ДӘНДІ ЖӘНЕ ЖАРМАЛЫҚ ДАҚЫЛДАР, ОЛАРДЫ ӨСІРУДІҢ ИНТЕНСИВТІК ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

1 дәріс ДӘНДІ ЖӘНЕ ЖАРМАЛЫҚ ДАҚЫЛДАР,
ОЛАРДЫ ӨСІРУДІҢ ИНТЕНСИВТІК ТЕХНОЛОГИЯСЫ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ. Астық тұқымдастарға жататын дәнді дақылдардың халық шаруашылығында алатын орны ерекше. Өйткені олар адам омірінде жап-жақты пайдаланылады.
Мысалы, бидай, қара бидай, күріш, қарақүмық тағамдық дақылдар ретінде пайдаланылса, сұлы, арпа, жүгері құнарлы мал азықтық дақылдар да болып табылады.
Бірқатар дәнді дақылдар тамақ өнеркәсібі үшін шикізат қоры болып есептеледі. Айталық, арпа-сыра өндірісінде, жүгері -- спирт өндірісінде иайдаланылады.
Міне осындай жан-жақты пайдаланылатын болғандықтан дәнді дақылдар еліміздің барлық аймақтарында осіріледі.Тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты Қазақстан ірі астықты өлкеге айналды. Қазір дәнді дақылдардың егіс колемі 23812 мың гектарга жуық. Бұл барлық егіс көлемінің 68 проценттен астамы.
Дәнді дақылдардың тек егіс көлемі ұлғайып қана қойган жоқ, сонымен қатар олардың шығымдылығы, жалпы түсілімшартты. Мысалы, 1990 жылы республика бойынша дәнді дақылдардың әр гектарынан алынған орташа түсім 13,4 центнер, ал жалпы жиналған өнім 31249 мың тонна болады. Бұл көрсеткіштер 1951-1955 жылдары, яғни тың игеру алдында 5,9 центнер және 4,51 млн тонна болған еді. Мұның өзі республиканың ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің астық ондіруде елеулі табыстарға жеткендігін көрсетеді.
Дәнді дақылдар өздерінің морфологиялық, биологиялық және өсуі технологиясының тәсілдеріне қарай екі топқа болінеді.
Бірінші топқа бидай, қара бидай, арпа, сұлы жатады. Олардың негізгі ерекшеліктері -- дәндердің бауыр жағында тілігі болады, дән тамыршалары, 3-8 масақшаның төменгі гүлдері жақсы дамыған, жылуды аз, ал ылғалды көбірек талап етеді, сабақтарыпыц іші қуыс келеді. Бұлар -- ұзақ күннің өсімдіктері, сондықтан алғашқы кезеңде тезірек дамып, арам шөптермен аз ластанады.
Бірінші топтағы дәнді дақылдардың жаздық және күздік биологиялық түрлері бар.
Күздік дәнді дақылдарға күздік бидай, қара бидай және күздік арпа жатады.
Бұл дақылдардың биологиялық ерекшелігі -- олардың алғашқы даму кезеңінде бір айдай -- 1°С градустан -- 10°С градусқа дейін төмен температура қажет. Сондықтан да оларды күзгі үсіктен 55-60 күн бұрын егіп қыс қыстатып, алдағы жазда орады.
Күздік дәнді дақылдар жазғы дәнді дақылдармен салыстырғанда өнімді артық береді. Оның себебі бұлар күзгі жауын-шашынды тиімді пайдаланып, күзде жақсы түптеп, ал ерте көктемде тез осіп, ерте піседі. Мүнан кейін танапты уақтылы босатып, жерді келесі дақылға дайындап үлгеруге әбден болады.
Күздік дәнді дақылдардың өнімділігі олардың жақсы қыстап шығуына тікелей байланысты. Күзде, қыста және коктемде күздік дәнді дақылдар әртүрлі қолайсыз жағдайларға да ұшырайды (қатты суық, қардың жұқа түсуі, температураның күрт өзгеруі және тағы басқалар). Осы аталған қолайсыз жағдайларға төзімді болу үшін күздік дәнді дақылдарды шынықтырған жөн.
Екінші топтағы дәнді дақылдарға тары, жүгері, күріш, қонақ жүгері жатады. Бұлардың дәндерінің бауыр жағында тілігі жоқ, масақшаның жоғарғы гүлдері жақсы дамыған. Бұлар бірінші топтың дақылдарына қарағанда жылуды көп, ал ылғалды, күріштен басқасы аз талап етеді. Жүгері меп қонақ жүгерінің сабақтары өзекшемен толтырылған. Екінші топтың дақылдары -- қысқа күннің өсімдіктері және олардың күздік түрлері жоқ.
Астық дақылдары дәндерінің құрамында су, белок, май, крахмал,
н паткл жоиө күл болады. Осы химиялық құрамы жағынан олар бір- бірімен айырмашылығы да бар. Әсіресе, дәндегі белок мөлшері 6,7-7,6 (күріш) проценттен 13,8-16,0 (қатты жаздық бидай) процентке дейін өзгеріп отырады.
Клетчатканы ең көп астық дақылдары -- сұлы (10-11,5%), күріш (10,4-11,8%) және қарақұмық (13,1%). Басқа дәнді дақылдардағы клетчатка 2,0-5,2 процент аралығында болады.
Астық дақылдарының дәндеріндегі майдың мөлшері 1,5-3 процент, ал углеводтар 67,8-80,9 процент шамасында. Әрине, дәннің химиялық құрамы аймақтың климат жағдайына, қолданылатын агротехникалық шаралардың ерекшелігіне тікелей байланысты.
Қазақстанның қуаңшылықты далалық аймағында өсірілетін жаздық бидайдың дәнінде белоктың мөлшері басқа аймақтармен салыс- тырғанда біршама көбірек болады.

АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫ
Тұқымнан өніп, көктеп шыққаннан дәннің пісіп жетілуіне дейінгі мерзімді өсімдіктердің вегетативтік кезеңі деп атайды.Өсімдіктер вегетативтік кезеңде бірнеше фенологиялық өсу және даму кезеңінен өтеді. Өсу және даму фенологиялық кезеңдерінде өсімдіктерде сыртқы морфологиялық озгерістер пайда болады.Дәнді дақылдардың өсу және даму фенологиялық кезеңдері: көктеу, түптену, түтік шығару, масақтану (шашақ бас шығару), гүлдену және дәннің толысуы мен пісуі.Дән көктеуден бұрын бөртеді және өнеді.
ДӘННІҢ БӨРТУІ МЕН ӨНУІ .Жерге себілген дән ону үшін алдымен бөртеді. Ол үшін негізінен үш жағдай -- ылғал, жылу және ауа қажет. Дәннің құрамындағы белок, май, углеводтардың мелшеріне байланысты олардыц бөртуіне әртүрлі мөлшерде ылғал керек. Мысалы, бидай дәнінің бөртуіне оныц құрғакауа салмағының 56 процентіне тең ылғал қажет. Ал осы корсеткішітары мен қонақ жүгері үшін 25 процент шамасында болады.Дәннің өнуіне қажетті температура да екі топтағы астық дақылдары үшін екі түрлі.
Бірінші топтағы астық дақылдары (бидай, қара бидай, арпа, сұлы) дәндерінің өнуіне ең кемінде температура 1-3 градус болуға тиіс, жүгері үшін бұл 7-8 градусқа, күріш пен қопақ жүгеріге 11-12 градусқа тең.
Бидай, қара бидай, ариа, сұлы дақылдарының дәндері көктеуі үшін ец қолайлы температура 6-12 градус, ал екінші топтағы дақылдар (жүгері, тары, қонақ жүгері, күріш) үшін 18-22 градус болып табылады. Осындай қолайлы жағдай болса тіршілік қабілеті бар дәндер кезінде өніп шығады, сөйтіп өсімдік өсуінің көктеу кезеңі басталады.
Көктеу. Жеткілікті молшерде ылғал, қолайлы тсмпература болса дән бөртеді, алдымен себілген тұқымның тамырлары, одан кейін ұрықтық сабағы оседі.
Ұрықтық сабақтың ұшында оны бүлінуден сақтайтын колиоптелль, яғни жұқа мөлдір қынап болады. Жердің бетіне шыққаннан
кейін колпоптелль жарылып, оның ішінен сыртқа бірінші жасыл жа- ш.іқ пайда болады. Мұны өсімдіктің көктеу кезеңі дейді. Бұл кезеңнің ұзақтығы тұқым сепкеннен кейінгі топырақ жағдайларына (ылғалдылығына, температурасына, нығыздығына, механикалық құрамына), себу тереңдігіне, ауа райына тікелей байлапысты. Осы жағдайлар қолайлы болса, онда себілген тұқым бір аптаның ішінде юлық көктеп шығады.Керісінше, қолайсыз жағдай болса, онда тұ- кі.ім топырақта ұзақ жатып қалады да оның біразы шіріп те кетеді, пнітіп озінің өнгіштік қабілетін жоғалтады. Бұл дәнді дақылдардың гнреіі болуына, оның өнімінің томендеуіне әкеліп соғады.
Түптену. Топырақтың 2-3 см тереңдігінде түптену түйіні пайда чолып, одан жанама сабақ пен екінші тамыр тараған шақ түптену кезеңі деи аталады. Түптену де дақылдардың биологиялық ерекше- ііктеріне, себілген тұқымның сапасына, топырақтағы ылғалдың мөл- шеріне, себу тереңдігіне байланысты ортүрлі болады. Осы жағдай- іар қолайлы болса, онда жаздық дақылдардың бір түбінде 2-3 са- бақ, ал күздік дақылдарда 5-6 сабақ болуы мүмкін. Бұл сабақтардың ішіиде масақ беретіні және масақ бермейтіні бблады. Осыған орай жалпы сабақтану және оііімді сабақтану болады. Түптену кезеңі әр сорттың биологиялық ерекшеліктеріне қарай 12 күннен 30 күнге дейін созылады. Түптену кезеңінен 10-15 күннен соң түтік шығару кезеңі басталады. Ол кезеңнің басталғанын топырақтың беткі қаба- гынан 5 см биіктікте бірінші сабақ түйінінің пайда болуы арқылы анықтауға болады. Осы кезде өсімдіктің қарқынды өсуінің арқасын- да оның буын аралықтары ұзара бастайды. Дәнді дақылдарда 5-6 буын аралықтары болады, ал жүгеріде ол 15-ке дейін жетуі мүмкін. Түтік шығару кезеңінде осімдікке жеткілікті ылғал, қоректік заттар және жарық қажет.
Масақтану кезеңінің басталуы сабақтың жоғарғы жаиырақ қына- бынан гүл шоғының жартысыпың шығуымен сәйкес келеді. Тары тәріздес дәнді дақылдарда бұл кезең шашақ бас шығару деп атала- ды. Бұл кезеңде өсімдіктер топырақтың ылғалдылығы, қоректік зат- тары, жылудың, жарықтың мол болуын қажет етеді.
Гүлдену. Көптеген дәнді. дақылдар масақтанған соң бірнеше күннен кейін гүлдей бастайды.рна масақ жапырак, қынабынан толық шыққаннан кейін гүлдейді, ал қара бидайдың гүлдеуі ол масақтанғаннан кейін 10-12 күннен соң барып басталады.
(Дәнді дақылдар гүлденгеннен кейін тозаңданады. Олар өздігіпен және айқас тозаңданатыидар болып екіге болінеді. Өздігінен тозаң- данатын донді дақылдарға бидай, арпа, тары, күріш, ал айқас тозаңданатындарға қара бидай, жүгері, қонақ жүгері жатады.
Бидай, арпа, сұлы, қара бидай дақылдарының жақсы гүлденуіне темпеатураның 15-20 градус шамасында болуы қолайлы, бірақ аңы- зақ болмауы қажет, ал жүгері, тары, қонақ жүгері, күріш дақылда- рының гүлденуіне қолайлы температура 20-25 градус шамасында.
Дәннің толысуы мен пісуі. Yenрықтанғаннан кейін түйінде қорек- тік заттар жинала бастайды.
Дәпнің пісіп жетілуі көптеген жағдайларға, опың ішінде әсіресе ауа райына, топырақтың механикалық құрамына жоне басқаларға байланысты болады. Егін ору мерзімі мен опың тосілі де доннің пі- сіп жетілуіне қарай белгіленеді. Дәннің пісіп жетілуінің үш кезеңі бар- сүттепіп пісу, қамырланып пісу және толық пісу.
Сүттеніп пісу кезеңінде дән жұмсақ, түсі жасыл, іші сүт тәрізді қоймалжың затқа толы, дәннің ылгалдылыгы 50 проңенттей болады.
Қамырланып пісу кезеңінде дәннің эндоспермасы балауызданадьі, оған тырнақпен із қалдыруға болады. Дәнпің ылғалдылығы 30 про- ңентке дейіп болады.
Толық пісу кезеңінде дәннің эндоспермасы қатты, оны болгенде іші ұн тәріздес, немесе шыны түсті. Дәннің ылғалдылыгы ауа райы- на байланысты әртүрлі, ягни 14 ироңенттен 20-22 проңептке дейін болады.

2 дәріс КҮЗДІК ДӘНДІ ДАҚЫЛДАР
Қазақстанда егілетін күздік дақылдардың ішіндегі ең коп тара- ғаны күздік донді дақылдар, яғни күздік бидай, арпа.
КҮЗДІК БИДАЙ
ХАЛЫҚ ШАРУАШЬІЛЫҒЫНДАҒЫ МАҢЫЗЫ, ЕГІЛЕТІН АЙМАҚТАРЫ, ӨНІМДІЛІГІ, СОРТТАРЫ
Қазақстан бойынша күздік бидайдың егіс көлемі 1,2 млн гектар шамасында, оның көбі (80 шамасы)республикамыздың оңтүстік және оңтүстік шығысында орналасқан Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тәлімі жоне суармалы жерлеріпдс егіледі. Бұл дақыл күзде жоне ер- те көктемде болатын жауын-шашыпдарды оте тиімді пайдалана ала- тын болғандықтан онімді жаздық бидайға қарағанда едоуір мол бе- реді. Қазақтың ғылыми зерттеу егіншілік пнстптутыпың мәліметте- ріне қарағанда орта есеипен алғанда республикамыздың тәлімі жер- леріпде күздік бидайдың өнімі жаздық бпдайға қарағанда гектарына 4-6 ңентнер жоғары болады екен.
Соңғы кезде күздік бидай Батыс Қазақстап жоне Ақтөбе облыс- тарында да еғіліп, тэуір өнім беріп жүр. Мұнда күздік бидай кобіпе пардан кейін себіледі, онімді жаздық бидаймен салыстырғанда едә- уір коп береді, кейбір жылдары күздік бидайдың өнімі жаздық би- дайдаи екі еседей артық болады.
Бидай негізінен тамақ ондірісінде қолданылады. Алынатын на- ныпың саиасына байлапысты жұмсақ бидай күшті, орташа және на- шар болып үшке бөлінеді.
Күшті бидайда белок мөлшері 14%, шикі клейковииа -- 28%,. і.і.ілтырлық 60%-тен кем болмауы тиіс. Мүндай бпдайдың ұнынан оте саііалы нан пісіруге болады.
Егер дәнде белок 11-13,9%, шикі клейковина -25-27% болса ор- іаша саналы бидайға жатады. мұндай бидайдан күшті бидай ұнын қоспай-ақ тоуір нан пісіруге болмайды.
Егерде бидайда белок 11%, клейковина 25%-тен кем болса, оп- дай бидай нашар сапалы болын саналады. Мұндай бидайдың наны жөнді көтерілмейді, сапасы төмен болады. Бұл бидайдың ұнынан жақсы нан алу үшін оған күшті бидайдың ұнын қосу керек.
Күшті бидай еліміздің жауын-шашыны аздау, күн сәулесі мол- і,ау оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында осіріледі. Қазақстан- ііың барлық облыстарында күшті бидай есіруге мүмкіндік бар.
Күздік бидай жаздық бидайдан 7-10 күн ерте ніседі. Күздік би- дай күзде егіліп, ертерек ораққа ілінетін болғандықтан ауыл шаруа- шылық жұмысын үйымдастыруға үлкен жеңілдік туғызады. Қазақ- станда егілетін күздік бидай сорттары ТгШсит аесііУит Ь, деген ботаникалық аты бар бидайдың жұмсақ түрлеріне жатады. Коп та- рағаы сорттарға Безостая -- 1, Мироновская -- 808 сияқты бүкіл одақ- қа тараған сорттармен қатар, Қазақстап ғалымдары шығарған Бо- гарная -- 56, Опакс, Қарлығаш, Красиоводопадская -- 210 сияқты сорттарды айтуға болады.

СЫРТҚЫ ОРТАҒА ҚОЙЬІЛАТЫН ТАЛАПТАР
Өніп-өсу кезеңіне байланысты күздік бидай әртүрлі жағдайды қажет етеді. Тұқымы -1-2 градустік жылылықта оне бастайды. Ал тез онуі үшін температура жылырақ (І2-15°С) болуы керек. Жылу, ылғал жеткілікті болғап жағдайда тұқым жер бетіне 7-9 күнде шығып үлгереді.Топырақта ылғал жеткілікті болса күзде түитене бастайды. Егер күзде ылғал аз болса көктемде түптенеді.Күздік бидайдың тамыры 1,5 м тереңдікке дейін тарап, тоиырақ- тағы ылғалды жақсы игереді.Қоректік заттары мол қара, қоңыр топыраққа егілген күздік би- дай жақсы онім береді.Пісер алдында қатты ыстық яиызақ (35-40°С) болса дән семіп, майдаланып, онім күрт томеидеп кетуі мүмкін. ГІісу кезеңіндегі ең қолайлы температура -- 20-25°С. Күздік бидайдың ылғалды ең коп жұмсайтын кезеңі -- сабақ пайда бола бастағапнан гүлдегенге дейіш Одан кейін ылғалды көи жұмсамайды, бірақ топырақта ылғал дән қамырлана бастағанға дейіи болып тұрганы қажет. Дон сүт кезінде топырақта ылғал болмаса онын сашмағы азайып өнімі томендейді.

ӨСІРУДІҢ ИНТЕНСИВТІК ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Егістікте ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін қолдана отырып,
барлық қажетті агротехникалық ша- ралардың оте мұқият уақытыида қолданылуы интенсивті техиоло- гияның негізгі шарты болып есептеледі.
Ауыспалы егістегі орны. Күздік бидайдың өнімі алғы егістің тү- ріне байланысты қатты өзгерін тұрады. Мұның ең жақсы алгы дақы- лы таза пар мен екпелі пар. Қазақтың ғылыми-зерттеу егіншілік институтының деректеріне қарағанда тау етегінде кездесетін қоңыр топырақтарда парға себілген күздік бидайдың өнімі басқалармен салыстырғанда 1,5-2 есе коп болады. Опың себебі парға арналған та- напта ешқандай өсімдік болмағандықтан топырақ ылғалы жеткілік- ті болады. Күздік бидай өркендері уақтысында көгеріп шығын, суық түскенше жақсы дамыи, түитенер буынына қант жинап алса қыстың қиындықтарына тозііі, көктемге аман-есен шыгады.
Шөпке арналып қара бидай мен ноқат, сұлы мен бұршақ араластырып себілген екпелі пар да күздік бидайдың оніміне жақсы осер ететінін тожірибе көрсетіп отыр. Жауын-шашын жеткілікті мөлшерде бөлатын аймақтарда екпелі пардың осері таза пардан кем бөлмайды екен. Себебі бұршақ пен нөқат ерте себілетін дақылдарға жатады және өлар тез өседі. Соның нәтижесінде бұл дақылдар коп- теген арам шөптерден, оның ішінде қара сұлыдан да оза осіп, танап- тарда арам шөитердің азаюыпа осерін тигізеді және де бұл дақыл- дар барлық бұршақ тұқымдастар сияқты тоныраққа көптеп азөт қалдырады. Қазақтың ғылыми-зерттеу егіншілік институтының дерегі бөйынша таза пардан кейін себілген күздік бидайдың өнімі әр гектардан 23 ң, қөй бұршақ (чина) бар екпелі нардан кейін -- 20 ң, ноқаттан кейін -- 23 ң бөлған. Парға егілген дақылдардың өнімін қө- са есептегенде жалпы алынатын өнім едәуір жөғары болады, бұл жағданда жыртылатын жердің тиімдірек иайдаланылатынын ескер- сек екмелі парды қөлданған пайдалы екенін көреміз.Жүгері, сорго сияқты отамалы дақылдар да күздік бидай үшін жақсы алгы егіс болыи есеителеді.Тәлімі жерлерде көп жылдық шөптерден және астық түқымдас- тардан кеііін күзде төпырақта ылғал өте аз бөлады. Бұл дақылдар- дан кейін себілген күздік бидай дер кезінде көбіне оркен бере ал- майды. Сондықтан бұл дақылдар күздік бпдай үшін орташа алғы егістерге жатады.Ал, суармалы жерде күздік бидайдың ең жақсы алғы егісі болып жоңышқа, бұршақ, қант қызылшасы, жүгері тағы басқа отамалы дақылдар болын есептеледі. Мысалы, жоңышқадан кейін күздік би- дайды 2-3 рет егін жақсы онім алуға бөлады. Қант қызылшасы те- мекі, жүгері сияқты өтамалы дақылдарға әдетте көптеп мпнералдық өрганикалық тыңайтқыштар беріледі. Бұл тыңайтқыштардың қалдығын күздік бидай пайдаланып жақсы өседі, мол өнім береді
Тыңайтқыштар қолдану. Тыңайтқыштарды жоспарланып отырғанда бидай өнімін есептеп беру керек. Ол үшін күздік бидай өніммен бірге тонырақтан қанша қоректік заттар сіңіріп кететінін білу керек. Мысалы, дала аймағында күздік бидай әр тонна дәнмен бірге топы- рақтан 17-2Г) кг азот, 22-29 кг фосфор қышқылы, 10-13 кг калий алыи кетеді. Агротехникалық картограмманы қолдаиа отырып топырақта- гы қоректік заттардың мөлшерін біліп, тътңайтқыштардың керекті молшерін апықтайды.
Күздік бидайдың түптену кезеңі аяқталып сабақтану кезеңі бас- таган кезде коптеп сіңіреді. Күздік бидай өсе бастагапда топырақта азот аз болса алынатын онім кемиді, ал дән толар кезінде азоттан тапшылық корсе астықтың сапасы томендейді, белоктың мөлтиері азаяды.
Фосфорды күздік бидай өркені жер бетіне шыға бастагапнан гүл- дену кезеңіне дейін сіңіреді. Фосфор күздік бидайдың тамырының жылдам осуіне жоне тез пісуіне әсерін тигізеді.
Калийді бидай онігі жер бетіне шыға бастағаннан бас тартқан- га дейін сіңіреді. Бұл қоректік заттың да осімдік оміріыде маңызы зор. Біздін республикамыздың тонырағы калийге оте баіі болғандық- тан дақылға көбіне бұл тыңайтқыш берілмейді.
Азот тыңайтқыштары суда тез ериді. Сондықтан күзде қажетті азоттың 20-30%-тін ғана береді. Бұл өсімдіктің жақсы тамырлануы- на әсер етеді.
Ерте көктемде азотпен үстемелеп қоректендірудің маңызы зор. Бұл жұмыс қар еріп, күздік жаңадан өсе бастағанда жүргізілуі тиіс. Ерте коктемде жаңбыр жиі жауатын болгандықтан оны самолетпен шашып берсе де болады. Бұл кезде берген тыңайтқыш күздік би- дайдың жақсы түптепіп, бірнеше сабақ түзуіне мүмкіндік жасайды.
Күздік бидайдың түптену кезегі аяқталыіт сабақтану кезеңі бас- талар алдында тағы да бір рет азотпен қоректендіріледі. Бұл жолы тыңайтқышты топыраққа сіңіріп беру керек. Ол үшін астық себетін дискілі сеялкаларды қолданса да болады. Тыңайтқыш енгізу бағыты күздік бидай себілген бағытқа көлденең болуы тиіс. Тыңайтқыш 4-5 см тереңдікке сіңірілгені дұрыс. Осы уақытта берілген азот тыңайт- қышы бидай масағының үлкен болып, дәнді коп беруіне әсерін ти- гізеді.
Дән пайда болып, ол тола бастағанда азот жеткіліксіз болса би- дайдың сапасы томендейді. Осы уақытта берілген азот бидайда бе- лок молшері мол болып, астықтың күшті бидай қатарына қосылуына осерін тигізеді. Мұндай үстемелеп қоректендіру су арқылы беріледі. Қоректік зат бидай жапырағы аркы. Жер сіңеді. Тыңайтқыш суға ері- тілін егістікке бүркіледі. Бұл жагдайда мочевина тыңайтқышын берген жон, тыңайтқыш мелшері гектарына 30-45 кг. Осылай азот тыңайтқыштарын бөлшектен беру арқылы тыңайт- қышты оте тиімді пайдалануға болады.
Фосфор тыңайтқыштары суға нашар ериді. Сондықтан бұл тыңайтқышпен осімдік қоректене алуы үшін оны топырақтың ылғалды қабатына сіңіруіміз керек. Топырақ бетіне себе салған фосфор тыңайтқышынан осімдікке келетін пайда шамалы. Күздік бидайдың оркені алғашқы кезде топырақтан фосфор қосындыларын нашар сіңіреді. Сол себенті дақыл себілген кезде тұқыммеи бірге тоиыраққа сіңірілген фосфор тыңайтқышының найдасы зор. Бұл тыңайтқыш түйіршіктері себілген тұқымға жақын жатқандықтан оркен оны тез сіңіреді. Фосфор жеткілікті болған жағдайда күзде өсімдік жақсы жетіледі. Күздік бидай шоқтанар буынында қант қосындыларын көп жинаә алады. Бұл қоректік заттар күздік бидайдың қыстан аман шығуына көп септігін тигізеді.
Себу кезінде қажетті фосфор тыңайтқышының тек 20-30 %-ін ға- на береді. Фосфордың басым бөлігін негізгі тыңайтқыш ретінде жер- ді жыртар алдында танаптарға шашады. Соқамен аудара жыртқанда тыңайтқыш жырту тереңдігіне байланысты 15-25 см тереңдікке тү- седі.
Жер өңдеу. Күздік бидайға жерді дайындау жүйесі алғы дақыл- ға байланысты өзгеріп отырады. Дақыл егілетін қара парды өңдеуді алгы дақыл орылып алынғаннан кейін дереу сыдыра жыртудан бас- тайды. Шамамен екі апта откеннен кейін бұл жерді терең етіп ауда- ра жыртады. Жыртқан кезде пайда болатын кесектерді үгіту, жерді тегістеу үшін соқаның артына тырма тіркеп қояды. Егер тоиырақ өте құрғақ болып тырмаға үгітілмеген жағдайда соқа артына ауыр шойын тығыздатқыш тіркейді. Жыртылған жер біртегіс, майда, ірі кесексіз болуы тиіс. Сонда ғана топырақта ылғал жақсы сақталады.
Көктемде парды тырмалайды. Сөдан кейін жер бетіне арам шөіі- тер шыққан сайын культиваңия жүргізіп тұру керек. Бірінші култиваңия 10-12 см тереңдікке жүргізіледі. Келесі жүргізілетін куль- тиваңиялардың тереңдігін бірте-бірте азайтып, соғы культиваңияны 4-6 см тереңдікке жүргізеді. Жаз бойы ауа райына байланысты 3-5 рет культиваңия жасалады. Культиваңия жүргізудегі мақсат тек қа- на арам шөптерді жөю ғана емес төпырақтагы ылғалды сақтау. Бұл екеуі бір-біріне байланысты процесс. Қазақтың ғылыми-зерттеу егін- шілік институтыпыц деректеріне қарағанда танапта арам шоптер болмаса саиалы оцделіп тұрған парда көктемгі ылғалдың 50 процент- тен кобі күздік бидай егілетін кезге дейін сақталады екен.
Органикалық және фосфор тыцайтқыштарын топыраққа ерте көктемде енгізген дұрыс. Бұл тыцайтқыштарды жер бетіне шашып барыіт, сөдан кейін төпырақты 18-20 см тереңдікке аудара жырту керек.
Егер күздік бидай масақты дақылдардан кейін егілетін болса та- напты тездеи сабаннан бөсату керек. Сабан тасылған сөц дереу жер дискалы сыдыра жыртқыштармен оцделеді. Бұл сыдыра жырту ке- зінде арам шоитердіц тұқымы жерге сіңіріледі, тұқым беріп үлгер- ісгсн арам шөптер жойылады, жер беті қопсып, топырақтағы ыл- і алдыц булануы азаяды.
Сыдыра жыртудан 15-20 күн откепнен кейін жерді терең етіп :: іудара жыртады. Жырту кезінде пайда болатып кесектерді уату үшін оқа артына тырма не шойын тығыздатқыш тіркейді. Күздік бидай гебгр алдында түқым сіңірілетін терецдікке культивация жүргізіледі.Күздік бидай отамалы дақылдардан (қант қызылшасы, жүгері і. б.) кейін себілетін болса тереңдеп аудара жыртудың қажеті жоқ. Сыдыра жыртқыштармен не культиватормен топырақты тұқым сіңі- ретін тереңдікке 2 рет өңдеп барып себе берсе болады.
Егер аймақта жер эрозиясы болса аудармалы соқаның орнына жайдақ жыртқышгар қолданылады. Бұл жағдайда күздік бидай ацыз- га бірден себуге бейімделген арнаулы СЗС-2,1 маркалы сеялкамен себіледі.
ТҰҚЫМДЫ ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ СЕБУ
Интенсивті тәсілмен себу кезінде тек өте сапалы бірінші класты тұқым қолданылады. Қаракүйе, тамыр шірігі ауруларымен күресу үшін төмендегі препараттардың бірін қолда- ну керек: бір тонна тұқымға фунзоланың 2-Зкг, витовакстың -- 2,5- 3 кг, ТМД-ның -- 1,5-2, гранозанның -1-2 кг кетеді.
Күздік бидайдың жақсы қыстап шығуына оның себу мерзімі қатты осер етеді. Дер уақытысында себілген бидай қыстан көбіне аман шығады. Суықтың әртүрлі мерзімде түсуіне байланысты әр жерде себудің календарлық мерзімі әртүрлі болуы мүмкін. Күздік бидай суық түсерден 50 күн бұрын себілуі тиіс. Сонда ғана ол суық түскенге дейін түптену фазасына жетіп үлгереді. Егер күздік бидай түптену фазасынан асып кетсе де, не жетпей қалса да қыстан аман шығу мүмкіндігі азаяды.Себудің ең ыңғайлы уақыты Алматы, Талдықорған облыстары үшін қыркүйек айының 1-20 жұлдызы, Оңтүстік Қазақстан облысы үшін қазан айының бірінші жартысы болып есептеледі.
Күздік бидайды әртүрлі тәсілмен себуге болады: кәдімгі қатарлы әдіспен (қатар аралығы 15 см): тар қатарлық әдіспен (қатар аралығы -- 7,5 см) және тоғыспалы әдіспен. Мұның ішінде ең көп тарағаны кәдімгі қатарлы әдіс. Ол ылғал тапшы аймақтарда жақсы нәтиже береді. Жауын-шашын мол жауатын аймақтарда, суармалы жерлерде тар қатарлық әдіспен сепкен дұрыс. Бұл әдіспен сепкенде тұқым кеңістікте біркелкі ыңғайлы орналасады, өсу кезінде бір-біріне көп зиянын тигізбейді, осының арқасында әр өсімдік жақсы өсіп жетіледі. Тар аралық тәсілмен себу үшін топырақты жақсылап өңдеу керек. Топырақ жөнді дайындалмаса тұқым қажетті тереңдікке сіңірілмейді. Оның өзі тұқымның өнуіне, бидайдың қыстан аман шығуына кері әсерін тигізеді.
Әр гектарға сіңірілетін тұқым мөлшері жауын-шашынның, топырақта болатын ылғал мөлшеріне қарай өзгеріп отырылады. Ылғал мол жағдайда себілетін тұқым мөлшері де көбейтіледі. Әртүрлі себептермен кейді қажетті мерзімнен кешігіп барып себуге тура келеді. Сол қолайлы мерзімнен кешіккен сайын себілетін тұқым мөлшері көбейе түсуі керек.
Тар қатарлық не тоғыспалы әдіспен сепкен кезде себу нормасы 10-15 % көбейтіледі.Әр гектарға себілетін түқым мөлшері тәлімі жерде 4,5-5,5 млн. суармалы жерде 5,5-6,5 млн өнетін тұқым болуы тиіс. Тұқымды сіңіретін тереңдік топырақтың механикалық құрамына қарай 4 см-ден 7 см-ге дейін өзгеріп отырады. Құрамында саз балшығы көп ауыр топыраққа тұқым 4-5 см тереңдікке, құмдауыт жеңіл топыраққа 7-8 см тереңдікке сіңіріледі.

ЕГІНДІ КҮТІП БАПТАУ ЖӘНЕ ЖИНАУ
Күздік бидай егілетін республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында тамыз, қыркүйек айларында жауын-шашын өте аз жауады. Сондықтан күздік бидай себіле салысымен танап ауыр тығыздатқыштармен өңделеді, тұқым тоырақпен жанасуы жақсарған сайын оның тездеп топырақтағы бар ылғалды тез сіңіріп, бірден өркен беруіне мүмкіндік туады.
Көктемде топырақ дегдіген кезінде күздік бидайды тырмалайды. Тырманы бидай себілген бағытқа көлденең жүргізеді. Осьт тырмалаудың арқасында топырақтың беті қопсып, ылғалдың булануы күрі азаяды. Сазды балшықты ауыр топырақты танаптарда кәдімгі зигзаг ауыр тырмаларын қолдануға болады, құмдауыт топырақты танаптарда жеціл тырманы қолдану керек.
Егер күздік бидай кеш себіліп, көктемде түптену фазасына жетпесе, не әртүрлі себептермен тамырлары жер бетіне шығып түрса, онда тырмалауға болмайды. Егер егістіктің ішінде қос жарнақты арамшөптер көіі болса танапта 2,4Д гербицидтерінің туындылары қолданылады. Бұл гербицидтер күздік бидайдың түптену фазасында берілуі керек. Түптену фазасынан кеш берілсе гербицидтен бидайдың өзі де зардап шегеді. Гербицид суға ерітіліп беріледі. Бір гектарға кететін ерітінді мөлшері трактор бүркігіштерін қолданғанда 300-500 литр, ұшақпен шашқанда -- 25-50 литр. Әр гектарға 2,4 Д 40% амин түзы -- 2,5 кг, 2,4-Д бутил эфирі (бутапон) -- 0,7-1,2 кг (43% эмульсия концентраты).
Танаптарда 2,4- гербицидтеріне төзімді арам шөптер кездессе диаленнің 40% су ерітінді (с. е.) қолданылады, бір гектарга -- 1,9- 2,5 литрі берілуі тиіс. 2,4- гербицидтерініҢ туындылары мен диален гербицидтері тек қос жарнақты -- алабота, қарасора, шырмауық, ермен, кәріқыз сияқты арамшөптерді жою үшін қолданылады.
Қазақстанның Тянь-Шань аймағының тау бөктеріиде кей жылдары жауын-шашын мол болады, ондай жылдары жаздың бірінші картысы салқындау келеді. Осының әсерінен күздік бидайдың бойы шамадан тыс өсіп пісруге жақындағада жатып қалады. Жатқан бидайды жинау өте қиын, масақтың біраз бөлігі танапта комбайнға ілінбей қалады. Күздік бидайдың жатып қалуына қарсы бидайдың туптену-түтіктену кезеңінде түр препараты қолданылады. Бұл препараттың әсерінен бидайдың бойы едәуір аласарады да астық жатпайды, өнім көбейеді. Жоғары өнім беретін сорттарды суармалы жер селкенде бұл препараттың пайдасы өте мол болады.Тат және ақ үятақ ауруларынан күздік бидайды сақтау үшін өсімдіктің түптену -- гүлдену кезеңдерінде байлетоп (25% ұнтақ), гилт (25% -- к. э.) деген дәрілер беріледі, мөлшері ор гектарға 0,5- 1,0. кг.
Жинап алу. Орақ кезіндегі ең басты мақсат -- астықты шашпай, төкпей жинап алу. Күздік бидай көп себілетін республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында бұл дақыл жаздың ортасында -- шілде айында толық пісіп үлгереді. Сондықтан жұмысты жеңілдету үшін көбіне комбайнмен тікелей шабылады. Күздік бидай себілген тапапта арам шоптер көп болса, әсіресе олардың бірсыпырасы әлі көк қалпында болса ол егінді тікелей комбайнмен жинаған кезде әртүрлі себептермен астық ысырабы көбейеді. Сондықтан мұндай танаптарды алдымен дестеге салып барып үш-төрт күн өткен соң, десте кепкен кезде жинап алған дұрыс. Бұл жағдайда астықты дестеге салу жұмысы күздік бидайдың дәнінің қамырлану кезінде басталады.
Екі кезеңнен тұратын бұл әдістің ерекшелігі -- астық ору жұмысы бірден комбайнмен жинаумен салыстырғанда орақты 5-7 күн ерте бастауға мүмкіндік береді. Сондықтан бұл тәсілдерді астық биікке орналасқан тау бөктеріне себілген жағдайда қолдану керек. Себебі биік тауда күздік бидай тамыз айының аяғына таман ғана пісуі мүмкін. Осы тәсілді қөлданғанда бидай ертерек орылып, жиын-терін жұмысы ерте бітеді және астық ысырабы да кем болады, дәннің де ылғалдылығы 5-8%-ке азаяды. Мұндай астықты қосымша тазаламай-ақ бірден элеваторға жібере беруге болады.

КҮЗДІК ҚАРА БИДАЙ (SEKALE CEREALE L.)
ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ, ӨСІРІЛЕТІН АУДАНДАРЫ, ӨНІМДІЛІГІ, СОРТТАРЫ
Күздік қара бидай -- бағалы тағамдық дәнді дақылдарды4 бірі. Сорттарына қарай оның дәнінде 9-17 процент белок, сондай-ақ Ві, В2 В6, РР, Е витаминдері болады. Қара бидай ұнынан пісірілген нан дәмді, әрі кенеулі келеді. Тағам ретінде пайдалану жөнінен бұл бидайдан кейінгі екінші орында.Сонымен қатар күздік қара бидай -- мал азықтық та дақыл. Оны жем ретінде де пайдаланады. Көктей орылғанда одан сүрлем, шоп ұнын, пішендеме, көкжем дайындайды. Сабаны малға ірі азық ретін- де пайдаланылады және малдың астына тоселеді. Күздік қара бидай- дыц өндірістік те мәні бар, оның сабаны жоғарғы сапалы қағаз, то- қыма себет және қалпақ та болады.Күздік қара бидай әрі техникалық дақыл. Оны спирт және крах- мал дайындау өнеркәсіптерінде пайдаланады.Күздік қара бидай егілген танаптарды арам шөп баспайды, сондықтан ол көптеген ауыл піаруашылық өсімдіктері үшін жақсы ал- ғы дақыл болып табылады.Ақтобе, Қостанай, Семей және Батыс Қазақстан облыстарында күздік қара бидай дән үшін, Алматы мен Оңтүстік Қазақстан облыс- тарында мал азыгы ретінде, ал Солтүстік және Шыгыс Қазақстан облыстарында әрі дән, орі мал азығы үшін егіледі.1990 жылы Қазақстанда дәндік күздік қара бидайдың егіс көлемі 768,0 мың гектар, оның ішінде суармалы жерде -- 4,5 мыц гектар, орташа өнімділігі 11,6 ңентнер, ал жалпы түсімі 889 мың тонна болды.Республика бойынша 1991 жылы дәнді күздік қара бпдайдыц Ом- ка, Саратовская-4, Саратовская-5, Саратовская крупнозериая ал мал азығы үшін Кормовая-51, Сибирская-5, Сибирская кормовая, Чулпан және Памирская сорттары аудандастырылып себілді.
СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ ФАКТОРЛАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР.
Топырақта ылғал жеткілікті болған жағдайда күздік қара бидай дәні 1 - 2 градус жылылықта өне бастайды, ал топырақтың тұқым себу тереңдігіндегі температура 4 - 5 градус шамасында көктеп шығады.
Күздік ауаның орташа тәуліктік температурасы 12°С болса, күздік қара бидай жақсы түптенеді. Оның жақсы дамуы үшін суық түскенге дейін 50-55 күннің орташа тәуліктік температурасының жиынтьіғы -450-550оС болуы керек. Күздік қара бидай қысқы суыққа төзімді, Мысалы, қар аз түскен жылдары -- 20-24°С суықта үсімейді.
Тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты күздік қара бидай өзінің өсіп-дамуына топырақтың төменгі қабатындағы ылғалды пайдаланады, сондықтан ол құрғақшылыққа да төзімді өсімдіктер қатарына жатады, бірақ күздік бидаймен салыстырғанда ылғалды көбірек талап етеді. Оның транспирациялық козффициенті 340-420-ға тең.
ЬІлғалға ең мұқтаж уақыты түтіктену-масақтану кезеңі. Бұл кезде ылғал жеткіліксіз болса, оныц дәндері ұсақ, онімі шамалы болады.
Топырақтың төменгі қабаттарындағы қоректік заттарды жақсы пайдаланатындықтан күздік қара бидай оған онша талап қоймайды.
Сондықтан оны әр түрлі топырақтарда өсіруге болады. Дегенмен, қара, қызыл, қоңыр топырақтарда еккенде ең тәуір өнім береді.
ӨСІРУДІҢ ИНТЕНСИВТІК ТЕХНОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖИНАУ
Алғы дақыл. Күздік қара бидай тек жақсы алғы дақылдардан кейін сепкенде ғана жоғары өнім береді. Оның аса қолайлы алғы дақылдарының қағарына таза және ықтырма парлар, жүгері, дәнді-бұршақты дақылдар жатады.
ТЫҢАЙТУ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚ ӨҢДЕУ
Күздік қара бидай 1 тонна дән және осыған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.