Орта мектепте қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін оқытудың жаңа технологиялары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Орта мектепте қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін оқытудың жаңа технологиялары
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор Имангазинов М.М.

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің дәстүрлі арнасымен қауырт даму жолына түсуі, білім беру жүйесіне түбірлі өзгерістер әкелді. Жас ұрпақты халқымыздың рухани байлығымен және қазіргі замандық біліммен қаруландырып қана қоймай, олардың жан-жақты дүниетанымының қалыптасуына әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгертуде әдебиет пәні ерекшелене түседі.
Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде осы уақытқа дейін орта мектепте халық ауыз әдебиетін оқыту, өзіндік ерекшелігін таныту мәселесі жеке зерттеу обьектісі болып қарастырылған емес. Оқушылардың Психологиялық жас ерекшелігін ескере отырып, әр сыныпқа іріктеп тиімді әдіс ұсыну өзекті проблемалардың бірі болып келеді. Аударма шығармаларды меңгертудің әдістемелік жүйесін жасау бүгінде өз шешімін: тапқан жоқ. Бұл біздің зерттеу жұмысымыздың көкейкестілігін дәлелдей түседі.
Зерттеудің нысаны: Жалпы білім беретін мектептің 5-11 сыныптарында халық ауыз әдебиетін оқытудың өзіндік ерекшеліктері және әдіс-тәсілдері.
Зерттеудің пәні: Орта мектепте (5-7сынып) әдебиетін оқыту әдістемесі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: халық ауыз әдебиетін меңгерту арқылы төл мәдениетіміз бен ұлттық кодымызды танымдық тұрғыда айқындайтын әдістерді ұсыну. Оқушылардың жан-жақты танымдық, білімдік, мәдени қабілеттерінің артуындағы халық ауыз әдебиетінің алатын рөлін көрсету;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ әдебиетінің оқыту әдістемесінде алғаш рет халық ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін ескеріп, жүйелі түрде меңгертудің ғылыми-әдістемелік негіздері жасалды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу барысында жасалған әдіснамалық қағидалар мен теориялық түйіндер, ұсынылған әдістемелік жүйе жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысында оқытылатын қазақ тілі пәнінің жаңа заман талабымен үндестікте жүргізілуіне, синтаксистің оқутанымдық қызметтегі дамытушылық әлеуетін тиімді үйлестіруге мүмкіндік береді. Зерттеу материалдарын 5-7 сыныптары мұғалімін даярлайтын арнайы орта және жоғары оқу орындарында мұғалімдердің білімін жетілдіру, қайта даярлау институттарында, сондай-ақ бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Жалпы білім беретін мектептің орта сатысында халықтық шығармаларды оқыту мазмұны тәуелсіз мемлекеттің бүгінгі қоғамдық әлеуметтік сұраным талаптарымен үйлесімділікте жетілдірілуі тиіс. Бұл жаңа білім өзегін Мәдениет-Білім-Тарих үш тағанына негіздеу арқылы жүзеге асады.
-Халық ауыз әдебиеті үлгілерін саралау, іріктеу, жүйелеу бағытындағы негізгі ғылыми әдістемелік ұстанымдар ұлттық мәдени мұраның өзіндік ерекшеліктерін анқындаған ұлт зиялыларының ой пікірлерімен сабақтастықта белгіленуі тиіс. Бұл оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктері мен ұлттық құндылықтардың бала тәрбиесіндегі рөлін ұштастыра негіздеу нәтижесінде оң шешімін табады.
- Халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқытудың сапасын арттырудың жаңа әдістемелік жүйесі отандық және шетелдік әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде айқындалған жаңа бағыттармен байытылуы қажет. Бұл оқыту процесін жаңа педагогикалық парадигманы басшылыққа ала отырып ұйымдастырылатын білім жүйесін жандандыру нәтижесінде жүзеге асады.
- Халықтық шығармаларды оқытудағы жаңа көзқарас орта білім мазмұнын белгілеуге қатысты тұжырымдамалық, нормативтік, әдістемелік құжаттарды жетілдіру қажеттігін көрсетеді. Бұл осыған дейінгі озық тәжірибелерге табан тірей отырып, әлемдік білім жүйесіндегі жаңашылдық идеяларды өз бағыттарымызбен сәйкестендіру арқылы мүмкін болады.
- Халық ауыз әдебиеті үлгілерін сапалы білім мен саналы тәрбиенің тірегі етіп меңгертуді оқушының өзіндік әрекетіне негіздей оқытудың жолдарын табу қажет. Бұл оқытудың мотивациялық сипатын арттыруды білім мазмұнын, оқыту әдістері мен тәсілдерін, оқыту түрлерін баланың ішкі қажет тігімен. рухани мүддесімен үйлесімділікте шешкенде ғана жүзеге асырылады.

Зерттеу жұмысының әдістері: Зерттеу жұмысына қатысты ғылыми-теориялық, әдістемелік еңбектерге салыстырмалы талдау, зерделеу, сараптау, эксперименттік тәжірибе нәтижелерін талдап тиімді әдістері пайдаланылды; Қазақ әдебиетін оқыту процесінде халық ауыз әдебиетіне деген қызығушылықтарды анықтап, мектеп оқушыларына жақсы меңгерту мақсатында әлеуметтік-педагогикалық әдістер(сауалнама, тест, әдеби жаттығулар, проблемалық танымдық ізденуші сұрақтар, ауызша журналдар т.б.) ой-пікір, тұжырымдарды жинақтау, қорыту т.б. қолданылды.
Қазақ әдебиеті сабақтарына қатысып оқушылардың әрекетіне бақылау жүргізілді. Зерттеу мәселесіне қатысты ұсынылған әдіс-тәсілдер тәжірибелік байқаудан өткізілді. Оқыту әдістерін тиімді пайдаланып, сұрыптау, ұсынып отырған әдістемелік жүйенің тиімділігін дәлелдей түсті.

1. Бөлім Халық ауыз әдебиеті туралы түсінік
1.1 Халық ауыз әдебиетін оқытудың теориялық негіздері
1.2 Халық ауыз әдебиетін оқытудың педагогикалық, психологиялық негіздері.
1.3 Халық ауыз әдебиетін оқытудың жаңаша технологиясы

2. Бөлім Халық ауыз әдебиетін оқытудың әдістемелік жүйесі және нәтижесі

1.1 Фольклорлық шығармалардан халықтың дүниетанымы, өмірге көзқарасы көрінеді, халықтың ұғымы мен түсінігі байқалады. Бұны қалыптастыруға, әрине, жалпы білім беретін орта мектептің орта сатысындағы ана тілі аясында мүмкіндік мол. Өйткені "Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында": "Орта мектептің өзінде баланың барлық танымдық және психологиялық мүмкіндіктерін жетілдіріп, адамның күнбе күнгі өмірінде білім алудың қандай келешегі болатынына оның көзін жеткізу қажет. Бұл кезеңде ғуманитарлық эстетикалық бағыттағы пәндерді кеңінен енгізу керек, өйткені осы жастағы балалар әсершіл, әрі ұғымтал келеді.
Халық ауыз әдебиетін халықтың ауызша шығарған, ауызекі айту түрінде таратқан көркем шығармалары құрайды. Ауыз әдебиеті ғылыми термин ретінде "фольклор" деп аталады, мұны алғаш рет 1846 жылы ағылшын ғалымы Вильям Томс ұсынған. Халық фольклорының ішінде қазақ балалар фольклорының өзіндік орны мен маңызы зор. Фольклорлық туынды лардың ішіндегі қазақ балалар фольклоры тек балаларға ғана арналған халықтық шығармалар.
Қазақ әдебиеті энциклопедиясында: "Қазақ балалар фольклоры " ауыз әдебиетіндегі балалар тәрбиесіне арналған халықтық педагогиканың өмір тәжірибесінен алынған шығармалар жиынтығы. Қазақ балалар фольклоры балалардың психологиясына, олардың жас ерекшелігіне карай қалыптасып, оларды адамгершілік, ізгілік қасиеттерге тәрбиелейтін ең сенімді құрал болып келді. Негізгі салалары бесік жыры, жаңылтпаш, жұмбақ, өтірік өлең, мақал мәтел, ертегі, аңыз әңгіме, батырлық жырлар," деген анықтама берілген [4, 382].
Балалар фольклорына негізінен, үлкендердің балаларға арнап шығарған шығармалары, балаларға тән болып кеткен үлкендердің шығармалары және де балалардың өзінің шығармашылығынан туған халықтық шығармалар жатады. Мұндай шығармалардың басты ерекшелігінің өзі балалардың жас ерекшелігін есепке алуынан, баланың жан-дүниесін танытудан көрінеді.
Қазіргі қазақ балалар фольклорын зерттеуші фольклорист ғалымдар өз еңбектерінде қазақ балалар фольклоры әлі күнге дейін үлкендердің фольклорлық шығармаларынан ара-жігін ажырата қоймаған, фольклортану ғылымында ғылыми-зерттеу тұрғысынан кенжелеу қалып келе жатқан сала екенін атап көрсеткен. Сондықтан да қазак балалар фольклорын оқытуды халықтық шығармаларға сүйене отырып, оларды мүмкіндігінше өз алдына бөлектей топтап, жіктеп қарай келе, баланың жалпы дамуындағы ізгілік, көркем-эстетикалық құндылықтар тұрғысынан қарастыруды жөн санадық.
Қазак Совет энциклопедиясында: "...Ауыз әдебиеті шығармаларында халық өзінің өмірін, тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын, элеуметтік-таптық көзкарасын, еңбек кәсібін, басынан кешірген тарихи жағдайларын, қуанышы мен күйінішін, арман мүддесін, таптық-қоғамдық тілектерін т.б. бейнеленген. Ауыз әдебиетін тудырушы және оның иесі халық ..." делінсе [5. 580], фольклортанушылардың зерттеулері бойынша да халық ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері бар екеңдігі дәлелденеді.
Бірінші ерекшелігі -халық ауыз әдебиеті шығармаларының белгілі авторының болмауы. Мұның себебін ауыз әдебиетін зертгеуші ғалым М.Ғабдуллин былай түсіндіреді: "ертегі, әңгіме жырлардың қайсысын болса да, әуел баста жеке авторлар шығарған. Бірак ол кезде жазу-сызу өнері болмағандықтан, авторлардың өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал, шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторлары халықтың өзі болған. Ауыз әдебиетін - халық әдебиеті деп танушылық, міне, осылай туған"[6,3].
Екінші ерекшелігі -ауыз әдебиеті шығармаларының көп нұсқалылығы. Бұған Алпамыс жырын, Қожанасыр әңгімелерін әр халықтың өз мұрасына балап, өзінше айтып келгендігі дәлел. Өйткені әр халықтың жадында бұларға қатысты сан түрлі нұсқадағы еңбектер сақталған.

Үшінші ерекшелігі - ауыз әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдер, сөз тіркестері, тұрақталған ұйқастардың жиі кездесетіндігі.
Төртінші ерекшелігі - ауыз әдебиеті шығармаларында өнердің бірқатар түрінің араласып келуі. Сол себепті халықтық шығармаларда сөз өнері, ән күй, жыр, би, сахналау т.б. көркем өнер түрлері өзара ұштасып, кірігіп жатады. Небір дүлдүл жыршы жырау, ертекшілердің бір басынан өнердің барша түрі табылып, олардың есте сақтау, шебер орындаушылық қабілет тілігі арқасыңда халықтық шығармалар ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырған.
Халық ауыз әдебиеті шығармаларын іздеп, жинап зерттеуге В.В.Радлов,Н.Березин, А.Алекторов, Г.Н.Потанин, П.М. Мелиоранский, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Ы.Алтынсарин, Ж.Көпеев, М.Қалтдев, т.б. үлкен үлес қосты.
М.Жұмабаев: "Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі бәрі көрініп тұр,"- деп қазақ сөз өнерінің туындылары туралы дәл пайымдаға. [7, 115] Ал А.Байтұрсынов: "Адамға тіл, құлақ, қол қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек",- деп көрсеткен [8, 435].
Фольклорист ғалым М.Ғабдуллин "Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі халықтың ауыз әдебиеті," деп айтқан [6, 5.] Қай халық болмасын ауыз әдебиетінде ең алғаш пайда болған шығармаларын балаларға арнаған. Қазақ балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Ш.Ахметов: "Балалар ауыз әдебиетін жасаған халық. Адамға баласынан жақын, баласынан артық еш нәрсе жоқ. Халық еш нәрсені де өзінің баласынан жоғары бағалаған емес. Сондықтан халық ең алғаш өзінің жақсы ойын, жақсы қиялын өлең етіп, ән мен жыр етіп тұңғыш рет баласына арнаған. Жас нәрестенің дүниеге келуін қуаныш еткен. Баланы жұбату. ойнату, тәрбиелеу. оның алдына неше алуан тілек, мақсаттар қою өлеңмен, жырмен, көркем сөзбен айтылған)-деп, баланы өз өмірінің жалғасы ретінде ұққан қазақ халқы да асыл мұрасын әрқашан балаға арнаудан, айтып дәріптеуден жалықпағандығын айтады [9, 131].
Халық ауыз әдебиеті қай заманда болмасын балалардың қызыға тыңдап, сүйіп оқитын шығармалары болған. Балалар қызықты ертегі, жырларға үлкендердің айтуымен, оқып беруімен ерте жастан ақ қанық бола бастайды.

Ш.Ахметов балалар фольклорын бірнеше сатыға бөліп көрсете отырып, "Балалар фольклоры тек балалардың психологиясымен, олардың жас ерекшелігімен санасудан туған және оларды тәрбиелеу ісінен шыққан игілік," деп орынды баға берген [9, 141].
Әсіресе. түркі халықтарының фольклорын жинап зерт теуге, жариялауға айырықша еңбек сінірген академик В.В.Радлов өзінің "Образцы народной литературы тюрксих племен" атты еңбегінің 3 томын казақ фольклорының үлгілеріне арнаған. Зерттеуші өзінің осы еңбегін былайша түсіндіреді: "Қазақ тілінің мұндай тазалығы мен қолтумалығы, сондай-ақ, оның кең таралғандығы бұл бөлім бойынша мүмкіндігінше толық материал жинап. әдебиет үлгілерінің бүкіл бір томын арнауға мәжбүр етті. Мені бұған итермелеген тағы бір жай қазақтардың басқа тайпаластарынан суырып салуға ұста, тамаша шешендігімен ерекшеленетіндігі болды" [10, 8]. В.В.Ралловтың бұл еңбегіне фольклорист ғалымдар Б.Уахатов, С.Қасқабасов, Қ.Матыжановтар: "В.В.Радловтың осы кітапқа негіз болып отырған айтулы еңбегі тек көлемі жағынан ғана емес, ғылыми мәнділігі тұрғысынан да қазақ фольклорына арналған ең алғашқы толыққанды жинақ. Біріншіден, бұл қазақ ауыз әдебиетінің барлық дерлік жанрын толығырақ қамтыса, екіншіден, жинақта халық тілінің ерекшелігі толық сақталған. Аталған басылымның тағы бір құнды жағы қазак фольклорын жанрларға бөліп орналастыруында," деп баға береді [9, 29].
Қазақ фольклоры мен этнографиясын ғылыми тұрғыда зерттеп, жарыққа шығарушы Г.Н.Потанин ертектерді тез арада жинап алу керектігін, мұның халық тұрмысындағы жағдайларға байланысты ұмытылып, жоғалып кетуі мүмкін екендігін ескерткен. Сондай-ақ, бұл іске жұртшылықты тарту ісін ұйымдастыру жолдарын көрсеткен. Ол ғылым үшін қажетті ауыз әдебиеті шығармаларының нұсқаларын жинауға да атсалысты. Г.Н.Потанин сол кездегі ескерілмей, зерттелмей жүрген балалар фольклорына көңіл бөліп, оны жүйелеуде, бастыруда көптеген нақты іс-шаралар жасағаны тарихтан белгілі.
Халқымыздың ұлы тұлғалары Шоқан, Абайлардың балалық шақтарында халық ауыз әдебиетімен сусындап өскендері мәлім. Осы ұлы адамдардың сана сезімінің, арман киялының ерте оянуына ауыз әдебиеті түрткі болғаны анық.

Шоқан туралы еңбекте былай денді: "Жасөспірім Шоқанның өз құрдастарына қарағанда сана сезімінің ерте оянып, рухани әлемінің асқақ болып қалыптасуына айтулы ықпал еткендердің бірі -Айғаным. Ә.Марғұланның Айғанымды Шақан үшін "...халық даналығының сарқылмас бұлағы," деуі сондықтан 11, 141].
Ал М.Әуезов "Абай жолы" роман эпопеясында Абайдың Зере әжесінің әңгімелерін тыңдағысы келгенде: "Е-е ... Бұлдыр бұлдыр күн өткен. Бұрынғыдан кім өткен?" -деп, тағы да әңгіме тілегенін білдіруші еді. Әжесі әуелде көп көп ертектер айтқан. "Еділ Жайық", "Жұпар қорығы", "Қара мерген" бәрі де айтылды. Оның әңгімелерін түсте де, кешке де, тіпті, көш бойы да Абай айтқыза беретін болды," -деп жазады [12, 411]. Шоқан мен Абайдың ауыз әдебиетіне деген сүйіспеншілігін оятқан Айғаным, Зере әжелерімен қатар, сол кездердегі Арыстан, Барлас сынды ақын-жыршылардың да әсері болды.
Қазақ халқының ойшыл ғалымы Ш.Уәлиханов ғылыми ізденісін осы ауыз әдебиеті ескерткіштерін жинап, қағазға түсіру жұмысынан бастаған. Атап айтқанда, бұл салада "Қозы Көрпеш Баян сұлу" жыры, "Едіге" жырының нұсқалары, "Шамандықтың қазақтардағы қалдығы", "ХУШ ғасыр батырлары Туралы аңыз әңгімелер" және т.б. еңбектері бар.
Ш.Уәлихановтың халық ауыз әдебиетінен тарихи өлеңдер, жоқтаулар, айтыстар, батырлар туралы аңыз әңгімелер. қазақ қырғыз халқының мифтері, әдет ғұрыптары туралы мол мұра ларды хатқа түсіруінің фольклор тарихы үшін зор маңызы болды.
Орта Азия мен Қазакстан халықтарының фольклорын зерттеуде Ә.Диваевтың еңбегін ерекше атауға болады. Ә.Диваев қазақтың "Қырық өтірік", "Тазша бала". "Алдар көсе", "Жиренше шешен" тәрізді ертегілері мен аңыз әңімелерін жинап жариялады. "Балаларға тарту" деген еңбегінде бесік жыры, тақпактар, ойындар, өтірік өлеңдер, төрт түлік туралы жырлар т.б. ауыз әдебиеті үлгілері көрініс тапты. "Ә.Диваев ауыз әдебиетінің үлкенді кішілі кай жанрын болмасын, жинап алысымен ретке келтіріп, орысшаға аударып, түсініктемелерін жазып, жариялатуға асыққан. Және қаи жанрды жинамасын, қазақтың тұрмыс халінен, әдет салтынан, тарихы мен күнкөріс кәсібінен мағлұмат берердеи үлгілерін баспа бетіне ұсынуды әдетке айналдырған [13, 16].
Әрі ақын, әрі ғалым М.Ж Көпеевтің қазақ фольклорын жинау, жүйелеу жөніндегі еңбегі ерекше. М.Ж. Көпеевтің ел аузынан жинаған "Мес" атты қолжазба мұралары "Тұрмыс салт жырлары", "Аңыздар", "Ақын жыраулар туралы", "Айтыстар", "Ертегілер", "Батырлар жыры туралы" деп топтарға бөліп шығарған ғалым С.Дәуітов "Мәшһүр Жүсіп Көпсев есімінің ел ішінде аңызға аиналауына ақыңдығы ғана емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғандығы да себеп болса керек?"дейді [14, 61].
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев халық ауыз әдебиетінен нәр алып, шығармашылық еңбегіне арқау еткен. "Абай" энциклопедиясында Абайдың баласы Тұрағұл әкесінің халық ауыз әдебиетіне деген сүйіспеншілігі жайлы былай деген: "Түн болғанда әмсе біреуге ертегі айтқызып, иә өзі айтып отырғыш әдеті бар еді. Біреуге айтқызғанда бұрын есітпеген кісіше ынтасын сала тыңдап, әбден айтып болған сон айтушының адасқаны болса айтып береді. Қазақ ертегісінде есітпеген, білмеген ертегісі кем шығар, қазақтың ертегісінен бұрын қай жерлерде жүргені, көршілесі, күндес елдері кім екені,қарекеті не екенін, елдің арманы, білімнің қандайлық кезінде шығарғандығы көрінеді деуші еді" [15, 427]. Абайдың мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің мән мағынасын асқан шебер лікпен көрсете білгендігін "Қара сөздерінен" көруге болады. Ол өзінің "Жиырма тоғызыншы" сөзінде: "Қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамантұғыны да бар", дей келіп, "Жарлы болсан, арлы болма" дейді. Ардан кеткен соң, тірі болып жүргені құрысын. "Қалауын тапса, қар жанады", "Сұрауын тапса, адам баласының бермесі жоқ" деген ең барып тұрған құдай ұрған сөз осы. Сұрауын табамын, қалауын табамын деп қорлықпенен өмір өткізгенше малды не жерден сұрау керек, не аққан терден сұрау керек қон. "Ата-анасын малға сатпақ ең арсыздың қылығы емес пе? Осындай білместікпен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек, деп ескертеді [16, 126-127]. Бұл қағида бүгін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Өйткені бастауыш сынып оқушыларына ұсынатын мақалдарды іріктеудің бір критерииі етіп, Абай тұжырымын алуымыз қажет деп есептейміз. Сондай ақ, "Отыз жетінші сөзінде" өмірден түйген өзіндік ой қорытуларын келтіреді. Бұл айтқандары қазірде нақыл сөзге, мақалға айналып кеткен. Мысалы: "Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес", "Көңілдегі көрікті ой ауыздан шыққанда өңі қашады", "Бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық", "Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық", "Адам баласын замана өлтіреді, кімде кім жаман болса, замандасының бәрі виноват", "Дүние үлкен көл, заман соққан жел, алдыңғы толқын аға лар, артқы толқын інілер, кезекпенен өлінер, баяғыдай көрі нер", "Досы жоқпен сырлас, досы көппен сымдас", "Қайиғысыздан сақ бол, қайғылыға жақ бол", "Қанратсыз апғу тұл, тұрлаусыз ғашық тұл, шәкіртсіз ғалым тұл" [16, 134-136].
Халық ауыз әдебиетінде адам баласының дүниеге келуі нен бастап, қартанғанға демінгі өмірі, тұрмысында кездескен, басынан өткерген жағдайларының суреттелуін терең сезіммен ұғынған Абай:
"Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең," -деп, парасатты ой түйіндеген.
Қазақ халық ауыз әдебиетін мәдени мұра ретінде игеру және оның тарихын зерттеу мәселесіне әдебиетші форльклористер М.Әуезов. С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Б.Кенжебдаев, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Адамбаев, С.Садырбаев, Б.Уақатов, С.Қасқабасов және т.б. үлес қосты.
Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған халық ауыз әдебие тінің дүниетанымды кеңейту, ақыл-ойды өсіру, тіл дамыту, тәлім тәрбие беру жолында қашан да таптырмас әрі өміршең құрал болғандығы сан ғасырлар бойы дәлелденіп келеді.
Ерте уақыттарда ауыз әдебиетінің мәселелері көбінесе "Дала уалаятының газеті", "Аиқап", "Қазақ" басылымдарының бетінде жарияланып отырды. Мұның өзі де ауыз әдебиетінің маңызы мен құндылығын айқындайды.
Қазақ мақал-мәтелдерін жинау, бастыру жұмыстарына әдебиет зерттеуші-ғалым А.Байтұрсынов белсене қатысты. Ол "Қазақ газеті" редакторына жазған хатының бірінде былай дейді: "Мың мақал үйренген екенсіз, оныңыз тіпті жақсы, егер де оны іске жаратпасаңыз, маған бермегіңізді өтінемін, Мен мың үш жүз мақал жинап алып едім, һәм соларды ретке келтіріп қойып едім. Қазір де орысшаға тәржіме етіп жатырмын. Омскінің музейі арқылы басылып, кітап болып шығады" [17, 190].
Ғалым Халел Досмұхамедұлы фольклортануға қатысты 1928 жылы "Қазақ халық әдебиеті" атты очеркін жазды. Онда зерттеуші: "Біз бұл очеркімізде тек қазақ халық әдебиетінің болмыс-бітімін хатқа түсіріп, қолдан келгенше жүйелі де айқын классификациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау бұлақтарын анықтап және оның казақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін көрсетуді мақсат тұтып отырмыз,"-деп өзінің бағытын анықтап керсеткен [18, 14-15].

Халел Досмұхамедұлы бұл еңбегінде халық әдебиетін мазмұны жағынан сипаттай келе, қазак халық әдебиеті үлгілерін классификациялап, оларды 46 түрге бөліп көрсеткен. Біздің зерттеуімізде осы үлгілердің 5-7 сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай келетін түрлері сараланып ұсынылды. Сонымен бірге қазақ халық әдебиеті үлгілерінің орыс және қазақ тілдеріндегі басылымдарының тізімін жасаған. Бұл дазерттеуде септігін тигізгенін атап өткен жөн.
Сондай-ақ, Х.Досмұхамедұлы қазақ халық әдебиетінің мәні жөнінде: "Қазақ әдебиетінің негізін халық әдебиеті құрайды. Қазақтың халық әдебиеті саны жағынан аса бай, мазмұны жағынан өте алуан түрлі. Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері туғаннан бастап, өмірден озғанға дейін, сондай ақ тұтас халықтың немесе жеке рудың қоғамдық өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады," дейді [18, 15]. Енді бірде бұл шығармаларда халықтық тілдің таза, төл қалпы сақталғаны туралы: "Сөздің туралығы мен дәлдігі, айқындылығы мен әуезділігі, тілдегі кең қамтып көркем суреттеу мен әуенді әуезділік қазақ халық әдебиетінде ғажап дамыған. Қазақ поэзиясының осы қасиеттері ұлан баитақ аймаққа таралса да, тілдің айрықша біртұтастығы қазақ әдебие-тін зерттеуші кез келген ғалымды таң қалдырып келеді" деп антқан (18, 311. Ғалымның бұл тұжырымы қазақ балалар фольклоры үлгілерін саралауда тағы бір басты критерий шығарманың тіл көркемдігі, сөз айқындылығы деп алуымызға тірек болды.
Мақал мәтелдерді жинау, зерттеу, бастырып жариялау ісіне Ш.Уәлиханов; А.В.Васильев, П.М.Мелиоранскии, Ә.Диваев, Г.Н.Потанин, Ы.Алтынсарин, Х.Досмұхамедов, С.Көбеев, Т.Жомартбаев, (С.Сегифуллин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Аманжолов, Ә.Тұрманжанов, М.Ғабдуллин, Ш.Ахметов және т.б. адамдар ат салысты.
Бұл салада І.Жансүгіровтың "Ел өтірігі" (1927ж.), Х.Досмұхамедовтың "Қазақ халық әдебиеті" (1928ж), М.Әуезовтың "Ертегілер", С.Сейфуллиннің "Қазақ әдебиеті" (1932 ж.), Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұланнның "Қазақ әдебиеті" (1941 ж.), Б.Кенжебаевтың "Халық ауыз әдебиетіндегі балалар жыры" (1943 ж.), М.Ғабдуллиннің "Қазақ ауыз әдебиеті" (1958 ж.), Ш.Ахметовтың "Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері" (1965 ж.), Б.Уахатовтың "Қазақтың халық өлеңдері" (1974 ж.),тарихилығы тұрғысында сараптады. Ғалым "Елдің тұрмыс салты мен әдет ғұрпы, түрлі наным сенімдеріне байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді "Тұрмыс-салт жырлары" деп атап, оларды мазмұны мен тақырыбына қарай мынадай түрлерге бөліп көрсетеді: а) бақташылық жырлары (төрт түлік мал туралы); ә) діни әдет ғұрыптар тудырған жырлар (жарапазан. бәдік); 6) үйлену жырлары (той бастар, жар жар, сыңсу, жұбату, беташар); в) ұлыс жырлары; г) бөбек жырлары; ғ) жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау) [20, 441].
Ә.Қоңыратбаев аңыздарды арнайы бөліп қарастырған. Ол "Аңыз дегеніміз мифолоғиялық геройлар мен тарихи адамдар жайында айтылатын әңгімелер, деп анықтама беріп, Қорқыт, Асанқайғы, Алдаркөсе мен Жиренше туралы аңыздарды тарихи лық тұрғыдан қарастырады. Ғалым Қоркыт туралы "Қазақ аңыздарында Қорқыт бір ғана бақсы емес, көптеген күйлер мен дастандар тудырған тарихи тұлға. Қорқыт жанын дағы аңыз дарды жинақтай келгенде, оның бойындағы үш түрлі өнері анықтала түседі. Біріншіден, ол-оғыз-қыпшақ ұлысынан шыққан айтулы бақсы, шаман. Екіншіден, Қорқыт күйші, музыкант, ең тұңғыш қобыз сарынын тудырған адам. Үшіншіден, Қорқыт эпос айтушысы, әйгілі ұзан, жырау. Оның жырлары оғыз қыншақтардың өмірінен қалған әдеби тарихи мұра" деп баға берген [20. 88-89].
Асанқайғы мен Қорқыт шығармашылығын салыстыра келе: "Қорқыт аңыздары көбіне шамандық мазмұнда көрінсе, Асанқайғы туралы аңыз-әңгімелер тарихи пішінде көрінеді. Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, Ә.Марғұландар оны ХҮ-ХҮІ ғасырларда өмір сүрген ноғаялы жұртының ойшылы, хандық феодалдық құрылыстың сыншысы, шаруаға жайлы қоныс, бақытты өмір іздеген утопиялық ойдың ақыны ретінде бағалаған," делінді (20, 91) Сонымен қатар "Асан аңыздарындағы басты бір сарын елге тыныштық іздеу. Асанқайғыны біз ноғайлы дәуірінің ойшылы, акыны, сәуегейі дейміз"-деп нақтылай түседі (20, 94-95),
Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің балаға тигізер әсерін, үлгі өнегесі мен тәлім тәрбиесін ғылыми тұрғыдан жан жақты қарастырған бірден бір зерттеуші ғалымның бірі -Ш.Ахметов. Ол қазак халық ауыз әдебиетінің мән мағынасын ашып, әрбір жанрға жеке жеке тоқтала отырып, әрқайсысына анықтама беріп, өзіндік ерекшеліктерін сипаттап, баланың ақыл ойын, қиялың, танымын, тілін дамытуда атқаратын қызметін дәлелді түрде көрсетіп берді.
Ш Ахметов "Қазақ балалар эдебиеті тарихының очеркі" атты еңбегінде: "Балалар әдебиетінің негізі ауыз әдебиетінде. Сондықтан балалар әдебиетін зерттегенде, халық ауыз эдебиетін аттап өтуге болмайды. Өнткені халық ауыз әдебиеті балалар әдебиетінін алтын қоры. алтын бесігі," деп аитқан [7, 9]. Ғалым балалар фольклорын төмендегідей кезеңдерге бөліп, түсіндірген:

"Балалар фольклорындағы бірінші сатысы жэне ең бас тысы бесік жырымен ашылады. Балалар фольклорының екінші сатысы "Тұсау кесу" жырымен басталады. Балалар фольклорының үшінші кезеңі балдырғандарды айналадағы өмірмен, жандіктер тіршілігімен және өздеріне ең жақын мал шаруашылығымен таныстыруға бағытталады. Балалар фольклорының төртінші кезеңі балдырғандарды енді жыл мезгілдерімен, соған байланысты өзін қоршаған орта мен таныстыруға бет бұрады. Балалар фольклорының бесінші кезеңінде ойын сауық көркіне байланыстыра отырып, балаларды дұрыс та анық сәй леуге жаттықтыру үшін жаңылтпашты қолданады. Балалар фольклорының алтыншы кезеңінде балалардың акыл ойын дамыту үшін жұмбақ жанрын пайдаланады" [21, 14-15].
Ш.Ахметов үлкендер тарапынан балалардың дүниетанымын қалыптастыру, тіршілік қалпын таныстыру, тәлім тәрбие беру, ақыл ойын өсіру, тілін ұстарту "Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді" деген халық қағидасына сүйене отырып, кезеңдерге бөлген. Осы еңбекте халық әлеңдері, жаңылтпаш, өтірік өлеңдер, мақал мәтел, жұмбак, ертегілердің маңызы туралы жазған. Ғалым "Қазақ балалар әдебиеті" атты еңбегінде балалар ауыз әдебиетіндегі эстетикалық идеалға, оның ішінде бесік жыры, тұсау кесу жырындағы эстетикаға айырықша тоқталған. Сонымен қатар төрт түлік мал туралы өлеңдердегі халық даналығын, жаңылтпаш, мақал мәтел, жұмбақ, ертегілердің тәрбиелік мәнін ашып берген. Міне, ғалымның бұл тұжы рымдары біздің зерттеу жұмысымызда халық ауыз әдебиеті үлгілерін білім сатыларына, сыныптарға бөліп беруде басшылыққа алынды.
Халықтық мұраларды жинап, зерттеуші ғалым Б.Адамбаев "Ауыз әдебиеті халық оқулығы" деп айтқан. Ғалым қазақ мақал мәтелдері мен шешендік өнерінің қалыптасып, дамуына арналған еңбегінде "Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жанры жоқ. Ертегі, аңыз, әңгіме, дастан жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтар мен тақпақтарда да сөзді әрлеу үшін Мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде қолданы лады," деген [22, 16]. Ғалымның осы айтқаны ауыз әдебиеті үлгілерін кешенді түрде ұсынуға болатынын дәлелдей түседі.
Педагог ғалым Ә.Табылдиев "Қазақ халық педагогикасы және тәрбие", "Халық тағылымы", "Қазақ этнопедагогикасы" атты еңбектерінде халықтық шығармаларға ғылыми түсініктер бере отырып, оны оқу-тәрбие ісінде пайдалануды қарастырған, Онда бесік жыры, тұсау кесу жыры, жаңылтпаш, санамақ, жұмбақ, мақал-мәтел, балалар жыры, шешендік сөз, тұрмыс-салт жырлары, батырлық жырлар туралы түсінік беріп, тұжырымдар жасап, тәрбиелік мәнін ашып көрсете отырып, оларды пайдалануға әдістемелік нұсқаулар ұсынған.
Ғалым: "Ең әуелі ата аналар мен семья ересектері мектеппен тығыз байланыс жасай отырып, үй ішінде халықтық недагогиканы дамытып, баланың өзіне батырлар жырын оқытып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер айтқызып, жаңылтпаштар айтысып, ой-өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып, жұмбақты көп аита алғанға ұпай жинатып, санамақтар айтып, оны шешуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мател жаттаудан озған балаға құрмет көрсетіп, шешендік сөздерді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді талап ете білу керек," дейді [23, 31].
"Қазақ этнопедагогикасы" атты еңбегінде оқулықтардың мазмұнынан өкінішке орай, тиісінше орын ала бермеитін арнаутілек өлеңдері мен өтірік өлең туралы кең мағлұмат берген. Мысалы, арнау өлеңдері жөнінде "...табиғат құбылыстары мен жан-жануарларға, құстарға қызығу сезімін оятып, эсте-тикалық әсер беру үшін балалық дүниетанымын арттыру мақсатында шығарылған" десе. өтірік өлең туралы ".. .әсірелеу-бейнелеу, шендестіру, салыстыру тәсілдері арқылы көркем бей нелер жасалынады. өлеңнің желісі күлкілі сюжеттерге, гүлдеген фантастикаға (қиял-ғажаиыптарға) құрылады". деген [24,27].
Ә.Табылдиевтың аталған еңбектерінде өтірік өлеңнен айтыс-жарыс өткізу, қыз бала мен ұл баланың айтысы, шешендік сөздерге қойылым, наурыз тонына әдеби музыкалық қоны лым, ертегі пьеса, мектеп сахнасында "Ер Тарғын", "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырларының инсценировкаларын ұсынуын халықтық педагогиканы оқу тәрбие ісінде пайдалануға қосқан зор үлесі деп бағалаған дұрыс.
Балалар фольклорын жанрлық жағынан жүйелеуде филолог ғалым Ш.Ыбыраевтың еңсегі үлкен. Ғалым "Өкінішке орай, қазақ балалар фольклорының үлгілері әлі күнге жеке айдар тағылып, тұтастай жарық көрген емес. Оларды жинауға да жеткілікті көңіл бөлінбей келеді. Бұл зерттеу жұмысына да кері әсерің тигізуде," дейді [25, 56]. Ш.Ыбыраев осы олқылық тардың орнын толтыру үшін балалар фольклорының үлгілерін тұтас жинақ қылып шығаруды көздегенін амтады. Бұл жинақ "Ақ сандық, көк сандық" деген атпен жарық көрді. Жинақта ғалым балалар фольклорын жанрлық жағынан жіктеп, санамақ, бесік жыры, төрт түлік жырлары, ойын әлендері, өтірік өлеңдер, тақпақтармен қатар қаламақ, сұрамақ, арнау Тілек өлеңдері, мазақтама сияқғы терминдерді ғылыми аиналымға енгізген.

Ш.Ыбыраев "Соқыртеке" атты еңбегінде ауыз әдебиетін дегі балалар ойындарының үлгілерін карастырып, санамақ, сұрамақ, қаламақ, айтыс ойындары, жаңылтпаштарды "Ойын жырлары" деп атап, оларға былайша түсініктемелер берген: "Сұрамақ көбінесе жан жануарлар мен табиғат құбылыстарына балалардың өзінше берген жауап түсінігі іспеттес", "Түрлі ойындарда әркімнің атқарар ҡызметін, орнын, рөлің, кімнің ойынға кіріп, кімнің онан шығатынын, кімнің басқаратынын белгілеу үшін балалар арасында арнайы тақпақтар айтылады.Оларды қаламақ деп атау орынды". "Үлкендер фольклорына үндес келетін, соның үлгісін қаиталаитын бір арнасы айтыс айындары. Олар орындалу ерекшеліктері, формасы бойынша әдет ғұрып, салтпен баила-нысты айтыстарға (бәдік, жар-жар, қайым аитыс) жақын. Дегенмен, айтыс ойындарының өзіндік белгілері де жоқ емес. Бұларда табан астында өлең шығарып айту жоқтың қасы, тексі көбінесе жаттамалы. тұрақты болып келеді. Сыртқы формасы болмаса, айтыс ойындары айтысқа қарағанда шығуы, орын далуы бойынша табиғаты мүлдем басқаша. Мұнда балалар белгілі бір рөлдерге еніп, қой, ешкі, сиыр, жылқы, қасқыр, малдың Иесі, ұл мен қыз болып айтысады. Сондықтан да айтыс омындары жанды, буырқанған импровизациялық, ақындық өнерден гөрі, жаттап айтылатын драмалық фольклорға өте жақын" 26, 11-12). Фольклордың күрделі жанры айтыс туралы алғашқы ұғым түсініктер беруде олардың баланы қабылдау мүмкіндігіне жақың, түсінікті түрлерін айтыс ойындарын қамтуда ғалымның бұл тпкірі негізге алынды. Сондан ақ. ғалым ойын фольклоры идеялық көркемдік (тақырыптық) ерекшелік теріне, құрылымына, атқаратын қызметіне (функция), тегіне, түріне, жанрына (жанрлық түрлеріне) тағы басқа толып жатқан белгілеріне қарай сараланып жіктелмегенін айтқан.
С.Қалиев өзінің "Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі" атты еңбегінде ауыз әдебиеті үлгілеріндегі тәрбие бастауларын ашып көрсеткен. Ғалым халықтың ғасырлар бойғы бай қазынасы ауыз әдебиетінің үлгілері: "өлең-жыр, аңыз әңгімелер, мақал мәтелдер, афоризм сөздер, ән күй, би музы қасы, зергерлік қолөнері, ұлттық ойын түрлері т.б. өнер атаулының бәрін ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы етіп пайдаланғанын" айта келе, халық педагогикасындағы тәрбие түрлері: тән және тазалық тәрбиесі, еңбек пен өнер тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, имандылық пен адамгершілік тәрбиесі тұрғысында ауыз әдебиетінде көрініс тапқан тәрбие негіздеріне талдау жасағаң [27, 33]. Халықтық шығармаларды тәрбиенің әр түріне сәйкес таңдап ұсынуымызға педагог-ғалымның осы байламдары өзек етіп алынды.
Академик Р.Бердібаев фольклорды тек сөз өнері ретінде ғана қарастырмай, оның тарихпен, этнографиямен, өнермен, музыкамен байланысына ерекше мән берілу мәселесін сөз етеді. Сондай ақ, ғалым Р.Бердібаев "Қазақ фольклорынын тарихилығы" атты еңбектің алғысөзінде фольклорды этнографиямен байланыстыра әңгімелеу жағы тым жұтаңдау болып келгенін, тек сонғы жылдарда ғана бұл бағыттағы зерттеулердің өрістеп келе жатқанын ілтипатпен атап көрсетеді. Ол: "Біріншіден. балалар фольклорының түрлі жанрын қамтып сөйлеудің өзі бізде алғаш рет жүргізіліп отыр. Екіншіден, балалар фолькло рының эволюциясы, оның халықтың наным сенімдерімен, тұрмыс-салтымен байланысы салдарлы ғылыми деңгей биігіне көтеріле айтылған. Осы кезге дейін көп еленбей, кішігірім есептеліп келген балалар фольклорында үлкен мағыналар, терең астарлар жатқанын сездіруге, оған жұртшылық көңілін аударуға мұрындық бола алатын еңбектер жазылуда," дейді [28, 78].
Ғалым К.Матыжанов "Балалар фольклорының этногра фиялық бастаулары" еңбегінде халықтық өлең жырларды әдет ғұрып, салт дәстүр, ырым-жоралғылармен баиланысты қарастыра келе, "балаларға арналған халық шығармалары халықтың кәсібімен, салт дәстүрімен, діни нанымымен, тарихымен, өнерімен біте кайнасып, тарихи кезеңдер ерекшелігіне, қоғамдық даму сатыларына қарай жетіліп. ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын ұлттық нәрі мол қастерлі мұра, екенін аитады [28, 247].
Ғалым К.Ісләмжанұлы "Рухани уыз: қазақ балалар фольклоры" атты еңбегінде фольклорлык балалар поэзиясын қарастырып төмендегідей топтарға жіктеп, оның ішкі жанрлық түрлерін бөліп көрсеткен: "1. Әлпештеу поэзиясы (бесік жыры, сәбилік ғұрып жырлары, мәпелеу жырлары, уату-алдарқату жырлары).
2. Жеткіншектер поэзиясы (маусымдық жырлар, арнау тілек өлеңдері, такпақ, сұрамақ, қызықтама, өтірік өлең).
3. Ойындық фольклор (оиын өлеңдері, тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбак, ойынға баиланысты жырлар, ойынға шақыру)" [29, 22-23].
Ауыз әдебиетінен балаларға арналған "Қаңбақ шал" (1983 ж.), "Алтын сақа" (1984 ж.), "Алтын сандық" (1984 ж.),
"Бозінген" (1985 ж.), "Өлген қазан" (1985 ж.), "Ақ сандық, көк сандық" (1988 ж.), "Соқыртеке" (1990 ж.) және т.б. жинақтар жарық көрді.

Сондай-ақ Ә.Диваевтың 1927 жылғы "Тарту", С.Аманжоловтың 1940 жылғы "Қазақ жұмбақтары", Ө.Тұрманжановтың 1957 жылғы "Қазақ мақал-мәтелдері" атты еңбектерінің соңғы жылдарда еліміздің егемендік алуымен байланысты қайта басылуы да ауыз әдебиетіне деген көз қарастың орнықтылығын көрсетеді.
Сонымен, қазақ халық ауыз әдебиетінің мәселелерін әр қырынан карастырған ғылыми еңбектерге талдау жасай келгенде, бұл саладағы мәдени асыл мұраларымыздың ертеден ақ отандық Та, шетелдік те ғалымдардың назарына ілінгендігі байқалады. Ал алғашқы кезеңдегі зерттеулерде халық ауыз әдебиеті туралы тұжырырымдар жинау, құрастыру, сипаттау бағытында болса, кемініректе олардың халық өміріндегі орны, тәрбие жүмнесіндегі маңызы сөз болғанын көреміз. Кеңестік кезең саясаты тұсында да фольклортанушы ғалымдардың бұл жанрды тереңдей зерделуі жалғасын тауып отырған. Сондан-ақ олар қолда бар қазыналы мұралардың жанрлық, тағылымдық, тілдік мәселелерін жіктеп айтуға ұмтылған.
Біздің зерттеу жұмысымыздың бірінші міндетіне сәйкес халық ауыз әдебиеті үлгілерін бастауыш сатыда оқытудың тео риялық негіздерін айқындау барысында фольклорист-ғалымдардың тұғырнамалық қағидалары сараланды. Олардың қата рында Абандың "мақалдарды қолдануда білместікпен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек" деген тұжырымы; Х.Досмұхамедұлының "халық ауыз әдебиеті үлгілерін мазмұн дық тұрғыда жіктеу қажеттігі" туралы және "шығармада сөздің туралығы мен дәлдігі, айқындылығы мен әуезділігі қамтылуы тиістігі" жөніндегі пікірлері; М.Ғабдуллиннің, Ә.Қоңыратбаевтын, С.Қалиевтың, Ә.Табылдиевтардың халықтық шығармалардың бала тәрбиелеудің кешенді құралы екендігін негіздеген ой түйіндеулері; ауыз әдебиеті үлгілерін сыныптарға жіктеуде Ш.Ахметовтың "оларды баланың даму кезеңдерімен сәйкестендіру қажеттілігін дәйектеген ойлары басшылыққа алынды.

1.2 Халық ауыз әдебиетін оқытудың педагогикалық психологиялық негіздері
Мектептің бастауыш сатысында окушыларды тәрбиелеу мәселесі ең негізгі талаптардың бірінен саналады. Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы дерлік балаға өмір танытарлық қызмет атқарары сөзсіз. Айнала қоршаған ортаның қыр-сырын, сын сипатын танытып, таным әрекеттерін, яғни қиялын, ойлауын, еске сақтауын, тілін дамытады. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті барлық мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылады. Сол арқылы бала халықтық шығармаларды оқып танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің аламды арман мұратына жеткізетініне, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны тиіп, жаманшылыққа ұшырата тынына көз жеткізеді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: "Білім беру жүйесінің басты міндеті ұлттық және жалпыадам заттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдаилар жасау," дей отырып, басым міндеттерінің бірі ретінде "жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту. адам гершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалып тастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту," деп көрсеткен [30, 10]
Ата бабамыздың ұрпағына мұра еткен бар асылының қаншама ғасырлар бойы өшпей, жалғасып келе жатқаны -тіл құдіреті мен танымының тереңдігінің көрінісі. Алам баласының өз тіршілігінде көрген білгенінен, тоқып түйгенін ойлап тол ғап, қорытып, келешек ұрпағына мирас етіп қалдыратыны таоиғи заңдылық. Мұндан дүниелер әр түрлі жолдармен де берілетіні белгілі. Соның бірі ата бабамыздан калған мәдени мұра халықтың ауыз әдебиеті, Әрбір халықтың ұрпағы өзінің ауыз әдебиетінің мәнділігі мен маңыздылығынан, ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен інешендігінен, әсемдігі мен алғырлығынаң, тәлім тәрбиесі мен үлгі өнегесінен нәр алады. Халықтық шығармалар заман талабына сай жаңарып, толығып отыратын бірден-бір жасамлаз мұра.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді. Тұңғыш рет ана тілінде оқулық жасаған көрнекті педагог Ыбыраи Алтынсарин алғашқы оқу лығы "қазақ хрестоматиясына" балаларға жақын. өмірден таныс әңгімелерді енгізді. Ы.Алтынсариннің көздеген мақсаты баланы адамгершілікке, бауырмалдылыққа, еңбексүйгіштікке, әсемділікке тәрбиелеу болды. Ы.Алтынсарин оқулыққа өзі жазған әңгімелері мен аудармаларды, мысалдарды енгізумен қатар қазақ халық ауыз әдебиеті шығармаларына айырықшы мән берген. "Қобыланды батыр" жырынан үзінді және "Қара батыр" ертегісін, Жиренше шешен туралы әңгімелерін, мақал мәтелдерді ұсынуы педагог ағартушының білімпаздығын көрсе теді. Ы.Алтынсариннің еңбегіне балалар әдебиетін зерттеуші ғалым Ш.Ахметов былайша баға берген: "Ыбырай Алтынсарин өзінің 1879 жылы бастырып шығарған "Киргизская хрестома тия" деген кітабына "Қобыланды батыр" жырынан Тайбурылдың шабысы туралы үзіндіні тектен тек енгізбеген. Бұл "Қобыланды батыр" жырының баспа бетінде бірінші рет көрінуі еді. Бұдан ұлы ағартушының көшпелі қазақ ауылы баласының ұғымына жеңіл тиетін, кәсібіне, мал шаруашы лығына байланысы бар, өздеріне таныс жайларға көңіл бөлгендігі байқалады" (21, 651. Бұл пікір "Ы.Алтынсаринді қазақ балалар әдебиетінің атасы" деген ойдың орындылығын бекіте түседі.
Ахмет Байтұрсынов бастауыш мектепте оқыту мен қазақша сауат ашу мәселесін кетерген ірі ғалым. Әдістеме мәселелері бойынша "Баяншы" (Қазан, 1920 ж.); "Тіл жұмсар" (Қызылорда, 1928 ж.), "Қай әдіс жақсы" (Мақала. "Жаңа мектеп", 1927 ж., МІ 12) және т.б. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.