Қиын балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жолдары мен ерекшеліктері
Диссертация тақырыбы:
Қиын балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жолдары
мен ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2014
жылғы халыққа Жолдауында балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
– ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасының міндеті нақты
көрсетілген. Қазақстан-2030 бағдарламасында өсіп келе жатқан ұрпақты
болашақта қандай сапада көруіміз керек екендігіне үлкен назар аударылған.
Сонымен бірге, Балалар құқығы туралы Заңында әрбір отбасына өзінің
ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Күнделікті өмірде мінезқұлық ерекшеліктері және жеке ерекшеліктер мен
өзгешеліктер арасындағы байланыстар байқалады, осы ерекшеліктердің дұрыс
құрылмауы мінезқұлықтың кері әрекеттерінің пайда болуына әкеліп соғады.
Осыдан зерттеу тақырыбының терең теориялық және тәжірибелік өзектілігі
байқалады.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан
халқына жолдаған жолдауында Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды
қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының
барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік
стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз деген. Бұл, яғни бәсекеге
қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі. Тәрбие
отбасынан басталады. Ал өмірге келген ұрпақты тәрбиелеу ол еңбірінші
отбасының міндеті. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол – ата менен ананың
жауапты ісі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы мемлекетінде жас балалар және
жасөспірімдер арасында (ұрлық, бұзықшылық, зорлық-зомбылық) саны артуда.
Үлкендер жасөспірімдірдің арасындағы тәрбиесі қиын балалармен қалай жұмыс
істеу керектігі жайлы жан-жақты ізденістер үстінде. Бұл тек біздің
облысымыздаң ғана емес, бүкіл Республика бойынша өзекті мәселенің біріне
айналып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан
халқына жолдаған жолдауында Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды
қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының
барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік
стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз деген. Бұл, яғни бәсекеге
қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі [1, 12б.].
Мектептегі әлеуметтік педагогтың білім беру жүйесіндегі алатын орны
ерекше. Әлеуметтік педагог-ол тәрбиеші емес, сынып жетекшісі, тәлімгер
емес, ол белгілі бір нормадағы қызметті үйлестіруші.
Негізгі қызметі–адамды өмірге, қоғамға бейімдеу. Мектептегі әлеумет-
тік педагогтың басты мақсаты – оқушының әлеуметпен жан-жақты қарым-қатынас
ортасын құру. Әлеуметтік педагогтардың негігі жұмыс нысаны балалар мен
жасөспрімдер болып табылады. Ол-әртүрлі әлеуметтік-мәдени орталардағы
балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастыратын маман, жеке тұлғамен оны
қоршаған шағын ортаның психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін
зерттейді, оқушылармен тәрбиеленушілердің қызығушылықтары мен
мұқтаждықтарын, мінез құлқындағы ауытқушылықтарын, шиеленісті жағдайларды
анықтайды және уақтылы көмек көрсетеді, жеке тұлға мен білім беру
мекемесінің, отбасының, ортаның билік органының арасында делдал ретінде
әрекет етеді; оқушылардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асуына
ыңғайлы және қауіпсіз жағдай құрады; олардың өмірі мен денсаулығын
қорғауға, жалпыға білім берудің орындалуына, салауатты өмір-салтын
насихаттауға көмектеседі; балалардың таланттарын дамыту үшін оларға жағдай
жасайды.
Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік педагогтың көптеген қызметінің бір
саласы – отбасымен жұмыс болып табылады. Отбасымен жүргізілетін әлеу-меттік
педагогтың іс-әрекеті отбасындағы немесе тәлім-тәрбие мекемелерін-дегі
көмекке мұқтаж адамдармен жұмыс істеуге бағытталған. Әлеуметтік педагог
отбасымен жұмыс істеу барысында жеке тұлға-отбасы-қоғам жүйе-сіндегі
өзара қарым-қатынастарды реттеп отырады [2, 7б.].
Әлеуметтік педагог мамандығының иесі гуманист, биік рухани және
жоғарғы деңгейдегі мәдениетті педагог, психолог, баланың блім алуына, тәр-
биесіне, дамуына байланысты, оны қорғауға өзінің белсенді роль атқара-тынын
түсіне алуы, тұрақты адамгершілік қағидасы, ұстанымы болуы тиіс. Белгілі
бір нәтижеге жету үшін әлеуметтік педагогикалық жұмысты жоспар-лауды, білім
мен іскерлікті орынды пайдалану, педагогиканың жаңа интен-сивті әдістерін
меңгеру, оқыту мен тәрбиелеудің формаларын білу қажет. Әлеуметтік педагог
ата-аналармен тығыз байланыста жұмыс жүргізіп, оларға жеке кеңес беріп,
отбасылық мәселелерді бірлесе шешуге көмектеседі.
Тәрбие отбасынан басталады. Ал өмірге келген ұрпақты тәрбиелеу ол ең
бірінші отбасының міндеті. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол – ата-ана-
ның жауапты ісі. Қазіргі кезде кейбір отбасында әке мен шеше ішімдікке
салынып, болмаса неке тәртібін бұзып, немесе некесіз бала туып, ол баланы
тастап тастанды қатарын көбейтіп жүрген қаракөз қыздарымыздың саны күн
санап артып отыр. Сондықтан да, бұл қоғам дертін алдын алу қажет.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің Тәрбиесіз беріл-ген
білім, ол адамзаттың қас жауы дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді.
Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде қиын бала-
лар көбірек кездесетіні белгілі, Қиын балалар дегеніміз кімдер? - деген
сұраққа, былай жауап беруге болады: Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша
бақылауды талап ететін, тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар.
Пайдасыз әдістердің зиянды салдарын түзеу үшін, жан-жақты ойлас-
тырылған, ғылыми негізделген психологиялық – педагогикалық жүйе болуы
керек. Бұл жүйенің ерекшелігі – қиындардың түзелу мүмкіндігіне ғана емес,
сонымен бірге олардың рухани жағынан да бүтіндей қайта өзгеретін-дігіне
кәміл сену қажеттігінде. Тәртібі нашар балалардың шығу себебіне үңілсек:
біріншіден, бұған қоғамдық жағдай мен өмірдегі тұрмыс жағдайы себепші
болады; екіншіден, балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен
психикасының өзгеше қалыптасуынан, немесе, қалыпты нормадан ауытқуы;
үшіншіден, педагогикалық тәрбиесінің дұрыс болмауы.
Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, топтас-
тарымен үнемі тіл табыса аламайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау
қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан)
балаларды қиын балалар және қиын жасөспірімдер қатарына жатқызуға бола-ды.
Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай
балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін
тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен әлеуметтік
жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қиын балалармен әлеуметтік жұмысты жаңарту
мәселесі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қиын балалардың пайда болу себептері;
- қиын балалардың ерекшеліктері;
- қиын балаларға әлеуметтік педагогикалық көмек көрсету;
- қиын балаларды тәрбиелеудегі әлеуметтік педагогикалық тұрғыда отбасы және
мектептің өзара байланысын арттыру;
- қиын балаларды әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік
педагогикалық қорғау;
- құқық бұзушы балаларға профилактикалық және диогностикалық көмек;
- қиын балаларды қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмысты іс-жүзіне
асыру.
Зерттеу жұмысының нысанасы. Қиын балалармен және олардың әлеуметтік
ортасы.
Зерттеу жұмысының пәні. білім беру мекемелеріндегі балалар мен
жасөспірімдердің мінез-құлықтарының қиындауы, іс-қимылдарының алдын алуын
және оны жеңу жолдарының тәрбиелік ролін арттыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- Баланы әлеуметтік ортаға бейімдеу, жеке тұлға ретінде дамыту;
- әлеуметтік педагогикалық тұрғыда қиын балаларды қайта тәрбиелеу жол-дар
арқылы қоғамға қайта қосуға болатынын және оларға қоғамымыздың болашақ
азаматтары екенін сендіру;
- зерттеу барысында қиын бала мәселесін, тарихын және теориясын
анықтау;
- Оқушының қиындығы мен проблемаларына, тәртібіндегі ауытқулары кезеңінде
тез арада әлеуметтік көмек және қолдау көрсетеді, құқық бұзушылығы
бойынша алдын-алу жұмыстарын жүргізу;
- зерттеу барысында қиын бала мәселесін, тарихын және теориясын
анықтау. Соның ішінде қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрінде
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу барысында – қиын баланың ой-
пікірлерін, анықтау және қиын атаудан арылту, олардың қоғамдағы ролін
биіктету.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін. Мінез-құлықтағы қиын-дық және
қиын балалар ұғымын зерттеу және бақылау 1920-1930 жылдары пайда бола
бастады. Бастапқы ғылым саласында емес, күнделікті өмірде қолданылып
жүрді. Біраз уақыт қолданылған ғылым ұмтылып, 1950-1960 жылдардың басын-да
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде
нақты орын алып отыр. Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық
мәселесімен бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс жасады.
(Мысалы, В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.
Қарабаева, Л.К. Кермиов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, М.Ф.Назаров, В.А.).
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің
қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін
зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-
құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген
ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге
балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті. Қазiргi
уақытта мiнез-құлықтың бұзылу себебi түбегейлi түрде зерттелiнiп жаңа
сипатқа ие болуда. Әлеуметтiк-психологиялық және педагогикалық (М.А.
Алемаскин, А.С.Бехкин, Л.М.Зюбин, М.Р.Мягков және тағы басқа); клиникалық
(Г.А. Власова, В.Я.Гиндикин, О.В.Кербиков, В.В. Ковалев, М.З.Певзнер, Г.Е.
Сухарев тағы басқа); және тағы басқа) аспектiде қарастыруда.
Зерттеу әдістері. психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық
тұрғыда талдау, эксперимент (анықтаушы, қалыптастырушы).
Зерттеудің теориялық мәнділігі. әлеуметтік педагогикалық тұрғыда қиын
балаларды қайта тәрбиелеуде тұлғалық қасиеттерін зерттеп, оның рухани және
әлеуметтік дамуы, мінез-құлқын қалыптасу шарттары анықталуында.
Зерттеу практикалық маңыздылығы. қиын бала ұғымын, факторларын, бұзылу
себептерін және жағымсыз әдеттерінің пайда болуы жөніндегі ғылыми
әдебиеттерді талдау; жалпы білім беретін мектептерде кедесетін қиын
балалармен қайта тәрбиелеу жұмысын жүргізудің әлеуметтік-психологиялық
әдістерін және механизмдерін зерттеу. Мектептегі қиын жасөспірім
оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс істеу технологиясының
негіздерін дәлелдеу, талдау.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
- әлеуметтік педагогикалық тұрғыда қиын балаларды қайта тәрбиелеу
жолдар арқылы қоғамға қайта қосуға болтынын және олар қоғамымыздың болашақ
азаматтары екенін сендіру керек. Мысалы, ұрпақ жалғастырушы және балалар
болашағымыз.
- зерттеу барысында қиын бала мәселесін, тарихын және теориясын
анықтау. Соның ішінде қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрінде
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу барысында – қиын баланың ой-
пікірлерін, анықтау және қиын атаудан арылту олардың қоғамдағы ролін
биіктету.
- Қазақстан Республикасында балалар қоғамын құру олардың бос уақытын
тиімді ұйымдастыру.
Диссертация жұмыстың ғылыми ұсыныстары: Қиын баланың әлеу-меттенуі
және олардың бос уақытын өткізуі туралы, әлеуметтік бағдарламаны іске асыру
және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жарыққа шығару, әлеуметтік педагог
қызметінде әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытын-дыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚИЫН БАЛАЛАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала ұғымының шығуы және ғалым-педагогтардың ой-пікірлері
Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын көкейкесті мәселелері
болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Тәрбие ана сүтінен басталып,
біреудің біреуге ықпалы арқылы өмір бойы қалыптасатын күрделі құбылыс. Бала
тәрбиесі – салғырттыққа, себеп-сылтау іздеуге төзбейді. Оны жүргізу үшін
педагогикалық ұжымның кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналық көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп және отбасы арасындағы тығыз
байланысқан одақ, нәтижелі жұмыс қажет. Соңғы кезде жасөспірімдер,
жеткіншектер арасында мектеп қабырғасында жүріп-ақ кейбір келеңсіз
оқиғаларға оқушыларымыздың көп ұрынуы, қиын бала есебін толықтыруы, сөз
жоқ, мұғалімдер мен мектеп ұжымын ойландырады. Осының себебіне үңілсек әр
түрлі пікірлер айтуға болады.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралығын-
дағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл
жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы т.б. көптеген қосымша
белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық
процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір
сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі
балалык шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп
аталады.
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, балам дейтін жұрт болмаса, жұртым дейтін
бала қайдан болсын.
Қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдарда тәрбие мәселесінде пайда-ланып
жүрді. Бара-бара бұл 1950-1960 жылдары қайтадан қолданысқа енді. Қазір бұл
мәселе ғылымда нақты орын алып отыр. Әрине, бұл мәселемен көптеген ғалымдар
айналысқан, қиын балалар мінезін, өмірін жан-жақты зерттеген. Қазір де
мұндай жасөспірімдер көп.
Қиын балалар қайдан шығады?- деген сұраққа былай жауап берсе де болады.
Ең басты себеп отбасы тәрбиесінде жатыр: ата-ананың ішімдікке салынуы
немесе екеуінің біреуі болмауы. Осының бәрі баланың мінез-құл-қына, ішкі
жан дүниесіне әсер етеді.
Кейбір тәрбиесі, мәдениеті өте төмен ата-ана баласын ұрып-соғып, жаман
сөзбен балағаттап, тіпті баласына қайыр-садақа сұратқызады. Мұнда бала
ертеңгі күні кекшіл, жасқаншақ, төбелескіш келеді. Сонда оның тағдыры,
болашағы қандай болмақ [3, 9б.].
А.Макаренконың мына бір сөзіне көңіл қою артық болмас еді. Бала тәр-
биесі біздің өміріміздің саласы. Біздің балаларымыз мемлекетіміз бен әлем-
нің болашақ азаматтары. Олар ертеңгі әке мен шеше, олар да өз балаларын
тәрбиелейтін болады. Біздің балаларымыз тамаша азамат, жақсы әке, жақсы
шеше болып өсуі керек. Бірақ мұнымен де бітпейді. Біздің балаларымыз –
біздің қартайған шағымыз. Дұрыс тәрби-бұл бақытты қарттығымыз, бұл біздің
көз жасымыз, бұл біздің басқа адамдармен бүкіл ел алдындағы
кінәміз.Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық,
клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда.
Мінез-құлықтағы қиындық –бұл шексіз ұғым, тәрбиелік және әлеуметтік
педагогтік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерек-
шелік. Мұндай жасөспірімдер өсе келе ауыр қылмыстық істер жасауға бет
бұрады. Егер талдау жасап, жасөспірімдер қылмысын тізе берсек, тізім созыла
береді. Ал балалардың сол қылмысқа бару себебін іздеп, қиын балалар қалай
шығатынын зерттесек, біріншіден, баланың қарны тойып тамақ-тануы, үйде
жанжал шыққан күннің ертесінде мектепке бару, бармау мәселелері тұрады. Осы
және тағы басқа мәселелерді реттеу, шешу жолдары тиісті адамдар тарапынан
ұсынылған. Бала – біздің болашағымыз, елді өсіретін де, өшіретін де, осы
келешек ұрпақ.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымын зерттеу және ба-қылау
1920-30 жылдары пайда бола бастады. Бастапқы ғылым саласында емес,
күнделікті өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт қолданысталған ғылым
ұмтылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл
терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, әлеуметтік пе-
дагог, заңгер, дәрігер, педагог мамандарының зейінін өзіне аударып,
оларды алаңдатып отыратын үлкен мәселе екенін айтып өту керек.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917ж.,
1924ж.) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырды. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң
бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ
та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің
теориясына сүйенеді(1908), З.Фрейд пен К.Левиннен, сонымен қатар,
Ч.Ломбрододан да бірталай мағлұматтар алды.
Осы қиын балалар мәселесі бойынша, жоғарыда аталған ғалымдарымыз-дың
ішінде А.С.Макаренконың қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған
еңбектері отандық педагогикалық алтын қорына енді.
Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-қүлқында қиындық-тары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мүндай оқу-шыларды
Мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар, Қиын тәрбиелену-ші, Қиын
балалар деп атайды. Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз? деген
сұрақ туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мүғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтыр-майтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабылеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады [4, 37б.].
Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын
жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен, кей оқушылар ата-ана
тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз сыны-
бындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа со-зылған
қайғыру, ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына шалдық-тырып, баланы
ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді. Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан
жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп есептеп,
уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы бұзылып, түнде қорқынышты түстер
көріп, иммунитеті төмендейді.
Мінез-қүлқында қиыншылығы бар окушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады: біріншісі–тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
екіншісі-отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалып-
тастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және
өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдаған-да,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көз-қарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес от-
басында тәрбиеленуі [5, 78б.].
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
мейі-рімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы
мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Жеткеншек жастаға оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу
себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің сал-дарынан
болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасы-ның
әлеуметтік, экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың
немқұрайлы қарауы; қараусыз бала, қамқорлықтың жеткілік-сіздігі; шектен тыс
қамқорлық т.б. Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен оқушы ешқандай күш
жұмсамай көзге түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ешнәрсеге қол жеткізе
алмайды (отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (золушка-өгей
қыз). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.Балалардың
мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, бірінші-ден, отбасы
тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен
сипатталады.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың ата-анасына және
баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г.Божович,
И.С.Славина бұны эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.
Д.Б.Эльконин мұғалім мен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер оқушы мұғалімнің сыныпта
басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда
мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар
мұғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің айтқаны олар үшін - заң. Егер
де мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге
деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын
тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде сөз
тасығыш балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде
де, құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлга ретінде калыпасуы үшін адам-
ға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның психика-
лық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез-құлқында
қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер балалармен
дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың тәжірибесінің
жетіспеуінен балада елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз дамуынан
мінез-қүлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады.
Егерде зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылар-мен
белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты
болады.
Көбінесе баланың мінез-кұлқының дұрыс қалыптаспауы отбасына байла-
нысты. Отбасында дұрыс тәрбие бермеуден баланың мінезі қиындай түседі. Бұл
- отбасы кемшілігі.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Мінез-құлқы қиын
оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша
үлгермеушілер қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толықтырып отыратын
көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта
әлеуметтік-психологиялық дезадантацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына
мінез-құлық бұзылуының клиникалық және кримонологиялық белгілерінің пайда
болуына әкеп соқтырады [6, 49б.].
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л.С. еңбектерінде талқыланды, сондай–ақ А.С.Макаренко тәжіри-белерінен де
ұлкен орын алды. Бұл мәсленің ары қарай талқылануына үлес қосқан
зерттеушілер қатары да біршама.
Баланың жеке қасиеттерінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әль-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, бала да ең алдымен өсіп өну
қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль
атқарады. Ана құрсағында-ақ тән сүйегі, біртіндеп дән, иіс айыратын
түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады.
Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз
бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкен-дердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлы не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек
мен деген қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қа-
лайша бағынады, мінезі, ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме,
әсем-дікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы
жөнінен де алып қарауға болады. Мінез құлқы қиын оқушылар көбінесе ашу-
ланшақ болып келеді. Баланы үй іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге
тез ашуланып, күйіп пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда
жақсы, өте жақсы деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуан-
ғанын жасыра алмайды .
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиет-терге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бүл құрылымдар бұрынғы
психологиялық және физиологиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылык
орын алады. Сондықтан бала көптеген қиналыстарга ұшырайды: болашақта кім
болатынын, омірде орындайтын әлеуметтік рөлін, қарым-қаты-нас
ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз ор-нын
іздейді [7, 86б.].
Үлкендер баланы барлық уақытта түсіне бермейді. Қарым-қатынас ба-
рысында жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды та-
лап ету орын алады да, мүндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып,
нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелердің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеу-десінің
өсуі, бұлшық еттерінін ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жсткіншекте өзін жарым-жан сезінуі деп ата-латын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүк-шейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының жасу-шалары
жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондықтан жет-кіншектер
көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аяғына дейін тыңдап
болмастан, морт кететін қылықтары осының салдарынан туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекше-ліктерін
А.В.Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар:
осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едәуір орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мүғалімдері, сынып
жетекшісі, басқа да жеткінішектің, айналасындағылар жақсы түсінетін болса,
барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік білдірсе, балалар жас қиынды-ғын
оңайырақ көтереді.
Жеткіншек жастың ерекшеліктері: барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкендердің қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі; үйге берілген
тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысуы;
үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мінеп, кей кезде өрес-
кел мінез көрсетуі; жеткіншек істі игеру жағынан әлі бала болса, ал талап
қою жағынан ересек, өз мүмкіндігін жоғары бағалап, бәрін өзі істей
алатындай сезінуі.
Жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне, ересектер талабын оңай
орындамауына негіз болатын бірнеше себептер бар. (Олар: Балалардың оқу-дан
баска айналысатын шаруасының болмауы. Радио, теледидар, басқа да ақ-парат
көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған еліктейтіндігі.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда
бола бастады (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жыл-дардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөз-діктерге нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Мінез құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психо-
логиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформдық түрге жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жаса-лынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жатататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажет-сінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын бала-
лардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой функ-цияларын
дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және әлеумет-тік мөлшерді
меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара қаты-настарын
жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантильді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушы-
лығын, мультивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен
ойын әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынта-
ландыруды қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалып-тасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі өзге-
лердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға үнемі
дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластықққа лайық екенмін деп
санайды, ал егер керісінше оның жасаған істерінің кемшіліктерін бетіне
басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін дегеннен басқа түк
қалмайды және бұл жағдайды баланың реакциясы әртүрлі (апатия, синизм
(шектен шыққан арсыздық),агрессия және т.б.) болады [8, 64б.].
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқига баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшақтықққа соқтырады. Міне, тәртіп бүзу содан паида
болады. Тәртіп бүзушылқтың салдарының негізгі-сабаққа үлгере алмаушылқ.
Кейбір оқушы қатар–құрбыларынан сабақта артта қалып қойып тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. Бұл
мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан іздестіруге болмайды. Өйткені
тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес, оның үй ішіндегі жағдайларға
да, айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына жәнебаласына қойған талаптың әр
түрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы
жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Қайта тәрбиелеу
процесін ұйымдастырғанда, оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерек-
шеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық
ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы
тиіс. Оқушының ішкі позициясы жеке адамның дербес қасиеті болып саналады.
Совет психологы С.Л.Рубинштейннің детерминизмді түсіну заңына талдау
беріп, сыртқы себептері ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен шешіледі – деуі
ден қоярлық. Өйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы әсерлерге таңдамалы
түрде қарайтындығымен айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу процесінің
нәтижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі жағдайларына
байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет.
Осы мәселе төңірегінде белгілі совет психологі К.К.Платоновтың көз-қарасына
жүгінсек, жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрады екен.
Олардың біріншісі – жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері; екіншісі–адам дамуындағы психологиялық
процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция,
қабылдау және ойлау т.б. Қабілеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі–баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен
ептілігі; ал, төртіншісі–жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен адам-гершілік
қадір-қасиеттерінің бірлігі мен тұрмақ.
Жеткіншек-бұл сананың өзіне бағытталу кезеңі, өзін тану психология-лық
құнды құрылым ретінде өзіндік жетілуге жағдай жасайды. "Қиын" бала-лықты
біршама диагностикалаудың құнды ойларын Л.С.Выготский жасаған болатын. Ол
баланың дамуындағы сапалы жылжулар идеясын, жаңа құры-лымның пайда болуын
және даму кезеңінде функция аралық қатынастардың өзгеру идеясын көрсетті.
Жеткіншек жастағы оқушылардың жеке басын қалыптастыруда үлкен орынды
эмоция иеленеді. Оларда жарқын, күшті көңіл күйлер басым бола-ды.
Бірақ та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып саналатын іс-әрекеттер
қана-ғаттандырылмаса, онда балаларда жан-күйзелісті қайғырулар болуы мүмкін
[9, 12б.].
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары деңгейдегі эмо-ционалды
қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-қүлқында айтыр-лықтай
ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде, өзінің талап-тану, тілек-ықыласы,
сезі-міне деген төзімділігі нашар дамыған, сол себепті көп жағдай-ларда
олар ата-аналарының, мүғалімдерінің, үлкендердің қоятын талаптарына қарсы
шығып, дау-жанжал тудырып жатады. Бүл жастағы балалардың жеке басының
дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға айқайлау, белдікпен үру, желкеге
үру сияқты көріністер керек емес, оларға жан-жақты көмек, адамдық
сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, үғу қажеттірек. Тіпті жай ғана бір
мысалды алып көрейікші: егер де гүлді күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда
жайқалып өседі. Адамдарға өзінің әсемдігін, түсін береді, ал егер оны
қарамасаң, оны күтпесең, таптасаң, ол сарғайып, солып қалады. Міне, бүл
қарапайым шындық. Бірақ та осы шындықты сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп
отбасында үмытылып жатады немесе бұл туралы олардың ойлағысы келмейді.
Әрине, мүндай отбасында тәрбиеленіп жатқан баланың психикасы бұзылады яғни
мінез-қүлқы бұзыла бастайды.
Мәселен, кей оқушылар ата-ана. тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей
өссе, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көз-
қарасы қосылып, үзаққа созылған қайғыру, ренжу үстінде болса, ол жүйке
ауруларына шалдықтырып, баланың ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсуіне әсер
етеді. Екіншіден, сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай факторлар
жағымды, ал қандай факторлар жағымсыз әсер ететінін анықтау үшін әңгімелер,
бақылау, сауалнама жүргізу т.б. әдістер қолданылады.
Оқушылардың мінез-құлқына айналасындағылардың (мұғалімдердің, ту-ған-
туыстарының, ересек жолдастарының) ықпалы күшті. Бұдан балалар мінез-
құлқының бірі еліктегіштікті байқауға болады. Егер бала жақсы өнеге көрсет-
кен адамдармен араласса бұл жақсы нәтиже береді. Өкінішке карай, бала жаман
қылықтарға да еліктейді. Мұғалім балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып
отырса, оларға тиісті ықпал жасай алады.
Қазақстанда отбасы тәрбиесі мәселесімен шүғылданып жүрген ғалымдар:
Г.А.Уманов, Ж.Қоянбаев бұл авторлар отбасы тәрбие проблемасын әр қырынан
қарастырған. Ата-ананың міндеттері, мектеп пен жүртшылық бай-ланыс
мәселелері және отбасы тәрбиесіне нұқсан келтірген.
Оның сапасы бірнеше деңгейлер, салалар арқылы анықталады. Әлеу-меттік-
мәдени деңгейі ата-аналардың мәдени деңгейі мен қоғам оміріне қаты-суына,
әлеуметтік экономикалық деңгейі түрмыстық жағдайға, ата-аналардың жүмыс
бастылығына; техникалық-гигенакалық деңгейі үйінің жабдықталуына, омір сүру
ерекшеліктеріне; демократиялық деңгейі отбасы құрылымына байланысты. Бала
дамуының қай бағыты, қай жағынан алсақ та, ең басты ролді отбасы
атқаратыны анық [10, 18б.].
Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері:
- бала денсаулығына қамқорлық;
- оқуына көмек, жетекшілік;
- еңбек тәрбиесі, мамандық тандауға көмек;
- жеке түлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
- адамгершілікке тәрбиелеу;
- ақыл-ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
- шығармашылық икемділіктері мен қызығуын дамыту. Қазіргі отбасылар
әрі сапасы жаңа әрі қарама-қайшы қоғамдық жағ-дайда дамып келеді. Бір
жағынан қоғамдық отбасының келелі мәселелері мен қажеттіліктеріне бетбұрыс
байқалады. Бала тәрбиесіндегі отбасы маңызды-лығын бекіту мен жоғарылату
бағытында жаңа кешенді бағдарламалар жүзеге асырылып жатыр. Екінші жағынан,
қоғамда отбасындағы келеңсіз жағдай-лардың күщеюіне әкеліп соқтыратын
құбылыстар да байқалады. Отбасы-лардың көпшілігінің әр-түрлі себептен
тұрмыс жағдайларының төмендеуі, ата-аналардың айырылысуы, толық емес, яғни,
әкесі не шешесі жоқ отбасы-лардың көбеюі, отбасындағы балаға қамқорлық пен
мейірімнің жетіспеу-шілігі, т.б. Осының бәрі бала тәрбиесінде жағымсыз
мінез-құлықтардың қа-лыптасуына әкеліп соғып отырған жағдайлары бар [11,
17б.].
Оқушылар алдымен, өз ата-аналарына үқсағысы келеді. Дегенмен, бала-
лардың бәрі бірдей отбасында өзін жақсы сезінбейді. Отбасындағы келіс-
пеушілік, ата-аналардың көпшілігі балалармен қатаң әңгіме жүргізеді. Сон-
дықтан да отбасындағы жағдайды танып-білу, бала тәрбиесінде ата-анаға тео-
риялық көмек беру ете маңызды.
Ата-ана мен педагогтың мақсаты, ұйымдасқан, бірлескен іс-әрекеттің бел-
гілі бір кезеңдері бойынша жүзеге асады. Дұрыс үйымдастырылған жүмыс
жасырын үйретушілік сипатқа ие. Педагог отбасылық тәрбиенің жағымды
жақтарына сүйенеді. Оны жан-жақты тартып, жағымсыз жағын жоюды қолда-нады.
Ата-ана мен педагог арасындағы бір-біріне деген сенімділік бірінші және
шешуші шарт. Арадағы қарым-қатынас ата-ананың тәрбие ісіне қызығуын оятып,
табысқа ұмтылдыратындай, өз күшіне сенімділік тудыратындай болып құрылуы
тиіс.
Педагогтың екінші бір маңызды міндеті-отбасын педагогикалық білік-
дағдылармен қаруландыру, оларды теориялық және практикалық түрде мең-
герту. Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық қарым-қатынастың аяғы ата-
аналардың өз балаларының ғана емес, жалпы сынып тәрбие жүмысына қаты-суына
әкеледі.Мүғалімдер мен ата-аналар әріптес ретінде тәрбие жұмысында бірін-
бірі толықтырып отырады [12, 44б.].
Оқушының отбасын зерттеу оның өзін жақын тануға мүмкіндік береді.
Отбасының өзіне тән өмір сүру ерекшеліктеріның қалыптасуы, дәстүрлі,
рухани байлықтары, тәрбиелік мүмкіндіктері оқушының үйдегі ата-анасымен
қарым-қатынасы, осының бәрін түсіну үшін мұғалім психологиялық педаго-
гикалық диагностикалаудың кешенді, дәстүрлі әдістерін алады: бақылау, әңгі-
мелесу, тест, сауалдама жүргізу, рөлдік ойындар т.б.
Адамзаттың өмірдегі ең қымбаттысы, көз қуанышы–бала. Бала-дербес
тұлға. Бала тәрбиесі өте күрделі үрдіс. Ол ана сүтінен басталып, өмір бойы
қалыптасатын құбылыс. Бала дегенде ет жүрегі елжіремейтін адам баласы жоқ
шығар. Өйткені, ол ата- ананың ақ тілегі, қуанышы. Әр бір жас өркен- елдің
ертеңі, ұлттың болашағы. Бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі өте жоғары.
Өйткені бала дүниеге келген күннен бастап ата-ана ықпалында болып, өмірге
бағыт беруші тәрбие мектебінен нәр алады. Ата-аналар балаларын өздерінің
өнегелі сөздерімен, жеке басының асыл қасиетімен тәрбиелейді. Бала әр
нәрсеге сенгіш, тез қабылдағыш, еліктегіш келеді. Әр бала ерекелет-кенді,
жылы сөйлегенді, ойын ойнағанды, аялағанды ұнатады. Бұл – баланың бойындағы
үлкендерден ерекшеленіп тұратын негізігі қасиеті. Бұл қасиет тек балаға
ғана тән. Өйткені бала сезімі- пәк. Бала тілі-бал, Балалы үй- базар,
Балаға үміт арту әкенің парызы, ақтау баланың қарызы - деген мақалды
халық өте орынды айтқан. Баланы аялап, жылы сөйлеу-баланың ақылды, ұстамды,
мейірімді азамат болып өсуіне көп ықпалын тигізеді. Ал балаға ұрысу,
балағаттау баланың бойында кек алу, өшпенділік қасиеттерді оятады.
Ата-ана отбасындағы жетекші тұлға, бала тәрбиесінің қамқоршысы,
өнегесі. Ата-ананың тіршілігіндегі көрген қызығы, жақсылығының ең бағалысы
ол-перзенті. Отбасы - адам баласының өсіп-өнер ұясы. Отбасының негізгі
міндеті - баланы еңбек етуге, жарқын сезімдермен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу
және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бала тәрбиелеу оңай жұмыс
емес, ол үлкен шеберлікпен шыдамдылықты талап етеді. Бала ата- анасын, ата-
ана баласын танымайынша, сенімді тірек болса, тәрбиеші де сондай болуы
керек. Екі жақты байланыс нығайғанда ғана, барлық күрделі мәселелердің
түйіні шешіледі. Бала балабақшаға келген күннен бастап, тәрбиеші мен ата-
ана арасында тығыз қарым қатынас орын алуы тиіс. Өйткені, әр отбасының
өзіндік әдет ғұрпы, қалыптасқан тәртібі болады. Жазушы педагог
Ж.Аймауытов баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбие-шінің өзі тәрбиелі болу
керек. Себебі, балаға айтып ұқтырғаннан гөрі, көрге-ніне көп еліктегіш
келеді. Солай болған соң балаға жақсы мінез болсын, іс-пен көрсету керек -
деген. Осы бір ұлағатты ойдың астарында отбасында ата-анасынан, мектепте -
ұстаздардан талап етілетін тағылым жүгі жатыр. Сондықтанда халық өмір
есігін енді ғана ашқан сәби тәрбиесін бесіктен бастаған [13, 8б.].
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай да отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-ана
тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескере отырып, отбасы тәр-биесін
ұйымдастыруға кеңестер береді. Абай атамыз өзінің 10-шы қара сөзін-де
Әдемі баланы өзің алдайсың: әке, оны берем, міне, мұны берем деп, басында
балаңды алдағанға мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кім-нен
көресің? - деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды сынайды.
Тәрбие-білім өзегі болғандықтан, тәрбиеші мен отбасы байланысы тығыз болуы
керек. Баланы дамыту, ой өрісін жетілдіру үшін тәрбиеші де, ата-ана да
баланың жан дүниесін білуі керек,оны жеке тұлға ретінде тануы қажет.
Отбасындағы берілген тәрбие жігеріңді құм қылып, жерге қаратпасын
десеңіз, балаға кішкентайынан түзу тәрбие бер деп, ата-бабамыз айтқандай,
бала тәрбиесіне уақытында көңіл бөліп, еліміздің инабатты, адамгершілігі
мол, білімді, саналы ұрпағын тәрбиелейік. Бала–отбасының бақыты. Баламен
сөйлесе отырып қуаныңыз, себебі бала сіздің жаныңыздағы мереке.
2. Балалар арасындағы ауытқушылық мінез-құлықтың шығу себептері мен
факторлары.
Адам өмірге келген сәттен бастап үлкен әлеуметтік ортаға тап болады.
Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі мен үйлесімді дамуы үшін
көптеген факторлар қажет. Қазіргі көпмәдениетті қоғамда балаға сырттан
әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына ауқымды
әсерін тигізеді. Ст.Холл бала толыққанды дамуы үшін өз халқының сезімдері
мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет деп санайды.
Қандай да олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз, жағымсыз
болады. Ол баланың дамуына кері тиетін тәрбиелеуші шағын әлеуметтің
сипаттарынан тәрбиелеу-оқыту үрдістерінен және ықпал еткен
тәрбиеленушілердің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен
дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай болу
мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың персонализациялануға ұмтылуы оған қатысты референттік
топтардың (бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы және мек-
тептегі құрбыларының (оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көр-
іністерін қабылдағысы келмейтіндігімен және құрбыларының жас ерекше-лігіне
байланысты мұндай ұстанымы педагогтердің және ата-аналардың ол-қылығы бар
балаларға қатынасы негізінде қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік – педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш
жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге
сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар
келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен
көріністері жинақталып қалады [14, 14б.].
Ерте зерттеу, алдын алу және түзету жұмыстары олардың жоғары нәти-желі
маңызына ие.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысан-дарға
сәйкес емес әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз (И.Невский). Белгілі
әлеуметтанушы И.Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық,
мәдениет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптар-дан ауытқыған
іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың
тұжырымына сәйкес кез-келген ауытқушылық бейімделудің бұз-ылуына алып
келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық).
Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық көрін-істері
олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекше-ліктер мен
тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-
әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмір-
дің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы жағдайда
нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы өзгерістер
біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, кетіп ұялуды, агрессияны
келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көрінуі нысандары өте көп болуы мүмкін.
Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ, ондай жағдайлар жиі
қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе, онда реакциялар беки
түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына алып келетін тұрақты
психологиялық кешендер туындайды [15, 12б.].
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен фактор-ларына
тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің,
біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз топтардың
қалыптас-қандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан
туын-дайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ах-
уал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымдарындағы құрбылармен
өзара қарым-қатынастың орындамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің
сыныптас жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынас-
тарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы ауыт-
қушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстарындағы, мінез акцентуациясы және
басқа да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен
айналыс-пайтығынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ, жеке
өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының
негі-зінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік
және жеке құндылықтарының жағымсыз түрде ауысуы және жағымсыз жайттар.
Жасөспірімдер мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы зейін
қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педгогикалық бақылаусыздық бұл
тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз
қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері, жасөспірімдердің пікірінің,
тағыдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, коопе-рацияға,
өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Қазіргі кездегі жасөспірімдердің жүрген ортасы қолайлы емес. Өйткені,
бала ауытқушылық мінез-құлықтың әртүрлі нысандарын мектепке бара жат-
қанда да, аула мен қоғамдық орындарында да, тіпті үйде де көреді. Дәстүрлі
ұлттық құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке
беделінің төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты үлгілері мен моралдық
шекаралардың жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы жасөспірімдер
ортасындағы ауытқушы және өзін-өзі жоюға мінез-құлықтың өсуіне ықпал
етеді [16, 68б.]. Балалалар мен жасөспірімдердің дамуы мен мінез-құлқына
кері әсер ететін сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
Қоғамдағы өтіп жатқан үрдістер:
- қоғамдық құндылықтар иреархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағым-
ды мемлекеттік идеологияның жоқтығы;
- заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі, қылмыс-
тардың жазаланбауы;
-тжұмыссыздық (нақты және жасырын);
- экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік кепіл-
діктермен және мемлекеттік қолдаудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қиын балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру жолдары
мен ерекшеліктері
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2014
жылғы халыққа Жолдауында балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу
– ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп, отбасының міндеті нақты
көрсетілген. Қазақстан-2030 бағдарламасында өсіп келе жатқан ұрпақты
болашақта қандай сапада көруіміз керек екендігіне үлкен назар аударылған.
Сонымен бірге, Балалар құқығы туралы Заңында әрбір отбасына өзінің
ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Күнделікті өмірде мінезқұлық ерекшеліктері және жеке ерекшеліктер мен
өзгешеліктер арасындағы байланыстар байқалады, осы ерекшеліктердің дұрыс
құрылмауы мінезқұлықтың кері әрекеттерінің пайда болуына әкеліп соғады.
Осыдан зерттеу тақырыбының терең теориялық және тәжірибелік өзектілігі
байқалады.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан
халқына жолдаған жолдауында Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды
қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының
барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік
стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз деген. Бұл, яғни бәсекеге
қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі. Тәрбие
отбасынан басталады. Ал өмірге келген ұрпақты тәрбиелеу ол еңбірінші
отбасының міндеті. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол – ата менен ананың
жауапты ісі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы мемлекетінде жас балалар және
жасөспірімдер арасында (ұрлық, бұзықшылық, зорлық-зомбылық) саны артуда.
Үлкендер жасөспірімдірдің арасындағы тәрбиесі қиын балалармен қалай жұмыс
істеу керектігі жайлы жан-жақты ізденістер үстінде. Бұл тек біздің
облысымыздаң ғана емес, бүкіл Республика бойынша өзекті мәселенің біріне
айналып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан
халқына жолдаған жолдауында Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды
қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының
барлық жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік
стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз деген. Бұл, яғни бәсекеге
қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз керектігі [1, 12б.].
Мектептегі әлеуметтік педагогтың білім беру жүйесіндегі алатын орны
ерекше. Әлеуметтік педагог-ол тәрбиеші емес, сынып жетекшісі, тәлімгер
емес, ол белгілі бір нормадағы қызметті үйлестіруші.
Негізгі қызметі–адамды өмірге, қоғамға бейімдеу. Мектептегі әлеумет-
тік педагогтың басты мақсаты – оқушының әлеуметпен жан-жақты қарым-қатынас
ортасын құру. Әлеуметтік педагогтардың негігі жұмыс нысаны балалар мен
жасөспрімдер болып табылады. Ол-әртүрлі әлеуметтік-мәдени орталардағы
балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастыратын маман, жеке тұлғамен оны
қоршаған шағын ортаның психологиялық - педагогикалық ерекшеліктерін
зерттейді, оқушылармен тәрбиеленушілердің қызығушылықтары мен
мұқтаждықтарын, мінез құлқындағы ауытқушылықтарын, шиеленісті жағдайларды
анықтайды және уақтылы көмек көрсетеді, жеке тұлға мен білім беру
мекемесінің, отбасының, ортаның билік органының арасында делдал ретінде
әрекет етеді; оқушылардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асуына
ыңғайлы және қауіпсіз жағдай құрады; олардың өмірі мен денсаулығын
қорғауға, жалпыға білім берудің орындалуына, салауатты өмір-салтын
насихаттауға көмектеседі; балалардың таланттарын дамыту үшін оларға жағдай
жасайды.
Білім беру жүйесіндегі әлеуметтік педагогтың көптеген қызметінің бір
саласы – отбасымен жұмыс болып табылады. Отбасымен жүргізілетін әлеу-меттік
педагогтың іс-әрекеті отбасындағы немесе тәлім-тәрбие мекемелерін-дегі
көмекке мұқтаж адамдармен жұмыс істеуге бағытталған. Әлеуметтік педагог
отбасымен жұмыс істеу барысында жеке тұлға-отбасы-қоғам жүйе-сіндегі
өзара қарым-қатынастарды реттеп отырады [2, 7б.].
Әлеуметтік педагог мамандығының иесі гуманист, биік рухани және
жоғарғы деңгейдегі мәдениетті педагог, психолог, баланың блім алуына, тәр-
биесіне, дамуына байланысты, оны қорғауға өзінің белсенді роль атқара-тынын
түсіне алуы, тұрақты адамгершілік қағидасы, ұстанымы болуы тиіс. Белгілі
бір нәтижеге жету үшін әлеуметтік педагогикалық жұмысты жоспар-лауды, білім
мен іскерлікті орынды пайдалану, педагогиканың жаңа интен-сивті әдістерін
меңгеру, оқыту мен тәрбиелеудің формаларын білу қажет. Әлеуметтік педагог
ата-аналармен тығыз байланыста жұмыс жүргізіп, оларға жеке кеңес беріп,
отбасылық мәселелерді бірлесе шешуге көмектеседі.
Тәрбие отбасынан басталады. Ал өмірге келген ұрпақты тәрбиелеу ол ең
бірінші отбасының міндеті. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол – ата-ана-
ның жауапты ісі. Қазіргі кезде кейбір отбасында әке мен шеше ішімдікке
салынып, болмаса неке тәртібін бұзып, немесе некесіз бала туып, ол баланы
тастап тастанды қатарын көбейтіп жүрген қаракөз қыздарымыздың саны күн
санап артып отыр. Сондықтан да, бұл қоғам дертін алдын алу қажет.
Тәрбие ұғымы мәнді де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің Тәрбиесіз беріл-ген
білім, ол адамзаттың қас жауы дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді.
Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде қиын бала-
лар көбірек кездесетіні белгілі, Қиын балалар дегеніміз кімдер? - деген
сұраққа, былай жауап беруге болады: Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша
бақылауды талап ететін, тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар.
Пайдасыз әдістердің зиянды салдарын түзеу үшін, жан-жақты ойлас-
тырылған, ғылыми негізделген психологиялық – педагогикалық жүйе болуы
керек. Бұл жүйенің ерекшелігі – қиындардың түзелу мүмкіндігіне ғана емес,
сонымен бірге олардың рухани жағынан да бүтіндей қайта өзгеретін-дігіне
кәміл сену қажеттігінде. Тәртібі нашар балалардың шығу себебіне үңілсек:
біріншіден, бұған қоғамдық жағдай мен өмірдегі тұрмыс жағдайы себепші
болады; екіншіден, балалардың мінез-құлқындағы жағымсыз ерекшеліктері мен
психикасының өзгеше қалыптасуынан, немесе, қалыпты нормадан ауытқуы;
үшіншіден, педагогикалық тәрбиесінің дұрыс болмауы.
Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, топтас-
тарымен үнемі тіл табыса аламайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау
қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан)
балаларды қиын балалар және қиын жасөспірімдер қатарына жатқызуға бола-ды.
Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай
балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін
тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен әлеуметтік
жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Қиын балалармен әлеуметтік жұмысты жаңарту
мәселесі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қиын балалардың пайда болу себептері;
- қиын балалардың ерекшеліктері;
- қиын балаларға әлеуметтік педагогикалық көмек көрсету;
- қиын балаларды тәрбиелеудегі әлеуметтік педагогикалық тұрғыда отбасы және
мектептің өзара байланысын арттыру;
- қиын балаларды әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік
педагогикалық қорғау;
- құқық бұзушы балаларға профилактикалық және диогностикалық көмек;
- қиын балаларды қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмысты іс-жүзіне
асыру.
Зерттеу жұмысының нысанасы. Қиын балалармен және олардың әлеуметтік
ортасы.
Зерттеу жұмысының пәні. білім беру мекемелеріндегі балалар мен
жасөспірімдердің мінез-құлықтарының қиындауы, іс-қимылдарының алдын алуын
және оны жеңу жолдарының тәрбиелік ролін арттыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- Баланы әлеуметтік ортаға бейімдеу, жеке тұлға ретінде дамыту;
- әлеуметтік педагогикалық тұрғыда қиын балаларды қайта тәрбиелеу жол-дар
арқылы қоғамға қайта қосуға болатынын және оларға қоғамымыздың болашақ
азаматтары екенін сендіру;
- зерттеу барысында қиын бала мәселесін, тарихын және теориясын
анықтау;
- Оқушының қиындығы мен проблемаларына, тәртібіндегі ауытқулары кезеңінде
тез арада әлеуметтік көмек және қолдау көрсетеді, құқық бұзушылығы
бойынша алдын-алу жұмыстарын жүргізу;
- зерттеу барысында қиын бала мәселесін, тарихын және теориясын
анықтау. Соның ішінде қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрінде
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу барысында – қиын баланың ой-
пікірлерін, анықтау және қиын атаудан арылту, олардың қоғамдағы ролін
биіктету.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін. Мінез-құлықтағы қиын-дық және
қиын балалар ұғымын зерттеу және бақылау 1920-1930 жылдары пайда бола
бастады. Бастапқы ғылым саласында емес, күнделікті өмірде қолданылып
жүрді. Біраз уақыт қолданылған ғылым ұмтылып, 1950-1960 жылдардың басын-да
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөздіктерде
нақты орын алып отыр. Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық
мәселесімен бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс жасады.
(Мысалы, В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.
Қарабаева, Л.К. Кермиов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, М.Ф.Назаров, В.А.).
Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің
қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін
зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-
құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген
ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге
балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті. Қазiргi
уақытта мiнез-құлықтың бұзылу себебi түбегейлi түрде зерттелiнiп жаңа
сипатқа ие болуда. Әлеуметтiк-психологиялық және педагогикалық (М.А.
Алемаскин, А.С.Бехкин, Л.М.Зюбин, М.Р.Мягков және тағы басқа); клиникалық
(Г.А. Власова, В.Я.Гиндикин, О.В.Кербиков, В.В. Ковалев, М.З.Певзнер, Г.Е.
Сухарев тағы басқа); және тағы басқа) аспектiде қарастыруда.
Зерттеу әдістері. психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді теориялық
тұрғыда талдау, эксперимент (анықтаушы, қалыптастырушы).
Зерттеудің теориялық мәнділігі. әлеуметтік педагогикалық тұрғыда қиын
балаларды қайта тәрбиелеуде тұлғалық қасиеттерін зерттеп, оның рухани және
әлеуметтік дамуы, мінез-құлқын қалыптасу шарттары анықталуында.
Зерттеу практикалық маңыздылығы. қиын бала ұғымын, факторларын, бұзылу
себептерін және жағымсыз әдеттерінің пайда болуы жөніндегі ғылыми
әдебиеттерді талдау; жалпы білім беретін мектептерде кедесетін қиын
балалармен қайта тәрбиелеу жұмысын жүргізудің әлеуметтік-психологиялық
әдістерін және механизмдерін зерттеу. Мектептегі қиын жасөспірім
оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс істеу технологиясының
негіздерін дәлелдеу, талдау.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
- әлеуметтік педагогикалық тұрғыда қиын балаларды қайта тәрбиелеу
жолдар арқылы қоғамға қайта қосуға болтынын және олар қоғамымыздың болашақ
азаматтары екенін сендіру керек. Мысалы, ұрпақ жалғастырушы және балалар
болашағымыз.
- зерттеу барысында қиын бала мәселесін, тарихын және теориясын
анықтау. Соның ішінде қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрінде
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу барысында – қиын баланың ой-
пікірлерін, анықтау және қиын атаудан арылту олардың қоғамдағы ролін
биіктету.
- Қазақстан Республикасында балалар қоғамын құру олардың бос уақытын
тиімді ұйымдастыру.
Диссертация жұмыстың ғылыми ұсыныстары: Қиын баланың әлеу-меттенуі
және олардың бос уақытын өткізуі туралы, әлеуметтік бағдарламаны іске асыру
және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жарыққа шығару, әлеуметтік педагог
қызметінде әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытын-дыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚИЫН БАЛАЛАР МӘСЕЛЕСІНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қиын бала ұғымының шығуы және ғалым-педагогтардың ой-пікірлері
Ұрпақ тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын көкейкесті мәселелері
болып келгендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Тәрбие ана сүтінен басталып,
біреудің біреуге ықпалы арқылы өмір бойы қалыптасатын күрделі құбылыс. Бала
тәрбиесі – салғырттыққа, себеп-сылтау іздеуге төзбейді. Оны жүргізу үшін
педагогикалық ұжымның кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналық көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп және отбасы арасындағы тығыз
байланысқан одақ, нәтижелі жұмыс қажет. Соңғы кезде жасөспірімдер,
жеткіншектер арасында мектеп қабырғасында жүріп-ақ кейбір келеңсіз
оқиғаларға оқушыларымыздың көп ұрынуы, қиын бала есебін толықтыруы, сөз
жоқ, мұғалімдер мен мектеп ұжымын ойландырады. Осының себебіне үңілсек әр
түрлі пікірлер айтуға болады.
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралығын-
дағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл
жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы т.б. көптеген қосымша
белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық
процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамуының бір
сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі
балалык шақта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп
аталады.
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, балам дейтін жұрт болмаса, жұртым дейтін
бала қайдан болсын.
Қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдарда тәрбие мәселесінде пайда-ланып
жүрді. Бара-бара бұл 1950-1960 жылдары қайтадан қолданысқа енді. Қазір бұл
мәселе ғылымда нақты орын алып отыр. Әрине, бұл мәселемен көптеген ғалымдар
айналысқан, қиын балалар мінезін, өмірін жан-жақты зерттеген. Қазір де
мұндай жасөспірімдер көп.
Қиын балалар қайдан шығады?- деген сұраққа былай жауап берсе де болады.
Ең басты себеп отбасы тәрбиесінде жатыр: ата-ананың ішімдікке салынуы
немесе екеуінің біреуі болмауы. Осының бәрі баланың мінез-құл-қына, ішкі
жан дүниесіне әсер етеді.
Кейбір тәрбиесі, мәдениеті өте төмен ата-ана баласын ұрып-соғып, жаман
сөзбен балағаттап, тіпті баласына қайыр-садақа сұратқызады. Мұнда бала
ертеңгі күні кекшіл, жасқаншақ, төбелескіш келеді. Сонда оның тағдыры,
болашағы қандай болмақ [3, 9б.].
А.Макаренконың мына бір сөзіне көңіл қою артық болмас еді. Бала тәр-
биесі біздің өміріміздің саласы. Біздің балаларымыз мемлекетіміз бен әлем-
нің болашақ азаматтары. Олар ертеңгі әке мен шеше, олар да өз балаларын
тәрбиелейтін болады. Біздің балаларымыз тамаша азамат, жақсы әке, жақсы
шеше болып өсуі керек. Бірақ мұнымен де бітпейді. Біздің балаларымыз –
біздің қартайған шағымыз. Дұрыс тәрби-бұл бақытты қарттығымыз, бұл біздің
көз жасымыз, бұл біздің басқа адамдармен бүкіл ел алдындағы
кінәміз.Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде
зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық,
клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда.
Мінез-құлықтағы қиындық –бұл шексіз ұғым, тәрбиелік және әлеуметтік
педагогтік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын психологиялық ерек-
шелік. Мұндай жасөспірімдер өсе келе ауыр қылмыстық істер жасауға бет
бұрады. Егер талдау жасап, жасөспірімдер қылмысын тізе берсек, тізім созыла
береді. Ал балалардың сол қылмысқа бару себебін іздеп, қиын балалар қалай
шығатынын зерттесек, біріншіден, баланың қарны тойып тамақ-тануы, үйде
жанжал шыққан күннің ертесінде мектепке бару, бармау мәселелері тұрады. Осы
және тағы басқа мәселелерді реттеу, шешу жолдары тиісті адамдар тарапынан
ұсынылған. Бала – біздің болашағымыз, елді өсіретін де, өшіретін де, осы
келешек ұрпақ.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымын зерттеу және ба-қылау
1920-30 жылдары пайда бола бастады. Бастапқы ғылым саласында емес,
күнделікті өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт қолданысталған ғылым
ұмтылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл
терминдер ғылыми сөздіктерде нақты орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, әлеуметтік пе-
дагог, заңгер, дәрігер, педагог мамандарының зейінін өзіне аударып,
оларды алаңдатып отыратын үлкен мәселе екенін айтып өту керек.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917ж.,
1924ж.) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды қарастырды. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң
бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ
та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И.Петражицскийдің
теориясына сүйенеді(1908), З.Фрейд пен К.Левиннен, сонымен қатар,
Ч.Ломбрододан да бірталай мағлұматтар алды.
Осы қиын балалар мәселесі бойынша, жоғарыда аталған ғалымдарымыз-дың
ішінде А.С.Макаренконың қиын балалар мен жасөспірімдерге арналған
еңбектері отандық педагогикалық алтын қорына енді.
Жеткіншек жастағы оқушылардың арасында мінез-қүлқында қиындық-тары бар
оқушылар көптеп кездесіп жүр. Мектеп тәжірибесінде мүндай оқу-шыларды
Мінез-құлқында ауытқулары бар оқушылар, Қиын тәрбиелену-ші, Қиын
балалар деп атайды. Мұндай оқушыларға қандай балаларды жатқызамыз? деген
сұрақ туындайды. Білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын,
мүғалім талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, құрбыларымен тіл
табыса алмайтын, сынып мәселелері қызықтыр-майтын, ал кейде психикалық
дамуы, ойлау қабылеті кейін қалған, ашуланшақ (әр түрлі жүйке ауруларына
шалдыққан, тәрбиеге әрең көнетін) оқушыларды қиын балалар қатарына
жатқызуға болады [4, 37б.].
Жүйке аурулары (невроз) отбасындағы және басқа да әр түрлі қиын
жағдайлардың салдарынан болуы мүмкін. Мәселен, кей оқушылар ата-ана
тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей өсіп, осыған мектептегі өз сыны-
бындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көзқарасы қосылып, ұзаққа со-зылған
қайғыру, ренжулер болса, осындай жағдайлар ауруларына шалдық-тырып, баланы
ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсіреді. Ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан
жылылық сезінбеген оқушы өмірде өзін ешкімге қажетсізбін деп есептеп,
уайымға шалдығады, кей оқушылардың ұйқысы бұзылып, түнде қорқынышты түстер
көріп, иммунитеті төмендейді.
Мінез-қүлқында қиыншылығы бар окушыларды әдетте екі топқа бөліп
қарастырады: біріншісі–тән кемтарлығы және жан жарақаты бар оқушылар;
екіншісі-отбасында, мектепте тәрбиелеуден шет қалған, жеке басын қалып-
тастыруда сыртқы кері факторлардың, әлеуметтік жағдайдың әсері болған және
өтпелі кезеңнің күрделілігінен мінезі дұрыс қалыптаспаған оқушылар.
Қиын оқушылардың өскен ортасын, яғни отбасының жай-күйін талдаған-да,
кейде отбасының өзі бала тәрбиесіне кері әсер беретіні анықталып отыр. Тағы
да бір қолайсыз жағдай: бала тәрбиесіне ата-аналардың әртүрлі көз-қарасы
немесе біреуінің бала тәрбиесінен шет қалуы, яғни, баланың толық емес от-
басында тәрбиеленуі [5, 78б.].
Ата-анасының мейірімін көрмеген бала көбінесе мейірімсіз, ызалы,
құрбыларымен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды, кейде тұйық, шектен тыс
мейі-рімінде өскен бала өзімшіл, нәзік, тым төзімсіз, екі жүзді болуы
мүмкін, яғни отбасы тәрбиесі адам өмірінде өте маңызды.
Жеткеншек жастаға оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу
себептерін психологтар отбасында дұрыс тәрбие бермеудің сал-дарынан
болатындығын анықтап, оларды бірнеше түрге бөліп қарастырады: отбасы-ның
әлеуметтік, экономикалық жағдайы; баланың рухани дамуына ата-ананың
немқұрайлы қарауы; қараусыз бала, қамқорлықтың жеткілік-сіздігі; шектен тыс
қамқорлық т.б. Мадақтау мен шектен тыс мәпелеуде өскен оқушы ешқандай күш
жұмсамай көзге түскісі келіп тұрады. Олар өздігінен ешнәрсеге қол жеткізе
алмайды (отбасының еркесі). Үлкендердің эмоциялық қақпайлауы салдарынан
кінәмшілдік, өзін қажетсіз санау сезімдері қалыптасады (золушка-өгей
қыз). Адамгершілік, жауапкершіліктің шектен тыс жоғары болуы баланы
балалық қуанышынан айырып, бойында уайымшылдықтың тууына әкеледі.Балалардың
мінез-құлқында қиындықтардың пайда болу себебі, бірінші-ден, отбасы
тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен
сипатталады.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас баланың ата-анасына және
баланың құрбыларына қарым-қатынасын анықтай бастайды. Б.Г.Божович,
И.С.Славина бұны эксперименттік түрде зерттеп көрсеткен.
Д.Б.Эльконин мұғалім мен балалардың арасындағы қарым-қатынаста оқушылар
өте байқампаз болып келетінін айтады. Егер оқушы мұғалімнің сыныпта
басқаларға қарағанда өзіне жақын тартатын оқушысы бар екенін байқаса, онда
мұғалімнің оқушы алдында беделі жоғалады. Алғашқы кезеңде оқушылар
мұғалімнің айтқанымен жүреді, яғни мұғалімнің айтқаны олар үшін - заң. Егер
де мұғалім оқушылардың бәріне бірдей көзқараста болмаса, баланың мұғалімге
деген оң пікірі іштей бұзыла бастайды. Мұғалімнің өзгелерден өзіне жақын
тартатын оқушысы басқалардан өзін жоғары ұстайды да, соның нәтижесінде сөз
тасығыш балалар пайда болады. Бала мектепте өзін жақсы сезінсе, онда үйде
де, құрбыларымен де қарым-қатынасы ойдағыдай болады.
Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлга ретінде калыпасуы үшін адам-
ға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның психика-
лық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез-құлқында
қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер балалармен
дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың тәжірибесінің
жетіспеуінен балада елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз дамуынан
мінез-қүлқының калыптасуында қиындыктар пайда болады.
Егерде зерттелу нәтижесінде мінез-кұлқында киындығы бар оқушылар-мен
белгілі бағытта жұмыстар жүргізсе, баланың психикалық даму деңгейі калыпты
болады.
Көбінесе баланың мінез-кұлқының дұрыс қалыптаспауы отбасына байла-
нысты. Отбасында дұрыс тәрбие бермеуден баланың мінезі қиындай түседі. Бұл
- отбасы кемшілігі.
Көптеген ғалымдардың пікірінше бала мінез-құлқының қиындығы 6-8
сыныптарда, әсіресе ұл балаларда байқалады делінген. Мінез-құлқы қиын
оқушылар арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша
үлгермеушілер қатарын жеткіншек жастағы сынып оқушылары толықтырып отыратын
көрінеді. Мінез-құлықтың мұндай белгілерінің пайда болуының өзі болашақта
әлеуметтік-психологиялық дезадантацияның тұрақты түрлерінің қалыптасуына
мінез-құлық бұзылуының клиникалық және кримонологиялық белгілерінің пайда
болуына әкеп соқтырады [6, 49б.].
Қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский
Л.С. еңбектерінде талқыланды, сондай–ақ А.С.Макаренко тәжіри-белерінен де
ұлкен орын алды. Бұл мәсленің ары қарай талқылануына үлес қосқан
зерттеушілер қатары да біршама.
Баланың жеке қасиеттерінің психикасының дұрыс дамып жетілуі үшін
педагогтік ұжымдардың кәсіптік білгірлігі, ата-аналардың саналы көзқарасы
және осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындағы тығыз одақ,
нәтижелі жұмыс қажет.
Мысалы, бұл тұрғыда Әль-Фарабидің айтқан пікірі бар. Баланың жасы өскен
сайын, оның ақылы да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі
оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, бала да ең алдымен өсіп өну
қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль
атқарады. Ана құрсағында-ақ тән сүйегі, біртіндеп дән, иіс айыратын
түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады.
Жан қуаттары өмір барысында, оқу-тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз
бетінше әрекеттенуі, өзіндік белсенділігі ерекше маңызды. Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкен-дердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлы не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі оқушының жеке басына тән қасиеттерді тек
мен деген қасиет тұрғысынан ғана бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қа-
лайша бағынады, мінезі, ерік-жігері қандай, ашуланғыш, не сабырлы келе ме,
әсем-дікті ажыратудағы талғамы және өзгелермен қатынасы қандай – осы
жөнінен де алып қарауға болады. Мінез құлқы қиын оқушылар көбінесе ашу-
ланшақ болып келеді. Баланы үй іші көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге
тез ашуланып, күйіп пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда
жақсы, өте жақсы деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуан-
ғанын жасыра алмайды .
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын қалыптасқан қасиет-терге
жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар қосылады. Бүл құрылымдар бұрынғы
психологиялық және физиологиялық көріністерге жаңа сапа беріп, олардың бір-
бірімен бітісуі әлі аяқталмаған кез болғандықтан, көптеген екі жақтылык
орын алады. Сондықтан бала көптеген қиналыстарга ұшырайды: болашақта кім
болатынын, омірде орындайтын әлеуметтік рөлін, қарым-қаты-нас
ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз ор-нын
іздейді [7, 86б.].
Үлкендер баланы барлық уақытта түсіне бермейді. Қарым-қатынас ба-
рысында жеткіншектерді өздеріне бағындыру, үстемдік көрсету, тіл алуды та-
лап ету орын алады да, мүндай көзқарас баланың қырсықтығын туғызып,
нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мүмкін.
Жеткіншектердің дене мүшелердің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын
алады. Мәселен олардың аяқ-қолдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеу-десінің
өсуі, бұлшық еттерінін ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің бір келкі
дамымауы салдарынан жсткіншекте өзін жарым-жан сезінуі деп ата-латын
комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауға қиналып, көбінесе бүк-шейіп,
немесе бір жағына қисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналық жүйесі де өзгеріске
ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп,
күшейтіп, жеткіншекті жыныстық өмірге дайындайды. Ми қабығының жасу-шалары
жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондықтан жет-кіншектер
көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аяғына дейін тыңдап
болмастан, морт кететін қылықтары осының салдарынан туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінің шамадан тыс
дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байқалу ерекше-ліктерін
А.В.Леонгард жан-жақты зерттеп, оның типологиясын жасаған. Сонымен қатар:
осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өмірінде едәуір орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мүғалімдері, сынып
жетекшісі, басқа да жеткінішектің, айналасындағылар жақсы түсінетін болса,
барынша төзімдік көрсетіп, түсінушілік білдірсе, балалар жас қиынды-ғын
оңайырақ көтереді.
Жеткіншек жастың ерекшеліктері: барлық нәрсені өз бетімен орындап,
үлкендердің қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі; үйге берілген
тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысуы;
үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мінеп, кей кезде өрес-
кел мінез көрсетуі; жеткіншек істі игеру жағынан әлі бала болса, ал талап
қою жағынан ересек, өз мүмкіндігін жоғары бағалап, бәрін өзі істей
алатындай сезінуі.
Жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне, ересектер талабын оңай
орындамауына негіз болатын бірнеше себептер бар. (Олар: Балалардың оқу-дан
баска айналысатын шаруасының болмауы. Радио, теледидар, басқа да ақ-парат
көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған еліктейтіндігі.
Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-30 жылдары пайда
бола бастады (Блонский П.П.). Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті
өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт ұмытылып, 1950-60 жыл-дардың басында
қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми сөз-діктерге нақты
орын алып отыр.
Сөз етіп отырған бұл мәселе әрдайым социолог, психолог, юрист, дәрігер,
педагог мамандарының зейінін өзіне аударып, оларды алаңдатып отыратын үлкен
мәселе екенін айтып өту керек.
Мінез құлқы қиын балалармен жұмыс істеу барысында олардың психо-
логиялық ерекшеліктерін есепке алып отыру керек.
Конформдық түрге жататын балаларға қайырымдылық, жақсылық жаса-лынатын
қатынастар, олардың адалдық және ынталылылықтарын мадақтап, дем беретін
қолайлы орта болуы қажет.
Мазасыз түрге жатататын балалар тыныш, қайырымды жағдайды қажет-сінеді.
Мұндай балалардың денсаулығына қатты көңіл бөлінгені абзал.
Мұғалімдер мен тәрбиешілер, әсіресе, интровертивті түрге жататын бала-
лардың жеке ерекшеліктерін есепке алуы шарт, олардың ақыл-ой функ-цияларын
дамытуға әрекеттенуі, бұл балалармен адамгершілік және әлеумет-тік мөлшерді
меңгертуге қабілеттендіру, өз құрбы-құрдастарымен өзара қаты-настарын
жақсартуға көмек қолын тигізуі керек.
Инфантильді түрге жататын балалардың тұрақты оқуға деген қызығушы-
лығын, мультивациясы мен дағдысын кеңейту, белсенді ойлау әрекеттері мен
ойын әрекеттеріне еліктіру, қызығушылықтарын арттыру, дербестікке ынта-
ландыруды қалыптастыру қажет.
Өзін-өзі бағалау ең алдымен жеке тұлғаның әрекеті арқылы қалып-тасады.
Бірақ бағаны әрдайым айналадағы адамдар береді. Өзіне деген сенімі өзге-
лердің пікірі арқылы қалыптасады. Егер айналасындағы адамдар балаға үнемі
дұрыс қарым-қатынас жасаса, онда ол өзін осы сыйластықққа лайық екенмін деп
санайды, ал егер керісінше оның жасаған істерінің кемшіліктерін бетіне
басып, ұрсып, жаратпай жатса, оған өзіме лайық емеспін дегеннен басқа түк
қалмайды және бұл жағдайды баланың реакциясы әртүрлі (апатия, синизм
(шектен шыққан арсыздық),агрессия және т.б.) болады [8, 64б.].
Қазіргі зерттеулерге қарағанда тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған
оқига баланы тікелей тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да,
ол қайғы баланы ашуланшақтықққа соқтырады. Міне, тәртіп бүзу содан паида
болады. Тәртіп бүзушылқтың салдарының негізгі-сабаққа үлгере алмаушылқ.
Кейбір оқушы қатар–құрбыларынан сабақта артта қалып қойып тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. Бұл
мінез көбінесе менменсуден, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
Бірақ осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдет деп, барлық себепті содан іздестіруге болмайды. Өйткені
тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес, оның үй ішіндегі жағдайларға
да, айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына жәнебаласына қойған талаптың әр
түрлі болып келуіне байланысты.
Бала үнемі жақсы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет.
Сонда балада жағымды мен бейнесі қалыптасады, өзіне деген сенімділігі,
өзіндік сезімі туады. Мұндай мен бейнесі кез-келген баланың жақсы
жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс дамуына мүмкіндік береді. Қайта тәрбиелеу
процесін ұйымдастырғанда, оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерек-
шеліктерін педагогтер білулері қажет. Себебі, қандай бір педагогикалық
ықпалдар жасалмасын, олар баланың ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы
тиіс. Оқушының ішкі позициясы жеке адамның дербес қасиеті болып саналады.
Совет психологы С.Л.Рубинштейннің детерминизмді түсіну заңына талдау
беріп, сыртқы себептері ішкі жағдайдың тікелей қатысуымен шешіледі – деуі
ден қоярлық. Өйткені, жеке адамның ішкі жағдайы сыртқы әсерлерге таңдамалы
түрде қарайтындығымен айқындалмақ. Сондықтан, қайта тәрбиелеу процесінің
нәтижелігі педагогикалық ықпалдардың жеке адамның ішкі жағдайларына
байланысты жоспарлы, мақсатты түрде ұйымдастырылуы арқылы шешілмек.
Ол үшін, қиын оқушылардың дара ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу қажет.
Осы мәселе төңірегінде белгілі совет психологі К.К.Платоновтың көз-қарасына
жүгінсек, жеке адамның психологиялық құрылысы төрт бірліктен тұрады екен.
Олардың біріншісі – жеке адамның темперамент, жыныс және жас өзгешеліктері
физиологиялық ерекшеліктері; екіншісі–адам дамуындағы психологиялық
процестерінің кейбір дербес ерекшеліктері: ес, ерік, түйсіну, эмоция,
қабылдау және ойлау т.б. Қабілеттері биологиялық ерекшеліктері болмақ.
Үшіншісі–баланың күнделікті тәжірибесі, білімі, әдет-дағдысы, іскерлігі мен
ептілігі; ал, төртіншісі–жеке адамның жалпы бағыт-бағдары мен адам-гершілік
қадір-қасиеттерінің бірлігі мен тұрмақ.
Жеткіншек-бұл сананың өзіне бағытталу кезеңі, өзін тану психология-лық
құнды құрылым ретінде өзіндік жетілуге жағдай жасайды. "Қиын" бала-лықты
біршама диагностикалаудың құнды ойларын Л.С.Выготский жасаған болатын. Ол
баланың дамуындағы сапалы жылжулар идеясын, жаңа құры-лымның пайда болуын
және даму кезеңінде функция аралық қатынастардың өзгеру идеясын көрсетті.
Жеткіншек жастағы оқушылардың жеке басын қалыптастыруда үлкен орынды
эмоция иеленеді. Оларда жарқын, күшті көңіл күйлер басым бола-ды.
Бірақ та кейбір жағдайларда, өзіне маңызды болып саналатын іс-әрекеттер
қана-ғаттандырылмаса, онда балаларда жан-күйзелісті қайғырулар болуы мүмкін
[9, 12б.].
Мінез-құлқында қиындығы бар балалар үшін жоғары деңгейдегі эмо-ционалды
қозғыштық тән екендігін байқауға болады. Мінез-қүлқында айтыр-лықтай
ауытқуы бар оқушылардың көпшілігінде, өзінің талап-тану, тілек-ықыласы,
сезі-міне деген төзімділігі нашар дамыған, сол себепті көп жағдай-ларда
олар ата-аналарының, мүғалімдерінің, үлкендердің қоятын талаптарына қарсы
шығып, дау-жанжал тудырып жатады. Бүл жастағы балалардың жеке басының
дамуына ерекше көңіл бөлу қажет. Оларға айқайлау, белдікпен үру, желкеге
үру сияқты көріністер керек емес, оларға жан-жақты көмек, адамдық
сезімнің жылылығы, шын көңілмен сүю, үғу қажеттірек. Тіпті жай ғана бір
мысалды алып көрейікші: егер де гүлді күтсең, суарсаң, жақсы қарасаң, онда
жайқалып өседі. Адамдарға өзінің әсемдігін, түсін береді, ал егер оны
қарамасаң, оны күтпесең, таптасаң, ол сарғайып, солып қалады. Міне, бүл
қарапайым шындық. Бірақ та осы шындықты сырт көзбен бақылап қарасаңыз көп
отбасында үмытылып жатады немесе бұл туралы олардың ойлағысы келмейді.
Әрине, мүндай отбасында тәрбиеленіп жатқан баланың психикасы бұзылады яғни
мінез-қүлқы бұзыла бастайды.
Мәселен, кей оқушылар ата-ана. тарапынан ешқандай жүрек жылуын көрмей
өссе, осыған мектептегі өз сыныбындағы оқушылардың, мұғалімдердің кері көз-
қарасы қосылып, үзаққа созылған қайғыру, ренжу үстінде болса, ол жүйке
ауруларына шалдықтырып, баланың ашуланшақ, ызалы қалыпқа түсуіне әсер
етеді. Екіншіден, сау балалардың адамгершілік қасиеттеріне қандай факторлар
жағымды, ал қандай факторлар жағымсыз әсер ететінін анықтау үшін әңгімелер,
бақылау, сауалнама жүргізу т.б. әдістер қолданылады.
Оқушылардың мінез-құлқына айналасындағылардың (мұғалімдердің, ту-ған-
туыстарының, ересек жолдастарының) ықпалы күшті. Бұдан балалар мінез-
құлқының бірі еліктегіштікті байқауға болады. Егер бала жақсы өнеге көрсет-
кен адамдармен араласса бұл жақсы нәтиже береді. Өкінішке карай, бала жаман
қылықтарға да еліктейді. Мұғалім балалардың бұл ерекшеліктерін пайдаланып
отырса, оларға тиісті ықпал жасай алады.
Қазақстанда отбасы тәрбиесі мәселесімен шүғылданып жүрген ғалымдар:
Г.А.Уманов, Ж.Қоянбаев бұл авторлар отбасы тәрбие проблемасын әр қырынан
қарастырған. Ата-ананың міндеттері, мектеп пен жүртшылық бай-ланыс
мәселелері және отбасы тәрбиесіне нұқсан келтірген.
Оның сапасы бірнеше деңгейлер, салалар арқылы анықталады. Әлеу-меттік-
мәдени деңгейі ата-аналардың мәдени деңгейі мен қоғам оміріне қаты-суына,
әлеуметтік экономикалық деңгейі түрмыстық жағдайға, ата-аналардың жүмыс
бастылығына; техникалық-гигенакалық деңгейі үйінің жабдықталуына, омір сүру
ерекшеліктеріне; демократиялық деңгейі отбасы құрылымына байланысты. Бала
дамуының қай бағыты, қай жағынан алсақ та, ең басты ролді отбасы
атқаратыны анық [10, 18б.].
Отбасылық тәрбиенің басты міндеттері:
- бала денсаулығына қамқорлық;
- оқуына көмек, жетекшілік;
- еңбек тәрбиесі, мамандық тандауға көмек;
- жеке түлғаны әлеуметтендірудегі көмек;
- адамгершілікке тәрбиелеу;
- ақыл-ойына және жалпы мәдени дамуына ықпал;
- шығармашылық икемділіктері мен қызығуын дамыту. Қазіргі отбасылар
әрі сапасы жаңа әрі қарама-қайшы қоғамдық жағ-дайда дамып келеді. Бір
жағынан қоғамдық отбасының келелі мәселелері мен қажеттіліктеріне бетбұрыс
байқалады. Бала тәрбиесіндегі отбасы маңызды-лығын бекіту мен жоғарылату
бағытында жаңа кешенді бағдарламалар жүзеге асырылып жатыр. Екінші жағынан,
қоғамда отбасындағы келеңсіз жағдай-лардың күщеюіне әкеліп соқтыратын
құбылыстар да байқалады. Отбасы-лардың көпшілігінің әр-түрлі себептен
тұрмыс жағдайларының төмендеуі, ата-аналардың айырылысуы, толық емес, яғни,
әкесі не шешесі жоқ отбасы-лардың көбеюі, отбасындағы балаға қамқорлық пен
мейірімнің жетіспеу-шілігі, т.б. Осының бәрі бала тәрбиесінде жағымсыз
мінез-құлықтардың қа-лыптасуына әкеліп соғып отырған жағдайлары бар [11,
17б.].
Оқушылар алдымен, өз ата-аналарына үқсағысы келеді. Дегенмен, бала-
лардың бәрі бірдей отбасында өзін жақсы сезінбейді. Отбасындағы келіс-
пеушілік, ата-аналардың көпшілігі балалармен қатаң әңгіме жүргізеді. Сон-
дықтан да отбасындағы жағдайды танып-білу, бала тәрбиесінде ата-анаға тео-
риялық көмек беру ете маңызды.
Ата-ана мен педагогтың мақсаты, ұйымдасқан, бірлескен іс-әрекеттің бел-
гілі бір кезеңдері бойынша жүзеге асады. Дұрыс үйымдастырылған жүмыс
жасырын үйретушілік сипатқа ие. Педагог отбасылық тәрбиенің жағымды
жақтарына сүйенеді. Оны жан-жақты тартып, жағымсыз жағын жоюды қолда-нады.
Ата-ана мен педагог арасындағы бір-біріне деген сенімділік бірінші және
шешуші шарт. Арадағы қарым-қатынас ата-ананың тәрбие ісіне қызығуын оятып,
табысқа ұмтылдыратындай, өз күшіне сенімділік тудыратындай болып құрылуы
тиіс.
Педагогтың екінші бір маңызды міндеті-отбасын педагогикалық білік-
дағдылармен қаруландыру, оларды теориялық және практикалық түрде мең-
герту. Дұрыс ұйымдастырылған педагогикалық қарым-қатынастың аяғы ата-
аналардың өз балаларының ғана емес, жалпы сынып тәрбие жүмысына қаты-суына
әкеледі.Мүғалімдер мен ата-аналар әріптес ретінде тәрбие жұмысында бірін-
бірі толықтырып отырады [12, 44б.].
Оқушының отбасын зерттеу оның өзін жақын тануға мүмкіндік береді.
Отбасының өзіне тән өмір сүру ерекшеліктеріның қалыптасуы, дәстүрлі,
рухани байлықтары, тәрбиелік мүмкіндіктері оқушының үйдегі ата-анасымен
қарым-қатынасы, осының бәрін түсіну үшін мұғалім психологиялық педаго-
гикалық диагностикалаудың кешенді, дәстүрлі әдістерін алады: бақылау, әңгі-
мелесу, тест, сауалдама жүргізу, рөлдік ойындар т.б.
Адамзаттың өмірдегі ең қымбаттысы, көз қуанышы–бала. Бала-дербес
тұлға. Бала тәрбиесі өте күрделі үрдіс. Ол ана сүтінен басталып, өмір бойы
қалыптасатын құбылыс. Бала дегенде ет жүрегі елжіремейтін адам баласы жоқ
шығар. Өйткені, ол ата- ананың ақ тілегі, қуанышы. Әр бір жас өркен- елдің
ертеңі, ұлттың болашағы. Бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі өте жоғары.
Өйткені бала дүниеге келген күннен бастап ата-ана ықпалында болып, өмірге
бағыт беруші тәрбие мектебінен нәр алады. Ата-аналар балаларын өздерінің
өнегелі сөздерімен, жеке басының асыл қасиетімен тәрбиелейді. Бала әр
нәрсеге сенгіш, тез қабылдағыш, еліктегіш келеді. Әр бала ерекелет-кенді,
жылы сөйлегенді, ойын ойнағанды, аялағанды ұнатады. Бұл – баланың бойындағы
үлкендерден ерекшеленіп тұратын негізігі қасиеті. Бұл қасиет тек балаға
ғана тән. Өйткені бала сезімі- пәк. Бала тілі-бал, Балалы үй- базар,
Балаға үміт арту әкенің парызы, ақтау баланың қарызы - деген мақалды
халық өте орынды айтқан. Баланы аялап, жылы сөйлеу-баланың ақылды, ұстамды,
мейірімді азамат болып өсуіне көп ықпалын тигізеді. Ал балаға ұрысу,
балағаттау баланың бойында кек алу, өшпенділік қасиеттерді оятады.
Ата-ана отбасындағы жетекші тұлға, бала тәрбиесінің қамқоршысы,
өнегесі. Ата-ананың тіршілігіндегі көрген қызығы, жақсылығының ең бағалысы
ол-перзенті. Отбасы - адам баласының өсіп-өнер ұясы. Отбасының негізгі
міндеті - баланы еңбек етуге, жарқын сезімдермен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу
және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бала тәрбиелеу оңай жұмыс
емес, ол үлкен шеберлікпен шыдамдылықты талап етеді. Бала ата- анасын, ата-
ана баласын танымайынша, сенімді тірек болса, тәрбиеші де сондай болуы
керек. Екі жақты байланыс нығайғанда ғана, барлық күрделі мәселелердің
түйіні шешіледі. Бала балабақшаға келген күннен бастап, тәрбиеші мен ата-
ана арасында тығыз қарым қатынас орын алуы тиіс. Өйткені, әр отбасының
өзіндік әдет ғұрпы, қалыптасқан тәртібі болады. Жазушы педагог
Ж.Аймауытов баланы тәрбиелеу үшін әрбір тәрбие-шінің өзі тәрбиелі болу
керек. Себебі, балаға айтып ұқтырғаннан гөрі, көрге-ніне көп еліктегіш
келеді. Солай болған соң балаға жақсы мінез болсын, іс-пен көрсету керек -
деген. Осы бір ұлағатты ойдың астарында отбасында ата-анасынан, мектепте -
ұстаздардан талап етілетін тағылым жүгі жатыр. Сондықтанда халық өмір
есігін енді ғана ашқан сәби тәрбиесін бесіктен бастаған [13, 8б.].
Қазақ халқының ұлы ақыны Абай да отбасындағы баланы тәрбиелеуде ата-ана
тарапынан жол берілетін кемшіліктерді ескере отырып, отбасы тәр-биесін
ұйымдастыруға кеңестер береді. Абай атамыз өзінің 10-шы қара сөзін-де
Әдемі баланы өзің алдайсың: әке, оны берем, міне, мұны берем деп, басында
балаңды алдағанға мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кім-нен
көресің? - деп балаларына теріс тәрбие беретін ата-аналарды сынайды.
Тәрбие-білім өзегі болғандықтан, тәрбиеші мен отбасы байланысы тығыз болуы
керек. Баланы дамыту, ой өрісін жетілдіру үшін тәрбиеші де, ата-ана да
баланың жан дүниесін білуі керек,оны жеке тұлға ретінде тануы қажет.
Отбасындағы берілген тәрбие жігеріңді құм қылып, жерге қаратпасын
десеңіз, балаға кішкентайынан түзу тәрбие бер деп, ата-бабамыз айтқандай,
бала тәрбиесіне уақытында көңіл бөліп, еліміздің инабатты, адамгершілігі
мол, білімді, саналы ұрпағын тәрбиелейік. Бала–отбасының бақыты. Баламен
сөйлесе отырып қуаныңыз, себебі бала сіздің жаныңыздағы мереке.
2. Балалар арасындағы ауытқушылық мінез-құлықтың шығу себептері мен
факторлары.
Адам өмірге келген сәттен бастап үлкен әлеуметтік ортаға тап болады.
Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі мен үйлесімді дамуы үшін
көптеген факторлар қажет. Қазіргі көпмәдениетті қоғамда балаға сырттан
әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына ауқымды
әсерін тигізеді. Ст.Холл бала толыққанды дамуы үшін өз халқының сезімдері
мен көзқарастарын басынан өткеруі қажет деп санайды.
Қандай да олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз, жағымсыз
болады. Ол баланың дамуына кері тиетін тәрбиелеуші шағын әлеуметтің
сипаттарынан тәрбиелеу-оқыту үрдістерінен және ықпал еткен
тәрбиеленушілердің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен
дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі мен сондай болу
мүмкіндігінің арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың персонализациялануға ұмтылуы оған қатысты референттік
топтардың (бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы және мек-
тептегі құрбыларының (оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көр-
іністерін қабылдағысы келмейтіндігімен және құрбыларының жас ерекше-лігіне
байланысты мұндай ұстанымы педагогтердің және ата-аналардың ол-қылығы бар
балаларға қатынасы негізінде қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік – педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш
жастан басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге
сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар
келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен
көріністері жинақталып қалады [14, 14б.].
Ерте зерттеу, алдын алу және түзету жұмыстары олардың жоғары нәти-желі
маңызына ие.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысан-дарға
сәйкес емес әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз (И.Невский). Белгілі
әлеуметтанушы И.Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық,
мәдениет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптар-дан ауытқыған
іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың
тұжырымына сәйкес кез-келген ауытқушылық бейімделудің бұз-ылуына алып
келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық).
Балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылық көрін-істері
олардың адамгершілік және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекше-ліктер мен
тұлғалық көріністеріне, нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-
әрекеттеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Мінез-құлықтық реакция бір рет немесе жүйелі түрде әсер ететін өмір-
дің жағымсыз жағдайларымен және шарттарымен негізделеді. Соңғы жағдайда
нақ осы немесе басқа ахуалға алып келетін мінез-құлықтағы өзгерістер
біртіндеп тойтарыс беруді, қарсы шығуды, кетіп ұялуды, агрессияны
келтіре аламыз. Бұл реакциялардың көрінуі нысандары өте көп болуы мүмкін.
Олар әрдайым жойылуымен қоса бұл да жоғалады. Бірақ, ондай жағдайлар жиі
қайталанып, бірінің үстіне бірі қатпарлана берсе, онда реакциялар беки
түседі және басқа типтегі мінез-құлықтың дамуына алып келетін тұрақты
психологиялық кешендер туындайды [15, 12б.].
Жасөспірімдердің мінезіндегі ауытқушылықтың себептері мен фактор-ларына
тоқталып өтсек:
- дұрыс тәрбиеленбегендерінің себебінен қажетті білімдердің,
біліктердің, дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз топтардың
қалыптас-қандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан
туын-дайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
- жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ах-
уал, оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымдарындағы құрбылармен
өзара қарым-қатынастың орындамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің
сыныптас жолдастарының дұрыс емес (әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынас-
тарынан туындайтын терең психологиялық жайсыздықтар;
- психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы ауыт-
қушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстарындағы, мінез акцентуациясы және
басқа да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері;
- ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен
айналыс-пайтығынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ, жеке
өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы;
- қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының
негі-зінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік
және жеке құндылықтарының жағымсыз түрде ауысуы және жағымсыз жайттар.
Жасөспірімдер мен балаларға қоршаған адамдардың немқұрайдылығы зейін
қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педгогикалық бақылаусыздық бұл
тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз
қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері, жасөспірімдердің пікірінің,
тағыдырының қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, коопе-рацияға,
өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Қазіргі кездегі жасөспірімдердің жүрген ортасы қолайлы емес. Өйткені,
бала ауытқушылық мінез-құлықтың әртүрлі нысандарын мектепке бара жат-
қанда да, аула мен қоғамдық орындарында да, тіпті үйде де көреді. Дәстүрлі
ұлттық құндылықтар нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке
беделінің төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты үлгілері мен моралдық
шекаралардың жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы жасөспірімдер
ортасындағы ауытқушы және өзін-өзі жоюға мінез-құлықтың өсуіне ықпал
етеді [16, 68б.]. Балалалар мен жасөспірімдердің дамуы мен мінез-құлқына
кері әсер ететін сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
Қоғамдағы өтіп жатқан үрдістер:
- қоғамдық құндылықтар иреархиясын өзгертуге бағытталған айқын жағым-
ды мемлекеттік идеологияның жоқтығы;
- заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі, қылмыс-
тардың жазаланбауы;
-тжұмыссыздық (нақты және жасырын);
- экономикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға әлеуметтік кепіл-
діктермен және мемлекеттік қолдаудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz