Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың әлеуметтікэкономикалық дамуының аймақтық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті
Мемлекеттік басқару және маркетинг кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
аймақтық ерекшеліктері
Орындаған: Бимбетова
А.Д
Ғылыми жетекші: Жунусов Б.А
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Сайымова М.Д.
____ ________________ 2015 ж.
Актобе
2015
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қала нарықтық экономика дамуының негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму үрдісі мен
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Моноқалалардың дамуының әлеуметтік–экономикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 Моноқалаларының қазіргі әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Моноқалалардың экономикалық дамуының жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ...23
2.2 Моноқалалардың жіктелуі және өнеркәсіпті дамытудағы
рөлі ... ... ... ... .34
2.3 Аймақтың даму жүйесінде моноқалалардың нарықтық
инфрақұрылымы және әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ...38
3. Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасы ... ... ..66
3.1 Қазақстанда агломерациясының дамуы және оның моноқалалардың
индустриалды-инновациялық өсуі перспективасына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Моноқалалардың әлеуметтік – экономикалық даму
моделі ... ... ... ... ... .73
3.3 Моноқалалардың проблемалары және олардың тұрақты даму
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...82
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 101
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан-2050 стратегиясында
моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының жетілдіру бағдарламасын
жүзеге асыруда, ұлттық экономиканың негізгі объектісі ретінде
қарастырылған. Қазақстан - 2050 Стратегиясының негізгі бағыттарын
айқындауда Елбасы Үкіметке облыстардың әкімдерімен бірлесіп, шағын
қалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырды. Бұл олардың
базасында көптеген индустриялық жобалар жасай отырып, ұзақ мерзімге арналуы
керек. Олардың міндеті - өңірлердің салаларға мамандану жүйесін құруға
көмектесу, ірі агломерациялардың индустриялық-өндірістік серіктес
қалаларына айналу, ақыр соңында, жергілікті халықтың тұрмыс деңгейін
арттырып, ауыл жастарын жұмыспен қамтамасыз ету - деп атап көрсетті.[1]
Қазақстан Республикасы Президентінің Нұрлы жол – болашаққа бастар
жол атты Елбасының Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру шеңберінде
әзірленді. Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Елбасы Үкімет алдында
қазақстандықтардың өмір сүру сапасының өсуіне, бәсекеге қабілетті мемлекет
құруға және моноқалаларды дамытуға бағытталған бірқатар маңызды
стратегиялық міндеттерді қойды. Қазақстан Республикасының өнірлік даму
жүйесінде еліміздін моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы кең
көлемде қарастырылған. Моноқалалардың қазіргі экономикалық жағдайы, олардың
өнеркәсіптік даму перспективалары мемлекеттің аймақтық даму бағдарламаларын
жүзеге асыру үшін өте маңызды.
Елбасының тапсырмасына сәйкес, 2012 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі
Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасын
бекітті. Бұл құжат аталған шағын шаhарларды орта және ұзақмерзімді
перспективада орнықты әлеуметтік-экономикалық дамыған қалаларға
айналдыруды көздейді. [2] Біздің елімізде 1,5 миллион халық белгілі
саладағы жеке кәсіпорынның арқасында өмір сүретін шағын қалаларда тұрады.
Бұл Қазақстандағы қала халқының 16% құрайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 27 моноқала бар.
Бұл қалалардың барлығының ортақ проблемасы – олардың тұрғындарының тұрмыс
тіршілігі көбінесе бір кәсіпорының жағдайына байланыстылығы, яғни,
моноқалалар экономикасы әртараптандырылмаған. Осы қалалардағы туындап
отырған проблемаларды шешу стихиялық және құтқарушылық сипатта емес, жүйелі
және ұзақ мерзімді шешу жоспарлануда.
Қалалар потенциалын тиімді пайдаланудан, олардың дамуының жолдары
мен бағыттарын дұрыс анықтаудан мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
стратегиясының жүзеге асуы байланысты. Әлеуметтік-экономикалық дамудың
теориялық мәселелерімен қатар, әр аймақтың өзіне тән ерекшеліктері бар,
оған байланысты нақты жергілікті жағдайларға қатысты қолданылатын қалалар
дамуына кешенді тәсіл қажет. Бұл бағыттағы жұмыстар Ресей мен Украинада
жүргізіліп жатыр. Қазақстанда аталған мәселелер әлі де болса жеткілікті
түрде қарастырылмаған.
Зерттеу барысында Жұмыспен қамту-2020, Бизнестің жол картасы -2020
бағдарламалары аясында моноқалалардағы шағын және орта бизнес
кәсіпорындарының нысандарын құру бойынша ұсыныстар келтірілді және
экологиялық, әлеуметтік сипаттағы мәселелерді шешу және ауылдық жерлерден
ірі қалаларға тұрғындардың қоныс аударуын алдын алу мақсатында инновациялық
жобаларды енгізу, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықты кешенді дамыту арқылы
облыс экономикасы дамуының ғылыми-әдістемелік тәсілдері және шағын
қалалардың экономикалық әлеуеті анықталды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қала түсінігі санқилы өтпелі заманда
әртүрлі мазмұнға ие болды. Әдетте, ол генетика-тарихи, формальды-құқықтық,
статистикалық, демографиялық, қоғамдық-шаруашылықтық және де басқа да
межелерге сүйеніп беріледі. Әдебиеттерде қазіргі қала түсінігі бұл өзінің
жергілікті басқару органы бар, онымен қоса тұрғындар саны белгілі бір
шартты санға теңгерілетін тұрғылықты жер аталады. Формальды көзқарас
тұрғысынан қала бұл - әкімшілік шекарадағы аумақтың бір бөлігі. Қала
ұғымының теориялық зерттеулеріне байланысты бірқатар ғалымдардың К.Маркс,
Ф.Энгельс, П.Мерлен, Р.Мэрфи, Ж.Боже Гарнье, Ж.Шабо, Артур О`Салливанның
ғылыми жұмыстары бар. Бірақ, олар бүгінгі күнгі қаланың қызметтік
тұжырымдамасына сүйенеді және сондықтан қала мәселесін нарықтық экономика
дамуының негізі және нарықтық жүйенің басты элементі ретінде қарамайды.
ТМД елдерінде бұл мәселелерді зерттеуде Т.Г.Морозова, Н.В.Иванова,
В.Э.Комов, Т.Ф.Сорокина, В.А.Тупченко, В.И. Коробко, В.С.Занадворов,
В.З.Черняк, А.В.Черняк, И.В.Довиденко, Ю.Ф.Симонова, Г.А.Сульдина секілді
біршама қазіргі замаңғы ғалымдар зерттейді. Олардың еңбектерінде қала
ұғымының экономикалық анықтамасы берілген, оның қалыптасу факторлары мен
жіктелу топтары көрсетілген, урбанизациялану процесі қала халқының
қоныстануына ықпалын тигізетін және басқа да аймақтық ерекшеліктер
сипатталған. Қала экономикасының теориялық аспектілері қазақстандық
ғалымдар: Т.Ш.Шаукенбаев, Э.А.Туркебаев, Н.Қ.Мамыров, М.Г.Исаева,
Е.Н.Гладышева, К.Б.Исентаев, Б.Я.Двоскин Ұ.М.Ысқақов, Е.Н.Сағындықов,
Б.А.Жүнісов, М.Д. Сайымова және т.б. көптеген зерттеушілердің еңбектерінде
қарастырылып, олар өздерінің қомақты үлестерін қосты.
Бұл еңбектерде алғаш рет еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы
ұғымын қалыптастыру проблемалары қолға алынып, өңірліқ қатынастарға
байланысты оның ерекшелініктері мен жіктелу қажеттілігі айтылған. Сондықтан
Қазақстан Республикасының әр өңірінде дамып келе жатқан моноқалалардың
жалпы жағдайы ұлттық проблемалардың бірі болып, экономиканың басты
индикаторының бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыста моноқалалардың
теориялық, әдіснамалық және тәжірибелік тұрғыда жан-жақты зерттеп теориялық
және тәжірибелік аспектілеріне, әлеуметтік-экономикалық дамуының
заңдылықтары мен үрдістеріне сүйене отырып, олардың стратегиялық дамуын
анықтау және өсу тенденцияларын жүйелеу болып табылады.
Белгіленген мақсатқа жету үшін магистрлік диссертацияда келесідей
міндеттерді шешу көзделді:
- моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жалпы даму үрдісін
талдау және олардың алғышарттарын шешуге мүмкіндік жасау;
- моноқалаларды аймақтық индикаторға айналдыру бағыттарын көрсету; -
әлемдік экономикаға тиімді кіруге өңірдің моноқалалардың экономикалық
дамуының салалық серпілісінің негізін құру;
- моноқалаларының экономикасын, әлеуметтік жағдайын тұрлаулы белсенді
өрлеудің кешенді өнеркәсіпті іргетасы ретінде әртараптандыру;
- моноқалалардағы қалыптасқан әлеуметтік әлжуаздылықты жойып, халықтың
рухани әлеуетін және нарықтың инфрақұрылымын дамыту;
- моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуың стратегиялық бағыттарын
анықтау.
Зерттеу пәні мен объектісі: моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық
дамуының аймақтық ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі болып ҚР Президентінің
жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР моноқалаларды дамытуға бағытталған
заңдық және нормативтік-құқықтық құжаттарымен бірге шетелдік және отандық
ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы
ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық Ғылым
академиясының ғылыми зерттеу институттары, мерзімдік басылымдардың
статистикалық мәліметтері халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларының материалдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Жұмыс барысында диалектикалық таным, ғылыми жалпылау,
логикалық, жүйелік талдау, мәліметтерді топтастыру, салыстырмалы талдау,
болжамдау, экономика-статистикалық және салыстыру, кешенді сипаттау,
сараптамалық бағалау, топтау және басқа да ғылыми зерттеу әдістерінің
түрлері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеуді жүргізу
барысында жұмыстың ғылыми жаңалығы мынадан көрінеді:
- қала нарықтық экономика дамуының негізі және нарықтық жүйенің басты
элементі ретінде қарастырылған;
- қазіргі уақытқа дейінгі қала ұғымын зерттеу негізінде, автор өзінің
анықтамасын ұсынады;
- үлкендігі әртүрлі қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
заңдылығын және урбанизация үрдісінің тенденциясы анықталды;
- инновациялық жобаларды енгізу мен коммуналдық шаруашылықты кешенді
дамыту арқылы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық потенциалын
анықтау болып табылады;
- моноқалаларда жұмыссыздықты жою мақсатында шағын және орта
кәсіпорындарының нысандарын құру бойынша ұсыныстар енгізеді;
- кейбір шағын қалалар мен моноқалалардың өңірлік даму бағыттары
айқындалып, олардың жетілдіру жолдары айқындалды;
- ірі қалалардың отандық өндіріске әсері мен әлеуметтік-экономикалық
нәтижелері зерттелді;
- қалалар желісі дамуының экономикалық тиімділігіне қазіргі заманғы баға
берілді;
- нарықтық экономика жағдайындағы моноқалалардың дамуының жаңа моделі
ұсынылды және олардың тұрақты дамуының концептуалды негіздері
анықталды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Магистрлік зерттеу жұмысын жоғары және
орта кәсіптік оқу орындарында осы тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша
материал ретінде пайдалануға болады. Ғылыми ұсыныстарда көрсетілген
жұмыстың практикалық мәнділігі бұл ұсыныстарды мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиясын, үдемелі индустриалды-инновациялық даму
бағдарламаларын, және Қазақстанның моноқалаларын одан ары жетілдіру кезінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалды
(2013, 2014, 2015 жж.), сондай ақ жарық көрген 3 мақалада көрініс тапты.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Магистрлік жұмыс
құрылымы жағынан кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытыңдыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады, 12 кестені, 3 суретті, 1
диаграмманы және 4 қосымшаны қамтиды. Ғылыми жұмыстың көлемі 115 бет.
Бірінші бөлімде моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
теориялық аспектілері, моноқалалардың нарықтық экономикадағы маңызы,
қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму үрдісі мен заңдылықтары,
моноқалалардың дамуының аймақтық ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші бөлімінде моноқалаларының әлеуметтік-экономикалық жалпы
сипаты, олардың экономикалық дамуының алғышарттары, моноқалалардың жіктелуі
және өнеркәсіпті дамытудағы рөлі, аймақтың даму жүйесінде моноқалалардың
нарықтық инфрақұрылымы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталады.
Үшінші бөлімінде моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасы, қалалардың индустриалды-инновациялық даму
перспективасы, проблемалары және олардың тұрақты даму тұжырымдамасы
қарастырылады.
1. Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері
1. . Қала нарықтық экономика дамуының негізі ретінде
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы қаланың ауылдан бөлініп
шығу процесін жылдамдатты, бұл халықтың өмір сүру жағдайымен
дифференциациялауына өз әсерін тигізді. Қала капитал және сатып алу мен
сату көздеріне тиімді және пайдалы шарттармен қамтамасыз етілген, мұнда
жаңа өндіріс орындары мен жаңа инфрақұрылым әр қадам сайын даму үстінде.
Нарықтық жағдайда қала экономикалық ортада болғанымен қатар, әлеуметтік
қажеттілікті қанағаттандыра алатын аумақтық жүйе болып табылады.
Ең алдымен, қаланың дамуымен инфрақұрылымын қарастырмастан бұрын,
жалпы қала деген ұғымды толығырақ анықтайық. Қала - халықтың
ұйымдастырылған қызмет ету және өмір сүру ортасы болып сипатталады. Бұл
ортаның негізгі бағыты және бір жақтылығы еместігі қала өзіндік халық
қажеттілігін қанағаттандыратын, қоғам мен жеке өмір сүру жағдайын
жоғарылата алатын орта болып табылады, ал қала тұрғындарының өндірістік
және сұраныс белсенділігі қала жағдайына тікелей әсер етеді.
Қала өзіндік жеке шаруашылық, өндірістік орта, өнеркәсіптік және
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерімен және т.б қоғамдық пайдалы
қызметтертемен шоғырланған, тұрғылықты аумағы анықталған бірінғай орта.
Әр елдің экономикасында қала – басқару және зерттеу, өнеркісіптік
орта, әлеуметтік–экономикалық кешен, әкімшілікті–аймақтық бірлік
объектілері болып қарастырылады.
Қалада халық санымен жергілікті аймақтың өсуі оған қатысты
проблемалардың пайда болуына және оны шешуге ғылыми және тәжірибелік
қызығущылыққа алып келеді. Сондықтан осыған байланысты бұл процесстің
негізгі ерекшелікті жақтарын табу үшін, қала деген жалпы ұғымды және
критерилерді (межелеуіштерді) талдау – экономикалық ғылымның негізгі
мақсаты болып табылады.
Қала ұғымына әртүрлі анықтамалар беруге болады. мысалы айталық,
Египетте қала бұл белгілі бір әкімшілік орталық, яғни әкімшілік билікке ие
орталық болды. Кейбір мемлекеттерде тұрғындардың белгілі саны туралы мүлде
ойланбайды, олар үшін қала немесе қала емес деп тағайындалуы мүмкін.
Әр түрлі уақытта қала ұғымына әр түрлі мағына беріледі. Анықтама
тарихи-генетикалық, формальдық-құқықтық, статистикалық, демографиялық
қоғамдық шаруашылық және басқа да критерийлерге сүйене отырып беріледі.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде қалаға жергілікті өзін өзі басқару құқы бар
тұрғындар саны (мысалы,Францияда 2000 ; Турцияда – 10000; Ганада – 5000;
Кенияда – 2000; Тунисте – 1000 адам) белгіленген мөлшерден аспайтын елді
мекен ретінде анықтама беріледі. [40,12]
Жекелеген елдерде (Италия, Чили, Гватемала) қала ұғымы одан әрі
нақтылана түседі. Әртүрлі критерийлер ретінде тұрғындар тығыздығы,
құрылыстың көптігі, ауыл шаруашылығы емес қызметтегі тұрғындардың
жұмысбастылығы сияқты бірнеше ерекшеліктері қарастырылады. БҰҰ
публикацияларында қалалардың агломерациясын қалыптастыру мақсатында сандық
көрсеткіш 20 мың тұрғынға жеткенде ғана қала саналады.
Қалалар - қоғамның барлық территориялық жүйесінің маңызды бөлігі,
елдің халық шаруашылығының негізі болып саналады. Оларға негізгі тұрғыны
өнеркәсіп, сауда мен басқару жүйесінде және ауыл шаруашылық емес салаларда
қызмет ететін елді мекендер жатады. Халық тұрғындарының санына байланысты
оларды бірнеше түрге бөлуге болады:шағын (халық саны 50 мыңнан аспайтын),
орта (халық саны 50-100 мыңға дейін), үлкен (100-250 мыңға дейін), ірі (250-
500 мыңға дейін), аса ірі (500 адамнан асатын). Мұнда ерекше топты халқы 1
млн. адам құрайтын ірі қалаларды атап өтуге болады.
Ежелгі грек философы Аристотель әр қаланың тұрғындар санын 10 мың
адамнан кем қылмай шектеу қажет деген ұсынысын айтқан болатын. Қала
тұрғындары бір алаңға жинала алмайтындай етіп, бір бірімен танысып, пікір
алмасып шешім қабылдамайтындай етіп осылай шектелуі тиіс деді.
Шығыс ойшылы аль-Фараби өзінің Философиялық трактаттар (870-950 жж.)
атты ғылыми еңбегінде қайырымды қала туралы ілімін дамытты, оның ойынша
бұндай қала тәртіпсіз, ар-ұятсыз, адасқан, тұрғындары байлықты өмірдің
мақсаты деп санайтын қалаға қарама-қайшы болып келеді. Әл Фараби саяси-
экономикалық пікірлерін Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы,
Мемлекеттік билеушінің нақыл сөздері және Азаматтық саясат еңбектерінде
баяндайды. Ол, саяси-экономикалық ілім – қайырымды басқару, оны
ұйымдастырудың тәсілдері мен қала тұрғындарына қайырымдылық пен игіліктің
қалай келетінін, оған қандай жолмен жетуге болатындығын үйретеді деді.
Адамдар өздерінің санасынан тыс қалыптасатын материалдық игіліктерді
өндіруде әр түрлі топтарға, қауымдастықтарға біріккені белгілі. Осындай
ұйымдастырушылықтың бірі – толық, екіншісі – толымсыз қоғам деп аталады. Өз
ретінде толық қоғам үлкен, орта, кіші болып бөлінеді.
Үлкен қоғам – жер бетіндегі мекендеуші барлық адамдардың жиынтығы.
Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші, шағын қоғамға
жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен отбасы мүшелері жатады.
Ғұлама қайырымды және қайырымсыз қала тұрғандарына талдау жасап, ондағы
жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, айналысатын кәсібін, тұрмыс-
салтын, өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарын көрсетуге ұмтылды. Оның
айтуынша,адамдар, бақытты болуы үшін бір-біріне көмектесіп отыру
мақсатымен бірлескен қала-ізгі қала. Халқы бақытқа жету үшін өзара
көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету
жолында біріне-бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық. Сол сияқты
халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне-бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер
жүзі ізгі болар еді. [23, 429]
Әл-Фарабидің пікірінше, қоғамдардың ең жетілген формасы - қала, қала -
бұл ел басқаруда адамдарды ең үлкен бақытқа жеткізетін мінсіз үлгісі
саналады. Әл-Фараби қала терминін әкімшілік аумақтық бөлініс ретіндегі,
осы заманғы ауқымдағы қаланы белгілеу үшін ғана емес, мемлекет-қаланы
белгілеу үшін де, сондай-ақ, феодалдық қоғамда ең көп болған әртүрлі
әлеуметтік топтарды белгілеу үшін де қолданады.Ол қала тұрғындарының
бақытты өмірге қол жеткізуі жоғарғы, қайырымды билік өнеріне де тікелей
қатысты деп ой түйеді. Қайырымды қала билеушілері өз жұрты, тұрғындары үшін
қызмет етеді. Қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкіндігі, құқығы бар
бақыт дегеніміз игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең
жетілгені. [23, 429] Сондықтан қайырымды билеушілер билеген қала
тұрғындары ғана бақытқа жете алатыны айтылады.
Ғұлама қайырымды қалалармен бірге надан, бұзылған, сараң, қайырымсыз
қалалардың болатынын ескертеді. Сонымен қатар, қайырымды қала тұрғындары
пайдаланатын игіліктерге ғылым негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу,
әртүрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату өмір сүруін т.б. жатқызады.
Кезінде А. Смит, К. Маркс және Ф. Энгельс қаланы нақтылы тарихи
түсінік ретінде қарастыру керек деп белгілеген, сондықтан олардың өндіріс
күштерінің даму деңгейінен және қоғамда орын алатын әлеуметтік-экономикалық
құбылыстардың ерекшелігіне байланысты тиісті өзгерістерге ұшырайтындығы
заңдылық. Бұған көрнекті мысал ретінде ғылыми техникалық процеспен бірге
дамып келе жатқан қалалардың қарқынды урбандалу процесі бола алады. Мұның
әсерінен қалалық қоныстанудың қоғамда алатын орны мен мәні, табиғатының өсу
үрдісі пайда болады. Сол кезде, Адам Смит: Ірі кірістер жұмсалатын
қалаларда, осы қаланың тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыратын істен
басқа, капиталды пайдасы бар тиімді іске салу, осындай капиталды өндіріс
нәтижесінде алатын қаржыдан өмір сүруге басқа қаражат құралдары жоқ
халықтың ең төменгі топтары тұратын қалалардын гөрі ауырлау деп, атап
көрсеткен. [5]
К.Маркс және Ф.Энгельс қалаларды тек тарихи-негізі бар түсінік деп
қарастырған, ол алдағы өндірістік күштер мен әлеуметтік-экономикалық
ортаның болуы, бұл қоғамдық заңдылықтардың әсері. Бұған мысал ретінде
қалалардың қазіргі урбанизациялық өсуі, ондағы ғылыми-техникалық прогрестің
дамуы, қаланың жалпы еңбек күшін, өндірістік потенциалының өсуіне алып
келеді.
К.Маркстың тұжырымдамасына келсек қала өзіндік даму бағытын тапқан,
өндірістік күшпен, капиталдын, сұраныстын, қалыптасқан ортасы, ол бұл
мезгілде ауыл – теріс әсер қалдырады. [26,50] Көрнекі мысал болып ғылыми-
техникалық прогресспен бірге дамитын, олардың нәтижесінде қалалық
қоныстанудың, табиғатының, қоғам өміріндегі ролі мен маңыздылығының өсуі
пайда болатын қалалардың прогрессивті урбандалуын айтуға болады. Қазіргі
заманғы әлеуметтік-экономикалық ағза ретіндегі қала ұғымына келесідей
белгілер тән: тұрғындары, қала құраушы және қалаға қызмет етуші салалар,
аумағы, қоршаған ортажәне тағы басқалары.
Маркстың айтуы бойынша қала бұл халықтың, өндіріс құралдарының,
капиталдың, көшеттердің, сұраныстардың шоғырлану фактісін білдіреді, ал
ауылда дәл осыған қарсы факт анықталады, яғни оқшаулану және тарқалу.
[6,470] Қалада деп атап көрсетті К.Маркс, халықтың, өндіріс орындарының,
қажеттіліктердің, капиталдың шоғырлануы, сонымен қатар, ауылдағыдай
бөлектік, диаметралдық қарама қайшылық байқалады. [26,50] Сонымен қатар,
қала салалардың механикалық жиынын немесе түрлі қызмет түрлерінің жиынтығын
білдірмейді. Бұл дегеніміз адамдардың белгілі бір ұйымы, ол өзінше бір
сияқты, яғни онда өте үлкен диспропорция болмауы қажет себебі, олардың
экономикалық не болмаса әлеуметтік қызметтерін орындауда теріс әсерін
береді. Қалалық қоныстанудық аумақтық ұйымының күрделілігі келесіде
қаланың өзінің өмір сүруі жай ғана көптеген тәуелсіз үйлердің болуымен
ерекшеленеді. Мұнда оның құраушы сандары әсер етпейді, бұл өзінше бір ағза
деуге болады. [26,470] Тиісінше, қала-бұл ең алдымен шоғырланған жүйе.
Қаланың аумақтық бірлігі, қатынастардың (жалпылама, қазметтердің алмасуы
және басқалары) адамдардың, жалпы қалалық пайдалану нысандарының (мысалға,
инженерлік коммуникациялар, көліктік тораптар) дамуына шарт жасайды, ал
жоғарыда аталғандар өз кезегінде осы бірлікті күшейте түседi.
Ежелгі дәуірде қалалар мемлекет пайда болуының алғашқы шарттарының
бірі ретінде болды. Бұл қоғам өмірінің коммуналдық қағидасының дамуы өмір
сүру қажеттіліктернің біріне айналды. Қала жалпы индивидтер мен қоғамдық
ұйымдардың міндетті тоғысуын атайды. К.Маркс пікірінше, адамдардың қалада
бірігуі экономикалық өмір сүрумен байланысты, қалалардың болуы жай тәуелсіз
үйлерден қоғамдастықтың болуымен ерекшеленеді. Бұл өз алдына жеке бір дене
мүшесі секілді. Қалалар адамның индивид ретінде қалыптасуына мүмкіндік
жасады. [26,470] Қалалық жұмысшының еңбек сипаты қоғамда өмір сүруге
ықпал етсе, натуралды шаруашылықтағы еңбек жұмысшысының сипаты тікелей
табиғатпен қарым - қатынаста болуға міндеттейді. Қаланың аумақтық бірлігі,
қатынастардың (жалпылама, қазметтердің алмасуы және басқалары) адамдардың,
жалпы қалалық пайдалану нысандарының (мысалға, инженерлік коммуникациялар,
көліктік тораптар) дамуына шарт жасайды, ал жоғарыда аталғандар өз
кезегінде осы бірлікті күшейте түседi.
Ірі қалалар ең алдымен өндіріс және көшіп - қонудың орталықтарына
айналды. Ф.Энгельс сипатындағы қала неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым
онда өмір сүруге ыңғайлы: мұнда темір жол торабтары, құбырлар, шосселер де
осында; дайын жұмысшыларды таңдау мүмкіндігі мол, жаңа кәсіпорындар
ұйымдастырылуы да осында, мұнда барлығына қол жетімді, шалғай аудандармен
салыстырғанда арзан, базарлар мен биржалар мекені, тұтынушылар кездесетін
орын, дайын өнімді жеткізу мен шикізат нарықтарымен байланыс міндетті түрде
болатын елді мекен деп атап өткен. [26,354]
Сонымен қатар, ірі қалаларды орталықсыздандырудың негізгі идеясын
ағылшын ғалымы Эбенезер Говард (1850-1928жж.) өзінің Қалалар - болашақтың
бақтары атты ғылыми жұмысында ұсынды. Ал, белгілі неміс социологі Макс
Вебердің (1864-1920жж.) Қала деген еңбегіндегі көзқарасына сүйенсек,
қала - бұл экономикалық мағынада тұрғылықты халықтың күнделікті
қажеттіліктерін жергілікті нарықта қанағаттандыруы және мұндағы өнімдердің
көптеген бөлігі тұрғындармен өндірілуі деп қарастырады. [29]
Қала санының өсуі, оның ішінде ондағы тұрып жатқан халықтың көлемі мен
санының өсуі олардың дамуында ғылыми және практикалық қызығушылық
мәселесінің өсу шарттарын туғызады. Сондықтан да осы үдерістің ең басты
спецификалық ерекшеліктерін анықтау яғни біріншіден, қала ұғымының
критериилерін қалыптастыру және анықтау экономикалық ғылымның маңызды
міндеті болып табылады. Қаланың өзін анықтау сұрағы (қандай елді мекендерді
қала деп тануға болады) қалаларды зерттеуде туындайтын жалпы екі
сұрақтардың біреуіне жатады (екіншісі қалалар типологиясы). [30,171]
Қазіргі уақытта қала түсінігін зерттеуге және талдауға ТМД елдерінің
бірқатар ғалымдарының экономикалық, экономо – географиялық, әлеуметтік –
демографиялық және т.б әдебиттері арналған және олар қала түсінігінің
өзіндік критериелерімен теориялық жақтарын қарастырған. Қала негізін
анықтауға статистикалық(аумақтың көлемі және халық саны); демографиялық
(халық санының өсу жағдайы); өндірістік-функцианалды (халықтың еңбек-
өндірістік қызметі); сәулет-құрылыс (өнеркәсіпке, тұрғылықты жағдайға және
мәдениетке бағытталған объект жобалардың жағдайы); әлеуметтік (халықтың
өмір сүру жағдайы, әлеуметтік инфрақұрылымы); тарихи-генетикалық (өмірге
келу, пайда болу уақыты), экологиялық және т.б.
Сонымен қатар қала түсінігінің кейбір заңдылықтары алыс шетелде де
қалыптасқын (О`Салливан А., Мерлин П., Мэрфи Р., Боже-Гарнье Ж., Шабо Ж.).
[31,32,33] Бірақта оларда қазіргі қалалардың функционалды конценпциясын
алға қояды, сондықтан қалалардың әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымын
проблема етпейді.
Қаланың экономико-географиялық жақтарын қарастырғанда, адамдардың
қандай да бір өндірістік материалды және рухани түрлермен байланысады.
Егерде экономгеографтар, әлеуметтанушылар және демографтар үшін қала
зерттеу саласы балып табылса, ал қала салушылықтарға ол тек қана объект
болып саналады. Бұл дегеніміз қала құраушылар ғылымы басқаларға қарағанда
бұл түсінікті жүйе ретінде түсінуіне ең көп үлес қосқандар.
Экономикалық-географиялық мәнде қала шоғырланудың бір формасы ретінде
қаралады, олардың шеңберінде адамдар белгілі бір материалдық және рухани
өндірістеөзара араласады. Әлеуметтанушылар негізінен осы ұғымның әлеуметтік
құраушысы талдауына жүгінеді - қалалық өмір сүру салтына, қалалар
арасындағы байланыс және халқының сұранысы. Өз кезегінде демографтар қаланы
белгілі бір бағдарланған тіршілік ету қағидасы бар, халық қоныстануға
тиісті өздерінің талаптарын ұстанатын ұйым ретінде қарастыруды ұсынады.
[99]
Егер экономикалық-географиялық, әлеуметтік және демографиялық тұрғыда
қала зерттеу нысаны болып табылса, ал қала құрылысына ол жалғын нысан екен.
Мұнымен қала құрылысына басқа ғылымдарға қарағанда бұл ұғымға жүйе ретінде
қарастыруға өте көп үлес қосқанын көруге болады. Қала құрылысы түсінігінде
қала - күрделі, құрылымдық, сәулет-жоспарлау және көлемді-орта қатынасында
үдеріссіз түрленген ағза ретінде көрсетілген. [99]
Кейбір ғалымдар экономикалық-географиялық, әлеуметтік-демографиялық
және сәулет-жоспарлық үйлестірілудің қажеттігін мойындап, өздерінше
универсалды анықтама бергісі келетінін айта кеткен жөн. Алайда, біздің
көзқарасымызша бұл жағдай тек қана осы облыста теориялық жұмысты қиындата
түседі. [99]
Жалпы ғылыми әдебиеттерде негізгі талдау көздерін қарастырсақ, олар
қала ұғымының қазіргі уақыттағы әлеуметтік-экономикалық маңызы ашып
көрсете алмайды. Көп салалы зерттеулерге сүйенсек қала мен аймақтың
өндірістік күші қоғамының формасы болып қарастырылады. Осы ұғымның негізгі
әлеуметтік-экономикалық мазмұны терен және кең.
Қазіргі қала – материалдық және өндірістік саланы адам жағдайына тиімді
байланыста орналасқан, табиғи ресурстарды тиімді пайдаланатың, әртүрлі
өндірістік және өндірістік емес сферада құрылған, серпінді даму үстіндегі
ұйымдастырылған жүйе. Бұл дегеніміз қалалар қазіргі уақытта өндірістік
орта болып қоймай, сонымен қатар құрылыс, көлік, материалдық өндіріс, ғылым
және ғылыми қызмет ету, басқару және т.б функциялармен шоғырланған аймақ.
Олар: құрылыс, көлік, сонымен қатар білім және ғылыми қызмет көрсету
секілді материалдық өнімдер (Біріккен ядролық зерттеудер институтының
қасында Дубна қаласы, Пущино қаласы-биологиялық орталық, Обнинск, Байқоңыр,
Курчатов, Протвино, Новосибирь академиялық қалашығы, Мәскеу маңында
орналасқан келешек қала Сколково және т.б.), білім беру (жоғары оқу
орындары және қала құрушы салаларға жатады), басқару (егер басқару
органдары қаладан тыс мәнде болса), қалалардың әр түрлі қызметтері өсуде.
Нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы қаланың ауылдан бөлініп
шығуын жеделдете түсіп, тұрғындар дифференциациясын сипаты мен өмірлік
қызметінің әдіс тәсілдерін өзгертті. Мұнда қосымша қызығушылық танытушылар
үшін әртүрлі шарттар қарастырылады, онымен қоса мұнда капитал шоғырлануы
орын алған, күннен күнге дамыған инфрақұрылым қалыптасқан, сатушы мен сатып
алушы көзбе-көз кездесе алатын орын. Нарық жағдайында қала мүмкіндігі мол
экономикалық орталық, сонымен қатар аумақтық жүйе және күннен күнге шексіз
өсіп келе жатқан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырушы.
Қазір қалалар негізінен өндірістік, зияткерлік және ғылыми әлеуеті
зор, жаңашылдық пен инновацияның тарихи қалыптасқан орталықтары болып
табылады. Сәйкесінше, қалалар даму технологияларына, инновацияларға деген
сұранысты талап етіп, өздері соны қанағаттандырады. Барлық заманда осылай
болған және болашақта да солай болады. Бірақ дәл қазіргі уақытта әлем
қалалардың түпкілікті өзгерісінің дәуіріне қадам басты.
Біріккен әлеуметтік-экономикалық жүйеде қалыптасқан орта ретінде, қала
келесідей жүйелік даму шарттарымен жүреді: тұрғылықты халық, қала құрылысы
және қалалық қызмет ету салалары, аумақ, қоршаған орта және т.б. Осымен
бірге біз жоғарыда айтып өткендей қаланы әлеуметтік-экономикалық жүйе
ретінде анықтаған жөн, ол аймақтың және оған қатысты аумақтың өндіріс
күштері жоғарылаған және әртүрлі функцияларды орындайтын (әлеуметтік-
экономикалық, әкімшілік-мәдениет, ғылыми және ұйымдастырушылық-құқықтық)
ұлттық экономикаға қажет компанент.
Сондықтан да біздің көзқарасымызша, қаланы бірыңғай әлеуметтік-
экономикалық жүйені құрайтын ұлттық экономиканың түйіні ретінде сипаттау
қажет. Ұлттық экономика құрамындағы тұтас шаруашылық жүйе бөлігі қоғамдық
өндірістің жаңа шыңына жетуге және ұлттық экономиканық тұрақты дамуы
бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Осы көзқараста, аталған ұғымды
елді мекеннің қызметі және тұрғыны жағынан анықтау толық еместігін
мойындағын жөн. Осындай көзқарас біздің заңнамада да айқындалған.
Қалалар нарықтық шаруашылықты қалыптастыруда маңызды ролді атқарады,
олар экономикада құрылымдық жылжуды көрсетеді, қажетті әлеуметтік сұранысты
туғызып, аумақтың өндіріс күштерінің және ұлттық экономиканың бір бөлігі
болып келіп, қала өзіндік бағытталған жүйе болып табылады. Сондықтан
қаланың әр кезінде дамуы, олардың қоғамдық прогресивті көрсетпейді және
онда басты ролді атқарады.Қоғамның жаңа даму кезеңінде қала проблемалары
жаңа сапалы тұжырымға еи болады, олардың даму қиындығы экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, географиялық және т.б көрсеткіштермен
анықталады.
2. Қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму үрдісі мен заңдылықтары
Қалалардың өсуі және дамуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуында,
яғни онын негізінде жатқан қоғамдық өндірістің дамуында кездейсоқ жағдай
емес. Қалалар даму тарихы мыңдаған ғасырлар бұрын басталды. Қалалар жер
шаруашылығының бөлінуі мен таптар және мемлекет пайда болуында қалыптасты.
Сонымен бірге өзінің пайда болуында қалалар қоғамдық ілгерілеу мен прогресс
кепілі болды. Қалалар бұл тіршіліктің екінші табиғаты саналады.
Қалалардың тарихи пайда болуы еңбектің терең бөлінуімен байланысты, яғни
ауыл шаруашылығынан өндірістің бөлініп шығуы. Қалалардың өсуі мен даму
процесі қай қоғамда болса да ауылдың қала ретіндегі қалыптасып, қалаларда
жаңа әлеуметтік-экономикалық қайшылықтардың пайда болуымен байқалады.
Қазіргі заманғы урбанизацияға қарама-қайшылықтардың тән болып келеді,
олардың ішінде ең бастылары өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы дамуындаға
қарама-қайшылықтар, қала тұрғындарының тым тығыз орналасуы, халықтың өмір
сүруінің нашарлауы және өмір сүру деңгейінде айырмашылықтардыңпайда болуы
мен сапасының түсуі, алып қалалардың пайда болуы, тұрғын үй мәселесі, еңбек
етуде жұмыс орындардың тығыздығы, қылмыстың және жоқшылықтың өсуі,
экологиялық ортаның нашарлауы, әлеуметтік шиеленістер және т.б.
Осы құбылыстарды жою және бейтараптандыру - қалаларды басқару мен
реттеудің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады, себебі аталған
сұрақтардың сәтті шешілуі жоғарыдағы көріністердің мәні мен нағыз масштабын
және олардың пайда болуының тетіктерін зерттеуде қатал түрде ғылыми
зерттеуді талап етеді.
БҰҰ жанындағы бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтауында бүкіл
әлемде бейбітшілік сақтап қалу мәселесінен кейінгі ХХ ғасырдың екінші
жартыжылдығында адамзат алдындағы шұғыл мәселе ол қалаларды жоспарлау болып
табылады. [110]
Әлемдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай нарықтық экономикасы бар
көптеген елдердегі урбанизация үдерісінің бақылаудан шығуына алып келді.
Жеке елдердегі қала халқының үлесі Германияда – 90, Швецияда – 83,
Аргентинада – 83, Уругвайда – 82, Австралияда – 75, АҚШ-та – 80, Жапонияда
- 76% құрап отыр. Ірі қалалар-миллионерлермен қатар қала агломерациялары
немесе мегаполистер тез қарқынмен өсіп келеді.
Мегаполис (мegas - үлкен + рolis – қала) – бұл бірнеше қала
агломерацияларының бірігуі нәтижесінде пайда болған ірі қала. 1900 жылы тек
екі Лондон және Нью-Йорк сияқты мегаполистерге қарсы бүгінде әлемде 20 өте
ірі агломерациялар мен қалалар-мегаполистер пайда болды. Мысал ретінде
келесі мегаполистерді атап өтуге болады: АҚШ-та 40 млн. халқы бар Бостон-
Вашингтон, Лос-Анджелес (17 млн.), Сан-Франциско (8 млн.); Мексикада Мехико
(24 млн.); Бразилияда Сан-Паулу (23 млн.). Айтарлықтай ірі агломерациялар
Европада қалыптасты: Германияда Рейн-Рур (11 млн.); Ресейде Москва (10
млн.); Нидерландыда Рандстад Холланд (7 млн.); Азияда: Жапонияда Токайдо
(60 млн.), Үндістанда Калькутта (16 млн.) және Бомбей (15 млн.); Қытайда
Шанхай (14 млн.). Әлемнің көптеген, әсіресе экономикалық дамыған
елдерінде, қала халқының үлесі жалпы халық санының 85-90% - дан астамын
құрап отыр. БҰҰ болжамы бойынша, 2020 жылға қарай қалаларда халықтың 55 % ,
ал 2050 жылға қарай жер шары тұрғындарының 85% тұратын болады.
Қалалардың және ауыл-қалалық интеграциялық байланыстардың дамуы
урбанизация арқылы анықталады. Урбанизация түсінігінде қоғамның дамуында
қалалардың тарихи қалыптасуы процесі түсіндіріледі, мұнда халықтың
демографиялық, құрылымдық, әлеуметтік-біліктілік өндіріс күштері
қарастырылады. Мұнда оның негізінде экономиканың өзі жәен оның индустриалық
жақтары жатқызылады. Урбанизацияда қала өндіріс күштерінің индустриалық
типте дамуы ғана емес, сонымен қатар ауылдық типте даму жүйесі. В.И.Ленин
қалалардың өнеркәсіптік дамуы капитализмнің өсуіне алып келеді деп,
индустриалды халық өзінің көлемімен қала халқынан көп болады деген. [27]
Тарихи деректерге қарағанда, адамзат өміріндегі алғашқы қалалар біздің
заманымызға дейінгі 3-1 мың жылдықтарда Египет, Месопотамия, Сирия, Индия,
Қытай елдері мен Кіші Азияда пайда болыпты. Ал грек-рим дәуіріндегі Афина,
Рим, Карфаген секілді қалалардың өркениеттің үлкен жетістігіне баланғаны
белгілі. Мұнан кейінгі ортағасырлық кезең мен қайта өрлеу дәуірінде
капиталистік өндіріс тәсілдерінің алғышарттары қалыптаса бастады. Бұл бірте-
бірте материалдық және рухани қызмет түрлерінің шоғырлануына, сөйтіп
заводтар мен фабрикалардың пайда болуына алып келді. Капиталистік
өндірістің дамуы урбанизациялық үрдістерге жаңа серпін берді. Халықтың
шоғырлануы үрдісі жеделдеп, жаңа қалалар пайда болды. Олар әрі көбейе, әрі
ірілене түсті.
Қалалардың дамуы адам тарихында ерте замандағы Шумерде алты мың
бесжүз жыл бұрын басталған. Қала аумақтақ қоғамның бір географиялық аймақта
қалыптасуы. Бұрынғы қалалар өндірістік көздерімен, халық санымен және
территориялық көлемімен қазіргі қалалардан айырмашылы зор. Ол замандағы
қалаларда жалпы халық саны 2000 адамға да жетпеген, сонымен бірге қалада
саудагерлер, дерменшілер, ақындар, ал ең бастысы қалада билік жұмыс
істеген. Қалада қоғамдақ қажеттілікті өтеу орындары қызмет атқарған,
мысалы жылумен, сумен қамтамасыз ету орындары, жол, үй құрылысы саласы
бойынша және т.б. Орта ғасырларда Еуропа елдерінде мынадай қанатты сөз
туған: Қала адамды азат етеді. Ол замаңғы қалалар аса маңызды роль
ойнаған жоқ, қаланы тек билік көзі деп қарастыруға болады. Қаланың
әлеуметтік жағдайын ауылдың жағдайымен салыстыруға келмейді. Қалада пайда
болған жұмыссыздық, қайыршылық, техникалар, ашылған өндіріс орындары қала
жағдайына теріс әсерін тигізді.
Ал қазіргі Қазақстан жеріндегі алғашқы қалалар оның оңтүстігі мен
оңтүстік шығысында ерте замандарда-ақ бой көрсете бастаған. Бұған осы
өңір табиғатының жайлылығы, яғни, күннің жылылығы мен судың молдығы жағымды
әсер етті, дейді тарихшы ғалымдар. Осының негізінде Сырдария, Арыс, Талас,
Шу, Іле өзендерінің бойында егіншіліктің негізі қаланып, адамдар
отырықшылық өмірге үйрене бастады. Адамдардың топтасуы кәсіптің бөлінуін
тудырды. Мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына сәйкес қолөнеріне деген
сұраныс артты. Осы жағдай қала тіршілігінің негізін қалады. [3, 13]
Археологиялық зерттеулер ХІ-Х ғасырларда Қазақстан аумағында қала
мәдениеті жақсы дамып, өркендегенін көрсетеді Орта ғасырларда Түркістан,
Талас, Шу өңірлерінде қолөнер мен сауда және мәдениеттің шоғырланған
орталықтары-қалалар қалыптасты. Бұл қалалар басында кіші елді мекен ретінде
салынып, кейіннен ұлғайды. Қазақстан аумағында қалалар осыдан екі жарым мың
жыл бұрын салынған екен. [99]
Ортағасырлық Қазақстан қалалары халқының саны мен көлемі әр түрлі
болды. Олар Қарашоқы, Қойлық, Екіоғыз, Сауран, Тараз, т.б. Бұл қалалар
хандар мен сұлтандардың меншігінде болып, оның өз билеушісі болған. [99]
Көне Қытайдан басталып, еліміздің оңтүстігі арқылы Жетісу жерін көктей
өтетін Жібек жолының жандануы Қазақстандағы қала құрлыстарының дамуына
үлкен серпін берді. Керуен жолының бойында бекеттер салынып, олар бірте-
бірте сауда-саттық жүргізіп, тауарлар алмастыратын қалалар деңгейіне
көтерілді. Отырар, Сығанақ, Сауран, Жент, Жанкент, Тараз, Созақ, Құмкент,
Төрткөл, Ақтөбе, Құлан қалалары міне, осылайша салынып, өркендеді. Ал Х
ғасырда өмір сүрген ғалым-географ әл-Мақдиси өзінің Әл-бәд ва-тарих
(Дүниенің басталуы мен тарихы жөніндегі кітап) атты еңбегінде сол кездегі
Қазақстан аумағында орналасқан 50-ге тарта қаланы атаған. Олар: Исфиджаб,
Хирлұғ, Жумишлағу, Арсубаникет, Бараб, Шауғар, Сауран, Тұрар, Зерах,
Шағылжан, Баладж, Барукет, Яганкет, Тараз, Балу, Құлан, Мерке, Лакра және
басқа да көптеген қалалар.
Сол кездегі қалалар құрылысының өзіне тән ерекшеліктері болыпты.
Мәселен, ортағасырлық дәуірдегі Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, әсіресе,
Орталық Азияға жақын тұстарда салынған қалалар негізінен үш бөліктен: қала
билеушісінің сарайы бар негізгі бөлік - цитадельден; қаланың бай халқы мен
қолөнершілер тұратын бөлік - шаһристаннан және қолөнер шеберханалары
орналасқан бөлік - рабадтан тұрса, отырықшылыққа кейіннен көшкен Іле бойы
мекендегендердің қалалары ондай бөліктерге бөлінбеген. Мұндағы қалалар төрт
бұрышты дуалмен қоршалған. Мұның өзі сол кездегі жаугершілік заманның
әсерінен болса керек. Яғни, қалалар бір жағынан алғанда әртүрлі еңбек
бөлінісінен туған жаңа тіршілікті білдірсе, екінші жағынан қорғаныстық
қызмет атқарған. Қала маңайындағы мал жайып, егін еккен шаруалар ел шетіне
жау келген тұста қалаға кіріп бой тасалайтын болған.
Қазақстан жеріндегі алғаш қалалар VIX ғ.ғ. еңбектің бөлінуі, жеке
шаруашылықтың дамуы кезінде пайда болғанын археологиялық зерттеулер
көрсетті. Олар Сырдария, Талас, Шу, Іле өзендерінің бойында саяси оқиғалар,
сауда және мәдениеттің орталықтары ретінде қалыптасты.
Жетісу бойындағы қалалардың маңызды экономикалық негізін транзиттік
сауда құрап, мұндағы сауда Орталық Азияның Шығыс елдерімен байланыстары
арқылы жүзеге асырылды. Жібек жолы бойында Тараз бен Суяб қалалары пайда
болды және VIΙ ғасырдың өзінде-ақ бұл қалаларда әртүрлі мемлекеттерден
түрлі көпестер жиналған қала ретінде белгілі болды. Сауда аса дамыған орта
ғасырлық қалалар ішінен Отырарды атап өтуге болады. XIXII ғ.ғ. өзінде
аталған қалалардан басқа Қазақстан жерінде 56 қала пайда болды.
Ортағасырлық қалалардың құрылымына тоқталар болсақ олар негізінен ірі
су алқаптарының бойында, сауда керуен жолдарының бойында, феодалдар
ордалары мен бекіністер жанында пайда болған. X-XII ғ.ғ. ортағасырлық
қалалардың гүлденген кезеңі болып саналады. Сол ғасырларда халық ең көп
қоныстанған, сонымен қатар Қазақстанның ең ірі қаласы болып Исфиджаб
есептелінген. Әр қала тәуелсіз өмір сүрген және өз билеушілері болған.
Қалардың міндеттері болып негізінен әкімшілік басқару орталығы, қолөнер,
сауда орталығы табылады. Қала халқы негізінен егіншілік, қолөнер, саудамен
айналысты. Тараз қаласы - саудагерлер қаласы; Суяб - әр елдің
саудагерлері кездесетін, ал халқының жартысы саудамен айналысатын қала
атанды. Исфиджаб - әлем саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі
атанды.
Оңтүстік Қазақстанда Сырдария (Яксарт, XVI ғ. Бастап Сыр аты қайта
берілді) алабында қалалар көптеп салынған. Қазақстанның оңтүстігінен 25
қала орны (VI-IX ғ.ғ.) табылды, олар: Исфиджаб, Будухкет, Отырар, Шауғар
т.б.
ІХ-ХІІ ғасырларда түркі ой әлеміндегі белгілі ойшыл Жүсіп Баласағұн
Құтты білік еңбегін түркі дәуірінің өркендеген кезеңі қарахандар
дәуірінде жазды. Ж.Баласағұн жазбаларында IX - X ғ.ғ. Жетісудың солтүстік
шығысында 12 қала, XI - XII ғ.ғ.- 70 қала болған. Отырар - ең ірі
қалалардың бірі, әкімшілік, сауда, қолөнер, мәдениет орталығы екендігі
аталып өткен.
Сөйтіп, Х-ХІІ ғасырларда батыс пен шығыс арасындағы сауданың нығаюы
ежелгі Қазақстан жерінде қала құрылысының дамуына себепші болып, өңірдің
гүлденуіне алып келді. Халықтың бір бөлігі бірте-бірте отырықшылық өмірге
де ден қоя бастады. Сол тұста қазіргі Қазақстан жерінде 200-дей қала мен
елді мекен болғандығы Қазақ совет энциклопедиясында жазылған.
Қазақстан жерінде қалалардың дамуы мен пайда болуында шартты түрде үш
кезеңде қарастыруға болады, олар: революцияға дейінгі, революциядан
нарықтық экономикаға дейінгі (1991ж.) және нарықтық экономикадан қазіргі
кезге дейін. Ал бізді қалалардың қазіргі заманғы даму үрдісі
қызықтыратындықтан, 1917 жылдың ақпанына дейінгі бұрынғы Қазақстан
жеріндегі болған алғашқы қалаларды жалпы сипаттауға болады.
Еліміздегі қалалар санының көбейген тұсы - кеңестік кезең. Ел халқының
жалпы саны 1897 жылғы дерекпен салыстырғанда 3,6 есе, ауыл халқы 1,7 есе
өскенде, қала халқының саны 39 есе көбейген осы кезеңде өндірістік,
өнеркәсіптік және қорғаныс мақсатындағы Ақтау, Қарағанды, Екібастұз,
Рудный, Балқаш, Жезқазған, Серебрянка, Қапшағай, Шардара, Степногор,
Курчатов, Байқоныр секілді бірнеше қала пайда болды. Қалалардың жалпы саны
84-ке жетті. Мұның сыртында орман және балық шаруашылықтарын игеру мен
теміржолдарға қызмет көрсету үшін 210 кент салынды. Қала халқының саны 40
пайыздан асып түсті.
Дегенмен, осы тұстағы урбанизациялану үрдістерінде жергілікті ұлт
өкілдерінің көбі келімсек диаспоралар белсенді түрде тартылды. Олар
қалаларға келіп орнықты. Көп салалы қала шаруашылықтарында, жаңадан ашылып
жатқан өнеркәсіп орындарында жұмыс істеді. Ал қазақ халқының еншісіне
негізінен ауылда тұрып, мал шаруашылығымен шұғылдану бұйырды. Осыған
қарамастан, қалаға ұмтылған қазақтар баспанасыздықтың, тілдік
кедергілердің, басқа да қиындықтардың зардаптарын тартып, өз елінде отырып
өгей баланың күйін кешті.
Осы кедергі тұсауды тәуелсіздік қана шешіп бере алды. Тәуелсіздік
еліміздің ішкі мүмкіндіктерін ашуға, оның әлемдік экономикалық жүйеге
қосылуына, бұрынғыдай Кеңес Одағының құрамындағы шеткері бір өңір емес,
Еуропа мен Азияны байланыстырушы кіндік ел болуына қызмет етуде. Бұл жағдай
ел ішіндегі үлкен өзгерістерге жол ашып берді. Елдің еркін дамуындағы көп
ғасырлық мешеуліктің көбесі сөгілді. Алайда мың өліп, мың тірілген
қазақтың өзі секілді оның өркениеттік жетістіктерінің де тағдыры ауырлау
болды. Сол қалардың бүгінге аман-есен жеткені санаулы ғана. Олар туралы
бүгінде Қазақстан жеріндегі тарихи және археологиялық ескерткіштер ғана
жақсы сыр шертеді.
Қазақстанда қалалардың дамуының ортақ факторларымен қатар
жергілікті мәселелерді анықтап алу керек, олар елдің үлкен аумағы және
көлік байланысының тұрақсыздығы, мол пайдалы қазбалардың шоғырлануы, тарихи
қалыптасқан мамандандырылған өнеркәсіп, көпұлтты халық және т.б. Осының
бәрінен ұлттық қалалардың қалыптасу дәрежесін байқауға болады.
Қалалардың жалпы қызметтері жылдан-жылға қоғамның әлеуметтік-
экономикалық тапсырмаларымен бірге даму және үлкейуі үстінде. Қазақстанда
қалалардың ұлттық немесе сыртқы деңгейде әлеуметтік-экономикалық
тапсырмаларды орындайтын және ішкі, тиісті аудандарға жатқызылатын. Табиғи
ресурстармен шоғырланған, мамандандырылған қалалар (ондай қалалар
Қазақстанда көп) сыртқы функцияны атқарады.
Қандайда бір функцияны орындауда, қалаларда қалыптасқан
проблемалардың келесілерін қарастыруға болады:
-мемлекеттік және аймақтық масштабта қоғамдақ еңбек бөлінісінде
қаланың орны және ролі;
-материалдық және еңбек ресурстарына бағытталған қала қызметінің
орындалуының дамуы және қалыптасуы;
-қала қызметінің орындалуы жалпы аумаққа әсері;
-өмір сүру дәрежесі және деңгейі;
-қаланың сыртқы келбеті;
-қаладағы өндірістік тиімділігінің нәтежесі.
Қазіргі уақытта қалаларда халықтың өсу жағдайы тепе-тең. Елде қалалық
және ауылдық аумақтар көлемі жағынан жалмажыл өсуде. Соңғы жылдары
қалаларда жергілікті ұлттық халықтың көшіп қонуы байқалуда.Біз жергілікті
қазақ халқының санының соңғы екі жылда қалаға көшіп келуінінің 4,6-9,5%-ға
өсуін байқадық. Сонымен қатар қалаларда сәбилердін дүниеге саны өсіп, жалпы
республикалық көрсеткіштен жоғары.
Моноқалаларда аймақтық саясатты жүргізудің тура және жанама түрлері
болады. Алғашқы жағдайда мемлекет шаруашылықтың өңірлік структурасын
дамытуға капитал салуға белсенді түрде қатысады (даму орталықтарын,
өндіріс саябақтарын, инфрақұрылымды құру). Екінші жағдайда-мемелекет
қаржы (салық, кеден) жүйесі арқылы белгілі бір ауданды тез дамытуға
әсер ететін және көші-қону ағынын басқаратын экономикалық климат
құруға тырысады.
Аймақтық дамуда шағын қалаларды реттеуге мемлекеттің тікелей
қатысуы әдісі әкімшілік әдістермен тығыз байланысты. Бұндай әдістерге
мемелекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мемелекеттік аймақтық
бағдарламаларды іске асыру, мемлекет қажетіне керек өнімдерге
тапсырыстар беру жатады.
Нарықтық экономиканы дамыту шағын қалалардағы әр түрлі проблемаларды
шешуге арналған қаржы ресурстарын демеп отыратын аймақтық дамудың
арнайы қорларын құруды; қиын әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
жағдайдағы мекемелерді субвенциялаусаясатын; шаруашылық субъектілерінің
қиын жағдайдағы аудандарға өз өндірістерін орналастырудағы қосымша
шығындарын өтеу, табиғи байлықтардың азаюына байланысты салық
жеңілдіктерін қарастыруды; экономиканың салалық және өңірлік
құрылымдарын көтеретін өндіріс орындарын салу үшін жер телімдеріне
төленетін аренда төлемдеріне жеңілдіктер белгілеу; қиын жағдайдағы
аудандарда орналасқан кәсіпорындарға өз өндірісінің тозуын
қаржыландыруды қамтамасыз ететін аймақтық-дифференцияланған амортизация
енгізу; экологиялық таза өнімдерге жоғары баға белгілеу; әсіресе нашар
жағдайдағы аймақтарда қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындарға санкция
қоюды қамтитын экономикалық реттеу әдістерін кең ауқымда қолдануға алып
келеді.
Аймақтық дамуда шағын қалаларды экономикалық механизмдер көмегімен
мемелекеттік реттеу әр түрлі деңгейде іске асыралыды: федералдық,
аймақтық, аймақаралық және жергілікті.
Федералды органдар ең алдымен қиын аудандарда өндіріс ұйымдастыруды
және жаңа аудандарды игеруді; ірі экологилық және әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруды; аймақаралық және мемлекетаралық
қатынастарды ұйымдастыруды реттеуі тиіс.
Аймақтық органдар жергілікті ресурстардың пайдаланылуына, шаруашылық
құрылымның тиімділігін арттыруға, экологиялық және әлеуметтік мәселелерге
көп көңіл бөлуі қажет.
Экономикалық реформаны тиімді жүргізу мемлекет саясатының
негізгі бағыттарын іске асырудағы аймақтардың ерекшеліктерін жан-жақты
есепке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті
Мемлекеттік басқару және маркетинг кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
аймақтық ерекшеліктері
Орындаған: Бимбетова
А.Д
Ғылыми жетекші: Жунусов Б.А
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Сайымова М.Д.
____ ________________ 2015 ж.
Актобе
2015
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қала нарықтық экономика дамуының негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму үрдісі мен
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Моноқалалардың дамуының әлеуметтік–экономикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 Моноқалаларының қазіргі әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Моноқалалардың экономикалық дамуының жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ...23
2.2 Моноқалалардың жіктелуі және өнеркәсіпті дамытудағы
рөлі ... ... ... ... .34
2.3 Аймақтың даму жүйесінде моноқалалардың нарықтық
инфрақұрылымы және әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ...38
3. Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму тұжырымдамасы ... ... ..66
3.1 Қазақстанда агломерациясының дамуы және оның моноқалалардың
индустриалды-инновациялық өсуі перспективасына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Моноқалалардың әлеуметтік – экономикалық даму
моделі ... ... ... ... ... .73
3.3 Моноқалалардың проблемалары және олардың тұрақты даму
тұжырымдамасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...82
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 101
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 108
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан-2050 стратегиясында
моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының жетілдіру бағдарламасын
жүзеге асыруда, ұлттық экономиканың негізгі объектісі ретінде
қарастырылған. Қазақстан - 2050 Стратегиясының негізгі бағыттарын
айқындауда Елбасы Үкіметке облыстардың әкімдерімен бірлесіп, шағын
қалаларды дамыту бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырды. Бұл олардың
базасында көптеген индустриялық жобалар жасай отырып, ұзақ мерзімге арналуы
керек. Олардың міндеті - өңірлердің салаларға мамандану жүйесін құруға
көмектесу, ірі агломерациялардың индустриялық-өндірістік серіктес
қалаларына айналу, ақыр соңында, жергілікті халықтың тұрмыс деңгейін
арттырып, ауыл жастарын жұмыспен қамтамасыз ету - деп атап көрсетті.[1]
Қазақстан Республикасы Президентінің Нұрлы жол – болашаққа бастар
жол атты Елбасының Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру шеңберінде
әзірленді. Қазақстан халқына арнаған Жолдауында Елбасы Үкімет алдында
қазақстандықтардың өмір сүру сапасының өсуіне, бәсекеге қабілетті мемлекет
құруға және моноқалаларды дамытуға бағытталған бірқатар маңызды
стратегиялық міндеттерді қойды. Қазақстан Республикасының өнірлік даму
жүйесінде еліміздін моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы кең
көлемде қарастырылған. Моноқалалардың қазіргі экономикалық жағдайы, олардың
өнеркәсіптік даму перспективалары мемлекеттің аймақтық даму бағдарламаларын
жүзеге асыру үшін өте маңызды.
Елбасының тапсырмасына сәйкес, 2012 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі
Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасын
бекітті. Бұл құжат аталған шағын шаhарларды орта және ұзақмерзімді
перспективада орнықты әлеуметтік-экономикалық дамыған қалаларға
айналдыруды көздейді. [2] Біздің елімізде 1,5 миллион халық белгілі
саладағы жеке кәсіпорынның арқасында өмір сүретін шағын қалаларда тұрады.
Бұл Қазақстандағы қала халқының 16% құрайды.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 27 моноқала бар.
Бұл қалалардың барлығының ортақ проблемасы – олардың тұрғындарының тұрмыс
тіршілігі көбінесе бір кәсіпорының жағдайына байланыстылығы, яғни,
моноқалалар экономикасы әртараптандырылмаған. Осы қалалардағы туындап
отырған проблемаларды шешу стихиялық және құтқарушылық сипатта емес, жүйелі
және ұзақ мерзімді шешу жоспарлануда.
Қалалар потенциалын тиімді пайдаланудан, олардың дамуының жолдары
мен бағыттарын дұрыс анықтаудан мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
стратегиясының жүзеге асуы байланысты. Әлеуметтік-экономикалық дамудың
теориялық мәселелерімен қатар, әр аймақтың өзіне тән ерекшеліктері бар,
оған байланысты нақты жергілікті жағдайларға қатысты қолданылатын қалалар
дамуына кешенді тәсіл қажет. Бұл бағыттағы жұмыстар Ресей мен Украинада
жүргізіліп жатыр. Қазақстанда аталған мәселелер әлі де болса жеткілікті
түрде қарастырылмаған.
Зерттеу барысында Жұмыспен қамту-2020, Бизнестің жол картасы -2020
бағдарламалары аясында моноқалалардағы шағын және орта бизнес
кәсіпорындарының нысандарын құру бойынша ұсыныстар келтірілді және
экологиялық, әлеуметтік сипаттағы мәселелерді шешу және ауылдық жерлерден
ірі қалаларға тұрғындардың қоныс аударуын алдын алу мақсатында инновациялық
жобаларды енгізу, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықты кешенді дамыту арқылы
облыс экономикасы дамуының ғылыми-әдістемелік тәсілдері және шағын
қалалардың экономикалық әлеуеті анықталды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қала түсінігі санқилы өтпелі заманда
әртүрлі мазмұнға ие болды. Әдетте, ол генетика-тарихи, формальды-құқықтық,
статистикалық, демографиялық, қоғамдық-шаруашылықтық және де басқа да
межелерге сүйеніп беріледі. Әдебиеттерде қазіргі қала түсінігі бұл өзінің
жергілікті басқару органы бар, онымен қоса тұрғындар саны белгілі бір
шартты санға теңгерілетін тұрғылықты жер аталады. Формальды көзқарас
тұрғысынан қала бұл - әкімшілік шекарадағы аумақтың бір бөлігі. Қала
ұғымының теориялық зерттеулеріне байланысты бірқатар ғалымдардың К.Маркс,
Ф.Энгельс, П.Мерлен, Р.Мэрфи, Ж.Боже Гарнье, Ж.Шабо, Артур О`Салливанның
ғылыми жұмыстары бар. Бірақ, олар бүгінгі күнгі қаланың қызметтік
тұжырымдамасына сүйенеді және сондықтан қала мәселесін нарықтық экономика
дамуының негізі және нарықтық жүйенің басты элементі ретінде қарамайды.
ТМД елдерінде бұл мәселелерді зерттеуде Т.Г.Морозова, Н.В.Иванова,
В.Э.Комов, Т.Ф.Сорокина, В.А.Тупченко, В.И. Коробко, В.С.Занадворов,
В.З.Черняк, А.В.Черняк, И.В.Довиденко, Ю.Ф.Симонова, Г.А.Сульдина секілді
біршама қазіргі замаңғы ғалымдар зерттейді. Олардың еңбектерінде қала
ұғымының экономикалық анықтамасы берілген, оның қалыптасу факторлары мен
жіктелу топтары көрсетілген, урбанизациялану процесі қала халқының
қоныстануына ықпалын тигізетін және басқа да аймақтық ерекшеліктер
сипатталған. Қала экономикасының теориялық аспектілері қазақстандық
ғалымдар: Т.Ш.Шаукенбаев, Э.А.Туркебаев, Н.Қ.Мамыров, М.Г.Исаева,
Е.Н.Гладышева, К.Б.Исентаев, Б.Я.Двоскин Ұ.М.Ысқақов, Е.Н.Сағындықов,
Б.А.Жүнісов, М.Д. Сайымова және т.б. көптеген зерттеушілердің еңбектерінде
қарастырылып, олар өздерінің қомақты үлестерін қосты.
Бұл еңбектерде алғаш рет еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы
ұғымын қалыптастыру проблемалары қолға алынып, өңірліқ қатынастарға
байланысты оның ерекшелініктері мен жіктелу қажеттілігі айтылған. Сондықтан
Қазақстан Республикасының әр өңірінде дамып келе жатқан моноқалалардың
жалпы жағдайы ұлттық проблемалардың бірі болып, экономиканың басты
индикаторының бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыста моноқалалардың
теориялық, әдіснамалық және тәжірибелік тұрғыда жан-жақты зерттеп теориялық
және тәжірибелік аспектілеріне, әлеуметтік-экономикалық дамуының
заңдылықтары мен үрдістеріне сүйене отырып, олардың стратегиялық дамуын
анықтау және өсу тенденцияларын жүйелеу болып табылады.
Белгіленген мақсатқа жету үшін магистрлік диссертацияда келесідей
міндеттерді шешу көзделді:
- моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы жалпы даму үрдісін
талдау және олардың алғышарттарын шешуге мүмкіндік жасау;
- моноқалаларды аймақтық индикаторға айналдыру бағыттарын көрсету; -
әлемдік экономикаға тиімді кіруге өңірдің моноқалалардың экономикалық
дамуының салалық серпілісінің негізін құру;
- моноқалаларының экономикасын, әлеуметтік жағдайын тұрлаулы белсенді
өрлеудің кешенді өнеркәсіпті іргетасы ретінде әртараптандыру;
- моноқалалардағы қалыптасқан әлеуметтік әлжуаздылықты жойып, халықтың
рухани әлеуетін және нарықтың инфрақұрылымын дамыту;
- моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуың стратегиялық бағыттарын
анықтау.
Зерттеу пәні мен объектісі: моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық
дамуының аймақтық ерекшеліктері.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі болып ҚР Президентінің
жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР моноқалаларды дамытуға бағытталған
заңдық және нормативтік-құқықтық құжаттарымен бірге шетелдік және отандық
ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы
ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі, Ұлттық Ғылым
академиясының ғылыми зерттеу институттары, мерзімдік басылымдардың
статистикалық мәліметтері халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференцияларының материалдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Жұмыс барысында диалектикалық таным, ғылыми жалпылау,
логикалық, жүйелік талдау, мәліметтерді топтастыру, салыстырмалы талдау,
болжамдау, экономика-статистикалық және салыстыру, кешенді сипаттау,
сараптамалық бағалау, топтау және басқа да ғылыми зерттеу әдістерінің
түрлері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеуді жүргізу
барысында жұмыстың ғылыми жаңалығы мынадан көрінеді:
- қала нарықтық экономика дамуының негізі және нарықтық жүйенің басты
элементі ретінде қарастырылған;
- қазіргі уақытқа дейінгі қала ұғымын зерттеу негізінде, автор өзінің
анықтамасын ұсынады;
- үлкендігі әртүрлі қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
заңдылығын және урбанизация үрдісінің тенденциясы анықталды;
- инновациялық жобаларды енгізу мен коммуналдық шаруашылықты кешенді
дамыту арқылы шағын қалалардың әлеуметтік-экономикалық потенциалын
анықтау болып табылады;
- моноқалаларда жұмыссыздықты жою мақсатында шағын және орта
кәсіпорындарының нысандарын құру бойынша ұсыныстар енгізеді;
- кейбір шағын қалалар мен моноқалалардың өңірлік даму бағыттары
айқындалып, олардың жетілдіру жолдары айқындалды;
- ірі қалалардың отандық өндіріске әсері мен әлеуметтік-экономикалық
нәтижелері зерттелді;
- қалалар желісі дамуының экономикалық тиімділігіне қазіргі заманғы баға
берілді;
- нарықтық экономика жағдайындағы моноқалалардың дамуының жаңа моделі
ұсынылды және олардың тұрақты дамуының концептуалды негіздері
анықталды.
Зерттеудің қолданыстық маңызы. Магистрлік зерттеу жұмысын жоғары және
орта кәсіптік оқу орындарында осы тақырыпқа қатысты пәндерге қосымша
материал ретінде пайдалануға болады. Ғылыми ұсыныстарда көрсетілген
жұмыстың практикалық мәнділігі бұл ұсыныстарды мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық дамуының стратегиясын, үдемелі индустриалды-инновациялық даму
бағдарламаларын, және Қазақстанның моноқалаларын одан ары жетілдіру кезінде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеудің негізгі
нәтижелері халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда баяндалды
(2013, 2014, 2015 жж.), сондай ақ жарық көрген 3 мақалада көрініс тапты.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Магистрлік жұмыс
құрылымы жағынан кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытыңдыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады, 12 кестені, 3 суретті, 1
диаграмманы және 4 қосымшаны қамтиды. Ғылыми жұмыстың көлемі 115 бет.
Бірінші бөлімде моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының
теориялық аспектілері, моноқалалардың нарықтық экономикадағы маңызы,
қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму үрдісі мен заңдылықтары,
моноқалалардың дамуының аймақтық ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші бөлімінде моноқалаларының әлеуметтік-экономикалық жалпы
сипаты, олардың экономикалық дамуының алғышарттары, моноқалалардың жіктелуі
және өнеркәсіпті дамытудағы рөлі, аймақтың даму жүйесінде моноқалалардың
нарықтық инфрақұрылымы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталады.
Үшінші бөлімінде моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасы, қалалардың индустриалды-инновациялық даму
перспективасы, проблемалары және олардың тұрақты даму тұжырымдамасы
қарастырылады.
1. Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері
1. . Қала нарықтық экономика дамуының негізі ретінде
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы қаланың ауылдан бөлініп
шығу процесін жылдамдатты, бұл халықтың өмір сүру жағдайымен
дифференциациялауына өз әсерін тигізді. Қала капитал және сатып алу мен
сату көздеріне тиімді және пайдалы шарттармен қамтамасыз етілген, мұнда
жаңа өндіріс орындары мен жаңа инфрақұрылым әр қадам сайын даму үстінде.
Нарықтық жағдайда қала экономикалық ортада болғанымен қатар, әлеуметтік
қажеттілікті қанағаттандыра алатын аумақтық жүйе болып табылады.
Ең алдымен, қаланың дамуымен инфрақұрылымын қарастырмастан бұрын,
жалпы қала деген ұғымды толығырақ анықтайық. Қала - халықтың
ұйымдастырылған қызмет ету және өмір сүру ортасы болып сипатталады. Бұл
ортаның негізгі бағыты және бір жақтылығы еместігі қала өзіндік халық
қажеттілігін қанағаттандыратын, қоғам мен жеке өмір сүру жағдайын
жоғарылата алатын орта болып табылады, ал қала тұрғындарының өндірістік
және сұраныс белсенділігі қала жағдайына тікелей әсер етеді.
Қала өзіндік жеке шаруашылық, өндірістік орта, өнеркәсіптік және
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерімен және т.б қоғамдық пайдалы
қызметтертемен шоғырланған, тұрғылықты аумағы анықталған бірінғай орта.
Әр елдің экономикасында қала – басқару және зерттеу, өнеркісіптік
орта, әлеуметтік–экономикалық кешен, әкімшілікті–аймақтық бірлік
объектілері болып қарастырылады.
Қалада халық санымен жергілікті аймақтың өсуі оған қатысты
проблемалардың пайда болуына және оны шешуге ғылыми және тәжірибелік
қызығущылыққа алып келеді. Сондықтан осыған байланысты бұл процесстің
негізгі ерекшелікті жақтарын табу үшін, қала деген жалпы ұғымды және
критерилерді (межелеуіштерді) талдау – экономикалық ғылымның негізгі
мақсаты болып табылады.
Қала ұғымына әртүрлі анықтамалар беруге болады. мысалы айталық,
Египетте қала бұл белгілі бір әкімшілік орталық, яғни әкімшілік билікке ие
орталық болды. Кейбір мемлекеттерде тұрғындардың белгілі саны туралы мүлде
ойланбайды, олар үшін қала немесе қала емес деп тағайындалуы мүмкін.
Әр түрлі уақытта қала ұғымына әр түрлі мағына беріледі. Анықтама
тарихи-генетикалық, формальдық-құқықтық, статистикалық, демографиялық
қоғамдық шаруашылық және басқа да критерийлерге сүйене отырып беріледі.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде қалаға жергілікті өзін өзі басқару құқы бар
тұрғындар саны (мысалы,Францияда 2000 ; Турцияда – 10000; Ганада – 5000;
Кенияда – 2000; Тунисте – 1000 адам) белгіленген мөлшерден аспайтын елді
мекен ретінде анықтама беріледі. [40,12]
Жекелеген елдерде (Италия, Чили, Гватемала) қала ұғымы одан әрі
нақтылана түседі. Әртүрлі критерийлер ретінде тұрғындар тығыздығы,
құрылыстың көптігі, ауыл шаруашылығы емес қызметтегі тұрғындардың
жұмысбастылығы сияқты бірнеше ерекшеліктері қарастырылады. БҰҰ
публикацияларында қалалардың агломерациясын қалыптастыру мақсатында сандық
көрсеткіш 20 мың тұрғынға жеткенде ғана қала саналады.
Қалалар - қоғамның барлық территориялық жүйесінің маңызды бөлігі,
елдің халық шаруашылығының негізі болып саналады. Оларға негізгі тұрғыны
өнеркәсіп, сауда мен басқару жүйесінде және ауыл шаруашылық емес салаларда
қызмет ететін елді мекендер жатады. Халық тұрғындарының санына байланысты
оларды бірнеше түрге бөлуге болады:шағын (халық саны 50 мыңнан аспайтын),
орта (халық саны 50-100 мыңға дейін), үлкен (100-250 мыңға дейін), ірі (250-
500 мыңға дейін), аса ірі (500 адамнан асатын). Мұнда ерекше топты халқы 1
млн. адам құрайтын ірі қалаларды атап өтуге болады.
Ежелгі грек философы Аристотель әр қаланың тұрғындар санын 10 мың
адамнан кем қылмай шектеу қажет деген ұсынысын айтқан болатын. Қала
тұрғындары бір алаңға жинала алмайтындай етіп, бір бірімен танысып, пікір
алмасып шешім қабылдамайтындай етіп осылай шектелуі тиіс деді.
Шығыс ойшылы аль-Фараби өзінің Философиялық трактаттар (870-950 жж.)
атты ғылыми еңбегінде қайырымды қала туралы ілімін дамытты, оның ойынша
бұндай қала тәртіпсіз, ар-ұятсыз, адасқан, тұрғындары байлықты өмірдің
мақсаты деп санайтын қалаға қарама-қайшы болып келеді. Әл Фараби саяси-
экономикалық пікірлерін Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы,
Мемлекеттік билеушінің нақыл сөздері және Азаматтық саясат еңбектерінде
баяндайды. Ол, саяси-экономикалық ілім – қайырымды басқару, оны
ұйымдастырудың тәсілдері мен қала тұрғындарына қайырымдылық пен игіліктің
қалай келетінін, оған қандай жолмен жетуге болатындығын үйретеді деді.
Адамдар өздерінің санасынан тыс қалыптасатын материалдық игіліктерді
өндіруде әр түрлі топтарға, қауымдастықтарға біріккені белгілі. Осындай
ұйымдастырушылықтың бірі – толық, екіншісі – толымсыз қоғам деп аталады. Өз
ретінде толық қоғам үлкен, орта, кіші болып бөлінеді.
Үлкен қоғам – жер бетіндегі мекендеуші барлық адамдардың жиынтығы.
Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші, шағын қоғамға
жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен отбасы мүшелері жатады.
Ғұлама қайырымды және қайырымсыз қала тұрғандарына талдау жасап, ондағы
жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, айналысатын кәсібін, тұрмыс-
салтын, өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарын көрсетуге ұмтылды. Оның
айтуынша,адамдар, бақытты болуы үшін бір-біріне көмектесіп отыру
мақсатымен бірлескен қала-ізгі қала. Халқы бақытқа жету үшін өзара
көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету
жолында біріне-бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық. Сол сияқты
халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне-бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер
жүзі ізгі болар еді. [23, 429]
Әл-Фарабидің пікірінше, қоғамдардың ең жетілген формасы - қала, қала -
бұл ел басқаруда адамдарды ең үлкен бақытқа жеткізетін мінсіз үлгісі
саналады. Әл-Фараби қала терминін әкімшілік аумақтық бөлініс ретіндегі,
осы заманғы ауқымдағы қаланы белгілеу үшін ғана емес, мемлекет-қаланы
белгілеу үшін де, сондай-ақ, феодалдық қоғамда ең көп болған әртүрлі
әлеуметтік топтарды белгілеу үшін де қолданады.Ол қала тұрғындарының
бақытты өмірге қол жеткізуі жоғарғы, қайырымды билік өнеріне де тікелей
қатысты деп ой түйеді. Қайырымды қала билеушілері өз жұрты, тұрғындары үшін
қызмет етеді. Қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкіндігі, құқығы бар
бақыт дегеніміз игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең
жетілгені. [23, 429] Сондықтан қайырымды билеушілер билеген қала
тұрғындары ғана бақытқа жете алатыны айтылады.
Ғұлама қайырымды қалалармен бірге надан, бұзылған, сараң, қайырымсыз
қалалардың болатынын ескертеді. Сонымен қатар, қайырымды қала тұрғындары
пайдаланатын игіліктерге ғылым негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу,
әртүрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату өмір сүруін т.б. жатқызады.
Кезінде А. Смит, К. Маркс және Ф. Энгельс қаланы нақтылы тарихи
түсінік ретінде қарастыру керек деп белгілеген, сондықтан олардың өндіріс
күштерінің даму деңгейінен және қоғамда орын алатын әлеуметтік-экономикалық
құбылыстардың ерекшелігіне байланысты тиісті өзгерістерге ұшырайтындығы
заңдылық. Бұған көрнекті мысал ретінде ғылыми техникалық процеспен бірге
дамып келе жатқан қалалардың қарқынды урбандалу процесі бола алады. Мұның
әсерінен қалалық қоныстанудың қоғамда алатын орны мен мәні, табиғатының өсу
үрдісі пайда болады. Сол кезде, Адам Смит: Ірі кірістер жұмсалатын
қалаларда, осы қаланың тұтыну қажеттіліктерін қанағаттандыратын істен
басқа, капиталды пайдасы бар тиімді іске салу, осындай капиталды өндіріс
нәтижесінде алатын қаржыдан өмір сүруге басқа қаражат құралдары жоқ
халықтың ең төменгі топтары тұратын қалалардын гөрі ауырлау деп, атап
көрсеткен. [5]
К.Маркс және Ф.Энгельс қалаларды тек тарихи-негізі бар түсінік деп
қарастырған, ол алдағы өндірістік күштер мен әлеуметтік-экономикалық
ортаның болуы, бұл қоғамдық заңдылықтардың әсері. Бұған мысал ретінде
қалалардың қазіргі урбанизациялық өсуі, ондағы ғылыми-техникалық прогрестің
дамуы, қаланың жалпы еңбек күшін, өндірістік потенциалының өсуіне алып
келеді.
К.Маркстың тұжырымдамасына келсек қала өзіндік даму бағытын тапқан,
өндірістік күшпен, капиталдын, сұраныстын, қалыптасқан ортасы, ол бұл
мезгілде ауыл – теріс әсер қалдырады. [26,50] Көрнекі мысал болып ғылыми-
техникалық прогресспен бірге дамитын, олардың нәтижесінде қалалық
қоныстанудың, табиғатының, қоғам өміріндегі ролі мен маңыздылығының өсуі
пайда болатын қалалардың прогрессивті урбандалуын айтуға болады. Қазіргі
заманғы әлеуметтік-экономикалық ағза ретіндегі қала ұғымына келесідей
белгілер тән: тұрғындары, қала құраушы және қалаға қызмет етуші салалар,
аумағы, қоршаған ортажәне тағы басқалары.
Маркстың айтуы бойынша қала бұл халықтың, өндіріс құралдарының,
капиталдың, көшеттердің, сұраныстардың шоғырлану фактісін білдіреді, ал
ауылда дәл осыған қарсы факт анықталады, яғни оқшаулану және тарқалу.
[6,470] Қалада деп атап көрсетті К.Маркс, халықтың, өндіріс орындарының,
қажеттіліктердің, капиталдың шоғырлануы, сонымен қатар, ауылдағыдай
бөлектік, диаметралдық қарама қайшылық байқалады. [26,50] Сонымен қатар,
қала салалардың механикалық жиынын немесе түрлі қызмет түрлерінің жиынтығын
білдірмейді. Бұл дегеніміз адамдардың белгілі бір ұйымы, ол өзінше бір
сияқты, яғни онда өте үлкен диспропорция болмауы қажет себебі, олардың
экономикалық не болмаса әлеуметтік қызметтерін орындауда теріс әсерін
береді. Қалалық қоныстанудық аумақтық ұйымының күрделілігі келесіде
қаланың өзінің өмір сүруі жай ғана көптеген тәуелсіз үйлердің болуымен
ерекшеленеді. Мұнда оның құраушы сандары әсер етпейді, бұл өзінше бір ағза
деуге болады. [26,470] Тиісінше, қала-бұл ең алдымен шоғырланған жүйе.
Қаланың аумақтық бірлігі, қатынастардың (жалпылама, қазметтердің алмасуы
және басқалары) адамдардың, жалпы қалалық пайдалану нысандарының (мысалға,
инженерлік коммуникациялар, көліктік тораптар) дамуына шарт жасайды, ал
жоғарыда аталғандар өз кезегінде осы бірлікті күшейте түседi.
Ежелгі дәуірде қалалар мемлекет пайда болуының алғашқы шарттарының
бірі ретінде болды. Бұл қоғам өмірінің коммуналдық қағидасының дамуы өмір
сүру қажеттіліктернің біріне айналды. Қала жалпы индивидтер мен қоғамдық
ұйымдардың міндетті тоғысуын атайды. К.Маркс пікірінше, адамдардың қалада
бірігуі экономикалық өмір сүрумен байланысты, қалалардың болуы жай тәуелсіз
үйлерден қоғамдастықтың болуымен ерекшеленеді. Бұл өз алдына жеке бір дене
мүшесі секілді. Қалалар адамның индивид ретінде қалыптасуына мүмкіндік
жасады. [26,470] Қалалық жұмысшының еңбек сипаты қоғамда өмір сүруге
ықпал етсе, натуралды шаруашылықтағы еңбек жұмысшысының сипаты тікелей
табиғатпен қарым - қатынаста болуға міндеттейді. Қаланың аумақтық бірлігі,
қатынастардың (жалпылама, қазметтердің алмасуы және басқалары) адамдардың,
жалпы қалалық пайдалану нысандарының (мысалға, инженерлік коммуникациялар,
көліктік тораптар) дамуына шарт жасайды, ал жоғарыда аталғандар өз
кезегінде осы бірлікті күшейте түседi.
Ірі қалалар ең алдымен өндіріс және көшіп - қонудың орталықтарына
айналды. Ф.Энгельс сипатындағы қала неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым
онда өмір сүруге ыңғайлы: мұнда темір жол торабтары, құбырлар, шосселер де
осында; дайын жұмысшыларды таңдау мүмкіндігі мол, жаңа кәсіпорындар
ұйымдастырылуы да осында, мұнда барлығына қол жетімді, шалғай аудандармен
салыстырғанда арзан, базарлар мен биржалар мекені, тұтынушылар кездесетін
орын, дайын өнімді жеткізу мен шикізат нарықтарымен байланыс міндетті түрде
болатын елді мекен деп атап өткен. [26,354]
Сонымен қатар, ірі қалаларды орталықсыздандырудың негізгі идеясын
ағылшын ғалымы Эбенезер Говард (1850-1928жж.) өзінің Қалалар - болашақтың
бақтары атты ғылыми жұмысында ұсынды. Ал, белгілі неміс социологі Макс
Вебердің (1864-1920жж.) Қала деген еңбегіндегі көзқарасына сүйенсек,
қала - бұл экономикалық мағынада тұрғылықты халықтың күнделікті
қажеттіліктерін жергілікті нарықта қанағаттандыруы және мұндағы өнімдердің
көптеген бөлігі тұрғындармен өндірілуі деп қарастырады. [29]
Қала санының өсуі, оның ішінде ондағы тұрып жатқан халықтың көлемі мен
санының өсуі олардың дамуында ғылыми және практикалық қызығушылық
мәселесінің өсу шарттарын туғызады. Сондықтан да осы үдерістің ең басты
спецификалық ерекшеліктерін анықтау яғни біріншіден, қала ұғымының
критериилерін қалыптастыру және анықтау экономикалық ғылымның маңызды
міндеті болып табылады. Қаланың өзін анықтау сұрағы (қандай елді мекендерді
қала деп тануға болады) қалаларды зерттеуде туындайтын жалпы екі
сұрақтардың біреуіне жатады (екіншісі қалалар типологиясы). [30,171]
Қазіргі уақытта қала түсінігін зерттеуге және талдауға ТМД елдерінің
бірқатар ғалымдарының экономикалық, экономо – географиялық, әлеуметтік –
демографиялық және т.б әдебиттері арналған және олар қала түсінігінің
өзіндік критериелерімен теориялық жақтарын қарастырған. Қала негізін
анықтауға статистикалық(аумақтың көлемі және халық саны); демографиялық
(халық санының өсу жағдайы); өндірістік-функцианалды (халықтың еңбек-
өндірістік қызметі); сәулет-құрылыс (өнеркәсіпке, тұрғылықты жағдайға және
мәдениетке бағытталған объект жобалардың жағдайы); әлеуметтік (халықтың
өмір сүру жағдайы, әлеуметтік инфрақұрылымы); тарихи-генетикалық (өмірге
келу, пайда болу уақыты), экологиялық және т.б.
Сонымен қатар қала түсінігінің кейбір заңдылықтары алыс шетелде де
қалыптасқын (О`Салливан А., Мерлин П., Мэрфи Р., Боже-Гарнье Ж., Шабо Ж.).
[31,32,33] Бірақта оларда қазіргі қалалардың функционалды конценпциясын
алға қояды, сондықтан қалалардың әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымын
проблема етпейді.
Қаланың экономико-географиялық жақтарын қарастырғанда, адамдардың
қандай да бір өндірістік материалды және рухани түрлермен байланысады.
Егерде экономгеографтар, әлеуметтанушылар және демографтар үшін қала
зерттеу саласы балып табылса, ал қала салушылықтарға ол тек қана объект
болып саналады. Бұл дегеніміз қала құраушылар ғылымы басқаларға қарағанда
бұл түсінікті жүйе ретінде түсінуіне ең көп үлес қосқандар.
Экономикалық-географиялық мәнде қала шоғырланудың бір формасы ретінде
қаралады, олардың шеңберінде адамдар белгілі бір материалдық және рухани
өндірістеөзара араласады. Әлеуметтанушылар негізінен осы ұғымның әлеуметтік
құраушысы талдауына жүгінеді - қалалық өмір сүру салтына, қалалар
арасындағы байланыс және халқының сұранысы. Өз кезегінде демографтар қаланы
белгілі бір бағдарланған тіршілік ету қағидасы бар, халық қоныстануға
тиісті өздерінің талаптарын ұстанатын ұйым ретінде қарастыруды ұсынады.
[99]
Егер экономикалық-географиялық, әлеуметтік және демографиялық тұрғыда
қала зерттеу нысаны болып табылса, ал қала құрылысына ол жалғын нысан екен.
Мұнымен қала құрылысына басқа ғылымдарға қарағанда бұл ұғымға жүйе ретінде
қарастыруға өте көп үлес қосқанын көруге болады. Қала құрылысы түсінігінде
қала - күрделі, құрылымдық, сәулет-жоспарлау және көлемді-орта қатынасында
үдеріссіз түрленген ағза ретінде көрсетілген. [99]
Кейбір ғалымдар экономикалық-географиялық, әлеуметтік-демографиялық
және сәулет-жоспарлық үйлестірілудің қажеттігін мойындап, өздерінше
универсалды анықтама бергісі келетінін айта кеткен жөн. Алайда, біздің
көзқарасымызша бұл жағдай тек қана осы облыста теориялық жұмысты қиындата
түседі. [99]
Жалпы ғылыми әдебиеттерде негізгі талдау көздерін қарастырсақ, олар
қала ұғымының қазіргі уақыттағы әлеуметтік-экономикалық маңызы ашып
көрсете алмайды. Көп салалы зерттеулерге сүйенсек қала мен аймақтың
өндірістік күші қоғамының формасы болып қарастырылады. Осы ұғымның негізгі
әлеуметтік-экономикалық мазмұны терен және кең.
Қазіргі қала – материалдық және өндірістік саланы адам жағдайына тиімді
байланыста орналасқан, табиғи ресурстарды тиімді пайдаланатың, әртүрлі
өндірістік және өндірістік емес сферада құрылған, серпінді даму үстіндегі
ұйымдастырылған жүйе. Бұл дегеніміз қалалар қазіргі уақытта өндірістік
орта болып қоймай, сонымен қатар құрылыс, көлік, материалдық өндіріс, ғылым
және ғылыми қызмет ету, басқару және т.б функциялармен шоғырланған аймақ.
Олар: құрылыс, көлік, сонымен қатар білім және ғылыми қызмет көрсету
секілді материалдық өнімдер (Біріккен ядролық зерттеудер институтының
қасында Дубна қаласы, Пущино қаласы-биологиялық орталық, Обнинск, Байқоңыр,
Курчатов, Протвино, Новосибирь академиялық қалашығы, Мәскеу маңында
орналасқан келешек қала Сколково және т.б.), білім беру (жоғары оқу
орындары және қала құрушы салаларға жатады), басқару (егер басқару
органдары қаладан тыс мәнде болса), қалалардың әр түрлі қызметтері өсуде.
Нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы қаланың ауылдан бөлініп
шығуын жеделдете түсіп, тұрғындар дифференциациясын сипаты мен өмірлік
қызметінің әдіс тәсілдерін өзгертті. Мұнда қосымша қызығушылық танытушылар
үшін әртүрлі шарттар қарастырылады, онымен қоса мұнда капитал шоғырлануы
орын алған, күннен күнге дамыған инфрақұрылым қалыптасқан, сатушы мен сатып
алушы көзбе-көз кездесе алатын орын. Нарық жағдайында қала мүмкіндігі мол
экономикалық орталық, сонымен қатар аумақтық жүйе және күннен күнге шексіз
өсіп келе жатқан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырушы.
Қазір қалалар негізінен өндірістік, зияткерлік және ғылыми әлеуеті
зор, жаңашылдық пен инновацияның тарихи қалыптасқан орталықтары болып
табылады. Сәйкесінше, қалалар даму технологияларына, инновацияларға деген
сұранысты талап етіп, өздері соны қанағаттандырады. Барлық заманда осылай
болған және болашақта да солай болады. Бірақ дәл қазіргі уақытта әлем
қалалардың түпкілікті өзгерісінің дәуіріне қадам басты.
Біріккен әлеуметтік-экономикалық жүйеде қалыптасқан орта ретінде, қала
келесідей жүйелік даму шарттарымен жүреді: тұрғылықты халық, қала құрылысы
және қалалық қызмет ету салалары, аумақ, қоршаған орта және т.б. Осымен
бірге біз жоғарыда айтып өткендей қаланы әлеуметтік-экономикалық жүйе
ретінде анықтаған жөн, ол аймақтың және оған қатысты аумақтың өндіріс
күштері жоғарылаған және әртүрлі функцияларды орындайтын (әлеуметтік-
экономикалық, әкімшілік-мәдениет, ғылыми және ұйымдастырушылық-құқықтық)
ұлттық экономикаға қажет компанент.
Сондықтан да біздің көзқарасымызша, қаланы бірыңғай әлеуметтік-
экономикалық жүйені құрайтын ұлттық экономиканың түйіні ретінде сипаттау
қажет. Ұлттық экономика құрамындағы тұтас шаруашылық жүйе бөлігі қоғамдық
өндірістің жаңа шыңына жетуге және ұлттық экономиканық тұрақты дамуы
бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Осы көзқараста, аталған ұғымды
елді мекеннің қызметі және тұрғыны жағынан анықтау толық еместігін
мойындағын жөн. Осындай көзқарас біздің заңнамада да айқындалған.
Қалалар нарықтық шаруашылықты қалыптастыруда маңызды ролді атқарады,
олар экономикада құрылымдық жылжуды көрсетеді, қажетті әлеуметтік сұранысты
туғызып, аумақтың өндіріс күштерінің және ұлттық экономиканың бір бөлігі
болып келіп, қала өзіндік бағытталған жүйе болып табылады. Сондықтан
қаланың әр кезінде дамуы, олардың қоғамдық прогресивті көрсетпейді және
онда басты ролді атқарады.Қоғамның жаңа даму кезеңінде қала проблемалары
жаңа сапалы тұжырымға еи болады, олардың даму қиындығы экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, географиялық және т.б көрсеткіштермен
анықталады.
2. Қалалардың әлеуметтік–экономикалық даму үрдісі мен заңдылықтары
Қалалардың өсуі және дамуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуында,
яғни онын негізінде жатқан қоғамдық өндірістің дамуында кездейсоқ жағдай
емес. Қалалар даму тарихы мыңдаған ғасырлар бұрын басталды. Қалалар жер
шаруашылығының бөлінуі мен таптар және мемлекет пайда болуында қалыптасты.
Сонымен бірге өзінің пайда болуында қалалар қоғамдық ілгерілеу мен прогресс
кепілі болды. Қалалар бұл тіршіліктің екінші табиғаты саналады.
Қалалардың тарихи пайда болуы еңбектің терең бөлінуімен байланысты, яғни
ауыл шаруашылығынан өндірістің бөлініп шығуы. Қалалардың өсуі мен даму
процесі қай қоғамда болса да ауылдың қала ретіндегі қалыптасып, қалаларда
жаңа әлеуметтік-экономикалық қайшылықтардың пайда болуымен байқалады.
Қазіргі заманғы урбанизацияға қарама-қайшылықтардың тән болып келеді,
олардың ішінде ең бастылары өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы дамуындаға
қарама-қайшылықтар, қала тұрғындарының тым тығыз орналасуы, халықтың өмір
сүруінің нашарлауы және өмір сүру деңгейінде айырмашылықтардыңпайда болуы
мен сапасының түсуі, алып қалалардың пайда болуы, тұрғын үй мәселесі, еңбек
етуде жұмыс орындардың тығыздығы, қылмыстың және жоқшылықтың өсуі,
экологиялық ортаның нашарлауы, әлеуметтік шиеленістер және т.б.
Осы құбылыстарды жою және бейтараптандыру - қалаларды басқару мен
реттеудің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады, себебі аталған
сұрақтардың сәтті шешілуі жоғарыдағы көріністердің мәні мен нағыз масштабын
және олардың пайда болуының тетіктерін зерттеуде қатал түрде ғылыми
зерттеуді талап етеді.
БҰҰ жанындағы бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтауында бүкіл
әлемде бейбітшілік сақтап қалу мәселесінен кейінгі ХХ ғасырдың екінші
жартыжылдығында адамзат алдындағы шұғыл мәселе ол қалаларды жоспарлау болып
табылады. [110]
Әлемдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай нарықтық экономикасы бар
көптеген елдердегі урбанизация үдерісінің бақылаудан шығуына алып келді.
Жеке елдердегі қала халқының үлесі Германияда – 90, Швецияда – 83,
Аргентинада – 83, Уругвайда – 82, Австралияда – 75, АҚШ-та – 80, Жапонияда
- 76% құрап отыр. Ірі қалалар-миллионерлермен қатар қала агломерациялары
немесе мегаполистер тез қарқынмен өсіп келеді.
Мегаполис (мegas - үлкен + рolis – қала) – бұл бірнеше қала
агломерацияларының бірігуі нәтижесінде пайда болған ірі қала. 1900 жылы тек
екі Лондон және Нью-Йорк сияқты мегаполистерге қарсы бүгінде әлемде 20 өте
ірі агломерациялар мен қалалар-мегаполистер пайда болды. Мысал ретінде
келесі мегаполистерді атап өтуге болады: АҚШ-та 40 млн. халқы бар Бостон-
Вашингтон, Лос-Анджелес (17 млн.), Сан-Франциско (8 млн.); Мексикада Мехико
(24 млн.); Бразилияда Сан-Паулу (23 млн.). Айтарлықтай ірі агломерациялар
Европада қалыптасты: Германияда Рейн-Рур (11 млн.); Ресейде Москва (10
млн.); Нидерландыда Рандстад Холланд (7 млн.); Азияда: Жапонияда Токайдо
(60 млн.), Үндістанда Калькутта (16 млн.) және Бомбей (15 млн.); Қытайда
Шанхай (14 млн.). Әлемнің көптеген, әсіресе экономикалық дамыған
елдерінде, қала халқының үлесі жалпы халық санының 85-90% - дан астамын
құрап отыр. БҰҰ болжамы бойынша, 2020 жылға қарай қалаларда халықтың 55 % ,
ал 2050 жылға қарай жер шары тұрғындарының 85% тұратын болады.
Қалалардың және ауыл-қалалық интеграциялық байланыстардың дамуы
урбанизация арқылы анықталады. Урбанизация түсінігінде қоғамның дамуында
қалалардың тарихи қалыптасуы процесі түсіндіріледі, мұнда халықтың
демографиялық, құрылымдық, әлеуметтік-біліктілік өндіріс күштері
қарастырылады. Мұнда оның негізінде экономиканың өзі жәен оның индустриалық
жақтары жатқызылады. Урбанизацияда қала өндіріс күштерінің индустриалық
типте дамуы ғана емес, сонымен қатар ауылдық типте даму жүйесі. В.И.Ленин
қалалардың өнеркәсіптік дамуы капитализмнің өсуіне алып келеді деп,
индустриалды халық өзінің көлемімен қала халқынан көп болады деген. [27]
Тарихи деректерге қарағанда, адамзат өміріндегі алғашқы қалалар біздің
заманымызға дейінгі 3-1 мың жылдықтарда Египет, Месопотамия, Сирия, Индия,
Қытай елдері мен Кіші Азияда пайда болыпты. Ал грек-рим дәуіріндегі Афина,
Рим, Карфаген секілді қалалардың өркениеттің үлкен жетістігіне баланғаны
белгілі. Мұнан кейінгі ортағасырлық кезең мен қайта өрлеу дәуірінде
капиталистік өндіріс тәсілдерінің алғышарттары қалыптаса бастады. Бұл бірте-
бірте материалдық және рухани қызмет түрлерінің шоғырлануына, сөйтіп
заводтар мен фабрикалардың пайда болуына алып келді. Капиталистік
өндірістің дамуы урбанизациялық үрдістерге жаңа серпін берді. Халықтың
шоғырлануы үрдісі жеделдеп, жаңа қалалар пайда болды. Олар әрі көбейе, әрі
ірілене түсті.
Қалалардың дамуы адам тарихында ерте замандағы Шумерде алты мың
бесжүз жыл бұрын басталған. Қала аумақтақ қоғамның бір географиялық аймақта
қалыптасуы. Бұрынғы қалалар өндірістік көздерімен, халық санымен және
территориялық көлемімен қазіргі қалалардан айырмашылы зор. Ол замандағы
қалаларда жалпы халық саны 2000 адамға да жетпеген, сонымен бірге қалада
саудагерлер, дерменшілер, ақындар, ал ең бастысы қалада билік жұмыс
істеген. Қалада қоғамдақ қажеттілікті өтеу орындары қызмет атқарған,
мысалы жылумен, сумен қамтамасыз ету орындары, жол, үй құрылысы саласы
бойынша және т.б. Орта ғасырларда Еуропа елдерінде мынадай қанатты сөз
туған: Қала адамды азат етеді. Ол замаңғы қалалар аса маңызды роль
ойнаған жоқ, қаланы тек билік көзі деп қарастыруға болады. Қаланың
әлеуметтік жағдайын ауылдың жағдайымен салыстыруға келмейді. Қалада пайда
болған жұмыссыздық, қайыршылық, техникалар, ашылған өндіріс орындары қала
жағдайына теріс әсерін тигізді.
Ал қазіргі Қазақстан жеріндегі алғашқы қалалар оның оңтүстігі мен
оңтүстік шығысында ерте замандарда-ақ бой көрсете бастаған. Бұған осы
өңір табиғатының жайлылығы, яғни, күннің жылылығы мен судың молдығы жағымды
әсер етті, дейді тарихшы ғалымдар. Осының негізінде Сырдария, Арыс, Талас,
Шу, Іле өзендерінің бойында егіншіліктің негізі қаланып, адамдар
отырықшылық өмірге үйрене бастады. Адамдардың топтасуы кәсіптің бөлінуін
тудырды. Мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына сәйкес қолөнеріне деген
сұраныс артты. Осы жағдай қала тіршілігінің негізін қалады. [3, 13]
Археологиялық зерттеулер ХІ-Х ғасырларда Қазақстан аумағында қала
мәдениеті жақсы дамып, өркендегенін көрсетеді Орта ғасырларда Түркістан,
Талас, Шу өңірлерінде қолөнер мен сауда және мәдениеттің шоғырланған
орталықтары-қалалар қалыптасты. Бұл қалалар басында кіші елді мекен ретінде
салынып, кейіннен ұлғайды. Қазақстан аумағында қалалар осыдан екі жарым мың
жыл бұрын салынған екен. [99]
Ортағасырлық Қазақстан қалалары халқының саны мен көлемі әр түрлі
болды. Олар Қарашоқы, Қойлық, Екіоғыз, Сауран, Тараз, т.б. Бұл қалалар
хандар мен сұлтандардың меншігінде болып, оның өз билеушісі болған. [99]
Көне Қытайдан басталып, еліміздің оңтүстігі арқылы Жетісу жерін көктей
өтетін Жібек жолының жандануы Қазақстандағы қала құрлыстарының дамуына
үлкен серпін берді. Керуен жолының бойында бекеттер салынып, олар бірте-
бірте сауда-саттық жүргізіп, тауарлар алмастыратын қалалар деңгейіне
көтерілді. Отырар, Сығанақ, Сауран, Жент, Жанкент, Тараз, Созақ, Құмкент,
Төрткөл, Ақтөбе, Құлан қалалары міне, осылайша салынып, өркендеді. Ал Х
ғасырда өмір сүрген ғалым-географ әл-Мақдиси өзінің Әл-бәд ва-тарих
(Дүниенің басталуы мен тарихы жөніндегі кітап) атты еңбегінде сол кездегі
Қазақстан аумағында орналасқан 50-ге тарта қаланы атаған. Олар: Исфиджаб,
Хирлұғ, Жумишлағу, Арсубаникет, Бараб, Шауғар, Сауран, Тұрар, Зерах,
Шағылжан, Баладж, Барукет, Яганкет, Тараз, Балу, Құлан, Мерке, Лакра және
басқа да көптеген қалалар.
Сол кездегі қалалар құрылысының өзіне тән ерекшеліктері болыпты.
Мәселен, ортағасырлық дәуірдегі Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, әсіресе,
Орталық Азияға жақын тұстарда салынған қалалар негізінен үш бөліктен: қала
билеушісінің сарайы бар негізгі бөлік - цитадельден; қаланың бай халқы мен
қолөнершілер тұратын бөлік - шаһристаннан және қолөнер шеберханалары
орналасқан бөлік - рабадтан тұрса, отырықшылыққа кейіннен көшкен Іле бойы
мекендегендердің қалалары ондай бөліктерге бөлінбеген. Мұндағы қалалар төрт
бұрышты дуалмен қоршалған. Мұның өзі сол кездегі жаугершілік заманның
әсерінен болса керек. Яғни, қалалар бір жағынан алғанда әртүрлі еңбек
бөлінісінен туған жаңа тіршілікті білдірсе, екінші жағынан қорғаныстық
қызмет атқарған. Қала маңайындағы мал жайып, егін еккен шаруалар ел шетіне
жау келген тұста қалаға кіріп бой тасалайтын болған.
Қазақстан жеріндегі алғаш қалалар VIX ғ.ғ. еңбектің бөлінуі, жеке
шаруашылықтың дамуы кезінде пайда болғанын археологиялық зерттеулер
көрсетті. Олар Сырдария, Талас, Шу, Іле өзендерінің бойында саяси оқиғалар,
сауда және мәдениеттің орталықтары ретінде қалыптасты.
Жетісу бойындағы қалалардың маңызды экономикалық негізін транзиттік
сауда құрап, мұндағы сауда Орталық Азияның Шығыс елдерімен байланыстары
арқылы жүзеге асырылды. Жібек жолы бойында Тараз бен Суяб қалалары пайда
болды және VIΙ ғасырдың өзінде-ақ бұл қалаларда әртүрлі мемлекеттерден
түрлі көпестер жиналған қала ретінде белгілі болды. Сауда аса дамыған орта
ғасырлық қалалар ішінен Отырарды атап өтуге болады. XIXII ғ.ғ. өзінде
аталған қалалардан басқа Қазақстан жерінде 56 қала пайда болды.
Ортағасырлық қалалардың құрылымына тоқталар болсақ олар негізінен ірі
су алқаптарының бойында, сауда керуен жолдарының бойында, феодалдар
ордалары мен бекіністер жанында пайда болған. X-XII ғ.ғ. ортағасырлық
қалалардың гүлденген кезеңі болып саналады. Сол ғасырларда халық ең көп
қоныстанған, сонымен қатар Қазақстанның ең ірі қаласы болып Исфиджаб
есептелінген. Әр қала тәуелсіз өмір сүрген және өз билеушілері болған.
Қалардың міндеттері болып негізінен әкімшілік басқару орталығы, қолөнер,
сауда орталығы табылады. Қала халқы негізінен егіншілік, қолөнер, саудамен
айналысты. Тараз қаласы - саудагерлер қаласы; Суяб - әр елдің
саудагерлері кездесетін, ал халқының жартысы саудамен айналысатын қала
атанды. Исфиджаб - әлем саудагерлерінің қазба байлықтарының қайнар көзі
атанды.
Оңтүстік Қазақстанда Сырдария (Яксарт, XVI ғ. Бастап Сыр аты қайта
берілді) алабында қалалар көптеп салынған. Қазақстанның оңтүстігінен 25
қала орны (VI-IX ғ.ғ.) табылды, олар: Исфиджаб, Будухкет, Отырар, Шауғар
т.б.
ІХ-ХІІ ғасырларда түркі ой әлеміндегі белгілі ойшыл Жүсіп Баласағұн
Құтты білік еңбегін түркі дәуірінің өркендеген кезеңі қарахандар
дәуірінде жазды. Ж.Баласағұн жазбаларында IX - X ғ.ғ. Жетісудың солтүстік
шығысында 12 қала, XI - XII ғ.ғ.- 70 қала болған. Отырар - ең ірі
қалалардың бірі, әкімшілік, сауда, қолөнер, мәдениет орталығы екендігі
аталып өткен.
Сөйтіп, Х-ХІІ ғасырларда батыс пен шығыс арасындағы сауданың нығаюы
ежелгі Қазақстан жерінде қала құрылысының дамуына себепші болып, өңірдің
гүлденуіне алып келді. Халықтың бір бөлігі бірте-бірте отырықшылық өмірге
де ден қоя бастады. Сол тұста қазіргі Қазақстан жерінде 200-дей қала мен
елді мекен болғандығы Қазақ совет энциклопедиясында жазылған.
Қазақстан жерінде қалалардың дамуы мен пайда болуында шартты түрде үш
кезеңде қарастыруға болады, олар: революцияға дейінгі, революциядан
нарықтық экономикаға дейінгі (1991ж.) және нарықтық экономикадан қазіргі
кезге дейін. Ал бізді қалалардың қазіргі заманғы даму үрдісі
қызықтыратындықтан, 1917 жылдың ақпанына дейінгі бұрынғы Қазақстан
жеріндегі болған алғашқы қалаларды жалпы сипаттауға болады.
Еліміздегі қалалар санының көбейген тұсы - кеңестік кезең. Ел халқының
жалпы саны 1897 жылғы дерекпен салыстырғанда 3,6 есе, ауыл халқы 1,7 есе
өскенде, қала халқының саны 39 есе көбейген осы кезеңде өндірістік,
өнеркәсіптік және қорғаныс мақсатындағы Ақтау, Қарағанды, Екібастұз,
Рудный, Балқаш, Жезқазған, Серебрянка, Қапшағай, Шардара, Степногор,
Курчатов, Байқоныр секілді бірнеше қала пайда болды. Қалалардың жалпы саны
84-ке жетті. Мұның сыртында орман және балық шаруашылықтарын игеру мен
теміржолдарға қызмет көрсету үшін 210 кент салынды. Қала халқының саны 40
пайыздан асып түсті.
Дегенмен, осы тұстағы урбанизациялану үрдістерінде жергілікті ұлт
өкілдерінің көбі келімсек диаспоралар белсенді түрде тартылды. Олар
қалаларға келіп орнықты. Көп салалы қала шаруашылықтарында, жаңадан ашылып
жатқан өнеркәсіп орындарында жұмыс істеді. Ал қазақ халқының еншісіне
негізінен ауылда тұрып, мал шаруашылығымен шұғылдану бұйырды. Осыған
қарамастан, қалаға ұмтылған қазақтар баспанасыздықтың, тілдік
кедергілердің, басқа да қиындықтардың зардаптарын тартып, өз елінде отырып
өгей баланың күйін кешті.
Осы кедергі тұсауды тәуелсіздік қана шешіп бере алды. Тәуелсіздік
еліміздің ішкі мүмкіндіктерін ашуға, оның әлемдік экономикалық жүйеге
қосылуына, бұрынғыдай Кеңес Одағының құрамындағы шеткері бір өңір емес,
Еуропа мен Азияны байланыстырушы кіндік ел болуына қызмет етуде. Бұл жағдай
ел ішіндегі үлкен өзгерістерге жол ашып берді. Елдің еркін дамуындағы көп
ғасырлық мешеуліктің көбесі сөгілді. Алайда мың өліп, мың тірілген
қазақтың өзі секілді оның өркениеттік жетістіктерінің де тағдыры ауырлау
болды. Сол қалардың бүгінге аман-есен жеткені санаулы ғана. Олар туралы
бүгінде Қазақстан жеріндегі тарихи және археологиялық ескерткіштер ғана
жақсы сыр шертеді.
Қазақстанда қалалардың дамуының ортақ факторларымен қатар
жергілікті мәселелерді анықтап алу керек, олар елдің үлкен аумағы және
көлік байланысының тұрақсыздығы, мол пайдалы қазбалардың шоғырлануы, тарихи
қалыптасқан мамандандырылған өнеркәсіп, көпұлтты халық және т.б. Осының
бәрінен ұлттық қалалардың қалыптасу дәрежесін байқауға болады.
Қалалардың жалпы қызметтері жылдан-жылға қоғамның әлеуметтік-
экономикалық тапсырмаларымен бірге даму және үлкейуі үстінде. Қазақстанда
қалалардың ұлттық немесе сыртқы деңгейде әлеуметтік-экономикалық
тапсырмаларды орындайтын және ішкі, тиісті аудандарға жатқызылатын. Табиғи
ресурстармен шоғырланған, мамандандырылған қалалар (ондай қалалар
Қазақстанда көп) сыртқы функцияны атқарады.
Қандайда бір функцияны орындауда, қалаларда қалыптасқан
проблемалардың келесілерін қарастыруға болады:
-мемлекеттік және аймақтық масштабта қоғамдақ еңбек бөлінісінде
қаланың орны және ролі;
-материалдық және еңбек ресурстарына бағытталған қала қызметінің
орындалуының дамуы және қалыптасуы;
-қала қызметінің орындалуы жалпы аумаққа әсері;
-өмір сүру дәрежесі және деңгейі;
-қаланың сыртқы келбеті;
-қаладағы өндірістік тиімділігінің нәтежесі.
Қазіргі уақытта қалаларда халықтың өсу жағдайы тепе-тең. Елде қалалық
және ауылдық аумақтар көлемі жағынан жалмажыл өсуде. Соңғы жылдары
қалаларда жергілікті ұлттық халықтың көшіп қонуы байқалуда.Біз жергілікті
қазақ халқының санының соңғы екі жылда қалаға көшіп келуінінің 4,6-9,5%-ға
өсуін байқадық. Сонымен қатар қалаларда сәбилердін дүниеге саны өсіп, жалпы
республикалық көрсеткіштен жоғары.
Моноқалаларда аймақтық саясатты жүргізудің тура және жанама түрлері
болады. Алғашқы жағдайда мемлекет шаруашылықтың өңірлік структурасын
дамытуға капитал салуға белсенді түрде қатысады (даму орталықтарын,
өндіріс саябақтарын, инфрақұрылымды құру). Екінші жағдайда-мемелекет
қаржы (салық, кеден) жүйесі арқылы белгілі бір ауданды тез дамытуға
әсер ететін және көші-қону ағынын басқаратын экономикалық климат
құруға тырысады.
Аймақтық дамуда шағын қалаларды реттеуге мемлекеттің тікелей
қатысуы әдісі әкімшілік әдістермен тығыз байланысты. Бұндай әдістерге
мемелекеттік бюджеттен қаржыландырылатын мемелекеттік аймақтық
бағдарламаларды іске асыру, мемлекет қажетіне керек өнімдерге
тапсырыстар беру жатады.
Нарықтық экономиканы дамыту шағын қалалардағы әр түрлі проблемаларды
шешуге арналған қаржы ресурстарын демеп отыратын аймақтық дамудың
арнайы қорларын құруды; қиын әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
жағдайдағы мекемелерді субвенциялаусаясатын; шаруашылық субъектілерінің
қиын жағдайдағы аудандарға өз өндірістерін орналастырудағы қосымша
шығындарын өтеу, табиғи байлықтардың азаюына байланысты салық
жеңілдіктерін қарастыруды; экономиканың салалық және өңірлік
құрылымдарын көтеретін өндіріс орындарын салу үшін жер телімдеріне
төленетін аренда төлемдеріне жеңілдіктер белгілеу; қиын жағдайдағы
аудандарда орналасқан кәсіпорындарға өз өндірісінің тозуын
қаржыландыруды қамтамасыз ететін аймақтық-дифференцияланған амортизация
енгізу; экологиялық таза өнімдерге жоғары баға белгілеу; әсіресе нашар
жағдайдағы аймақтарда қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындарға санкция
қоюды қамтитын экономикалық реттеу әдістерін кең ауқымда қолдануға алып
келеді.
Аймақтық дамуда шағын қалаларды экономикалық механизмдер көмегімен
мемелекеттік реттеу әр түрлі деңгейде іске асыралыды: федералдық,
аймақтық, аймақаралық және жергілікті.
Федералды органдар ең алдымен қиын аудандарда өндіріс ұйымдастыруды
және жаңа аудандарды игеруді; ірі экологилық және әлеуметтік
бағдарламаларды жүзеге асыруды; аймақаралық және мемлекетаралық
қатынастарды ұйымдастыруды реттеуі тиіс.
Аймақтық органдар жергілікті ресурстардың пайдаланылуына, шаруашылық
құрылымның тиімділігін арттыруға, экологиялық және әлеуметтік мәселелерге
көп көңіл бөлуі қажет.
Экономикалық реформаны тиімді жүргізу мемлекет саясатының
негізгі бағыттарын іске асырудағы аймақтардың ерекшеліктерін жан-жақты
есепке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz