер
Жоспары:
1.Психодиагностикада пайдаланылатын әдістер.
2.Байқау әдісі, байқау әдістерін сыныптастыру.
3.Ғылыми байқауды жүргізу кезеңдері. Сауал-жауап әдістері.
4.Әңгімелесу әдісі. Интервью жүргізу әдісі. Интервьюердің қоятын
сұрақтарының түрлері.
5.Анкета жүргізу әдісі. Анкета түрлері.
6.Эксперимент әдісі. Жеке тұлғаны эксперименталдық зеріттеу әдістері.
Экспериментті жүргізу логикасы.
7. Квазиэксперимент әдісі. Тест әдістері және тест жүргізу.
Лекция мақсаты:Студенттерге психодиагностиканың пайдаланылатын әдістер
байқау әдісі, әңгімелесу әдісі жалпы жан-жақты түсіндіру
Лекция мәтіні (қысқаша) Эксперимент әдісі. Жеке тұлғаны
эксперименталдық зеріттеу әдістері. Экспериментті жүргізу логикасы.
Квазиэксперимент әдісі. Тест әдістері және тест жүргізу жолдарын
қарастыру.
Қолданылған әдебиеттертізімі:
1. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию. Екатеринбург, 1995.
2. Анастази А. Психологическое тестирование в 2-х т. М., 1982.
3. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика личности. Киев, 1989.
4. Гайда В.К., Захаров В.П. Психологическое тестирование: Учебное
пособие.Л., 1982.
5. Гильбух Ю.З. Психодиагностика в школе. М., 1990.
6.Кабанов М.М. Методы психолопіческой диагностики и коррекции в клинике.
М., 1983.
7. Общая психодиагносүика Под ред. АА.Бодалева, В.В.Столина М., 1987.
8. Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 5.М., 1975.
9. Психодиагностика, коррекция и развитие личности Под ред. Шевандрина.
М., 1998.
Бақылау сұрақтары:
1.Психодиагностикалық байқау дегеніміз не?
2.Әңгімелесу әдісін қалай түсінесіз?
3. Байқау нәтижесін тіркеу түрлері қандай?
2.1. Байқау әдісі
Психодиагностикалық байқау дегеніміз – мақсатты, байқау процесі
кезінде шешілуі тиіс міндеттер мен мақсаттар айқын анықталған, жүргізу реті
жоспарлы түрде арнаулы ұйымдастырылған зерттеу тәсілдері.
Байқау әдістерін қолдану тәсілдері әр қилы болады. Байқау арқылы
анықталған фактілер мен құбылыстардың себеп-салдар принципі бойынша әрбір
нәрсенің сырын ашып көрсетеді. Ғылыми байқау мынадай сатылардан тұрады:
а) сырттай бақыланған мінез көріністері мен әрекеттерді түсіндіру;
ә) оның ішкі психологиялық мәнін ашып көрсету;
б) жорамал жасап, оның анықтығын, ақиқатқа сай келгендігін дәлелдеу.
Байқау психологиялық процестер мен құбылыстарға жүргізіліп нәтижелері
арнаулы құжатқа тіркеліп жинақталған соң алынған мәліметтер психологиялық
тұрғыдан тұжырымдалады.
Байқауды ұйымдастыру және жүргізу күрделі процесс. Оны сыныптастыруды
көптеген көрсеткішіне байланысты жүргізеді.
Байқау өткізетін орнына байланысты үйреншікті жағдайда және жасанды
жағдайда жүргізілген түрлері деп екі топқа бөлінеді. Зерттеушінің байқалып
отырған жұмысқа араласуына сәйкес, байқау қатынассыз және қатынасты болып
бөлінеді.
Байқауды жүргізу үшін байқаған көрсеткіштерді тіркеу құжатын – байқау
күнделігін жүргізу қажет.
Ұзақ мерзімге созылған байқау жүргізу үшін, байқау күнделігі келесі
көрсеткіштер жобасы бойынша жүргізіледі:
1) Байқаулардың; мысалы, біреуді алу, нысананың саны, кімдер, немен
айналысады, негізгі жұмыстарын жазу. Топтың құрылымы: кімге қалай
бағынады. Кіші топтарға бөлінеді. Қарым-қатынастардың сипаттамасы.
2) Байқаудың жағдайы; бақыланып отырған іс-әрекет процестер, қосалқы
көңіл-күйлер, қай жерде өтіп жатыр. Мұндай жағдайда нені күтуге
болады.
3) Бақыланатын жағдай; мен нені бақылағым келеді, не қалай істкелінуде,
іс-әрекеттің мазмұны қандай, іс-әрекетте көрсеткен мінезі. Іс-әрекетке
араласу себебі (мотив) болып отырған іс-әрекеттің әсері қандай. Қандай
қасиеттерге ерекше назар аудару керек.
4) Байқау жағдайының қайталануы және ұзақтығы. Бақыланатын жағдай қалай
туды. Оған не әсер етті. Сол жағдайдың ұзақтық мөлшері. Ол жағдай
ерекше болды ма әлде қайталанып отыр ма қажетті жағдайды туғызу үшін
не қажет? Бұл жағдайда кедергі болып отырған не?
5) Байқауды жүргізушілер туралы мәліметтер; өзінің фамилиясын,
тәжірибесін бар немесе жоқ. Бұрын байқау жүргізген бе.
6) Байқау режимі және нәтижесі. Бақыланатын әрекет бастамас бұрын әрекет
нәтижесіндегі қорытындылар.
Байқау адамның іс-әрекетінің түрлерін, даму ерекшеліктерін, қоршаған
ортаның құбылыстарын және олардың адамға тигізетін әсерін зерттеуге
пайдаланылады. Эмпирикалық зерттеудің басым көп бөлігі байқау арқылы
жүргізіледі. Эксперименттің де көптеген элементтірі, контент талдау, тест
жүргізу әдістері де байқау элементтерін пайдалануды талап етеді.
Байқауды ғылыми зерттеу әдісі ретінде пайдаланғанда ол күнделікті
байқаудан келесі ерекшеліктермен сипатталады:
- мақсаттылығы, байқау жүргізуші нені және не үшін бақылайтынын және
қандай көрсеткіштерін есепке алып отыратынын алдын ала анықтап алады;
- жүйелілігі, жүйелі жүргізген байқау арқылы кездейсоқ мәселерді сол
құбылысқа тән тұрақты қасиеттерден ажыратады;
- жоспарлылығы, зерттеуші зерттелінетін мәселерді алдын-ала анықтап,
зерттеуді қай бақытта жүргізетінін жоспарлап алады;
- талдап қабылданатыны, зерттеуші байқаған ерекшеліктерді тадап, барлық
фактілерді бір-бірімен салыстырып отырады;
- нәтижелерін тіркеу, байқау барысында орын алған ерекшеліктердің барлығы
қағазға түсіріліп, тіркеледі;
- барлық ұғымдар анықталып, байқау барысында бір жүйедегі анықтамалар
пайдаланылады.
Осы ерекшеліктерді ескере отырып жүргізілген зерттеулердің
көрсеткіштері қайталанып отырады. Зерттеушінің байқау барысында алған
мәліметтері басқа зерттеушілер ұқсас жағдайда жүргізген байқауында
қайталанып отырады. Өйткені зерттеу ұстанымдарға сай жүргізілсе нәтижелері
зерттеушінің жеке ерекшеліктеріне онша тәуелді болмайды, ол объективтік
болмыстың ерекшеліктерін сипаттайды.
Байқау әдісінің өзіне тән күшті және осал жерлері бар:
Күшті жағы +:
- жиналған материалдардың байлығы (байқауға алынғандардың сыртқы
көрінісі, жүріс-тұрыс ерекшеліктері, әрекеттерінің өзіне тән сипаты
байқалады);
- іс-әрекет жасау шарттары табиғи жағдайда жүреді;
- неше түрлі техникалық құрал-жабдықтарды пайдалануға болатындығы;
- зерттелінушілерден келісім сұраудың қажетсіздігі.
Осал жағы -:
- субъективтілігі (зерттеу нәтижелері зерттеушінің ғылыми
көзқарастарына, квалификациясына, құзырлылығына, жұмыс қабілетіне
байлнысты);
- өмір ағымына әсер тигізуге мүмкіншіліктің жоқтығы, болып жатқан
оқиғалар өз ағымымен жүретіндігі;
- зерттелінушінің пассив жағдайында болуымен байланысты зерттеу көп
уақытты талап ететіндігі.
Зерттеушінің зерттелініп жатқан ортаға ендірілгендігіне
байланысты байқау жүргізу келесі түрлерге бөлінеді:
- ендірілген байқау, зерттеуші басқалармен қосылып, зерттелініп жатқан
процесті бірге орындауы;
- сырттан байқау, зерттеуші тікелеі қатыспастан, процесті сыртта жүріп
байқауы.
Зерттеу объектісімен қатынасына байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
- астыртын жүргізілген байқау, зерттелінушілер олар зерттеу объектісі
екенін білместен бірге араласып жүреді (ендірілген байқау);
- ашық байқау, зерттелінушілер жүргізілетін жұмыстың бағдарламасымен
таныстырылып, олар зерттеу объектісі екендігі туралы
мәліметтендірілген болады.
Байқау объектісінің ерекшілігіне байланысты келесі түрлері
анықталған:
- сырттай байқау, өзгелердің мінез-құлқы, іс-әрекеті ерекшеліктерін
зерттеуге арналған;
- интроспекция (латынша ішке қараймын) өзін-өзі байқау.
Байқау жүргізу уақытына қарай келесі түрлері анықталға:
- бір қайтара жүргізілетін (бір дүркіндік зерттеу);
- қайта-қайта жүргізілетін зерттеу, жыл сайын бір уақытта немесе әр
бесжылдықта қайталайтын зерттеу болуы мүмкін;
- лонгитюдтік (ағылшынша ұзақтық), ұзақ уақыт ішінде бір немесе
бірнеше ұрпақтарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz