СӘКЕН ЖҮНІСОВТІҢ ЖАПАНДАҒЫ ЖАЛҒЫЗ ҮЙ ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ ТЕҢЕУДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 8.81

Қанапина, С.Ғ.
филология ғылымдарының кандидаты,
филология департаментінің
қауымдастырылған профессоры
Сабыржан, Н.С.
6B01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті
оқу бағдарламасының 2 курс студенті
Сакенова, С.С.
6B01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті
оқу бағдарламасының 2 курс студенті,
Мақсұтова, М.Қ.
6B01701 - Қазақ тілі мен әдебиеті
оқу бағдарламасының 2 курс студенті,
Ө. Сұлтанғазин атындағы ҚМПУ,
Қостанай, Қазақстан

СӘКЕН ЖҮНІСОВТІҢ ЖАПАНДАҒЫ ЖАЛҒЫЗ ҮЙ ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ ТЕҢЕУДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Түйін
Тілдегі теңеулер - бүгінгі ұлттық әдеби тілдегі бағзы заман өмірінің адам санасындағы ұқсату белгісінің көркемдік қуаты. Берілген мақала Сәкен Жүнісовтің Жапандағы жалғыз үй романындағы теңеулердің этнолингвистикалық қолданысын зерттеуге арналған.
Кілт сөздер: теңеу, этнолингвистика, сөздік, мағына, құбылыс.

1 Кіріспе
Теңеу - екі нәрсені, құбылысты салыстырудың ең көп тараған тәсілі. Жасалу қалпына қарай теңеулердің сан түрлі болып келетіні байқалады. Бірде теңеу екі нәрсені тұтас алып салыстыру арқылы жасалса, енді бірде айтылып отырған нәрсенің бір сипат-белгісін, түсін, дыбыс-үнін, тағы басқадай жеке ерекшелігін өзге нәрсемен салыстырып бейнелеу негізінде туады. Сонымен қатар бір нәрсені басқа нәрсемен қимыл-козғалысындағы ұксастықты тірек етіп салыстыру жолымен жасалған теңеулер де жиі кездеседі. Бір-біріне мүлде жанасымы жоқ сияқты көрінетін екі нәрсенің қандай да бір қасиет-белгілерінен, не қимыл өзгешелігінен ұқсастық, жақындық тауып, теңестіруге болатынын атап айта кету қажет. Бұдан теңеуді әдебиетте, поэзияда бейнелеу құралы етіп пайдаланудың шексіз бай мүмкіндігі бар екені айқындалады.
Теңеудің өзгешелігін, мазмұндылығын, тереңірек түсіну үшін тағы бірер мысал келтіруге болады. Алдымен көптің күші көлдей, көшіп жүрген елдей деген теңеуді алайық. Осы теңеулер біздің көз алдымызға шалқар айдын көлді, шетсіз, шексіз сияқты болып, шалқып жатқан суды, не болмаса, үдере көшіп келе жатқан көп адамның, елдің бейнесін елестетеді. Сондықтан біз көптің күші мығым, зор деген тұжырымды тек ұғым күйінде ғана қабылдап қоймаймыз, көз алдымызда айқын елес беріп тұрған көлдің, елдің көрініс әсері, суреттілік, бейнелілік әсері арқылы терең сезіне отырып та қабылдаймыз.
Немесе, қақтаған ақ күмістей деп қыздың маңдайын сипаттайтын теңеуге зер салып қарасақ, мұның мағынасы өте кең, бай екенін көреміз. Бұл теңеу сұлу қыздың маңдайының ақ, кең деп тікелей көрсетілген сипаттарымен қатар жарқыраған, жазық, нәзік, ешбір мінсіз, көз тартарлық көркем деген сияқты талай қасиеттерін де қоса аңғартады.
Теңеу туралы айтылғанда салыстыру үшін қандай нәрсе алынып отырса, соған көбірек мән беріледі. Асылында, мәселе тек онда ғана емес. Сол салыстыру арқылы сипатталып отырған кұбылыс, нәрсе қандай, оның нендей ерекшелігі көрсетіліп отыр және екі нәрсені теңестірудің өзінен қандай мағына туып, ой аңғарылады - міне, алдымен осылар толық ескерілуге тиіс [1].
Қазақ тіл білімінде теңеуге толық талдау жасаған ғалым - Т. Қоңыров. Қазақ теңеулері атты ғылыми монографиясында теңеудің бүкіл лингвистикалық болмысын: жасалу жолдары мен синтаксистік құрылымын, түрлерін жан - жақты қарастыра отырып, теңеуге анықтама береді:
Сонымен, теңеу - көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүниетанымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі. Сондықтан да теңеуді таным құралы ретінде философияда, стильдік әдіс ретінде әдебиеттану ғылымында, тілдің бейнелі конструкциясы ретінде тіл білімінде зерттейді.
Ғалым Қ. Жұмалиевтің пікірінен шығатын қорытынды мынау: қазақ теңеулерінің жасалуының үш түрлі тәсілі бар: бірінші, -дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары арқылы, екінші, -ша, -ше жұрнағының көмегімен, үшінші - секілді, сияқты, тәрізді сөздері. Қ. Жұмалиевтің бұл пікірі дұрыс болғанымен, теңеудің жасалу тәсілдерін түгел қамти алмайды. Қолда бар қыруар материалды сұрыптай келгенде, қазақ тіліндегі теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдары бар екені анықталды:
1) -дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен;
2) -ша, -ше жұрнағының көмегімен; белгісіз нәрсені, жұртқа мәлім белгілі нәрселерге салыстыру арқылы көзге елестету орындалады. Қазақ тіліндегі теңеулердің көпшілігі-ақ осы жұрнақтар (дай-дей, тай-тей, ша-ше) арқылы жасалады:
Көзі жарық жұлдыздай
Мойыны қыл қобыздай
Құйрығы бар қамшыдай
Шудасы бар жамшыдай..
Қазша қанатын жаяды,
Үйрекше мойнын созады,
Құсша қонады...
3) Шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен) көмегімен теңеулік образда жасайтын тәсіл. Мәселен, ауызекі тілде қазақтар қойдан жуас, иттің етінен жек көру, бетегеден биік, жусаннан аласа, сүттен ақ, судан таза деген тәріздес сөз тіркестерін мейлінше мол қолданады. Бұл тәсілдің көмегімен сапалық ұғымдар бір-бірімен салыстырылып, сол салыстырудың нәтижесінде теңеулік образ жасалады. Белі нәзік талып тұр, Тартқан сымнан жіңішке, Үзіліп кетпей неғып тұр!? (Батырлар жыры), Қызығы бұл дүниенің балдан тәтті, Көңілге бек сақтаған қанағатты (Майлықожа).
4) Секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен;
Ұяты жоқ жігіт
Жүгенсіз ат секілді.
Ұяты жоқ әйел
Тұзсыз ас секілді...
5) Бейне сөзінің көмегімен теңеулер аналитикалық тәсіл арқылы жасалынады.
Толқын бейне арыстан
Ашуынан айрылар.
Көк ала жалын қолға орап,
Тартсам менен қаймығар [3].
6) Тең сөзінің көмегімен;
7) Ұқсас сөзінің көмегімен;
Қазақ тілінде бұл аталған тәсілдерден басқа да теңеу тудыратын тәсілдер бар. Соның бірі - ұқсас (ұқсайды, ұқсап, ұқсаған) сөзінің теңеулік қызметі. Бұл тәсіл - теңеу тудыратын ең пәрменді тәсілдердің бірі. Ұқсас (ұқсап, ұқсаган, ұқсайды) сөзінің көмегімен жасалатын теңеулік конструкция - қазақ тілінің ертеден бері келе жатқан етене. өнімді тәсілі. Бірақ осы күнге шейін бұл тәсілдің теңеу категориясына қатысты қарастырылмауы - таңғаларлық жайт.
8) Параллелизм тәсілі көмегімен; Мұнда екі нәрсе қатар алынады да, олар бір-бірімен салыстырылады. Теңеудің параллелизмдік тәсілінің классикалық үлгілері, әсіресе, ауыз әдебиетінде кеңінен тараған. Соның бірі Ер Тарғын жырындағы Ақжүністің монологы:
Бұқар барсаң, қолаң бар, Қолаңды көр де, шашым көр. Зергер барсаң қасында, Алтыннан соққан түйме бар, Түйме көр де, басым көр.
9) Аралас тәсілдің (бейне және -дай, -дей; бейне және секілді) көмегімен;
Мұнда жоғарыдағы тәсілдердің екеуі не үшеуі бірігіп келіп, теңеулік образ жасайды. Бұл жағдайда теңеудің мағынасы күшейіп, образы мейлінше айқындала түседі. Мысалы:
1) Қыздар жүр, дүр төгілген қолаң шашы, Бейне піл тұмсығындай білеуленген (Д. Әбілов).
2) Дәл бейне ерте шыққан бүлдіргенше, Суық соғып бүрісер, дәмі енгенше. (Айтыс).
10) Қосалқы тәсілдер көмегімен
Тілімізде теңеу жасаудың бұлардан басқа да өнімсіз амалдары бар. Мысалы:
а) Ширығып шыдамы жоқ тұр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.