Қазақстан Республикасындағы несиелік ақшалармен жүргізілетін операцияларды талдау

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I.Тарау: НЕСИЕЛІК АҚШАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Несие ақшалардың пайда болуы және олардың мәні ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиелік ақшалардың негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

II.Тарау: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК АҚШАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... 13
2.1 Қазақстан Республикасында несиелік ақшаның түрі ретінде вексельмен жүргізілетін операцияларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2.Электронды ақшамен есеп айырысудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 19

III.Тарау: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК АҚШАЛАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
3.1 Қазақстан Республикасы ақша айналысындағы несиелік ақшалар және оларды жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3

I-Тарау: НЕСИЕЛІК АҚШАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНО МИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Несие ақшалардың пайда болуы және олардың  мәні
... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиелік
ақшалардың негізгі түрлері ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5

II-Тарау: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІ К АҚШАЛАРМЕН
ЖҮРГІЗІЛЕТІН ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... 13
2.1 Қазақстан Республикасында несиелік ақшаның түрі ретінде вексельмен
жүргізілетін операцияларды талдау.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .13
2.2.Электронды
ақшамен есеп айырысудың ерекшелікте рі ... ... ... ... ... ... 19

III-Тарау: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІК
АҚШАЛАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
3.1 Қазақстан Республикасы ақша айналысындағы несиелік ақшалар және
оларды жетілдіру шаралары ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 23

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

КІРІСПЕ
     Ақшаның өмір сүруіндегі объективтік қажеттілік ол тауар өндірісі
мен тауар айналысының болуына негіз деледі. Кез-келген тауар айналысында
ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді.
Егер ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайтын еді. Ақша
түрінде көрінетін тауарлардың құны, оның бағасы болып табылады.
     Шаруашылықтағы тауарларды өткізуде, сондай-ақ тауарлы емес
төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша
айналысы деп атайды.Егер айналымдағы ақша көлемі шаруашылық қызмет етуіне
қажетті ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек
алып, ол өз кезегінде экономиклық активтілікті төмендетіп, экономиканы
дағдарысқа алып келеді.
     Осы ақша айналысының тұрақтылығын бірқалыпты айналысын реттеуге
мүмкіндік беретін ақша түрі және экономикалық шаруашылықтардың
үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын қызметтер мен
өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін айналыс құралдары
несиелік ақшалардың маңызы зор болып табылады. Несиелік ақшалар – тауар
өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын
кешіктіріп төлеуге берілуімен байланысты пайда болған ақшалар. Несиелік
ақшалардың шығуы банктердің несиелеу операцияларымен байланысты. Мұндай
ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүміндік
береді. Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және
чек.
     Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын Несиелік ақшалар
деп алдым. Өз кезегінде несиелік ақшалардың негізгі түрлеріне вексель,
чектер және банкноталар жатады.Бұл несиелік ақшалардың дамуы еліміз үшін
маңызды болып отыр және олар осы жұмысты орындаудың өзектілігін көрсетеді.
     Осы ақша айналысының тұрақтылығын, бірқалыпты айналысын реттеуге
мүмкіндік беретін ақша түрі және экономикалық шаруашылықтардың
үздіксіздігін қамтамасыз ету мақсатында пайда болатын
қызметтер мен өнімдердің ақысын кешіктіріп төлеуге мүмкіндік беретін
айналыс құралдары несиелік ақшалардың маңызы зор болып табылады.
     Бұл тақырыптың өзектілігі басқа нарықтар секілді ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдігі экономика
дамуы үшін тиімді болып табылады. Сондықтан осы ақша, аша айналымын тиімді
ұйымдастыру арқылы ақша нарығының қызмет етуін жақсарту өз егемендігін енді
ғана алған еліміз үшін ең маңызды атқарып отыратын шаралардың бірі болып
табылады. Ал осындай ақша айналысындағы тепе-теңдікті сақтау үшін несиелік
ақшалардың маңызы ерекше болып табылады.

I. НЕСИЕЛІК АҚШАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Несиелік ақшалардың пайда болуы және олардың мәні
     Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi,
бiрақ тауар ерекше жалпылама эквивалент.
     Ақша – жалпыға бiрдей  эквивалент, ерекше тауар, онда   барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде қатысуыменен
тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы үздiксiз жасала
бередi.
     Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз
ете отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік
қатынасты бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға білдіретін
ссудалық капиталға айналады.
     Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қоғлысының
сатып алу-сатудан дербес сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды.
Сондықтан қазір мәмілесін сатып алу-ату бір т үрі деп ойлауға болмайды.
     Құнның қозғалысы бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне
капитал айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді.
Бір жағынан қарағанда бұған негіз де бар сияқты. Себебі,
қазіргі шаруашыылқта қарыз көбіне ақшалай түрінде берілуде. Бірақ
бұл жерде ақша мен несиенің әр түрлі ұғымды білдіріп, әр түрлі
қатынастарды түсіндіретінің естен шығаруға болмайды.
     Несиенің  айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру.
Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ
нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында
жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер,
несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
     Ақша өзiнiң дамуы барысында екi түрге бөлiнедi:  толық құнды
ақшалар және толық құнсыз ақшалар.
     Толық құнды ақшалар – номиналдық құны оны дайындауға кеткен
нақты құнымен сәйкес келетiн ақшалар. Мұндай ақшаларға металл
ақшалар жатады. Металл ақшалар әр түрлi формада болады. Монета түрiндегi
формасы – бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы – “аверс”,
артқы жағы – “реверс” және жаны “грунт” деп аталады.
     “Монета” сөзiнiң шығуын римдiктердiң жүрегi саналатын шiркеу
құдайы Юнона-Монета есiмiмен байланыстырады, яғни сол шiркеуден берiлген
ақшалай қаражаттардың көмегiмен Римнiң эпир ханы Пиррмен
соғыста жеңiске жеткендiгi туралы аңыз бар.
     Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегi Қытайда және ертедегi
Лидия мемлекетiнде пайда болды. Бастапқы кезде айналысты
алтын монеталармен қатар күмiс монеталар да қоса жүрдi.
     Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгiлерiнiң пайда болуының
мынадай объективтi қажеттiлiктерi болған:
• алтын өндiрiсi тауар өндiрiсiнiң артынан iлесе алмай, нәтижесiнде
айналыстағы ақшаға деген қажеттiлiктi толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндiрiстi және тауар айналымын
ынталандырмады.
     Толық құнсыз ақшалар (құнның белгiлерi) – номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардың өндiрiсiне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып
келетiн ақшалар.
     Оларға мыналар жатады:
• құнның металдық белгiлерi – арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалған белгiлерi, ол екiге бөлiнедi: қағаз ақшалар
және несиелiк ақшалар.
     Металл ақшалардың қағаз және несиелік ақшаларға ауысу себептер
келесiдей:
• металл ақшаларды тасымалдап алып жүру қолайсыз;
• металл ақшалардың мемлекттiк билiк органдарының жасаған әрекетiнiң
нәтижесiнде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металдық
құрамын төмендетуi барысында бiлiнуi;
• бағалы металдарды өндiрудiң қағаз және несие ақшаларды өндiруден
қарағанда қымбатқа түсуi;
• бюджет тапшылығын жабу және айналыстағы ақшаларды реттеу мақсатында
қағаз және несиелік ақшалардың шығарылуы.
     Несиелiк ақшалар – тауар өндiрiсiнiң дамуымен, яғни тауарларды
сатып алу және сатудың уақытын кешiктiрiп төлеуге берiлуiмен байланысты
пайда болған ақшалар.
     Несиелiк ақшалардың шығуы банктердiң несиелеу
операцияларымен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша
айналымын икемдi ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша
айналымының дамуына мүмкiндiк жасау .

1.2 Несиелік ақшалардың негізгі түрлері
     Несиелiк ақшалардың мынадай түрлерi бар: вексель, банкнота, чек
және несиелік карточкалар.
     Өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату
және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде өндіруші-жабдықтауш ы
көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайларға душар болады.
Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге
қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие
ақшаларының бір түрі – вексель пайда болады.
     Қолма-қолсыз төлем құралы – вексель болып табылады. А.А.
Фелдманның айтуынша: вексель – мерзімі өткеннен кейін вексельде
көрсетілген соманы төлеудің талап етуге құқық беретін нақты қатаң формада
құрастырылған қарыздық міндеттемелерінің бірі. Д.М. Мажитов, осы айтылған
вексельге берген анықтамасын қолдай отырып вексель – бұл белгіленген
мерзім аяқталғаннан кейін иесінің вексельде көрсетілген соманы қарыз
алушыдан талап етуіне құқық беретін жазбаша түрдегі қарыздық міндеттеме
деп атады.
     Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген
төлем міндеттемесі. Ол – бағалы қағаз. Вексельді борышқор, яғни
вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель
иемденушіге береді. Вексельдің мәні – несиеге алған белгілі бір соманы
төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының
(вексель берушінің) сатушыға (вексель иемденушіге) берген
қарыз міндеттемесі.
     Вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту
ертеден несие қаржы қызметін көрсету нарығының басты бағыттарыны ң бірі
болып келеді. Себебі, вексельдің мәні – тек қарызды қайтару кепілі ғана
емес, сонымен бірге саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін
арттыру мақсатында осы төлем міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы
ресурстардың айналымын жеделдету. Сондықтан вексель иемденуші төлемнің
түсуін күтпей ай вексель сатып алушына немесе оны тауар сатып алу үшін,
не болмаса қызмет көрсету үшін төлем қаржысы ретінде
қолданушыны іздестіреді. Бұл жадайларда вексельді банк сатып алады.
     Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық
несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір бастылы қаржылық құрал. Қаржы
жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады.
Қазіргі кезде электронды несие жүйесінің кез-келген
операцияның бар болғаны 1 сағатың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы,
Германияда вексель ақша айналымының 20-25% құрайды).
     Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған
айналым қаржысының уақытша жетіспегендігін вексельмен толтыру онша қиын
емес. Ол үшін саудадағы сенімді серігіне тауарды вексельге айырбастап
берсе тауар ақша айналымын жеделдетеді.
     Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін
жеделдетіп, кәсіпорындағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және
халық шаруашылығындағы есепті тездетеді. Вексель айналымы экономикалық
қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
     Вексель нарығының қызметі – қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша
қаражатын бөлу. Вексель айалымының негізі серіктестердің бірін-бірі
еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауы мен жасалатын несиелік келісім.
Вексельді шығару мен оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның
маңызы зор.
     Вексель несиені өтемеу қаупімен байланысты болғандықтан ол
вексель берушіге шамалы болса да сенім болғасын төлем құралы
ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын,
уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ол
вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы
төлем қабілетін ғана емес, сонымен қатар ол өте маңызды, оның төлем
уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігінде бақылайды.
Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге
біріне-бірі сенуі, олардың қабылданған міндеттемені
нақты орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
     Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
• Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не
мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
• Екіншіден, оның даусыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына
қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
• Үшіншіден, вексельді айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа
адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы
ретінде қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол
себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды. 2
     Вексель – белгiлi бiр соманы алдын ала келiсiлген мерзiмде және
белгiленген жерде төлейтiндiгi туралы борышқордың қарыздық мiндеттемесi.
Вексельдiң екi түрi бар: жай және аудармалы. Елiмiздiң “ҚР-дағы
вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңында мынадай түсiнiктемелер
берiлген:
     Жай вексель  (соло) – вексельдi ұстаушыға вексельде көрсетiлген
соманы белгiлi бiр уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы
вексель берушiнiң еш нәрсемен негiзделмеген мiндеттемесiн сипаттайтын
вексель.
     Аудармалы вексель  (тратта) – вексельде көрсетiлген соманы белгiлi
бiр уақытта алғашқы вексельдi ұстауыға (ремитентке) төлеу туралы үшiншi бiр
тұлғаға (трассатқа) вексель берушiнiң (трассанттың) еш нәрсемен
негiзделмеген ұсынысын сипаттайтын вексель.

1-кесте: Вексельдің жіктелуі
Белгілеріне Вексельдің атауы Сипаттамалар
байланысты жіктеу
Алынған табысына Дисконттық   Номиналдық құнынан төмен
байланысты сатып алынатын вексель.
Пайыздық Номиналы бойынша сатып алынатын
вексель табыс алу үшін ұсынады.
Қысқа мерзімді 3 айға дейін
Мерзіміне қарай Орта мерзімді 3 айдан 1 жылға дейін
Ұзақ мерзімді 1 жылдан жоғары
Вексельді ұстаушыға вексельде
көрсетілген соманы
Жай   белгілі бір уақытта немесе
талап етуге байланысты төлеу
қүралы, вексель берушінің еш
Қатысушылардың нәрсемен
санына байланысты негізделмеген міндеттемесі;
Вексель берушінің (трассанттың)
Аудармалы қарызды алушыға (трассатқа)
белгілі соманы белгіленген
мерзімде үшінші бір тұлғаға
(ремитентке) төлеу туралы
бұйрығын білдіреді.
Коммерциялық   Сатып алу - сату мәмілесі
негізінде туындайтын вексель.
Банктердің түрлі банктік опера
Банктік цияларды жүзеге асырғандағы дәл
Мақсатына, елдейтін вексельді айтамыз.
мәміленің сипатына Мәні банктердің қаражатты
және қамтамасыз Қаржылық тартуы. Өзінің шығынын өтеу
етілуіне қарай Қазынашылық үшін мемлекеттің айналымға
шығарған вексельі. Қамтамасыз
етілмеген вексель.
Кезікпе Қамтамасыз етілмеген
Фиктивті вексель. Кейіннен банкте оларды
Бронзалық есепке алу мақсатында
Достық бір-біріне беріледі.
Ұсынған кезде төленеді,
Ұсынуы бойынша бір жыл ішінде төлеуге
ұсынылуы керек, вексель беруші
Төлем мерзіміне бұл мерзімді қысқартуы мүмкін.
байланысты Нақты күні Вексельді нақты төлеу күні
көрсетілген көрсетіледі.
Акцепт күні немесе
Ұсынылғаннан кейін наразылық білдірген күн бойынша
нақты бір күнде анықталады.
Рәсімдеудің Жарамды Вексельдің реквизиттері
дұрыстығына қарай көрсетіледі.
Жарамсыз Вексель ережесінің
орындалмауы.

Ендi несиелiк ақшалардың келесi түрi бұл  банкнота. Банкнота ( ағыл.
сөзiнде “Bank-note” аударғанда “банк билетi”) – орталық банктiң айналысқа
шығарған әр түрлi номиналдағы ақша бiрлiктерi.
    Банкнота вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады.
Банкнотаның вексельден мынадай айырмашылықтары бар:
• мерзiмдiлiгiне қарай, егер де вексель мерзiмдiк қарздық мiндеттеме
болса, ал банкнота – мерзiмсiз қарыздық мiндеттеме;
• кепiлдiгiне қарай, вексельдi айналысқа жеке кәсiпкерлер шығарады және
оның жеке кепiлдiгi болады, ол банкнотаны қазiргi кезде орталық банк
шығаратындықтан, оған мемлекет кепiлдiк бередi.
    Экономикада банкнотаның екi түрi бар. Ол: классикалық және
жай банкноталар.
    Классикалық банкнота – бұл банкнотаның алғашқы пайда болған формасы
ретiнде алтынға еркiн алмастырылатын, яғни алтынмен қамтамасыз етiлген
Орталық банктiң билетi.
    Жай банкнота – бұл қазiргi кездегi айналысқа шығарылған Орталық банк
билетi. Олар металға алмастырылмайды, тек қана Орталық банктiң барлық
активтерiмен қамтамасыз етiледi. Ендеше қазiр айналыста жүрген орталық
банктен шығатын жай банкноталар алтынмен қамтамасыз етiлмейдi, бiрақ
олардың белгiлi бiр дәрежеде тауарлық немесе несиелiк негiзi сақталған,
сондай-ақ олар қағаз-ақша айналысының заңдылықтарына бағынады.
     Чек – ағымдағы шот иесiнiң чектi ұстаушыға белгiлi бiр ақшалай
соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзiнiң
банкiсiне берген жазбаша бұйрығы. Алғашқы чектер тарихта 1683 жылы англияда
пайда болды. Чектiң келесiдей түрлерiн көрсетуге болады:
• Ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;
• Атаулы чек – аударуға құқысыз белгiлi бiр тұлғаның атына жазылады;
• Ордерлi чек – бiр тұлғаның атына толтырылған, бiрақ индосамент бойынша
басқа бiр тұлғаға беруге құқық бередi;
• Есеп айырысу чегi – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп
айырысуда қолданылады;
• Жол чегi – туристiк сапарларға арналған төлем құралы;
• Кепiлдендiрiлген чек – банктiң чекте көрсетiлген соманы төлеуге
кепiлдендiруiн сипаттайтын төлем құралы.
• Жирочек – қолма-қолсыз есеп айырысу үшін қолданылады.
     Чекпен есеп айырысу.  Чек – бұл шот иесінің, яғни чек жазып
берушінің чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға төлеуге өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығын білдіреді.
     Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада:
• Егер де төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағадайда;
• Сатушы белгісіз болған жағдайда.
Чек берілген күннен бастап он күн ішінде банкке төлеуге табыс етілуі
тиіс. Чек бойынша есеп айырысу сызбасы 5-ші суретте көрсетілген.

3

4
5 1
2



     1-сурет. Чекпен есеп айырысу сызбасы
     1 – сатып алушы банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап,
оған қосымша төлем тапсырмасын береді; 2 – банк оған чектік кітапша береді
және төлем тапсырмасындағы соманы жеке бір шотқа аударады; 3 – жабдықтаушы
тауарын жөңелтеді; 4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп айырысады; 5
– жабдықтаушы чекті банкке көрсетеді, ал банк сатыпалушының шотынан чектегі
соманы шегеріп, оны жабдықтаушының шотына түсіреді.
     Несие карточкалары (электронды ақшалар). Чектердің жаппай таралуы
банктердің оларды өңдеу қиыншылықтарын тудырады. Сондықтан чектермен қатар
пластикалық карточкалар пайда болады. Бұл банк немесе сауда фирмасы
шығарған, банктегі шот иесінің жеке басын құжаттандыратын және оған
тауарлар мен қызметтерді бөлшек сауда да қолма-қол төлемсіз алуға құқық
беретін атаулы ақшалай құжат.
     Әлемде пластикалық карточкалардың оннан аса дебеттік және
кредиттік түрлері бар: саяхат, халықаралық есеп айырысулар,
банкоматтан қолма-қол ақша алу, бөлшек сауда есептеу үшін және т.б.
     Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты
бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қола ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер
үшін төлеуге арналған төлем құралы.
     Кредиттік карточка – оның эмитенті мен карточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
     Қолма-қол қағаз ақшалар орнына несие карточкаларын және
электронды ақшаларды қолдану - бұл өркениетті әлемге ену үшін жасалған
маңызды қадам. Оларды пайдалану банк операцияларының ЭЕМ-ның көмегімен
компьютерлендіру, автоматтандыруды қолдайды.
     Қазақстан Республикасында несие карточкаларын енгізудің
алғашқы кадамдары жасалған, Осылайша, кезінде Әлембанк (казіргі Тұран Әлем
Банк) өзінің "Виза" несиелік карточкасын енгізген. Павлодар, Өскемен,
Ақсудың халықтары несие карточкаларын пайдалануда. Сонымен қоса Тұран Банк
қызметкерлерінің несие карточкалары бар.
     Қазақстан Ұлттық банкінің бұл жердегі ролі карточкалардың ұлттық
масштабта біртұтас болу стандартын белгілеумен шектелетіндігі, өз
кезегінде тұтынушыларға қолайлы жағдай туғызады. Ұлттық банкпен бірлескен
IBM Корпорациясының пластикалық карточкаларды пайдалана отырып есеп айырысу
жүйесін жасау жұмысы аяқталды. Қазакстанда жұмыс жасап жатқан пластикалық
карточкаларды айырбастау жұмыстары жүргізілуде, ол да өз кезегінде бұл
жүйенің жүмысының тиімділігін арттырып, содай-ақ халықаралық төлем
жүйелерімен байланысуға мүмкіндік жасайды.
     Несиелік карточкаларды пайдалану ақша айналысы шығындарын
үнемдей отырып, ақша айналамының жылдамдығын ұлғайтады. Бірақ бұл
"ақшасыз шаруашылықты" жүргізудін мүмкіндігін білдірмейді.
     Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпараттарды
автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы
жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен
сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.
     Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер дебеттік және
кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін
кеңінен қолдануда. Оларға “Euro card”, “Master Card”, “Visa”, ”ALTYN”,
“Maestro” және т.б. жатады.
     Қазіргі кезде жалақы алуға арналған дебеттік карточкалар да
кеңінен қолдануда. Мұндай карточкалардың шоттары көбіне теңгемен ашылады
2- кесте: Пластикалық карточкалардың жіктелуі
Жіктелуі бойынша: Пластикалық карта:
1.Шикізаттар бойынша: А)қағаздық
Ә)пластикалық
Б)металдық
2.Жұмсалуы бойынша: А) кредитті
Ә) дебетті
Б) дисконттық
3.Қолдану аясы: А) индивидуалды(жеке)
Ә) отбасылық
Б) корпоративтік
В) чектік
Г) туризмдік карточкалар
4.Есеп айырысу механизмі: А)екі жақты жүйе
Ә) көп жақты жүйе
5.Ақпарат жазу әдісі: А) графикалық жазудағы карта
Ә)штрих коды бар карта
Б) магнитті
В) чиптік( микропроцессорды)
Г) оптикалық ( лазерлік)
6.Пайдалану уақыты бойынша: А) шектеулі
Ә) шектеусіз
7.Эмитент ұйымға жатуы: А) банктік
Ә) коммерциялық
Б) халықаралық төлем карточкалары
8.Қолдану аясы: А) универсальды
( кез-келген тауар үшін)
Ә) жеке коммерциялық
( супермаркет, жеке фирмалар)
9.Территориялық ауқымы: А) халықаралық
Ә) ұлттық
Б)локальды
В) клубтық
10.Категория: А) GOLD
Ә)BUSINESS
Б)CLASSIC
B) STANDART

II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕЛІ К АҚШАЛАРМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН
ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ТАЛДАУ
     2.1 Қазақстан Республикасында несиелік ақшаның
түрі ретінде вексельмен жүргізілетін операцияларды талдау

     Қазақстан Республикасындағы қазіргі нарықтық қатынастардың
қалыптасуы кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің өңдеу
салаларының құлдырауы, шаруашылық байланыстарының нашар дамуы және
үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жиналуы жағдайында қолма-қол
ақшасыз есеп ретінде вексельге деген сұраныс арта түсуде. Сондықтан вексель
шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын
реттейтін көптеген ереже құжатар пайда болды.
     ҚР-дағы вексель айналысы туралы (28,04,97 ж.) ҚР-ның Заңына
сәйкес елімізде вексель бағалы қағаз болып табылмайды. Тауарды
жеткізу туралы мәміле бойынша төлемнің мерзімін ұзарту үшін вексель
беріледі деп осы заңның 80-бабында көрсетілген.
     Бұл Заң 1930 жылғы 7 маусымдағы Аударым және жай вексельдер туралы
бiрыңғай заңды белгiлейтiн конвенцияға, Аударым және жай вексельдер
туралы заңдардың кейбiр үйлеспеушiлiктерiн шешу мақсатын
көздейтiн конвенция мен Аударым және жай вексельдерге қатысты елтаңба
алымы жөнiндегi конвенцияға сәйкес Қазақстан Республикасындағы вексель
айналысын реттейдi және төлем құралы мен несие қаражаты ретiнде вексельдiң
қызметiн белгiлейдi.
     Аударым векселi вексель берушiнiң бұйрығымен ақы төленуге тиiс
деп берiлуi мүмкiн.
• Ол вексель берушiнiң өзiне берiлуi мүмкiн.
• Ол үшiншi тұлғаның есебiнен берiлуi мүмкiн.
     Аударым векселi үшiншi тұлғаның тұрғылықты жерiнде немесе
төлеушiнiң тұрғылықты жерiнде немесе басқа бiр жерде төленуге тиiс
болуы мүмкiн. Ұсынылған мерзiмде немесе ұсынылғаннан кейiн белгiлi бiр
уақытта төленуге тиiстi аударым векселiнде вексель берушi вексель сомасына
процент есептеуге шарт қоя алады. Мұнан басқа аударым вексельдерiнде мұндай
шарт жазылмаған деп есептеледi.
     Вексельде проценттiк ставка көрсетiлуге тиiс; мұндай нұсқау
болмаған жағдайда, шарт жазылмаған деп есептеледi. Егер де
басқа күн көрсетiлмесе, проценттер аударым векселi жасалған күннен бастап
есептеледi және векселiндегi сома жазбаша да, цифрмен де жазылса,
бұл жазбалардың арасында қайшылықтар болған жағдайда
вексель жазбаша көрсетiлген сомада күшiнде болады. Егер аударым векселiнде
сома жазбаша түрде не цифрмен бiрнеше рет көрсетiлсе, бұл жазбалардың
арасында қайшылықтар болған жағдайда вексель тек аз сомаға ғана күшiнде
болады.
     Егер аударым векселiнде аударым векселi бойынша мiндеттi бола
алмайтын тұлғаның қолы, жалған қолдар немесе ойдан шығарылған адамдардың
қолдары болса, немесе оған қол қойғандарды барлық басқа негiзде мiндеттей
алмайтын, немесе бiреудiң атынан қол қойылса, басқалардың қойған қолдары
дегенмен де күшiн жоймайды. Вексельге қойылмаған қолдың орыны аударым
векселiне өз қолын қойып куәландырушы адамның еркiн бiлдiретiн ресми
түрде куәландырып жазған өтiнiшi арқылы ғана толтырылуы мүмкiн.
     Егер вексель берушi аударым векселiнде "бұйрыққа емес" деген сөздi
немесе қандай да бiр соған тең мағынадағы сөздi жазатын болса,
құжатты нысаны ғана сақталып және жай цессия нәтижелерiмен берiлуi мүмкiн.
Төлемшi вексельдi акцептегенiне немесе акцептемегенiне де қарамастан, тiптi
соның пайдасына немесе вексель берушiнiң пайдасына не вексель
бойынша мiндеттi қандай да бiр басқа тұлғаның пайдасына индоссамент
жасалуы мүмкiн. Бұл тұлғалар өз кезегiнде вексельдi индоссация
жасай алады.
     Индоссамент жай және ешқандай шарт қойылмаған болуға тиiс.
Оны шектейтiн шарттың кез-келгенi жазылмаған деп есептеледi. Iшiнара
индоссамент жарамсыз болады. Индоссамент көрсетушiге
бланктiк индоссамент күшiнде болады. Индоссамент аударым векселiне немесе
соған қосымша параққа (аллонжға) жазылуға тиiс. Индоссамент өз пайдасына
индоссамент жазылған тұлғаның нұсқауы көрсетiлмеуi мүмкiн немесе онда бiр
индоссанттың ғана қойған қолы болуы тиiс (бланктiк индоссамент). Бұл соңғы
жағдайда индоссамент өз күшiнде болуы үшiн ол аударым векселiнiң сырт
жағына немесе аллонжға жазылуға тиiс. Индоссаментке аударым векселiнен
туындайтын барлық құқық берiледi. Егер индоссамент бланктiк индоссамент
болса, вексель ұстаушы:
1. бланктi не өзiнiң атынан немесе басқа бiр тұлғаның атынан
толтыра алады;
2. өз кезегiнде вексельдi бланк арқылы немесе қандай да басқа бiр
тұлғаның атына индоссациялай алады;
3. вексельдi бланк толтырмастан және индоссамент жасамастан үшiншi
тұлғаға бере алады.
     Аударым векселi кiмнiң қолында болса, тiптi соңғы индоссамент
бланктi индоссамент болғанның өзiнде, егер ол өз құқығын индоссаменттердiң
үздiксiз қатарына негiздей алса, сол тұлға заңды вексель ұстаушы
деп қарастырылады. Бұл орайда сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған
болып есептеледi. Бланктiк индоссаменттен кейiн басқа индоссамент болған
кезде, соңғысына қол қойған тұлға бланктiк индоссамент бойынша вексельдi
сатып алған деп есептеледi.
     Егер индоссаменттiң "валюта алуға", "инкассаға",
"сенiм бiлдiрiлген ретiнде" деген ескертпесi немесе жай тапсырманы
бiлдiретiн қандай да бiр өзге ескертпесi болса,
вексель ұстаушы аударым векселiнен туындайтын барлық құқықтарды жүзеге
асыра алады, бiрақ оны ол қайта тапсыру тәртiбiмен ғана индоссациялай
алады. Мұндай жағдайда мiндеттi тұлғалар вексель ұстаушыға қарсы тек
индоссантқа ғана қарсы қоятындай наразылық мәлiмдей алады. Индоссаментке
берiлген тапсырма қайта кепiлдiк берушiнiң қайтыс болуы немесе оның iс-
әрекетке қабiлетсiздiгiне ұшырауы салдарынан тоқтатылмайды.
     Вексель берушi қандай да болсын аударым векселiнде мерзiмi
белгiленген немесе белгiленбеген вексельдiң акцептке табыс етiлуге
тиiстiлiгiн шарт етiп қоя алады. Егер үшiншi бiреуде төленуге тиiс болатын
аударым векселi туралы, немесе төлем төлеушiнiң тұратын жерiнен
басқа жерде төленуге тиiс вексель туралы, немесе ұсыну бойынша белгiлi
бiр уақыттан кейiн төленетiн вексель туралы сөз болып отырмаса, ол
вексельде оны акцептке ұсынуға тыйым сала алады. Ол акцептке белгiленген
мерзiмнен бұрын орын алуға болмайтынын да шарт етiп қоя алады. Егер
вексель берушi вексельдi ғана акцептеуге болмайды деп жарияламаған болса,
әрбiр индоссат вексель мерзiмiн белгiлеп немесе оны белгiлемей вексельдi
акцептке ұсынуға тиiс екенiн шарт етiп қоя алады. Ұсынудан кейiнгi белгiлi
бiр уақытта төленуге тиiстi аударым вексельдерi берiлген күнiнен бастап бiр
жыл iшiнде акцептке табыс етiлуге тиiс.
     Вексель берушi бұл соңғы мерзiмдi қысқартуы немесе неғұрлым
ұзағырақ мерзiмдi белгiлеуi мүмкiн. Индоссанттардың бұл мерзiмдi
қысқартуы мүмкiн.
     Төлем төлеушi бiрiншi ұсынудан кейiн вексельдi келесi күнi өзiне
қайталап ұсынуды талап ете алады. Мүдделi адамдар, наразылықта айтылған
талап орындалмаған жағдайда ғана ол талаптың орындалмағанына сiлтеме
жасай алады. Вексель ұстаушы акцептке ұсынылған вексельдi төлем төлеушiге
беруге мiндеттi емес. Аударым векселiнде акцепт белгiленедi. Ол
"акцептелген" деген сөзбен немесе басқа бiр сондай мағынадағы сөзбен
бiлдiрiледi; оған төлем төлеушi қол қояды. Вексельдiң бет жағына төлем
төлеушiнiң қойған жай қолы акцепт күшiн алады.
     Егер вексель ұсынудан кейiн белгiлi бiр уақытта төленуге
тиiс болса немесе ерекше жағдайға байланысты белгiлi бiр мерзiмде акцептке
ұсынылуға тиiс болса, акцептке оның берiлген күнi қойылуға тиiс,
бұл орайда вексель ұстаушы оның ұсынылатын күнмен көрсетiлуiн
талап етпеуi керек. Күнi көрсетiлмеген жағдайда вексель ұстаушы
индоссанттарға қарсы және вексель берушiге қарсы өзiнiң регресс құқығын
сақтап қалу үшiн бұл олқылықты мезгiлiнде наразылық жасаумен куәландыруға
тиiс. Акцепт жай және ешқандай шарт қойылмаған болуға тиiс, алайда төлем
төлеушi оны соманың бiр бөлiгiмен шектей алады.
     Акцептпен аударым векселiнiң мазмұнына жасалған қандай да болмасын
өзге өзгерiс акцепт жасамаудан бас тартумен бара-бар болады. Алайда
акцептант өз акцептiнiң мазмұнына сәйкес жауап бередi. Егер вексель берушi
аударым векселiнде төлем төлеушiнiң тұрғылықты жерiнен өзге төлем жасайтын
жердi көрсетсе, бұл орайда төлем жасалуға тиiс үшiншi тұлғаны көрсетпеген
болса, төлем төлеушi мұндай тұлғаны акцепт жасалған кезде көрсете алады.
Мұндай нұсқау болмаған жағдайда, акцептант төлемдi төлем төленетiн жерде
өзi жасауға мiндеттендi деп ұйғарылады. Егер вексель төлем төлеушiнiң
тұрғылықты жерiнде төленуге жататын болса, соңғысы акцепте сол жердегi
төлем жасалуы тиiс болатын қандай да бiр мекен-жайды көрсете алады.
     Жай вексель мыналардан тұрады:
   1) мәтiннiң өзiне енгiзiлген және осы құжат жасалған тiлдегi
"вексель" атауы;
   2)белгiлi бiр ақша сомасын төлеуге ештеңемен шарттастырылмаған уәде;
   3) төлем мерзiмiнiң көрсетiлуi;
   4) төлем жасалуы тиiс орынның көрсетiлуi;
   5)кiмге немесе кiмнiң бұйрығымен төлем жасалуы тиiс тұлғаның атауы;
6) вексельдiң жасалған күнi мен орнының көрсетiлу i;
7) құжатты берушiнiң (вексель берушiнiң) қойға н қолы.
     Алдыңғы бапта көрсетiлгендердiң қандай болса да бiрi жоқ құжат,
төмендегi абзацтарда белгiленген жағдайларды қоспағанда,
жай вексельдiң күшiне ие бола алмайды.
     Төлем мерзiмi көрсетiлмеген жай вексель ұсыну бойынша төленуге
тиiстi вексель ретiнде қарастырылады.
     Ерекше нұсқау болмаған жағдайда, құжат жасалған
жер төлем төленетiн жер және сонымен бiрге вексель берушiнiң тұрғылықты
жерi деп есептеледi. Жасалған жерi көрсетiлмеген жай вексель - вексель
берушiнiң атауымен қатар көрсетiлген жерде қол қойылған деп қарастырылады.
     Жай вексельге, бұл құжаттың табиғатына қайшы келмейтiндiктен,
аударым векселiне қатысты және:
   индоссаментке төлем мерзiмiне төлемге акцептемеген немесе
төлем төлемеген жағдайда талап қоюға делдалдық тәртiбiмен төлем төлеуге
көшiрмелерге өзгерiстерге мерзiмi өтуге жұмыс iстелмейтiн күндерге,
мерзiмдердi есептеуге және жеңiлдiк берiлген күндерге тыйым салуға
қатысты қаулылар қолданылады.
     Жай вексельге сондай-ақ үшiншi тұлғада немесе төлеушiнiң
тұрғылықты жерiнен өзге жерде төленуге жататын аударым векселiне
(проценттер туралы шартқа төленуге тиiстi соманы жазудағы
келiспеушiлiктерге көзделген шарттармен қол қоюдың қандайын болса да
орналастырудың салдарына, өкiлетсiз iс-қимыл жасайтын немесе өз
өкiлеттiгiн асыра пайдаланатын тұлғаның қойған қолының салдарына қатысты
қаулылар қолданылады.
Дәл осылай жай вексельге авальға қатысты қаулылар қолданылады соңғы
абзацында көзделген жағдайда, егер авальда оның кiм үшiн қойылғаны
көрсетiлмесе, онда ол жай вексель бойынша вексель берушi үшiн қойылған
деп есептеледi.
     Жай вексель бойынша вексель берушi де, аударым векселi бойынша
акцептант сияқты мiндеттi.
     Ұсынылғаннан кейiн белгiлi бiр уақыт мерзiмiндегi жай вексельдер
көрсетiлген мерзiмде белгi қоюы үшiн вексель берушiге ұсынылуға тиiс.
Ұсынылғаннан бастап есептелетiн мерзiм вексель берушi вексельге белгi
қойған күннен басталады. Вексель берушiнiң күнi көрсетiлген белгiнi қоюдан
бас тартуы наразылық бiлдiрумен куәландырылады, ол күн ұсынылғаннан
бастап есептелетiн мерзiмнiң басталуы болады.
     Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы Қазақстан
Республикасының аумағында жай және аударым коммерциялық
вексельдерiн шығаруды, вексельдер, оның iшiнде Қазақстан Республикасынан
тыс жерлерде шығарылғандары бойынша талап ету құқығын берудi, осындай
вексельдер жөнiндегi мiндеттемелер мен оларға байланысты операцияларды
орындауды, оларды есеп кеңселерiнiң есепке алуын және
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң қайта есепке алуын қамтиды.
     Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы жөнiндегi қатынастар
Женева вексель конвенциясынан, осы Заңнан, Қазақстан Республикасының
өзге де заң актiлерiнен, сондай-ақ соларға сәйкес шығарылған
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық
актiлерiнен тұратын вексель құқығым ен реттеледi. Қазақстан Ұлттық Банкi
коммерциялық вексельдердi қайта есепке алу тәртiбiн және Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң коммерциялық вексельдердi қайта есепке алуға
қабылдауы үшiн қойылатын талаптарды белгiлейдi.
     Қазақстанда вексель айналысын бiрiншi болып қолданушылардың
қатарында Казкоммерцбанк тәжiрибесiн атап өтуге болады. Бұл банк 1996 жылы
ҚР Үкiметiнiң астық жинау бағдарламасына сәйкес өзiнiң 500, 1000 және 5000
АҚШ долларындағы “астық” вексельдерiн айналымға шығарып, оларды несие
құралы ретiнде клиенттерiне бердi.
      Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретiнде “Қазақстан
темiр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.