ОНОМОСТИКАЛЫҚ АТАУЛАР

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ОНОМОСТИКАЛЫҚ АТАУЛАР

Аңдатпа: Мақала «ономастикалық концепт», «ономастикалық категория» терминдерін ұғынуға, ономастикалық концептілердің негізгі типтерін антропонимикалық және топонимикалық ерекшеліктерін анықтауға арналған. Автор жалпы тұжырымдама негізінде объектілерді біріктіру болып табылатын ономастикалық категорияларды қалыптастыру негізінде ономастикалық тұжырымдама деп санайды.

Кілт сөздер: жалқы есім; когнитивті ономастика; ономастикалық категория; ономастикалық ұғым.

Ономастикалық ақпаратты сақтаудың және берудің әмбебап бірлігі, алынған білім саналы және құрылымдалған көмек ономастикалық тұжырымдама болып табылады. «Ономастикалық тұжырымдама» термині ономастикалық білімнің ерекше түрі ретінде түсініледі, тиісті атаулардың семантикасы, білім туралы шындықтың ономастикалық фрагменті.

Ономастикалық тұжырымдама ономастикалық ақпаратты сақтау мен берудің әмбебап бірлігі болып табылады, оның көмегімен алынған білім танылады және құрылымдалған. Ол әлемнің тілдік бейнесінің ажырамас бөлігі бола отырып, тілдің тұжырымдамалық жүйесіне енеді [1, 2] .

Көптеген теориялық еңбектерде лингвистердің тиісті атауы лингвистикалық субъект ретінде қарастырылады, оның айырмашылығы басқа лексикалық (және кеңірек-тілдік) санаттардың негізі дәстүрлі өз атының санатын түсіну. А. Л. Шарандин, жалқы есімдерді арнайы тілдік атаулар ретінде қарастырғанда олардың сипаттамалық семантикасына назар аударады. "Жалқы есімдер тар мағынада заттардың атын атамайды, ал зат есім деп атайтын заттардың атын анықтайды. Бірақ грамматикада қосымша ретінде анықталған бұл анықтама бірегейлікке ұмтылады, осы анықтама бойынша ана тілінің санасында тақырыптың өзі (тақырып, зат) пайда болады" [3] . Жалқы есімдердегі анықтамалық семантиканы анықтау және оларды сөйлеу бөліктері мен лексикалық-грамматикалық категориялардың арақатынасы тұрғысынан қарастыру А. Л. Шарандинге жалқы есімдер зат есімдердің лексикалық-грамматикалық категориясы емес деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді, "бұл, ең алдымен, сөздердің тәуелсіз класы, өзіндік категориялық мағынасы бар сөйлеудің ерекше бөлігі" [3, 122 б. ] .

Арнайы тілдік белгілер ретінде жалқы есімдердің екі ерекшелігі бар, олар ономастикалық категорияның қалыптасуына негізделген. Бұл бір-біріне қарама-қайшы ономастикалық лексиканың тақырыптық топтарының болуы және олардың тілдік дизайн тұрғысынан салыстырмалы біркелкілігі.

Антропонимикалық қарама-қайшылық және топонимикалық категориялар зат есімнің грамматикалық белгісі. Бұл жағдайда зат есімдермен семантикалық корреляция ретінде түсініледі.

Танымдық зерттеулер тіл білімі бұл туралы ойға әкеледі ономастикалық категориялар ерекше тілдің тұжырымдамалық жүйесіндегі ереже таныммен тығыз байланысты болғандықтан адамның қызметі мен танымдық қабілеттері болып табылады. Тіл жүйесіндегі ономастикалық категориялардың ерекше маңыздылығы лингвистердің принциптерге және ономастикалық бірліктерді семантикалық деңгейде топтарға, сыныптарға және кіші сыныптарға біріктіру тетіктері. Зат есім-антропонимдер "адам" жалпы категориялық белгісімен біріктіріліп, антропонимикалық категорияны құрайды. Кеңістіктік бағдарлаудың жалпы категориялық мәні топонимдік категория туралы түсінік беретін зат есімдерді-топонимдерді бөлудің негізінде жатыр.

Қазақ ономастикасында топонимдер семантикалық, құрылымдық əдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттеліп келеді. Тілдік таңбада берілген дүние туралы білімдердің жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде «ғаламның тілдік репрезентациясы», бірде «ғаламның тілдік моделі», бірде «ғаламның тілдік бейнесі», бірде «тіларалық ғалам» деп көрсетіліп жүр.

Ғаламның тілдік бейнесі, ұлттық болмысы əр этноста əр түрлі болуы этностың тəжірибесімен, білімімен байланысты. Өйткені, тілдік таңбаның таңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені білімнің негізі болып табылады.

Оның тілдік бейнесі, ұлттық рухани болмысы əр халықта əр түрлі екендігінің мөлтек көріністерін өзіміздің Қызылжар-Есіл өңірінен байқаймыз. .

Қазақ халқының көру, есте ұстау, ұлттық дүние бейнесін қабылдау қабілеті ерекше дамығандығын өз облысымыздың тарихынан алынған мына мысалдармен кестелеуге болар еді. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының ұлттық рухани болмысын бейнелейтін ономастиканың өмірде маңызды орын алып, олардың дала алқабы мен шөлді жайылымдары да көші-қон кезінде белгілі қызмет атқарғанын байқауға болады. «Ономастикалық атауларда этнос пен табиғат байланысын бейнелейтін атаулардың көп болуы топонимикалық нысандарға негізделгенін, қазақтардың тұрмыс-салты, этномəдени, тіршілігі меншаруашылық түрінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты түсіндіруге болады. Белгілі бір топонимикалық нысанның түрін, түсін, пішінін, көлемін көру, ұқсату т. б. уəжі арқылы қабылдаған. Бұл қабылдауда ұлттық этнографиялық нышандар жататынын келтіреді (Қасым Б. Қазіргі қазақ тілінің теориялық жəнеқолданбалы аспектілері. (ғылыми мақалалар) .

Халық тарапынан қойылған жер-су атаулары - сол жердің табиғи құжаты болып табылады. Әрбір географиялық атау географиялық картада, ресми құжаттарда өз орнын табуы керек. Ол үшін ел болып жұмылып, түзетіп, қалпына келтіру, зерттеулер жүргізу, баршамыздың міндетіміз болып табылады.

Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің) топонимиялық жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат жағдайларын, сол өлкені мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлттың материалдық және рухани мәдениеттерінен көрініс бере алатын көптеген жалқы географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып келеді.

«Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас бөлігі, сонымен қатар өзіндік аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік топонимикалық құрылым болып табылады. Топонимиялық аймақтың межелері әкімшілік-экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ әкімшілік-экономикалық құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәдени факторлары аймақтық топонимиялық жүйені сипаттауда назарға алынады. Сонымен қатар жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескерілмек» [4] .

Біздің пікірімізше, белгілі бір аудан аумағындағы топонимдер жиынтығы аймақтық топонимиялық жүйесін құра алады, себебі кейбір аудан (барлығы емес) топонимиясы сол алғышарттар мен олардың топонимиялық көріністерінің байланысын аймақтық деңгейде паш етеді. Басқаша айтқанда, аймақтық сипат сол аудан көлеміндегі топонимиялық жүйеге тән, демек, аудан топонимиясы басқа аудандар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынан өзгеше, өзіндік ерекшеліктерге ие.

Солтүстік Қазақстан аймағы физикалық-географиялық жағдайының аймақтық топонимиялық жүйеде бейнеленуіне қарап отырсақ, өңіріміздің топонимиясының өзіндік, яғни аймақтық кейпін қалыптастырудағы географиялық фактордың мәні мен маңызы ерекше., сол себепті орманды, көлді, томар-жыралы ландшафтарының физикалық-географиялық жағдайлары аймақтық топонимдер мен микротопонимдердің бірқатарында өз көрінісін тапқан

«Ұзын» көп, «қысқа» неге жоқ

Қазақ ономастикасының этнолингвистикалық қырларын Солтүстік Қазақстан облысының аумағында ХІХ ғасырдың екінші жартысында жиналған деректер тұрғысынан қарсақ, бірталай қызықты құбылыстарға кездесеміз. Айта кету керек, қазақ этнотопонимикасы кең-байтақ еліміздің әр қиырын мекендеген қазақтардың шаруашылық жүргізу ерекшеліктеріне сай қалыптасқанын дәл осы Солтүстік Қазақстанның мысалы арқылы кескіндеуге болады.

Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік каталогы. Екінші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. Солтүстік Қазақстан облысы, Алматы, . 2012. (қысқаша: ҚРГАМ, 2-том. )

Мысалы, каталогта «Ұзын» сөзімен басталатын 41 атау тіркелген. Олардың ішінде: +ағаш 2, +жал 1, +жар 1, +көл 26, +қамыс 1, +қарасу 1, +қызыл 3, +су3, +томар 3 рет кездеседі. Дәл осындай жағдай «тарихи» топонимикада да байқалды. Осыдан жүз жыл бұрынғы елді мекендер қатарында, яғни, «ойконим» есебінде «ұзынмен» басталатын 65 атау бар екен. Зер салып қарасақ, бұлар да шамамен қазіргіге ұқсас: +ағаш 16, +дуал 1, +жал 3, +көл 4, +қарағай 1, +қызыл 23, +қырат 1, +өзен 2 және +томар 4 рет кездесті.

Атақты топонимтанушы ғалым Э. Мирзоев те мұндай жиілікке назар аударып, «ұзын» сөзін «өзен» сөзімен шендестіре қарап көреді. Шынында, осы екеуінің арасында бір байланыс бар болуға тиіс деген оймен, бірнеше мысал келтіреді. Зерттеушінің ұстанымы «ұзын» тек қана заттың, нысанның ұзын-қысқалығын ғана білдіретін шама өлшемі немесе, «ұзыншақ», «ұзарып көрінген, «созыла біткен» сыртқы көрінісін ғана білдіріп қоймайды, басқа да сыры болуға тиіс дегенге саяды.

«Өзен» және «ұзын» деген ұқсас апеллятив сөздерді бұрын ССРО аталған мемлекеттің картасында өзенді бейнелейтін көгілдір сызықтардың қасынан байқаймыз. Қазақстаннан Саратов облысына ағып шығатын Үлкен өзен, Кіші өзен дегендер бар. Башқортстандағы Белое өзенінің Орал тауларынан бастау алатын бір тармағы «Узян» деп аталады. Балқаш көлін ащы және тұщы бөліктерге бөліп тұратын ағыстың аты «Ұзынарал». Қазақстандағы Ұзынқарғалы өзені жағасында «Ұзынағаш» ауылы тұр, сол республиканың солтүстігінде «Ұзынбұлақ» деген су бар. Өзбекстанның Сұрхандария облысында Ұзын деген ауыл бар, Арменияның Әзірбайжанмен іргелес шегарасында Ұзынтал селосы . . . Бірін-бірі қайталайтын, сырттай да, мағнасы да ұқсас бұл не қылған атаулар . . . » деп таңданады автор. Сөйтеді де, жеке-жеке қарастырып көреді.

«Ұзынағаш» - ұзын немесе биік ағаш па? «Ұзынтал» - ұзын аңғар ма? Балқаштағы Ұзынаралға көз салсаңыз, шынында көлді екіге бөліп тұрған ұзынша біткен түбекті байқайсыз. Шынында, бұл түбек емес, бір кезде арал болуы да мүмкін.

Біздің мысалымызда «ұзын» сөзіне антоним болғандықтан (мысалы «ұзынды-қысқалы»), топоним жасауға «қысқа» сөзінің неге қатыспағаны да қызықтырады. Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік каталогы. Екінші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. Солтүстік Қазақстан облысы, Алматы, 2012. (қысқаша: ҚРГАМ, 2-том. ) жинағындағы 7 мың, біздің қолымыздағы 2, 5 мың, барлығы 10 мыңға тарта жер-су, елді мекендер атаулары арасында «қысқа» сөзімен басталып жасалған бірде-бір топоним кездеспеуі де ономастика ғылымының бір құпиясы десек, артық айтқандық болмас.

Түз аңдарының түрлері

Арқаркөл, Арқарандыз, Арқаркөл, Аюбасқан, Аюқамаған, Аюлықаратал, Қарғалы, Бұлантал, Бөрілі (2), Борсықағаш, Жыланды, Итемір, Итсары (3), Қасқыр қамаған, Қасқырлы (3), Қоңырқасқыр, Түлкіалған, Түлкішықпас, Тұзаққұрған, Тұйғынтүскен, Шағалалы, Шәулі ұстаған, Шошқалы (5), Үкі атқан (3), Үкілі.

Байқап отырсақ, қазір «қыстау» деген мекен жойылуға таяп, олардың орнын ауыл, село, кент, поселке деген атаулар басқан кезде, «тарихи топонимикада» 30 мәрте сақталып қалған «жұрт» атауы, немесе 31 рет аталып отырған «көң», 13 рет қайталанған «кепе», 5 рет жазылған «қоныс» атаулары қазіргі ұрпаққа таныс емес болуы мүмкін. Бұл да қазақ тарихының, әсіресе осыдан 150-200 жыл бұрын қазақ даласының солтүстігін мекендеген бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігнінен хабар беретін мәдени есерткіштер деуге болады. Ғылыми-танымдық құны жағынан археологиялық қазба жәдігерлерден бір де кем түспейтін бұл құнылықтарды ұмытуға немесе ұмыттыруға болмайды.

Қорытынды

«Қазақ ономастикасы. Жетістіктері мен болашағы» атты осы саладағы зерттеу нәтижелерін қорытып, болашағын бағдарлаған Т. Жанұзақов пен Қ. Рысбергенованың еңбегінде антропонимияның әлеуметтанымдық зерттеу нысанын былайша анықтаған:

«1) тіліміздегі антропонимдік жүйенің қалыптасып дамуы мен қызмет аясының жалпы мәселелерін теориялық әрі әдіснамалық тұрғыдан зерттеудің жалпы мәселелері;

2) антропонимдерді тұтас бір жүйе ретінде зерттеу;

3) кісі аттарын әлеуметтік-қоғамдық, тарихи категория ретінде қарастыру;

4) кісі аттарының пайда болу, жойылу заңдылықтарындағы тарихи-әлеуметтік жағдайлардың себеп-салдарын анықтау;

5) кісі аттарының сөйлеу тілі мен жазба тілдегі қызметін, қостілдегі орны мен мәдени қарым-қатынастағы мән-маңызын зерттеу;

6) кісі есімдерінің экспрессивті-эмоционалдық қызметін тексеру (көркем әдебиетте, баспасөзде, күнделікті тұрмыста қолданылу ерекшеліктері) ;

7) антропонимдер жүйесіндегі халықаралық, ұлттық ерекшеліктерді, олардың өзара байланыс-бірлігін зерттеу;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.